Սինյորան իջնում է Պոմպեյում
հեղինակ՝ Դոմենիկո Ռեա |
Իտալացի ժամանակակից նշանավոր գրողներից է Դոմենիկո Ռեան։ Նա ծնվել է 1921 թվականին և, ինչպես շատ առաջադեմ գրողներ, գրականության մեջ է մտել պատերազմից հետո։
1947 թվականին գրողը հրատարակեց պատմվածքների առաջին ժողովածուն «Սպակկանապոլի» խորագրով (այդպես է կոչվում Նեապոլի փողոցներից մեկը), իսկ 1951 թվականին՝ երկրորդը՝ «լույս, տեր ին», որը շահեց Իտալիայի գրական մեծագույն մրցանակներից մեկը։ 1955 թվականին հրատարակվեց«ինչ տեսավ կումմեոն» նովելների ժողովածուն, իսկ 1960 թվականին՝ Նեապոլիտանական ակնարկների ժողովածու՝ «Արքան և կոշիկ մաքրողը» խորագրով։
Հայ ընթերցողին առաջին անգամ ներկայացնում ենք Դոմենիկո Ռեայի պատմվածքներից երեքը։
Սինյորան իջնում է Պոմպեյում
Նեապոլ֊Պոմպեյ մասնավոր ավտոստրադով երթևեկող Նեապոլ—Սալերնո ավտոբուսը հերթական մեկնումին, 12.30 րոպեին, լեփ-լեցուն չէր։
Հիանալի օր էր սպասվում, թեպետ առավոտից եղանակը փոքր-ինչ մռայլված էր։ Ժամը 9-ի մոտ քամի բարձրացավ, ամպերը ցրվեցին, և արևը ազատորեն շողաց կապտաթյուր ու անհատակ երկնքի խորքից։ Սքանչելի օր՝ հատկապես ավտոմեքենայով և կամ ավտոբուսով ճամփորդելու համար։ Նստիր պատուհանի մոտ և հանգիստ վայելիր պայծառ գույներով բնանկարը, կանաչների միջից անսպասելի երևացող ծովի փայլատակող լուսաբացատները։ Դաշտերում աշխատող գյուղացիները երևում ու անցնում են ինչպես անվերջ ձգվող կինոժապավենի դրվագներ, որ բացվում են սլացող ավտոմեքենայի հանդեպ։ Մի կադրը լրացնում է մյուսին, այնտեղ գյուղացին բարձրացնում է բրիչը, այստեղ իջեցնում. մի մարդ ձեռքով է անում, մյուսը՝ պատտսխանում է։ Բնանկարների ու մարդկանց գունագեղ գեղադիտակը այս ավտոստրադի վրա, որը ծառուղու նման կտրում անցնում է Իտալիայի ամենագեղեցիկ, այգեշատ մարզերից մեկը, այնպես է գրավում ճամփորդին, որ նա չի կարողանում ո՛չ կարդալ, ո՛չ զբաղվել որևէ այլ բանով։
Ավտոբուսը կանգ առավ ապակեպատ պահակակետի մոտ, որտեղից սկսում էր ավտոստրադը։ Ինչ-որ մեկը երկու ձեռքով դռնակը սկսեց իրեն ձգել, և ավտոբուս մտավ մի պառավ։ Իր հետ նա բերեց պամիդորի հյութով ցողված երկար ու սև շրջազգեստի տհաճ հոտը։ Աստիճաններին ելնելով, նա թևատակին սեղմեց իր հին, սև շալի ծոպերը։ Պառավի ետևից ներս մտավ մի փոքրիկ աղջիկ։
Պառավը խոր շունչ քաշեց, հետո հաղթողի տեսքով նայեց շուրջը և բարձրաձայն հարցրեց.
— Այս բանը Սալերնո գնո՞ւմ է։
Որոշակի պատասխան ստանալով տոմսավաճառից, որը գնաց ուղևորների տոմսերն ստուգելու, պառավը առաջ հրեց աղջկան։
— Ասացի, չէ՞, որ սա Սալերնո է գնում։
Նա շուռ եկավ աջից առջևում նստած ուղևորի կողմը։ Դա հիսունամյա մի մարդ էր, նիհար, ոսկրոտ։ Նրա մեծ ականջները դիպչում էին սնկաձև լայնեզր շլյապային, իսկ մսեղ քիթը դեմքին տալիս էր ինչ֊որ արհամարհող արտահայտություն։
— Ես գուշակեցի,— ցնծալից հայտարարեց անծանոթին պառավը.— էլ ո՛ւր պետք է սա գնա, եթե ոչ մեզ մոտ, Սալերնո։
Ուրախացած, որ իր և աղջկա համար գտնվեցին ազատ տեղեր, պառավը երեխային նստեցրեց ձախ պատուհանի մոտ։
— Նայիր, ինչ զարդարված գնացք է, վագոնները կարմիր են և սպիտակ, ոչ այնպես, ինչպես այն սևը, որով մենք այսօր առավոտյան գնում էինք։
Աղջկա գլուխը առնելով ափի մեջ նա երեխայի հայացքն ուղղեց ավտոստրադից մի քանի մետր հեռու երևացող ամառանոցային գնացքին, որը գնում էր Վեզուֆի կողմը։ Հետո պառավը ավելի հարմար տեղավորվեց փափուկ նստելատեղում, շալը խաչաձև կապեց կրծքին և գոհ տեսքով ասաց.
— Այստեղ ավելի լավ է, քան գնացքում։ Այսօր առավոտյան մենք Նեապոլ գնացինք գնացքով, այ թե տանջվեցի՜նք։ Այնտեղ հսկիչ կար։ Մենք մի զինվորի հետ նրանից առաջ անցանք։ Նա,— պառավը գլխով ցույց տվեց աղջկա կողմը,— նույնպես զինվորական է։ Ահա այստեղ գրված է,— պառավը ձեռքը ծոցը տարավ և ինչ֊որ թուղթ հանեց։— Հետո Անգրիում մենք իջանք,— շարունակեց պառավը,― և մտանք վերջին վագոնը, որտեղով հսկիչը արդեն անցել էր։ Դե, ասում եմ, վերադարձին ես գնացքով էլ չեմ գնա, չէ։ Այ թե գլխացավանք է։ Ես պառավ եմ, իսկ աղջիկը՝ թշվառական, խեղանդամ, նա չի կարող իջնել ու բարձրանալ։ Կգնամ, ասում եմ, ձիասայլո, ճի՞շտ է։ Մի որևէ սայլապանկհանդիպի Սալերնոյից կամ, ավելի լավ կլինի, Ֆրանտտեից․ ես մեզ մոտ, Ֆրանտտեում, ճանաչում եմ բոլոր սայլապաններին դեռ մանուկ հասակից, շոֆերներին նույնպես, նրանք Նեապոլից ֆաբրիկայի համար թելի խծուծ են բերում։ Գիտե՞ք մեր մանվածքի ֆաբրիկան։ Մի խոսքով ինչ֊որ բանով ես տեղ կհասնեմ, միայն ոչ այդ անիծյալ գնացքով։ Եվ ահա մտա այստեղ, թեև չգիտեի էլ, թե սա ուր է գնում։
Պառավը այս բոլորը պատմում էր բարձրաձայն, գլուխը թեքած աջ, դեպի սնկաձև շլյապայով ուղևորը։ Նա նույնիսկ մի աթոռ ավելի մոտ նստեց ուղևորին ու շարունակեց.
― Գնացքում ամեն տեսակ եկվոր ժողովուրդ կա։ Խոսում են, չես հասկանում, ինչ են ասում, կարծես ոչ մեր լեզվով։ Իսկ այստեղ բոլորը Սալերնո են գնում, նշանակում է բոլորն էլ հայրենակիցներ են...
Ուղևորները լսում էին, ոմանք աննկատելի ծիծաղում։ Նոր ուղևորը այն պառավներից էր, որը չնայած անատամ բերանին, կարող է լավ ուտել, ծիծաղել և կարևորը՝ ընդունակ է զարմանալի արագ շատախոսելու և աղոթելու։ Առջևում նստած ինչ֊որ պատկառելի արտաքինով սինյոր, որի դուրս ցցված փորի վրա օձագալար էր լլինում բրելոկով ոսկյա շղթան, շուռ եկավ և կրեոսկրե ակնոցի տակից խիստ հայացք ձգեց պառավ գեղջկուհու վրա։ Շուռ եկան ևս մի քանիսը։
Այժմ պառավը դիմում էր աղջկան։
— Հարմա՞ր է, դո՞ւր է գալիս։ Մի տես ձվից նոր ես դուրս եկել և ահա քեզ վիճակվեց նույն օրում զբոսնել և՛ գնացքով, և՛ ավտոմեքենայով։ Սա ամենամեծ ավտոմեքենան է, որ կա։
Աղջիկը, ըստ երևույթին, չափազանց գոհ էր։ Պառավը նույնպես։ Նա մեկ որոշեց նայել պատուհանից, բայց ավելի շատ նրան հենտաքրքրեց ավտոբուսը։ Պառավը նորից շուռ եկավ շլյապայով ուղևորի կողմը և թեթևակի հրելով նրան, հարցրեց.
— Իսկ դուք Սալերնոյի՞ց եք։
Սա պատասխանեց մի այնպիսի եղանակով, որը պարզորոշ վկայում էր խոսակցությունը չշարունակելու նրա ցանկությունը.
— Ես Ֆայանոյից եմ։
― Դա միևնույն է թե Սալերնոյից, հայտարարեց պառավը, իսկ ես Ֆրատտեից եմ։ Ֆրատտեն էլ, Ֆայանոն էլ մի բան են՝ Սալերնո։
Բայց այժմ նա դիմում էր ուղևորի շլյապային, որը նորից շուռ էր եկել։
― Այ թե հրաշալի օր է։― Պառավը պատուհանից չէր նայում։ Առանց այդ էլ նա տոնական տրամադրության մեջ էր։― Իսկ ասյտեղ, ներսում, ամեն ինչ այնպես գեղեցիկ է, հարմար, կարծես նստել ես փաստաբանի կնոջ թիկնաթոռին։ Այսօր առավոտյան անձրև պիտի գար, ասացի, պետք չէ, այսօր ես Նեապոլ պիտի հասնեմ, իսկ վաղը, ասացի, թող ինչ ուզում է լինի։ Տես, անձրև չեկավ։ Ախ, ի՜նչ օր է,— նա աղմուկով հոգոց քաշեց։ Ինչ լավ է չոր ճանապարհով գնալը, անձրևից անիվները սահում են, ես այդ մեզ մոտ, Ֆրատտեում եմ տեսել...
Աղջիկը ձեռքը պառավի աջ գրպանը խրեց։ Նկատելով այդ, պառավը նորից հրեց շլյապայով սինյորի ուսը և ուրախ ասաց.
― Մի նայե՛ք սրան։ Ուտել է ուզում, ամաչում է, ասի, թխվածք է ուզում։
Նա գրպանից թխվածք հանեց և տվեց աղջկան։
― Դուք նախաճաշե՞լ եք։ Մենք չենք նախաճաշել։ Հիմա ժամը քանի՞սն է։ Երևի մեկը,― պատուհանից դուրս նայելով պատասխանեց նա ինքն իրեն։― Մենք դեռ չենք կերել,― շարունակեց նա հանգիստ, առանց դժգոհելու, կարծես խոսքը իրեն չէր վերաբերում։― Փառք աստծո, էս բանը արագ է վազում․․․ Ես տնից դուրս գալիս հինգ հարյուր լիր վերցրի, հիմա ի՞նչ մնաց։ Այ թե որքան թանկ նստեցիր ինձ վրա,― ասաց պառավը աղձկան, որ անկյունում տեղավորված թխվածք էր ծամում։
Այս անգամ խոսեց շլյապայով ուղևորը.
— Հինգհարյուր լի՞ր։ Դուք առավոտյան վճարել եք գնացքի համար և դեռ ուզում եք վճարել ավտոբուսի վա՞րձը։ Մի՞թե դուք փող ունեք, հարցրեց նա և նրա մսոտ կոպերի տակ թաքնված աչքերը կենդանացան ծիծաղաշարժ միջադեպի կանխազգացումից։
— Ոնց թե չունենք,— անհանգստացավ պառավը,—իհարկե ունենք,— նա սկսեց շտապով որոնել ծոցում պահված փողերը և դուրս հանեց երկու թղթադրամ՝ հարյուր և հիսուն լիր արժողությամբ,— բավական է, չէ՞։ Սա հո գնացք չի, էստեղ միայն մի վագոն է,— ասաց նա վստահ,— ավելին չեն վերցնի։
― Իսկ դուք գնացքին որքա՞ն վճարեցիք։— Անհողդողդ տեսքով տեղեկացավ շլյապայով ուղևորը։
— Որքա՞ն։ Ես ձեզ ասացի արդեն, ոչ մի կոպեկ։ Նա ահա զին-վո-րա-կան է,—վանկ առ վանկ արտաբերեց պառավը, կարծես կրկնելով այն, ինչ, արդեն հարյուր անգամ ասված ու բացատրված էր։― Նա ոնց որ ես, մայր չունի, հայր չունի, ոչ ոք չունի։ Քանի դեռ ապրում էին նրա հայրն ու մայրը՝ իմ զավակները, ես կուշտ ու հանգիստ էի նրտանց հետ։ Հիմա նրանք չկան։ Ռումբերը, հասկանո՞ւմ եք։ Աղջկա ոտքի մատները կտրվել են։ Մայրը հոր հետ զոհվեց, ես, պառավս, փրկվեցի, իսկ Մարիցելլիի ոտքի տասը մատները համբարձվեցին։ Դեռ լավ է որ նրան հողի տակից անմիջապես հանեցին, թէ չէ ոտքը կկտրեին։ Հասկացա՞ք։ Միայն հիմա, վեց տարի հետո վերջապես թղթերը եկան։ Ահա այս թուղթը,— պառավը թափահարեց գրությունը, զինվորական հոսպիտալից են ուղարկել Նեապոլ։ Այստեղ գրված է, որ աղջիկը չպետք է վճարի բուժման համար։ Հետո՞, իսկ ո՞վ պետք է նրան տանի-բերի։ Նա ընդամենը տասը տարեկան է։ Նա տնից մինչև Սալերնո չի կարող գնալ։ Նա չգիտի էլ, թե Նեապոլը որտեղ է գտնվում։ Ասենք ես էլ մի կարգին չգիտեմ։ Ուրեմն ես էլ պարտավոր չեմ վճարել։
Ուղևորը դարձյալ շուռ էր եկել։ Թերևս միայն ուղևորի սնկաձև շլյապայի գագաթն էր լսում պառավին։
— Իսկ ես ու-ղեկ-ցող եմ, հասկանալի է, ինձ համար չէի գնա։ Տանը ինչքան ասես գործ կա։ Ես Ֆրատտեի մեր փաստաբանի կնոջ լվացքը պետք է անեի։ Դուք, իհարկե, նրան գիտեք, ողորմած պարոն։ Պառավը մեկ անգամ նորից ցնցեց շլյապայով ուղևորին։ Նա կոպտաբար ազատվեց իրեն ձանձրացնող պառավից, իսկ պառավը նորից շարունակեց խոսել այն մասին, թե ինչն է այնքան կարևոր իր կյանքում։ Նա խոսում էր թոռան գլուխը շոյելով, որը նորից ձեռքը տարել էր տատի գրպանը։
— Հերիք է, սովորիր դիմանալ, երբ ուտել ես ուզում։— Կշտամբեց պառավը,― հիսուն լիրի թխվածք առա, իսկ դու բոլորը կերար։ Բավական է։
Աղջիկը Փքվեց, բայց պառավը դրա վրա ուշադրություն չդարձրեց։ Նրան զգաստացրեց տոմսավաճառի մոտենալը, որն իր պողպատյա ունելիով ծակում էր տոմսերը։ «Ձեր տո՞մսը»,— ավտոբուսում շարունակ լսվում էր նրա ձայնը։
Պառավը նորից շոյեց աղջկա գլուխը և կարծես ցանկանալով խեղդել խռովահույզ տագնապի զգացումը, որն անսպասելի տիրել էր նրան, բարձրաձայն ասաց.
— Դու մի վախենա, այս տոմսավաճառը մեր մարդն է, Սալերնոյից է, քանի որ սա այնտեղի մեքենան է, այդպես էլ պետք է լինի,— ավելացրեց նա կիսաձայն, միայն աղջկան ուղղելով խոսքը։
Բայց նրան չհաջողվեց հանգստացնել իրեն և խուլ անհանգստությունը աճեց։ Անսպասելիորեն նրան սկսեց գրգռել աչքի առջև ցցված ֆայանացու շլյապան։
― Այ թե մռութ է, հա՜, ոնց որ մեր ժամկոչինը, խեթելով ֆայանացու կողմը, կիսաձայն ասաց պառավը արդեն բոլորովին մոտեցած տոմսավաճառին։
Նա ցանկանում էր մտերմանալ տոմսավաճառի հետ, բայց սա խուսափում էր պառավի հայացքից, թեև անշուշտ լսում էր բոլորը բառ առ բառ։
— Ձեր տո՛մսը,— դարձավ նա ինչ֊որ մեկին։
Այդ ժամանակ պառավը շրջեց հայացքը և աչքի տակով սկսեց զննել տոմսավաճառին։ Նա ոչ մի անգամ չէր տեսել սրան։ Այնուամենայնիվ, սա հավանաբար Սալերնոյից է։ Շագանակագույն աչքերով տոմսավաճառը մեկ-մեկ նայում էր պառավին և պառավին թվում էր, որ հիմա կասի. «Այժմ ես քեզ կմոտենամ և եթե դու տոմս չունես...»։
Նա քաշվեց ձախ, ավելի մոտ նստեց աղջկան և, մեջքով տոմսավաճառին, ուղևորներին ու ողջ ավտոբուսին դարձած՝ սկսեց նայել պատուհանից։
— Նստիր սուսուփուս։ Ուզում ես նվվա՞լ։
Նա նայում էր շողացող, լույսով ցողված բնանկարին, որն այնպես նման չէր իր հայրենի Ֆրատտեին։ Այստեղ դաշտերը ձգվում էին անընդհատ, լայն ժապավենների նման, իսկ իրենց գյուղում դաշտերը փռված էին սարալանջերին՝ փոքրիկ հատվածներով։ Անծանոթ վայրերը չէին ուրախացնում նրան։ Պառավը դանդաղ շրջվեց և վտանգի սպասող խխունջի նման կուչ եկավ։ Նա հարդարեց իր սպիտակ մազերը։ Վիզը և ուսերը ավելի ամուր փաթաթեց սև շալով։
Տոմսավաճառը տոմս պահանջեց ինչ-որ սինյորից, որն ինչպես այդ հաճախ է լինում, նախօրոք գործակալությունից չէր գնել։ Պառավը տեսավ թե ինչպես հարյուր լիրանոց մի քանի թղթադրամ անցան տոմսավաճառի ձեռքը։ «Հավանաբար սա Սալերնո չի գնում,― որոշեց նա,― ապա ո՞ւր է գնում»։ Այն միտքը, որ ինքը սխալ ուղղությամբ է գնում, ստիպեց նրան գունատվել և շփոթվել։ Չկարողանալով գոհացուցիչ բացատրություն գտնել, պառավը վախեցած հարցրեց շլյապայով ուղևորին։
— Դուք համոզվա՞ծ եք, որ մենք Սալերնո ենք գնում։
— Այո,— պատասխանեց ուղևորը ինչ֊որ անորսալի քմծիծաղ աչքերում։
Այստեղ պառավը դուրս նայեց պատուհանից և նկատեց, որ իրենք գնում են անսովոր ճանապարհով, ուր չեն հանդիպում ոչ ձիասայլեր, ոչ իր նման պառավներ և ոչ էլ ճիպոտով կով քշող գյուղացիներ՝ ծանոթ ու սովորական ո՛չ մի բան։— Միայն գունավոր հայտարարություններ և ժամանակ առ ժամանակ ինչ֊որ ավտոմեքենա, որը սուրալով հասնում ու անցնում է առաջ։
Այդ պահին տոմսավաճառը դիպավ նրա ուսին ու ասաց․
— Ո՞ւր ես գնում։
Պառավը մեկնեցի իր հարյուր հիսուն լիրը։
― Չորս հարյուր քսան է հարկավոր։ Այդպես էլ գիտեի, այսօր ինչ֊որ անակնկալ էր սպասվում։ Ինչո՞ւ էիր այստեղ խցկվում։ Գնայիր գնացքով կամ թե ոտքով։ Չէ՞ որ սա մասնավոր ճանապարհով երթևեկող արագընթաց պուլման է։ Դու, ինչ է, լուսնի՞ց ես ընկել։
— Ախր աղջիկը, զինվորական է,— փորձեց բացատրել պառավը, բժշկական վկայականը առաջ մեկնելով։
— Իմ ի՞նչ գործն է։ Ես պետք է ստանամ չորս հարյուր քսան լիր։ Սա մասնավոր ընկերության պուլման է։
— Ինձ ոչինչ չեն ասել։ Ինչո՞ւ նա ինձ չբացատրեց,— ասաց պառավը մատնացույց անելով ֆայանցի ուղևորին։
Սա գլուխը պատուհանից շրջելով քրթմնջաց.
— Ամեն մարդ ինքն է իր գործը տնօրինում...
Պառավը սկսեց քրքրել գրպանները, չհամարձակվելով հայացքը տոմսավաճառին ուղղել։ Իսկ նա նայում էր պառավի ձեռքերին։ Յոթանասուն տարեկան կնոջ ձեռքեր՝ խորշոմած, բազմաչարչար, կարմիր բծերով, տենդագին գրպանները պրպտող և այնտեղից բացի փողից ամեն ինչ դուրս հանող ձեռքեր։
— Սիրելիս,— ասաց տոմսավաճառը,— պետք է ևս երկու հարյուր յոթանասուն լիր, իսկ ես այդ քեզ չեմ կարող տալ։
― Սպասեցեք,— շնչակտուր բացականչեց պառավը։
Նա ձեռքը այնքան խոր թաղեց ծոցի մեջ, որ հասավ փորին։
Հետո մեկը մյուսի հետևից շուռումուռ տվեց իր բոլոր վերին ու ներքին շրջազգեստները և մրմնջաց.
— Աստվածամայր, հրաշք գործի։
Վերջապես նա սկսեց հանել կոշիկները, ասելով.
— Ես այստեղ միշտ փող եմ պահում... Ա՜յ թե ուղեկցեցի քեզ...— դարձավ նա վախեցած աղջկան։
Շատ ուղևորների զվարճացնում էր այս տեսարանը, իսկ ֆայանցու դեմքին գծագրվեց անասնական բավականություն։ Տոմսավաճառը սպասԵց, հետո սևեռուն նայեց ուղևորներին և քթի տակ ասաց.
— Սրանք հրաշք չեն գործում։
Այդ պահին ինչ-որ պատանի՝ օծված մազերով, բեղիկներով և տաքդեղի նման կարմիր դեմքով, ըստ երևույթին, ուսանող, անկասկած ինքն իր հետ մեծ պայքար մղելուց հետո, ամոթալի արարքը խոստովանողի եղանակով, ասաց.
— Ահա հիսուն լիր։— Եվ նա շտապով շուռ եկավ հենց այն պահին, երբ իր գցած թղթադրամը ցած ընկավ անցուղու վրա։
Պառավը զարմացած և երջանիկ, վեր թռավ տեղից ու բղավեց.
— Շնորհակալությո՛ւն, շնորհակալությո՛ւն։
Նա չգիտեր, թե ինչպես շնորհակալ լիներ ուսանողից։ Պահանջվող փողը քարի նման դեռ ծանրացած էր նրա ուսերին, իսկ սա քիչ էր և պառավը դարձավ տոմսավաճառին․
— Այսքանը հերիք չէ՞։
Տոմսավաճառը լռեց, հետո նայեց առաստաղին և կարծես խոսքը ոչ մեկին չուղղելով, ասաց.
— Եվս երկու հարյուր քսան։ Ես իմ կողմից տալիս եմ հիսուն...
Նա այդ ասաց ոչ այնքան բարձր, որպեսզի ուղևոր սինյորները չվիրավորվեն, հանդուգն արարքից։ Նա սպասում էր, սպասում էր նաև պառավը, որը տեղից բարձրացել ու հենվել էր առաջին շարքի աթոռակի բռնակին։ Պառավի և տոմսավաճառի առջև ձգվում էր շուռ եկած մեջքերի վիրավորական գիծը։ Ֆայանցու մի կողմ թեքված շլյապան անշարժ հանգչում էր տիրոջ գլխին։ Պառավը ուզեց բռունցքով խվել այդ գլխարկին, բայց փոխարենը նայեց տոմսավաճառի աչքերին, որը հայացքը փախցրեց ու ասաց.
— Դու իրավացի ես, բայց ի՞նչ անեմ։ Հիսուն լիրից ավելի ոչ մի կերպ չեմ կարող տալ. չէ՞ որ ես պարտավոր եմ տոմս կտրել։ Լսիր, ահա թե ինչ կարող ենք անել։ Աղջկա տոմսի համար այսքանը կբավականացնի, դեռ քառասուն լիր էլ քեզ կմնա։ Գնա ոտքով։ Այստեղից երեսուն կիլոմետր է։ Աղջկան ես կթողնեմ վերջին կայարանում։ Այնտեղից մինչև Ֆրատտեի ճանապարհի ոլորանը շատ մոտ է։ Էյ, մեքենավա՛ր,— բղավեց նա։— Կանգնեցրու Պոմպեյում, սինյորան իջնում է, իսկ աղջիկը շարունակում է ճանապարհը,— նա ասաց այնպիսի եղանակով, որը կարող էր գայլերի մեջ անգամ խղճի խայթ առաջացնել։
Պոմպեյը արդեն մոտ էր, և պառավը հնազանդվելով, պատրաստվեց իջնելու։
— Ես գնում եմ թխվածք գնելու, իսկ դու ինձ այնտեղ սպասիր։ Ես շուտով կգամ։ Հասկացա՞ր,— ասաց նա թոռանը։
Գունատ, տխուր դեմքով աղջիկը, գլխով արեց։ Մեքենան կանգ առավ։ Պառավը մոտեցավ դռանը, որը բացեց տոմսավաճառը՝ կանգառը հայտարարելով։
Նա դուրս ելավ։ Աղջիկն սկսեց դողահար հեծկլտալ։ Տոմսավաճառը դուռը փակեց և ապակու միջից նայեց այնտեղ, ճանապարհի վրա կանգնած պառավին։ Նրա խամրած ու համրացած խորշոմներով ծեր դեմքը շրջափակող ճերմակ մազերի լուսապսակը ծածանվում էր քամուց...
Արքան և կոշիկ մաքրողը
- Բոլոր մասնագիտությունների հիմքում էլ ընկած է պարգև դրամի ձգտող ուժը։ Պարգև դրամ է ցանկանում ստանալ տաքսու վարորդը, մատուցողը։ Բոլորն էլ զատկին ու ծննդյան տոներին հաճույքով ծաղիկներ են նվեր ընդունում։ Հանձնակատարները նույնպես ցանկանում են պարգև դրամ ստանալ դերձակներից, ծաղկավաճառներից, բանջարեղեն վաճառողներից, գինեվաճառներից, երշիկագործներից, հրուշակագործներից , մսագործներից, այլապես ապրանքը ուշացումով տեղ կհասցնեն։ Պարգև դրամ ստանալուն դեմ չէ նաև տերտերը՝ երբ գալիս է օրհնելու ձեզ, տիրացուն, ցրիչը, հյուրանոցի դռնապանը, տան բարապանը, փոստատարը, շտապ փաթեթների և հեռագրերի հասցեատարը․․․ Եվ այսպես արժեքին մշտապես գումարվում է մի փոքր ավելի կամ մի փոքր պակաս պարգև դրամ․․․
Նա, այդ ծերուկը, վտիտ է, բայց բավականին ամուր։ Ուժեղ ձեռքեր ունի, նեղ ճակատի տակ խոշոր, պրպտան և, գորտի աչքերի պես դուրս պրծած, սև աչքեր։ Նրա հագի ֆուֆայկան սև է քարետախտակի նման։ Դա նեապոլյան կոշիկ մաքրողների արքան է։ Նա նայում է ինձ ու խոսում․— Եթե մենք չմիավորվենք, չստեղծենք մեր միությունը, ապա ամեն ինչ կվերջանա այնպես, ինչպես եղավ կառապանների հետ։
Մեր արքայի պատկերացմամբ աշխարհում իդեալական մի երկիր կա և դա Ամերիկան է։ Նեապոլիտանական ամեն մի տնայնագործ իր ավետյալ երկիրն ունի և դա ոգևորում, օգնում է նրանց՝ կյանքի ծանր լուծը կրելու։
— Նեապոլը,— շարունակում է ծերուկը․— մի ժամանակ էդ բանում առաջինն էր, իսկ հիմա վերջինը։ Հիմա կոշիկների վրա էլ ոչ ոք ուշադրություն չի դարձնում, իսկ մի քսան տարի սրանից առաջ կոշիկը փայլեցնելը պատվի գործ էր։
Ես չեմ ընդհատում ծերուկին ու հաճույքով լսում եմ, թե նա այդ մասին էլ ինչ կասի։ Մարդիկ չգիտեն, բայց չէ՞ որ մի ժամանակ Նեապոլում կոշիկ մաքրողները մեծ պատիվ են ունեցել, և նրանցից մեկին անգամ բախտ է վիճակվել կոշիկ մաքրել սովորեցնել իսկական արքայի։ Իսկ թե այդ թագավորը Բուրբոնների դինաստիայից էր, Սավոյցիների և կամ Անժուացիների, ոչ մի նշանակություն չունի, կարևորն այն է, որ աշխարհում ապրում էր մի արքա, որի շնորհիվ կոշիկ մաքրելու արվեստը պահպանվում էր իր բարձրության վրա։ Մեր հերոսը, որը հիմա մաքրում է իմ կոշիկները, ժպտում է տխուր և թեթև հեգնանքով, և ավելի ու ավելի հուզմունքով հավատացնում ինձ, թե այդ բախտավորը իր ազգականն է եղել։ Նա չի պնդում, որ այդ ազգականը իր պապը, ապուպապը և կամ հայրն է։ Նա միայն գիտի, որ այդ արժանահիշատակ դեպքը պահված է ինչ-որ տեղ, իր հիշողության հեռավոր ակունքներում։
— Մեր արհեստը արվեստ է,— շարունակում էր կոշիկ մաքրողը,— այնպես ինչպես, հրուշակագործի, պաստառագործի, դերձակի և կամ վարսավիրի արհեստը։ Բավական է բանիմացությամբ դնես վերջին նրբագիծը և սովորական առարկան անգամ անմիջապես դառնում է գեղեցիկ և կատարյալ։ Իսկ ի՞նչ են անում ձեզ նման պարոնները՝ փող են կուտակում, բնակարան են ձեռք գցում, հետո կանչում են կարմիր փայտի վարպետին, պաստառագործին և երբ բնակարանը օրինավոր տեսք է ստանում, նրանք հարազատների ու իրենց համար գեղեցիկ զգեստներ են պատվիրում։ Դե ասացեք, դրանից հետո էլ նրանք կարո՞ղ են կեղտոտ կոշիկներով ման գալ։ Ահա, հենց այդ ժամանակ էլ հիշում են կոշիկ մաքրողին։ Կարող է պատահել քո տունը անբարետես լինի, որը միևնույն է, ոչ ոք չի տեսնում, բայց հո չե՞ս կարող կեղտոտ կոշիկներով մարդամեջ ելնել։ Էդպե՞ս չի։ Եթե կոստյումդ հին է, մի զույգ լավ փայլեցված կոշիկները կփրկեն դրությունը։ Փորձեք հակառակն անել․․․ Առաջ չէիք գտնի ոչ մի կոմս, կամ բարոն, գեներալ և կամ սերժանտ, բժիշկ և կամ իրավաբան, դերձակ և հացթուխ, որն այդ կանոնը չպահպաներ, իսկ այսօր․․․ Ավելի լավ է դրա մասին չխոսենք,— եզրակացնում է կոշիկ մաքրողը քմծիծաղով, և խոզանակներով թխկացնում է ոտնատեղի արկղը, ու ես հասկանում եմ, որ պետք է երկրորդ ոտքս դնեմ։
Մեզ Է մոտենում կոշիկ մաքրելու գործում նորաթուխ մի երիտասարդ և հարգալից ունկնդրում է «արքային»։
— Մաեստրո Անտոնիոն իրավացի Է,— նկատում է նա,— վատն այն է, որ նա ոչնչի հետ չի ուզում հաշտվել։
— Հաշտվել եք ուզում, դուք հաշտվեք,— բարկացած բղավում Է ծերուկը,— այն ժամանակ կտեսնենք, թե ինչով կվերջանա։ Ստիպված կլինենք ձեր արկղները ծովը գցել։ Իսկ հետո՞, ի՞նչ եք լափելու, ի՞նչ եք անելու, երևի մի ուրիշ արհեստով կզբաղվեիք, հա՞։ Եվ այդ բոլորը նրանից հետո, երբ ամբողջ կյանքում աշխատել եք սովորել մի արվեստ, որը ոչ մեկին, թերևս միայն իմ պապին ու հորս, չի հաջողվել լիովին տիրապետել։ Մարդիկ կարծում են, թե կոշիկ մաքրելը դատարկ բան է՝ սպասուհու գործ։ Սպասուհինե՞րը։ Նրանք, իհարկե, մաքրում են, բայց ինչպե՞ս։ Մաքրելուց հետո կոշիկի երեսին ներկի շերտեր են մնում, և ո՛չ մի փայլ։ Իսկ նրանք, որ հյուրանոցներում են կոշիկ մաքրում, կասկածում եմ անգամ, թե այնտեղ ընդհանրապես մաքրում են։ Փորձիր երեկոյան մի զույգ թեթև կոշիկ թողնել միջանցքում, առավոտյան նրանք զինվորի կոշիկների նման ծանրացած և կեղտակալած կլինեն։ Բանն այն է, որ մարդիկ կոշիկը անշունչ առարկա են համարում, իսկ դա ճիշտ չի․ նրանք կենդանի արարածներ են, ինչպես գազանները, բույսերը, ձկներն ու թռչունները։ Նրանք առավոտյան պիտի ընթրեն, որ առողջ լինեն։ Հապա փորձեք մի որևէ տղայի անոթի, օգոստոսյան արևին ծով ուղարկել՝ կմեռնի, ինչպես բույսն է մեռնում առանց ջրի։ Իսկ այդ նույն տղային կուշտ կերցրեք և ուղարկեք աֆրիկյան արևի տակ՝ կդիմանա։ Ահա այդպես էլ կոշիկներն են, իմ սինյոր։
Ծեր կոշիկ մաքրողը հպարտ տեսքով նորից է թխկացնում արկղը, և ես հասկանում եմ, որ պետք է ձախ ոտքս դնեմ, հաջորդ գործողության համար։ Արդեն հինգ րոպե է անցել այն պահից, ինչ ես նստել եմ նրա բազկաթոռին։ Երիտասարդ կոշիկ մաքրողները վաղո՜ւց արդեն գլխի են ընկել, որ փառահեղ բազկաթոռ ունենալը բանի պետք չէ, անտեղի վատնած փող է։ Մարդիկ նստում են այնտեղ, ուր տեղ կա, և նախընտրում են Ումբերտո Առաջինի սյունաշար սրահի համեստ անկյուններից մեկը, որտեղ քամին այնքան հաճելի է։ Դրա փոխարեն մեր կոշիկ մաքրողի բազկաթոռը կարելի է տեղավորել դեմ-դիմաց բարձրացող Պալլացո Ռեալի գագաթին, և ամրացնել այնտեղ, ինչպես մի ժամանակ դրոշ էին պարզում խաչակրած արշավանքներին մասնակցող որևէ արքայի ամպհովանու գլխավերևում։ Այդ լայնանիստ բազկաթոռը զարդարված է արույրի թիթեղներով ու նիստավոր ապակիների կտորներով, և ծածկված է ալ ծիրանի թավիշով։ Ոտքերը առյուծի թաթերի նման են, իսկ թիկնակը վայել է կարդինալի բազկաթոռին։ Դա հազվագյուտ, դասական մի իր է, որ հորից անցել է որդուն, և ով գիտե, գուցե ամենափառահեղ, ամենահին և ամենապատմական աթոռն է իր տեսակի մեջ։
Զգալով, որ ես հետաքրքրությամբ եմ լսում իրեն, «արքան» ոգևորված ավարտում է գործը։ Նա արդեն հասցրել էր խոզանակով մի անգամ ևս անցնել կոշիկիս վրայով, ինչ-որ բանով թրջել, օծել և զգուշացնել, որ այդ բոլորովին էլ սովորական անիլին չէ․ այլ հատուկ, միայն իրեն հայտնի մի խառնուրդ։ Միաժամանակ նա իմ ուշադրությունը հրավիրեց այն հանգամանքի վրա, որ կաշին անմիջապես ներծծում է իրեն այդքան անհրաժեշտ հեղուկը, և անցավ հաջորդ գործողությանը՝ փայլեցմանը։ Այս բանից հետո, սովորաբար, գործը ավարտվում է, բայց կոշիկ մաքրողի համար սա նախաբան է․ ձախ կոշիկից հետո գալիս է աջը, հետո նորից ձախն է հայտնվում արկղի ոտնատեղին, և կոշիկը օծվում է դեղին օծանելիքի առաջին շերտով, որը գաղտնի դեղատոմսով պատրաստված է տանը։ Սկզբում մատների օգնությամբ անորսալի, արագ շարժումներով այն լավ տրորվում է, հետո բթամատերը կարճ և հատու հարվածներով ավարտում են գործը։ Հենց այս անիլինյան ներկերի, օծանելիքների, խոզանակների և ամեն տեսակ փայլեցնող թավիշների մեջ է կոշիկ մաքրելու արվեստի գաղտնիքը։ Երբ հետևում ես կոշիկ մաքրողի աշխատանքին, այն եզրակացության ես գալիս, որ տանը կոշիկ մաքրելը պարզապես հիմարություն է։ Անփորձ մարդը երբեք չի կարող իսկապես փայլեցնել։ Վուշե կտորը դանակից էլ վատ է կտրատում կոշիկի երեսը, և ամեն մի հանձնարարվող խառնուրդ ճաքեր է առաջացնում, իսկ ամենալավ և բնական անիլիններից կաշին կնճռոտվում, դառնում է սպունգի նման։
Այս բոլորը ինձ այնպես էլ հասկանալի էր, բայց մեր «արքան» իր բացատրություններին խառնեց բազմաթիվ մանրամասներ։
— Բանը նրանումն է,— շարունակում է նա,— որ նախկինում կոշիկները ձեռքով Էին կարում, իսկ հիմա մասսայական արտադրանք Է սկսվել, ամեն ինչ մեքենայացրել են։ Իսկ մարդիկ միշտ ժամանակ չունեն և նրանց համար թքած, կոշիկները կփայլեն, թե չեն փայլի։ Բացի այդ, հիմա կոշիկներ են սկսել կարել քաթանից, կտորից, պարանից, ամերիկյան ճենականեփից ու ծղոտից․․․ Սքանչելի է, հիանալի, շարունակեցեք նույն ոգով, իսկ մեզ գիտե՞ք ինչ վախճան է սպասո՞ւմ․․․ Նեապոլում հազարից ավելի կոշիկ մաքրող կա, և ամեն մեկը տարբեր հասակի երեխաների մի երկար պոչ ունի իր հետևից։ Մեզ աղքատներ են համարում, և մենք իսկապես չգիտենք, թե արդյոք այսօր հարյուր կամ հազար լիր կտանե՞նք տուն։
— Հազար լի՜ր,— հեգնանքով բացականչեց մեր կողքին կանգնած տղան։— Պետք է նոր օրենք հրատարակեին։ Մաեստրո Անտոնիոն ճիշտ է ասում, վերջապես պետք է, որ մի քիչ Էլ մեզ հարգեն։
— Ես մի անգամ ասացի որդուս,— նորից խոսքի մեջ է մտնում մեր «արքան», և նրա ձայնը հնչում Է ավելի զայրացկոտ,— «գնա ամերիկյան հյուպատոսի մոտ, ընկիր ոտքերը, մաքրիր նրա կոշիկներն ու խնդրիր, որ քեզ Ամերիկա ուղարկի, չէ՞ որ դա մեծ երկիր է, կգնաս ու այն ժամանակ միայն այնտեղ վերջապես կհասկանաս, թե ինչքան Է գնահատվում կոշիկ մաքրողը»։ Այնտեղ նա տեր է։ Մեծ ձեռնարկություն ունի, տարբեր սալոններով, ուր տասը, ինչ եմ ասո՜ւմ, քսա՛ն աթոռներ կան, և տասնյակ աշխատողներ։ Այնտեղ սովորաբար կոշիկ մաքրողը գործակից է վերցնում վարսավիրին (մեկը սափրում, մազ Է սարքում, մյուսը՝ կոշիկն է մաքրում) և միլիոններ են դիզում։
— Իսկ ինչո՞ւ դուք մի այդպիսի բան չեք անում Նեապոլում,— հարցնում եմ ես։
— Իսկ ո՞վ մեզ փող կտա։ Անգամ եթե ճարենք էլ, տեսնվա՞ծ բան է, որ երկու նեապոլցի իրար հետ հաշտ լինեն։
— Ընկերություն կազմակերպեք,— խորհուրդ եմ տալիս ես։
— Լսո՞ւմ Ես, թե՝ ինչ է խորհում սինյորը,— հեգնանքով ասում է մեր «արքան» խոսքը ջահել աշակերտին ուղղելով,— սինյորն ուզում է, որ մենք միմյանց կոտորենք։
— Դուք նեապոլցի ե՞ք,— հարցնում է ինծ աշակերտը։— Ուրեմն, այս քաղաքի մասին բան չգիտեք։ Մենք այստեղ միշտ պատրաստ ենք մեկս մյուսիս սևացնելու։ Մեր իսկական գործը մեկս մյուսիս ճամփից դուրս շպրտելն է, որովհետև բոլորս էլ գոյությունը պահպանելու սրբազան իրավունք ունենք։ Իսկ սա բոլոր տեսակի պատերազմներից ամենասարսափելին է։
— Տղան հասունանում է,— գոհունակությամբ նկատում է մեր «արքան»,— և ո՞վ կհամարձակվի նրան մեղադրել․․․ Այո, ավելի լավ է անցյալի հիշողություններով ապրել, շատ ավելի լավ է։ Գալիքի մասին ես չե՛մ էլ մտածում։ Ես ծեր եմ, և վաղ թե ուշ կաթված եմ ստանալու ու էլ ոտքի չեմ կանգնելու․․․ Բայց ենթադրենք, որ հնարավոր է մի այդպիսի ընկերություն հիմնել,— շարունակում է նա հիշելով իմ առաջարկը,— մեկ է, հարկերը մեզ կխեղդեն, հետո կենտրոնում որտեղի՞ց կգտնենք մի այդպիսի շինություն, և եթե անգամ ամսական հարյուր հիսուն հազար վճարով գտնենք, ո՞վ մեզ մոտ կոշիկ կմաքրի, երբ գիտի, որ պետք է հարգել գնացուցակը, իսկ կոպեկներով գործը գլուխ չի գա։ Սյս բանը գլուխ բերելու համար ամենաքիչը արքա է պետք․ նա կօգներ մեզ։— Ծերուկը շուրջն Է նայում, հետո ինձ քաշում, մոտեցնում Է իրեն ու խոսում շշուկով,— Արքա՜․․․ Խոսքը մեր մեջ մնա․ արքան ինքը ոչինչ չէր անում, նրա փոխարեն ամեն ինչ անում էին ծառաները և սպասավորները, նրանք հագցնում էին արքային և շորերն էին հանում, որովհետև նա արքա էր։ Բայց եղավ ժամանակ, որ նա ուզեց ամեն ինչ իր ձեռքով անել։ Մի գեղեցիկ օր հրամայեց կանչել մաեստրո Չիչիլլո Ջիրոնդիին․ իմ պապին, և բոլորին դուրս հանելով, ասաց․ «Սիրելի Չիչիլլո, դու ինձ պետք է նեապոլցիների նման կոշիկ մաքրել սովորեցնես, իսկ ես դրա փոխարեն քեզ կտամ ինչ որ ուզես, ընտրիր՝ պալատ կամ անտառամաս, նավ կամ չորս ձիուց կառք»։ Իմ պապը երեք օրում սովորեցրեց, և այդ ամբողջ ժամանակ նրանք ուտում և զբոսնում էին միասին, դատողություններ էին անում և վիճում կոշիկ մաքրողների վարպետության պատմության շուրջը։ Վերջում պապս հավաքվածների ծափերի տակ դուրս եկավ պալատից արքայի սեփական կառքով։ Այդ օրից սկսած արքան ինքն էր մաքրում իր կոշիկները։ Ա՜յ թե ժամանակներ էին, իսկ այս պատանյակները անգամ չգիտեն, որ երբ Գարիբալդին եկավ Նեապոլ, նրա առաջին ցանկությունն Էր, որ իր փառապանծ կոշիկները մաքրեն ու հայելու պես փայլեցնեն նեապոլցի վարպետները։
Կեղտոտ թաթիկներ
- Նրանք հասակ են առնում ջունգլիների օրենքներով, կյանքը ճանաչում են սեփական փորձով, նրանց փրկում է սուր, կռահող միտքը։ Նրանց արարքները կրոնը մեղք է համարում, բայց աստծու ամենատես հայացքը թողնում է, որ կարծրացած թաղանթի մեջ թպրտա նրանց մանկական սիրտը։
Մտնելով, տրոլեյբուս, տոմս վերցրեցի և մնացի հետևի հարթակում։ Այդ պահին ուշադրությունս գրավեց մի փոքրիկ տղա։ Նա հազիվ տասը տարեկան լիներ, բայց զարմանալի ճշտությամբ ընդօրինակել էր մեզ ծանոթ տասնութից-քսան տարեկան դյուրաբորբոք, մեծամիտ երիտասարդներին։ Հենց այդ բանն էլ ինձ հետաքրքրեց։ Տղան կիպ կպած կապույտ տաբատ էր կրում «ջինսի» կոչվող կոշտ կտորից, ծովայինի կիսաբաճկոն՝ կարմիր օձիքատակով։ Այդպիսի բաները վաճառվում են Ֆորչելլեում։ Մեկ ուրիշի վրա այս ամենը դիմակահանդեսային հարդարանքի տեսք կունենար, բայց իմ ուղեկցի հագին դա ակնհայտորեն արտահագուստ էր ծառայում։ Փոշեպատ, ամբողջապես լաքաներով ծածկված այս կոստյումը «իսկական» էր նաև մի ուրիշ, ավելի էական պատճառով — բանը նրանումն էր, որ դա ոչ մի կաթիլ չէր հակադրվում տղայի ամբողջ կերպարանքին։ Տղայի դեմքը մանկական չէր։ Այդպիսի տղայի նայելիս, անկախ քեզնից մտածում ես, որ նա իր կյանքում շատ բան է տեսել և շուտով նրա անունը անպայման կգրանցվի ուղղիչ գաղութի քարտադարանում։ Երբ ես նայեցի նրան, գլխումս ծնված վերջին միտքն այն էր, թե վաղ կամ ուշ նա կընկնի արդարադատության ձեռքը։
Կիսաբաճկոնով և տաբատով ծածկված տղայի մարմնաձևերը գալիս, հաստատում էին իմ ենթադրությունը։ Կոնքերը ոսկրոտ էին, ռախիտավոր, ինչպես փայտից պատրաստված տիկնիկներինն է լինում։ Փոխարենը թիկնեղ էր։ Գզգզված մազերով և մանր, անգույն սպիտակ աչքերով աղվեսի դունչը՝ նրան անկախ էակի տեսք էր տայիս, էակի, որը ընդունակ է պաշտպանելու և հարձակվելու, կռվելու մինչև արյան վերջին կաթիլը։
Կանգառից կանգառ ուղևորներն ավելի էին շատանում։ Նա նստել ու նայում էր ներս մտնողներին մի այնպիսի գրգռված մարդու տեսքով, որ սպասում ու չի համբերում, թե երբ կվերջանա այս բոլորը։
Նրա կոշիկների ներբանները գետին չէին հասնում։ Երբ տրոլեյբուս մտավ փնթփնթացող մի պառավ տղան խռպոտ և բարբառային առոգանությամբ իր տեղն առաջարկեց պառավին, իսկ հետո դժգոհ տեսքով հեռացավ հետևի հարթակը։ Ես աչքս չկտրեցի նրանից, և երբ ինձ հրեցին, աշխատեցի տղայի մոտ ընկնել։ Բանը վերջացավ նրանով, որ ուղղակի կողքին հայտնվեցի։ Նրա գլուխը իմ ուսից էր։ Տղան դարձավ իմ կողմը, հավանաբար, ես դուր չեկա նրան, միաժամանակ անտարբեր ու արժեքավորող հայացքով զննելուց հետո նա մի փոքո գրգռիչ եղանակով նորից նայեց ինձ, որով կարծես ասում էր․ «Դու ինձ երեխայի տե՞ղ ես դնում»։ Եվ «կամ (ես տեսա, թե ինչպես այդ միտքը փայլատակեց նրա աչքերում) մուրացիկի, այն մուրացիկներից, որոնք աղբարկղներն են քրքրում»։
Նա ձեռքը կիսաբաճկոնի աջ գրպանը տարավ և ափով մեկ թղթադրամ հանեց մի այնպիսի տեսքով, որ կարծես գրպանները լեփ-լեցուն փող ունենալը իր համար ամենասովորական բանն էր։ Նա փողը չի հաշվում, պետք չէ հաշվել, որովհետև դրան սովոր է։
Համոզվելով, որ նայում եմ, տղան ծայրագույն անտարբերություն ցուցաբերելով, սկսեց փողերը դասավորել և չհաշվել, այսինքն տեսակավորել։ Սկզբում առանձնացրեց քսան և հիսուն լիրանոց թղթադրամները ու խոթեց տաբատի ձախ գրպանը, հետո հինգ հարյուր լիրանոց կտորները անշտապ ուղղեց, հենց այնպես, ժամանակ սպանելու համար և վերջում դուրս հանեց երեք հազար լիրանոց արժեթղթեր։
Ես մտքումս հաշվեցի։ Այսքան փող ողորմությամբ չես հավաքի, ողորմությունը մեծ կտորներով չեն տալիս և ոչ էլ ազգականի կամ մեկ ուրիշ մեծահասակի ցույց տված ծառայության վարձատրություն կարող է լինել, այլապես փողերն այսքան անկանոն վիճակում չէին պահվի։ Թերևս գողացե՞լ է, ումի՞ց, հնարավոր է ինչ-որ տեղ, մայթի վրա թղթախաղում է շահել։ Ո՛չ․ պետք է որ տղան «գործ» անելիս լինի և այն էլ վաղուց։ Կարևոր հանգամանք՝ նա երթևեկում է տոմսով։ Եթե ինծ հարցնեին, թե վերջ ի վերջո ինչ եմ մտածում այս փողերի մասին՝ կասեի, որ տղան կամ փողոցներում ձեռք գցած բան է ծախում, կամ առևտրով է զբաղվում։ Երկու դեպքում էլ ճշմարտության դեմ մեղանչած չէի լինի։
Մինչդեռ տարված էի այս խոհերով, տղան ավարտեց դրամագլխի հաշվումը։ Փողը խոր տեղավորելով գրպաններում, նա ամբողջ ժամանակ հետևում էր, թե ինչ տպավորություն է գործում ինձ վրա իր հարստությունը։ Թվում էր, թե նա ասում է․ «Իսկ հիմա ի՞նչ ես մտածում իմ մասին։ Չէիր սպասո՞ւմ։ Այո, ես ինձ հարյուր անգամ ավելի տղամարդ եմ զգում, քան դու»․ թերևս նա ճիշտ էր։ Եվ կարծես՝ ի հաստատումն դրա, նա դադարեց ուշադրություն դարձնել ինձ, ձեռքերը գրպանները խոթեց և շատ մտքեր, հոգսեր անախորժություններ հաղթահարած մարդու տեսքով սկսեց սուլել։ Նա ոչ մի անգամ չժպտաց, ոչ մի բանով չմատնեց իր տարիքը։
Հաջորդ կանգառում պետք է իջնեի ու նկատեցի, որ նա էլ է մոտենում ելքին։ Քիչ հետո մտա մի նրբանցք, որտեղ ապրում է սպիտակեղենի դերձակուհին, նա, ով իմ շապիկներն է կարում, և կորցրեցի տղային, բայց նա հասավ ինձ ու առաջ անցավ։ Նա քայլում էր առջևից, աննկատելի ծիկրակում, որ իմանա, թե արդյոք հետևո՞ւմ եմ իրեն։ Անցնելով մանրավաճառի մոտից, որը սառնաշաքար էր վաճառում, տղան աչքի տակով նայեց վաճառասեղանի շուրջը խմբված երեխաներին, բռունցքով խփեց, կամ ճմկթեց երեխաներից մեկին։ Երեխան շուռ եկավ և, հավանաբար, ուզեց կռվի բռնվել, բայց տեսնելով, թե ում հետ գործ ունի երևի հրաժարվեց իր մտադրությունից։ Դա զարմանալի չէր․ իմ տղան քմծիծաղ տվեց, հետո նշան արեց «լռել» և կանգ առավ հակահարված տալու մտադրությամբ, միաժամանակ նա չմոռացավ ինձ, և կարծես ասելով․ «տեսնո՞ւմ ես, թե ով եմ ես։ Այս մանրուքը իմ ձեռքի տակ է»։ Պատի տակով մի շուն էր վազում, նա քացով խփեց շանը։ Ես իջա նկուղ, դերձակուհու մոտ, և այլևս նրա մասին չմտածեցի։
Կես ժամ հետո տղան կանգնած էր նրբանցքում, քարե ցանկապատին հենված ու ծուլորեն ծխում էր։ Նրա կողքին իր նման մեկ ուրիշը կար։ Իմը նրան ինչ-որ բան էր ասում, այնպիսի բան, որ նա (թերևս շատ բան «տեսած») լսում էր առանց հետաքրքրության։ «Դիտմամբ է սպասել, որ ցույց տա, թե, ծխում է,— մտածեցի ես ու ինքս էլ նշեցի,— իսկ չէ՞ որ նրա մեջ ոչինչ, ոչինչ մանկական չկա, թերևս միայն երբ քնում է․․․ ո՞վ կարող է փրկել նրան, ո՞վ ուժ ունի և կարող է այնպես անել, որ նա նորից դառնա թարմ, կարմրաթշիկ, անմեղ»։
Ես ձևացրի, թե իբր ոչինչ չեմ նկատում ու շարունակեցի ճանապարհս։ Հանկարծ ինչ-որ մեկը դիպավ ձեռքիս, միանգամից շուռ եկա ու հարցրի․
— Ի՞նչ ես ուզում։— Տղան ուղիղ նայում էր ինձ, իր վախեցած լայն բացված աչքերով, և ես կրկնեցի իմ հարցը։— Կարո՞ղ եմ իմանալ, թե ի՞նչ ես ուզում։
Նա գրպանից հանեց մի քանի տուփ արտասահմանյան սիգարեթներ։
— Ես չեմ ծխում,— ասացի, բայց հետո ձեռքս մեկնեցի, վերցրեցի մի տուփ և հարցրի,— սա թեփի՞ց է պատրաստված։
Տղան մի արագ հայացք նետեց վրաս։ Նրա աչքերը կայծեր արձակեցին։ Տղան առավ տուփը, ճարպկորեն պատռեց, հանեց երեք սիգարեթ և պարզեց ինձ, որ հոտոտեմ․ Ամերիկյան սիգարեթի բույր կար։ Չբավարարվելով, նա դուրս հանեց մի սիգարեթ ևս, սովորական շարժումով պատռեց այն, ծխախոտը տրորեց ափերի մեջ ու թափեց գետին։
— Իսկականն է,— անվիճելի եղանակով հայտարարեց տղան,— ես Ֆորչելլիի ապրանքներից չեմ մաճառում։
— Հեքիաթ ես պատմում։ Ավելի լավ է բացատրի, թե որտեղի՞ց ես դրանք գողանում։
— Սինյոր, այսպես գործը գլուխ չի գա, ես կապացուցեմ, որ ազնիվ մարդ եմ։
— Ինձ մի ծիծաղեցնի։
— Ես, սինյոր, դատարկ խոսակցությունների վրա կորցնելու ժամանակ չունեմ։ Դուք սիգարեթներ գնո՞ւմ եք, թե ոչ,— և աշխատելով ինձ տրամադրել, ավելացրեց,— ես այստեղացի եմ, ինձ բոլորը գիտեն, ասացեք Չիրուցցո և ամեն մեկն էլ կասի, թե որտեղ եմ ապրում։ Ես լավ ապրանքներ եմ վաճառում, իսկական, որովհետև չեմ ուզում հաճախորդներիս կորցնել։ Մենք բաց ենք խաղում։
Նրա խոսքերը ինձ զարմացրին, և ես ասացի․
— Լավ, կվերցնեմ, բայց նախընտրում եմ «Քեմելը»։ Սա ինձ դուր չի գալիս։
Ես անկեղծ խղճահարություն զգացի այս երեխա հրեշի համար։ Քսան տարեկան հասակում նա կդառնա սպառված մարդ, մարդ, որը հուսախաբվել է, ոչինչ չի սիրել, որը կյանքից միայն կարող է սպասել անվերջ ու անտանելի կրկնություն, մի կրկնություն, ինչ արդեն շատ անգամ փորձել, տառապել է։
Տղան ձեռքը իր անհատակ գրպանը տարավ «Քեմել» գտնելու հույսով և դուրս հանեց մի ափ լիքը․․․ տարբեր ձևերի ու գույնի կոճակներ, սուլիչ, ռագատկայով կրակելու գնդակներ, հարթ ու տափակ ծովաքարեր և այդ բոլորը նույն լուրջ տեսքով, ինչպես քիչ առաջ ափի մեջ պահել էր փողերը։ Սրտնեղած, որ չգտավ այն սիգարեթը, ինչ ինձ էր հարկավոր, նա պատրաստակամություն հայտնեց տուն վազել ու բերել։
— Հարկավոր չէ, սա կվերցնեմ,— ասացի ես։ Միայն հիմա, երբ նրա կեղտոտ թաթիկների մեջ տեսա այդ գույնզգույն կոճակները, հիմա հասկացա, որ իմ առջև կանգնածը երեխա է։
