Երկրորդ Բաժին: Կապիտալի Պտույտը

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ Թադ. Ավդալբեգյան (գերմաներենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

ԵՐԿՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ։ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՊՏՈՒՅՏԸ

ՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՊՏՈՒՏԱԺԱՄԱՆԱԿՆ ՈՒ ՊՏՈՒՏԱԹԻՎԸ

Մենք տեսել ենք, որ տվյալ մի կապիտալի շրջանառության ամբողջ ժամանակը հավասար է յուր շրջանառության ժամանակի ու յուր արտադրաժամանակի գումարին։ Այս՝ այն ժամանակամիջոցն է, որը տևում է մի որոշ ձև ունեցող կապիտալարժեքը կանխավճարելու վայրկյանից մինչև ընթացարարող կապիտալարժեքի՝ միևնույն ձևով պարուրված վերադառնալը։

Կապիտալիստական արտադրության որոշիչ նպատակը կանխավճարված արժեքի արժեմեծացումն է միշտ,— ուզում է՝ այս արժեքը հիմա կանխավճարված լինի յուր ինքնակա ձևով, այսինքն դրամաձևով, թե իբրև ապրանք, այնպես որ նրա արժեձևը կանխավճարված ապրանքների գնի մեջ լոկ իդեական ինքնակայություն ունենա, միևնույն է։ Երկու դեպքում էլ այս կապիտալարժեքը յուր շրջապտույտի ժամանակ տարրեր գոյաձևերով է անցնում։ Նրա հենց յուր հետ ունեցած նույնությունը հավաստվում է կապիտալիստի մատյաններում կամ հաշվեդրամի ձևով։

Արդյոք մենք Փ .... Փ՛ ձևն ենք վերցնում, թե Արտ ... Արտ ձևը, միևնույն է, երկու ձևի էլ բովանդակությունն այն է, 1) որ կանխավճարված արժեքը գործել է իբրև կապիտալարժեք և արժեմեծացել է. 2) որ նա յուր ընթացքը ծրագծելուց հետո վերադարձել է նույն այն ձևին, որով պարուրված սկսել էր յուր պրոցեսը։ Կանխավճարված Փ արժեքի արժեմեծացումն ու միաժամանակ կապիտալի՝ այս ձևին (դրամաձևին) վերադառնալն ակներև տեսանելի է Փ ... Փ՛-ում։ Բայց նույնը տեղի է ունենում երկրորդ ձևում էլ։ Որովհետև Արտ-ի ելակետն արտադրատարրերի, տվյալ արժեքն ունեցող ապրանքների առկայությունն է։ Ձևը պարունակում է այս արժեքի արժեմեծացումը (Ա՛ ու Փ՛) և սկզբնական ձևին վերադառնալը, որովհետև կանխավճարված արժեքը երկրորդ Արտ-ում էլի ունենում է այն արտադրատարըեըի ձևը, որով նա սկզբնապես կանխավճարվել էր։

Մենք առաջ տեսել ենք. «Եթե արտադրությունը կապիտալիստական ձև ունի, վերարտադրությունն էլ նույն ձևն ունի։ Ինչպես որ արտադրության կապիտալիստական եղանակի ժամանակ աշխատապրոցեսը ներկայանում է լոկ իբրև մեկ միջոց արժեմեծացման պրոցեսի համար, այնպես էլ վերարտադրությունը միմիայն մեկ միջոց է՝ կանխավճարված արժեքն իբրև կապիտալ, այսինքն իբրև արժեմեծացող արժեք վերարտադրելու, համար» (I գիրք, գլ. XXI, էջ 588։

I) Փ ... Փ՛, II) Արտ ... Արտ ու III) Ա՛ ... Ա՛ երեք ձևն իրարից տարբերվում են հետևյալով. II (Արտ ... Արտ) ձևում պրոցեսի վերանորոգումը, վերարտադրապրոցեսն արտահայտված է իբրև իրական պրոցես, իսկ I ձևում՝ լոկ հնարավորապես։ Բայց երկուսն էլ III ձևից տարբերվում են նրանով, որ կանխավճարված կապիտալարժեքը — լինի սա փող, թե հանդես գա նյութական արտադրատարրերի կերպարանքով, միևնույն է — կազմում է ելակետը և ուրեմն նաև վերադարձի կետը։ Փ ... Փ՛-ում վերադարձն է՝ Փ՛ = Փ + փ։ Եթե պրոցեսը միևնույն մասշտաբով է նորոգվում, ապա Փ–ն էլի ելակետն է կազմում, իսկ փ-ն չի մտնում պրոցեսի մեջ, այլ մեզ ցույց է տալիս լոկ այն, թե Փ-ն իբրև կապիտալ արժեմեծացել է, ուստի և մի հավելարժեք՝ փ է արտադրել, բայց իրենից շպրտել է հեռու։ Արտ ... Արտ ձևում նույնպես ելակետը կազմում է արտադրատարրերի ձևով կանխավճարված Արտ կապիտալարժեքը։ Ձևն իրեն մեջ պարփակում է յուր կապիտալարժեքի արժեմեծացումը։ Եթե պարզ վերարտադրություն է տեղի ունենում, այն ժամանակ միևնույն կապիտալարժեքր, նույն Արտ ձևով, նորից է սկսում յուր ընթացքը։ Եթե կուտակումն է տեղի ունենում, այն ժամանակ Արտ-ը (որ արժեմեծությամբ = Փ՛ = Ա՛) հիմա պրոցեսն սկսում է իբրև հեծացած կապիտալարժեք։ Բայց նա սկսում է էլի սկզբնական ձևն ունեցող կանխավճարված կապիտալարժեքով, թեև առաջվանից ավելի մեծ կապիտալարժեքով։ Ընդհակառակը, III ձևում կապիտալարժեքը պրոցեսն սկսում է ոչ թե իբրև կանխավճարված, այլ իբրև արդեն արժեմեծացած, որպես ապարանքների ձևում գտնվող ամբողջ հարստություն, որի լոկ մեկ մասն է կանխավճարված կապիտալարժեքը։ Վերջին ձևը կարևոր է այս գրքի երրորդ բաժնի համար, որտեղ առանձին կապիտալների շարժումը վերցվում է հասարակական ամբողջ կապիտալի շարժման հետ կապակցված։ Նույն այս ձևն, ընդհակառակը, կարիք չկա օգտագործելու կապիտալի պտույտի համար, որը միշտ սկսվում է կապիտալարժեքի կանխավճարումով, լինի սա փողի կամ թե ապրանքի ձևով, միևնույն է, և որը շրջան գործող կապիտալարժեքի վերադարձը միշտ պայմանավորում է հենց այն ձևով, որով կանխավճարվել էր նա։ I ու II շրջապտույտներից առաջինը պետք է վերցնել այն ժամանակ, երբ ուշադրության առնվում է պտույտի ազդեցությունը գլխավորապես հավելարժեքի գոյացման վրա, իսկ երկրորդն՝ այն ժամանակ, երբ ուշադրության առնվում է նրա արած ազդեցությունն արդյունազորացման վրա։

Տնտեսագետները որքան քիչ են իրարից զատել շրջապտույտի տարբեր ձևերը, այնքան քիչ են հիշյալ ձևերը կապիտալի պտույտի առնչությամբ իրարից անջատ քննել։ Սովորաբար վերցվում է Փ ... Փ՛ ձևը, որովհետև սա տիրապետող է առանձին կապիտալիստի համար և սրան ծառայություն է մատուցում սրա հաշվի ժամանակ, նույնիսկ երբ փողը ելակետ է կազմում լոկ հաշվեդրամի կերպարանքով։ Ուրիշները չվում են արտադրատարրերը ձևով արվող ծախսումից մինչև այն կետը, երբ հաջորդում է հետհոսումը, ընդվորում ամենևին խոսք չի լինում հետհոսման ձևի մասին, լինի սա ապրանքի կամ թե փողի ձևով, միևնույն է։ Օրինակ. «Տնտեսական ցիկլը ... այսինքն արտադրության ամբողջ ընթացքը, ծախսում անելու ժամանակից մինչև այն կետը, երբ հաջորդում է հետհոսումը։ Երկրագործության մեջ ցանքի ժամանակը ցիկլի սկիզբն է, հնձի ժամանակը՝ վերջն է։ (Economic Cycle... the whole course of production, from the time that outlays are made till returns are received, in agriculture seedtime is its commencement, and harvesting its ending.— S. P. Newman. «Elements of Pol. Econ.» Andover and New York, p. 81)։ Ուրիշներն սկսում են Ա՛-ով (III ձև). «Կարելի է համարել, թե արտադրափոխանակության աշխարհը թավալվում է մի շրջագծի մեջ, որը մենք կանվանենք մի տնտեսական ցիկլ և որում նա մի պտույտն ավարտած է լինում, հենց որ ձեռնարկությունը յուր հաջորդական գործարքները կատարելուց հետս էլի գալիս հասնում է այն կետին, որից չվել էր։ Սկիզբը կարող է թվագրվել այն կետից, երբ կապիտալիստն ստացել է այն եկամուտները, որոնց միջոցով հետ է հոսում նրա կապիտալը. որպիսի կետից նա նորից դիմում է յուր բանվորներին հավաքագրելու և սրանց ապրուստը կամ թե, ավելի շուտ, վերջինս հայթայթելու զորությունն աշխատավարձի ձևով նրանց միջև բաշխելու, այն առարկաները, որոնցով նա գործ է անում, բանվորներից արդեն պատրաստի ստանալու, այս առարկաները շուկա բերելու և այնտեղ սրանց շրջապտույտը մի շարք շարժումներով ավարտին հասցնելու, այն ընթացքում, երբ նա ծախում է և ապրանքից գանձած ստացույթով յուր ամբողջ կապիտալածախսման մի վերահատուցում է ձեռք բերում»։ (Th. Chalmers, «On Pol. Econ.», 2-nd ed., London 1832, p. 84. seq.)։

Հենց որ այն ամբողջ կապիտալարժեքը, որ մի անհատական կապիտալիստ ներդրում է ուզածդ մի որևէ արտադրաճյուղի մեջ, ծրագծած պրծած է լինում յուր շարժման շրջապտույտը, նա էլի յուր սկզբնաձևումն է գտնվում և հիմա կարող է կրկնել միևնույն պրոցեսը։ Նա պետք է պրոցեսը կրկնի, որպեսզի արժեքն իբրև կապիտալարժեք հավերժանա և արժեմեծանա։ Առանձին շրջապտույտը կապիտալի կյանքում կազմում է մեկ հատված միայն, որը կրկնվում է մշտապես, ուրեմն կազմում է մի պարբերաշրջան։ Փ ... Փ՛ պարբերաշրջանի վերջում կապիտալը գտնվում է էլի դրամակապիտալի ձևում, և այս դրամակապիտալը նորից անցնում է այն ձևափոխությունների շարքով, որոնք ընդգրկում են նրա վերարտադրապրոցեսը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] արժեմեծացման պրոցեսը։ Արտ ... Արտ պարբերաշրջանի վերջում կապիտալը գտնվում է էլի այն արտադրատարրերի ձևում, որոնք նրա նորոգվող շրջապտույտի նախադրյալն են կազմում։ Կապիտալի այն շրջապտույտը, որը որոշվում է ոչ թե որպես մեկուսացած իրադարձություն, այլ իբրև պարբերական պրոցես, կոչվում է կապիտալի պտույտ։ Այս պտույտի տևողությունը տրված է լինում նրա արտադրաժամանակի ու նրա շրջանառության ժամանակի գումարով։ Այս ժամանակագումարը կազմում է կապիտալի պտուտաժամանակը։ Ուստի նա ընդգրկում է ամբողջ կապիտալարժեքի շրջապտույտի մի պարբերաշրջանի ու հաջորդ պարբերաշրջանի արանքում ընկած ժամանակամիջոցը, կապիտալի կյանքի պրոցեսի պարբերականությունը, կամ եթե կուզեք, միևնույն կապիտալարժեքի արժեմեծացման պրոցեսի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] արտադրապրոցեսի նորոգվելու, կրկնվելու ժամանակը։

Մի կողմ թողնելով այն անհատական պատահարները, որոնք կարող են առանձին կապիտալի համար արագացնել կամ թե կարճացնել պտուտաժամանակը կապիտալների պտուտաժամանակը տարբեր է լինում, նայած նրանց ներդրման տարբեր ոլորտներին։

Ինչպես որ աշխատօրը չափի բնական միավոր է աշխատույժի ֆունկցիայի համար, այնպես էլ տարին չափի բնական միավոր և ընթացարարող կապիտալի պտույտների համար։ Չափի այս միավորի բնապատվանդանն այն է, որ բարեխառն գոտում, որը կապիտալիստական արտադրության օրորանն է, հողի ամենակարևոր պտուղները տարեկան արդյունքներ են։

Եթե մենք տարին իբրև պտուտաժանանակի չափի միավոր անվանենք U, մի որոշ կապիտալի պտուտաժամանակը՝ u, նրա պտույտների թիվը՝ n ապա ո = ։ Հետևաբար եթե u պտուտաժամանակն անում է, օրինակ, 3 ամիս, ապա n = = 4. կապիտալը տարվա մեջ 4 պտույտ է կատարում կամ շրջանառում է չորս անգամ։ Եթե u = 18 ամիս, ապա n = = կամ կապիտալը մի տարում կտրում-անցնում է յուր պտուտաժամանակի -ը միայն։ Եթե նրա պտուտաժամանակն անում է միքանի տարի, ապա ուրեմն նա հաշվվում է մի տարվա բազմապատիկը վերցնելով։

Կապիտալիստի համար յուր կապիտալի պտուտաժամանակն այն ժամանակն է, որի ընթացքում նա պետք է կանխավճարի յուր կապիտալը՝ այս արժեմեծացնելու է սկզբնական կերպարանքով հետ ստանալու նպատակով։

Նախքան այն ազդեցությունն ավելի մոտից հետազոտելը, որ պտույտն և անում արտադրապրոցեսի ու արժեմեծացման պրոցեսի վրա, մենք պիտի .քննենք այն երկու նոր ձևը, որոնք շրջանառության պրոցեսից են կպչում կապիտալին և ներգործում են նրա պտույտի ձևի վրա։

ՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼ ՈՒ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒ ԿԱՊԻՏԱԼ

I. ՁԵՎԱՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

I Գրքի VI գլխում տեսել ենք.— հաստատուն կապիտալի մի մասն այն արդյունքների հակառակ, որոնց գոյացմանը նա գործակցում է, պահպանում է այն որոշ սպառաձևը, որով մտած է լինում արտադրապրոցեսի մեջ։ Հետևաբար նա ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար պարբերաշրջաններում միշտ կրկնվող աշխատապրոցեսի մեջ կատարում է միշտ էլի միևնույն ֆունկցիաները։ Այսպես են, օրինակ, աշխատաշենքերը, մեքենաները և այլն, կարճ ասած՝ այն բոլորը, ինչ որ մենք միացնում ենք աշխատամիջոցներ անվան տակ, հաստատուն կապիտալի այս մասն արդյունքին արժեք, է փոխանցում այն համամասնությամբ, որով նա յուր սեփական սպառարժեքի հետ կորցնում է յուր սեփական փոխանակարժեքը։ Մի այսպիսի արտադրամիջոցի այս արժեհանձնումը կամ արժեքի փոխանցվելն այն արդյունքին, որի գոյացմանը նա մասնակցում է, որոշվում է մեկ միջին հաշվով. հիշյալ արժեհանձնումը չափվում է արտադրամիջոցի գործունեության միջին տևողությամբ, սկսած այն ակնթարթից, երբ արտադրամիջոցը մտնում է արտադրապրոցեսի մեջ, մինչև այն վայրկյանը, երբ նա. բոլորովին մաշված, բանից պրծած է լինում և պետք է փոխարինվի միևնույն տեսակի մի նոր նմուշահատով կամ վերարտադրվի։

Ուրեմն հաստատուն կապիտալի այս մասի — բուն աշխատամիջոցների — յուրահատուկ գիծն այս է։

Կապիտալի մի մասը կանխավճարվել է հաստատուն կապիտալի, այսինքն այն արտադրամիջոցների ձևով, որոնք հիմա գործում են իբրև աշխատապրոցեսի գործոններ այնքան ժամանակ, քանի դեռ. հարատևում է այն ինքնակա սպասակերպարանքը, որով նրանք մտել էին հիշյալ պրոցեսի մեջ։ Պատրաստի արդյունքը, հետևաբար արդյունակազմիչներն էլ, որչափով որ սրանք արդյունքի են փոխարկվեր դուրս են շպրտվում արտադրապրոցեսից, որպեսզի իբրև ապրանք արտադրության ոլորտից անցնեն շրջանառության ոլորտը։ Իսկ աշխատամիջոցները, ընդհակառակը, երբեք չեն լքում արտադրության ոլորտն այն բանից հետո, երբ մի անգամ արդեն մտել են նրա մեջ։ Նրանց ֆունկցիան իրենց պինդ կաշկանդում, պահում է արտադրության ոլորտում։ Կանխավճարված կապիտալարժեքի մի մասը սևեռված է մնում է այս ձևում, որը որոշվում է աշխատամիջոցների պրոցեսում ունեցած ֆունկցիայով։ Աշխատամիջոցի գործելու և ուրեմն մաշվելու հետ նրա արժեքի մի մասը փոխանցվում է արդյունքին, մի ուրիշ մասը սևեռված մնում է աշխատամիջոցների մեջ և հետևաբար արտադրապրոցեսում։ Այսպես սևեռված արժեքը նվազում է շարունակ, մինչև որ աշխատամիջոցը ծառայում, բանից պրծնում է և ուրեմն յուր արժեքն էլ մի ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ պարբերաշրջանում բաշխած է լինում այն արդյունքների մեկ մասսայի վրա, որոնք առաջ են գալիս մշտապես կրկնվող աշխատապրոցեսների մի շարքից։ Բայց քանի դեռ աշխատամիջոցը գործում է իբրև աշխատամիջոց, ուրեմն չպետք է փոխարինվի միևնույն տեսակի մի նոր նմուշահատով, հաստատուն կապիտալարժեքը միշտ սևեռված է մնում նրա մեջ, այնինչ սկզբնապես նրանում սևեռված արժեքի մի ուրիշ մասը փոխանցվում է արդյունքին և հետևաբար շրջանառում է որպես ապրանքապաշարի բաղադրամաս։ Որքան ավելի երկար է հարատևում աշխատամիջոցը, որքան ավելի դանդաղ է մաշվում, հաստատուն կապիտալարժեքն այնքան ավելի երկար է սևեռված մնում այս սպառաձևի մեջ։ Բայց որքան էլ որ լինի նրա դիմացկունության աստիճանը, այն համամասնությունը, որով նա արժեք է փոխհանձնում, միշտ հակառակ հարաբերական է նրա գործունեության ամբողջ ժամանակի նկատմամբ։ Եթե հավասար արժեք ունեցող երկու մեքենայից մեկը մաշվում է հինգ տարում, մյուսը՝ տաս տարում, ապա հավասար ժամանակամիջոցում առաջինը կրկնակի շատ արժեք է փոխհանձնում, քան երկրորդը։

Կապիտալարժեքի այս մասը, որ սևեռված է աշխատամիջոցի մեջ, շրջանառում է այնպես, ինչպես և ամեն մի ուրիշ մաս։ Մենք տեսել ենք ընդհանրապես, որ ամբողջ կապիտալարժեքն ընդգրկվում է մշտական շրջանառության մեջ, և այս իմաստով ուրեմն ամեն կապիտալ էլ շրջանառու կապիտալ է։ Բայց այստեղ քննարկվող կապիտալամասի շրջանառությունը յուրահատուկ է։ Նախ՝ նա յուր սպառաձևով չի շրջանառում, այլ շրջանառում է նրա արժեքը միայն է այն էլ՝ աստիճանաբար, մաս-մաս, այն չափով, որով արժեքն աշխատամիջոցից փոխանցվում է արդյունքին, որը շրջանառում է իբրև ապրանք։ Նրա գործունեության ամբողջ տևողության ժամանակ նրա արժեքի մի մասը միշտ սևեռված, ինքնակա է մնում նրա մեջ, հակառակ այն ապրանքների, որոնց արտադրվելուս նա օժանդակում է։ Այս առանձնահատկության շնորհիվ հաստատուն կապիտալի այս մասն ընդունում է հետևյալ ձևը, որ է՝ հիմնական կապիտալ։ Իսկ սրա հակառակ՝ արտադրապրոցեսի համար կանխավճարված կապիտալի մյուս բոլոր նյութական բաղադրամասերը կազմում են շրջանառու կամ հոսուն կապիտալ։

Արտադրամիջոցների մի մասը — հատկապես այնպիսի օժանդակ նյութեր, որոնք հենց աշխատամիջոցների կողմից են սպառվում սրանց գործունեության ժամանակ, ինչպես, օրինակ, ածուխը՝ շոգեմեքենայի կողմից, կամ թե միմիայն նպաստում են գործընթացքին, ինչպես լուսավորման գազը, և այլն,— նյութապես չի մտնում արդյունքի մեջ։ Նրա լոկ արժեքն է կազմում արդյունարժեքի մի մասը։ Յուր սեփական շրջանառությամբ արդյունքը շրջանառության մեջ է դնում նրանց արժեքը։ Այս հանգամանքն ընդհանուր է հիշյալ արտադրամիջոցների ու հիմնական կապիտալի համար։ Բայց ամեն մի աշխատապրոցեսում, որի մեջ մտնում են, նրանք ամբողջովին են սպառվում և ուրեմն յուրաքանչյուր նոր աշխատապրոցեսի համար պետք է ամբողջովին փոխարինվեն միևնույն տեսակի նոր նմուշահատերով։ Նրանք իրենց ֆունկցիայի ժամանակ չեն պահպանում իրենց ինքնակա սպառակերպարանքը։ Հետևաբար նրանց ֆունկցիայի ժամանակ կապիտալարժեքի ոչ մի մաս էլ սևեռված չի մնում յուր հին սպառակերպարանքում, յուր բնաձևում։ Այն պարագան, որ օժանդակ նյութերի այս մասը ոչ թե նյութապես է մտնում արդյունքի մեջ, այլ յուր արժեքով միայն, իբրև արժեմաս է մտնում արդյունարժեքի մեջ, այլև սրա հետ կապված այն հանգամանքը, որ այս նյութերի գործունեությունը պինդ կաշկանդված է արտադրության ոլորտի շրջանակներում, այնպիսի տնտեսագետների, ինչպիսին է, օրինակ, Ռամսեյը, հրապուրել է դեպի այն, որ (միաժամանակ շփոթելով հիմնական ու հաստատուն կապիտալը) նրանք հիմնական կապիտալի կատեգորիան կիրառեն հիշյալ նյութերի նկատմամբ էլ։

Արտադրամիջոցների այն մասը, որը նյութապես մտնում է արդյունքի մեջ, ուրեմն հումքը և այլն, սրանով ընդունում է մասամբ այնպիսի ձևեր, որոնցով նա հետո կարող է իբրև սպառամիջոց մտնել անհատական սպառման մեջ։ Բուն աշխատամիջոցները, հիմնական կապիտալի նյութական կրիչները, միմիայն արտադրողաբար են սպառվում և չեն կարող անհատական սպառման մեջ մտնել, որովհետև նրանք չեն մտնում արդյունքի մեջ կամ թե այն սպառարժեքի մեջ, որի գոյանալուն նրանք օգնում են, այլ ընդհակառակը, մինչև իրենց լիովին մաշվելը պահպանում են արդյունքի հանդեպ ունեցած իրենց ինքնակա կերպարանքը։ Մի բացառություն կազմում են փոխադրամիջոցները։ Այն օգտակար էֆֆեկտը, որ նրանք տալիս են իրենց արտադրողական գործունեության ընթացքում, ուրեմն իրենց՝ արտադրության ոլորտում մնալու ժամանակ, այն է՝ տեղափոխումը, միաժամանակ մտնում է, օրինակ, ճանապարհորդի անհատական սպառման մեջ։ Այս դեպքում էլ ճանապարհորդը վճարահատուցում է գործածությունը, ինչպես վճարահատուցում է մյուս սպառամիջոցների գործածությունը։ Մենք տեսել ենք, որ, օրինակ, քիմիական արտադրության մեջ հումքն ու օժանդակ նյութերը խառնվում են իրար հետ։ Նույնպես էլ աշխատամիջոցները և օժանդակ նյութն ու հումքը։ Այսպես, օրինակ, երկրագործության մեջ հաղալավումների վրա գործադրված նյութերն իբրև արդյունակազմիչներ մասամբ մտնում են բուսարդյունքի մեջ։ Մի կողմից՝ նրանց ներգործությունը բաղխվում է մի ավելի երկար պարբերաշրջանի, օրինակ, 4—5 տարվա վրա։ Ուստի նրանց մի մասը նյութապես մտնում է արդյունքի մեջ և հենց սրանով միաժամանակ յուր արժեքն է փոխանցում արդյունքին, այնինչ մյուս մասը յուր արժեքը սևեռում է յուր հենց հին սպառաձևում։ Նա հարատևում է իբրև արտադրամիջոց, ուստի և ընդունում է հիմնական կապիտալի ձևը։ Եզն իբրև բանող անասուն հիմնական կապիտալ է։ Եթե նա մորթվում, ուտվում է, այս դեպքում նա չի գործում իբրև աշխատամիջոց, ուրեմն ոչ էլ իբրև հիմնական կապիտալ։

Այն նախանշումը, որն արտադրամիջոցների վրա ծախսված կապիտալարժեքի մի մասին հիմնական կապիտալի բնույթ է տալիս, պայմանավորված է բացառապես այն յուրահատուկ եղանակով, որով շրջանառում է այս արժեքը։ Շրջանառության յուրահատուկ այս եղանակը բղխում է այն առանձնահատուկ եղանակից, որով աշխատամիջոցը յուր արժեքը փոխհանձնում է արդյունքին կամ մասնակցում է արտադրապրոցեսին իբրև արժեկազմիչ։ Իuկ հենց ինքն այս մասնակցությունը յուր հերթին բղխում է այն հատուկ կերպից, որով աշխատամիջոցը գործում է աշխատապրոցեսում։

Հայտնի է, թե նույն այն սպառարժեքը, որն իբրև արդյունք ելնում է մի աշխատապրոցեսից, որպես արտադրամիջոց մտնում է մի ուրիշ աշխատապրոցեսի մեջ։ Մի արդյունքի՝ արտադրապրոցեսում իբրև աշխատամիջոց գործելն է միայն, որ նրան դարձնում է հիմնական կապիտալ։ Իսկ, ընդհակառակը, որչափով որ նա հենց ինքը նոր է դուրս գալիս մի պրոցեսից, նա հիմնական կապիտալ չի ամենևին։ Օրինակ, մի մեքենա, որ արդյունք է, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] մեքենագործարանատիրոջ ապրանք, սրա ապրանքակապիտալին է պատկանում։ Նա հիմնական կապիտալ դառնում է լոկ յուր գնորդի, այն կապիտալիստի ձեռին, որը մեքենան արտադրողաբար է կիրառում։

Մյուս բոլոր հանգամանքներն անփոփոխ ենթադրելով՝ հիմնականության աստիճանը մեծանում է աշխատամիջոցի տևականության հետ միասին։ Հենց այս տևականությունից է կախված աշխատամիջոցում հիմնականացված կապիտալարժեքի ու այս արժեմեծության այն մասի միջև եղած տարբերությունը, որ նա կրկնվող աշխատապրոցեսների մեջ արդյունքին է փոխհանձնում։ Որքան ավելի դանդաղ է տեղի ունենում այս արժեհանձնումը,— իսկ արժեքն աշխատամիջոցից փոխհանձնվում է նույն աշխատապրոցեսի ամեն մի կրկնության ժամանակ — այնքան ավելի մեծ է հիմնականացված կապիտալը, այնքան ավելի մեծ է արտադրապրոցեսում կիրառվող ու նրանում սպառվող կապիտալի միջև եղած տարբերությունը։ Հենց որ այս տարբերությունը չքանում է, ապա ուրեմն աշխատամիջոցն ավարտել-պրծել է յուր կենսընթացքը և յուր սպառարժեքի հետ կորցրել է յուր արժեքն էլ։ Նա դադարել է արժեկրիչ լինելուց։ Որովհետև աշխատամիջոցը, ինչպես և հաստատուն կապիտալի նյութական ամեն մի այլ կրիչ, արդյունքին արժեք փոխհանձնում է այն չափով միայն, որով նա յուր արժեքը կորցնում է յուր սպառարժեքի հետ, ուստի պարզ է, թե որքան ավելի դանդաղ է կորչում նրա սպառարժեքը, որքան ավելի երկար է հարատևում նա արտադրապրոցեսում, այնքան ավելի երկար է այն պարբերաշրջանը, երբ հաստատուն կապիտալարժեքը հիմնականացված է մնում նրա մեջ։

Եթե մի արտադրամիջոց, որն աշխատամիջոց չի իսկական իմաստով, օրինակ, օժանդակ նյութը, հումքը, կիսաֆաբրիկատը և այլն, արժեհանձնման և ուրեմն յուր արժեքի շրջանառության եղանակի տեսակետից նույն դերն է կատարում, ինչ որ աշխատամիջոցը, ապա նա էլ հիմնական կապիտալի նյութական կրիչ, նրա գոյաձև է նմանապես։ Այս պատահում է, արդեն հիշատակված այն տեսակ հողալավումների դեպքում, որոնք հողին քիմիական այնպիսի բաղադրամասեր են միակցում, որոնց ներգործությունը տարածվում է բազմաթիվ արտադրապարբերաշրջանների կամ թե տարիների վրա։ Այստեղ արժեքի մի մասը դեռ շարունակում է արդյունքի կողքին գոյություն ունենալ յուր ինքնակա կերպարանքով կամ հիմնական կապիտալի կերպարանքով, այնինչ մյուս արժեմասը փոխհանձնվել է արդյունքին, ուստի և շրջանառում է սրա հետ։ Այս դեպքում հիմնական կապիտալի մեկ արժեմասը չի միայն, որ մտնում է արդյունքի մեջ, այլև այն սպառարժեքը, սուբստանցը, որում գոյություն ունի այս արժեմասը։

Մի կողմ թողնելով հիմնական մոլորությունը — հիմնական ու շրջանառու կապիտալ կատեգորիաները հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալ կատեգորիաների հետ շփոթելը — տնտեսագետների մոտ գաղափարների մինչայժմյան որոշման խառնաշփոթությունը խարսխվում է ամենից առաջ հետևյալ կետերի վրա.

Այն որոշ հատկությունները, որոնք նյութապես պատկանում են աշխատամիջոցներին, տնտեսագետները դարձնում են հիմնական կապիտալի անմիջական հատկություններ, օրինակ, ասենք, մի տան ֆիզիկական անշարժությունը։ Բայց այս դեպքում միշտ էլ հեշտ է ապացուցելը, թե ուրիշ աշխատամիջոքներ, որոնք իբրև այսպիսիք նույնպես հիմնական կապիտալ են, հակադիր հատկություն ունեն. օրինակ, ասենք մի նավի ֆիզիկական շարժունությունը։

Կամ թե տնտեսական այն ձևորոշվածությունը, որն արժեքի շրջանառությունից է առաջ գալիս, շփոթում են իրային մի հատկության հետ. որ պես թե իրերը, որոնք ըստինքյան կապիտալ չեն առհասարակ, այլ այսպիսին դառնում են հասարակական որոշ հարաբերությունների ժամանակ միայն, ըստինքյան ու հենց արդեն ի բնե կարող են մի որոշ ձևում պարուրված, հիմնական կամ թե շրջանառու, կապիտալ լինել։ Մենք տեսանք I գրքի V գլխում, որ ամեն մի աշխատապրոցեսում, հասարակական ինչ պայմաններում էլ որ սա կատարվելիս լինի, միևնույն է, արտադրամիջոցները բաժանվում են աշխատամիջոցների ու աշխատառարկայի։ Բայց այս երկուսն էլ արտադրության միմիայն կապիտալիստական եղանակի շրջանակներում են դառնում կապիտալ ու այն էլ «արտադրողական կապիտալ», ինչպես նախընթաց բաժնում սահմանված է այս։ Ընդսմին աշխատամիջոցի ու աշխատառարկայի այն տարբերությունը, որ հիմնված էր աշխատապրոցեսի բնության վրա, հիմա արտացոլում է հիմնական կապիտալի ու շրջանառու կապիտալի տարբերության նոր ձևում։ Այս ժամանակվանից է միայն, որ իբրև աշխատամիջոց գործող մի իր դառնում է հիմնական կապիտալ։ Եթե նա յուր նյութական հատկությունների համաձայն, կարող է, բացի աշխատամիջոցի ֆունկցիայից, ուրիշ ֆունկցիաներում էլ ծառայել, ապա նրա՝ հիմնական կապիտալ լինելը կամ թե չլինելը կախված է նրա ֆունկցիայի տարբերությունից։ Անասունն իբրև բանող անասուն՝ հիմնական կապիտալ է, որպես բտելու անասուն՝ հումք է, որը վերջիվերջո մտնում է շրջանառության մեջ իբրև արդյունք, հետևաբար նա ոչ թե հիմնական, այլ շրջանառու կապիտալ է։

Մի արտադրամիջոցի՝ ավելի երկար ժամանակ սոսկ սևեռված լինելը կրկնվող աշխատապրոցեսներում, որոնք սակայն կապակցված, հաջորդական են, ուստի և կազմում են մի արտադրապարբերաշրջան, այսինքն կազմում են այն ամբողջ արտադրաժամանակը, որ հարկավոր է արդյունքը պատրաստելու համար,— հիշյալ սևեռվածությունը հիմնական կապիտալի նման պայմանավորում է ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակով կանխավճարում կապիտալիստի կողմից, բայց նրա կապիտալը հիմնական կապիտալ չի դարձնում։ Օրինակ, սերմը հիմնական կապիտալ չի ամենևին, այլ հումք միայն, որը մոտ մի տարի սևեռված է մնում արտադրապրոցեսում։ Ամեն կապիտալ, քանի դեռ նա գործում է իբրև արտադրողական կապիտալ, սևեռվում է արտադրապրոցեսում, հետևաբար սևեռվում են արտադրողական կապիտալի բոլոր տարրերն էլ, ինչ էլ որ լինի նրանց նյութական կերպարանքը, նրանց ֆունկցիան ու նրանց արժեքի շրջանառության եղանակը։ Արդյոք այս սևեռվածությունը, նայած արտադրապրոցեսի տեսակին կամ թե նպատակադրված օգտակար էֆֆեկտին, ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակ է հարատևում, միևնույն է,— նա չի հիմնական կամ թե շրջանառու կապիտալի տարբերություն առաջ բերողը։

Աշխատամիջոցների մի մասը, որի մեջ ներառված են ընդհանրական աշխատապայմաններն էլ, կամ տեղապես է ամրակցվում, հենց որ իբրև աշխատամիջոց մտնում է արտադրապրոցեսի մեջ, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] հենց որ պատրաստվում, սարքվում է արտադրողական ֆունկցիայի համար, ինչպես, օրինակ, մեքենաները։ Կամ թե չէ՝ նա հենց այն գլխից արտադրվում է այս կանգնած, տեղի հետ կապակցված ձևով, ինչպես են, օրինակ, հողալավումները, գործարանաշենքերը, հալոցավառարանները, հրանցքները, երկաթուղիները և այլն։ Աշխատամիջոցի՝ շարունակաբար կապակցված լինելն այն արտադրապրոցեսի հետ, որի մեջ նա պետք է գործի, այստեղ միաժամանակ պայմանավորված է նրա զգայական գոյաձևով։ Մյուս կողմից՝ մի աշխատամիջոց կարող է ֆիզիկապես միշտ յուր տեղը փոխել, շարժվել, և այնուամենայնիվ միշտ էլ արտադրապրոցեսում գտնվել, ինչպես, օրինակ, մի շոգեկառք, մի նավ, բանող անասուն և այլն։ Մի դեպքում ոչ անշարժությունն է նրան հիմնական կապիտալի բնույթ տալիս, ոչ էլ շարժունությունն է մյուս դեպքում նրանից խլում այս բնույթը։ Այն հանգամանքը սակայն, որ աշխատամիջոցները տեղապես սևեռված են, իրենց արմատներով ամուր հաստատված են հողի ու գետնի մեջ, հիմնական կապիտալի այս մասին մի հատուկ դեր է հատկացնում ազգերի տնտեսության մեջ։ Այսպիսի աշխատամիջեցները չեն կարող արտասահման ուղարկվել, ոչ էլ համաշխարհաշուկայում շրջանառել իբրև ապրանքներ։ Այս հիմնական կապիտալի գույքատիտղոսները կարող են փոխվել, հիմնական կապիտալը կարող է գնվել ու ծախվել և այդ չափով էլ շրջանառել իդեապես։ Այս գուքատիտղոսները կարող են մինչև անգամ օտարերկրյա շուկաներում շրջանառել, օրինակ, բաժնետոմսերի ձևով։ Բայց այն անձերի փոխվելու հետևանքով, որոնք հիմնական կապիտալի այս տեսակի գույքատերերն են, չի փոխվում այն հարաբերությունը, որ հարստության անշարժ կանգնած, նյութապես սևեռված մասը մի երկրում ունի նույն հարստության շարժական մասի նկատմամբ։

Հիմնական կապիտալի յուրահատուկ շրջանառությունն առաջ է բերում մի յուրահատուկ պտույտ։ Այն արժեմասը, որ նա մաշվելու հետևանքով կորցնում է յուր բնաձևից, շրջանառում է իբրև արդյունքի արժեմաս։ Արդյունքը յուր շրջանառության շնորհիվ ապրանքից փոխարկվում է դրամի, հետևաբար դրամի փոխարկվում է աշխատամիջոցի այն արժեմասն էլ, որը շրջանառում է արդյունքի շրջանառելու հետ, և ընդսմին նրա արժեքը շրջանառության պրոցեսից իբրև դրամ կաթկաթում է ցած նույն համամասնությամբ, որով այս աշխատամիջոցը դադարում է արտադրապրոցեսում արժեկրիչ լինելուց։ Այսպիսով ուրեմն նրա արժեքը հիմա երկակի գոյություն է սա անում։ Նրա արժեքի մի մասը մնում է նրա՝ արտադրապրոցեսին պատկանող սպառաձևին կամ թե բնաձևին շաղկապված, մյուս մասը պոկվում, անջատվում է նրանից իբրև փող։ Աշխատամիջոցի գործունեության ընթացքում մշտապես նվազում է նրա այն արժեմասը, որը գոյություն ունի բնաձևում, այնինչ նրա՝ դրամաձևի փոխարկված արժեմասը միշտ շատանում է, մինչև որ աշխատամիջոցը վերջապես մաշվում պրծնում է, և նրա ամբողջ արժեքը, նրա դիակից անջատված, փոխարկվում է դրամի։ Այստեղ երևան է գալիս արտադրողական կապիտալի այս տարրի յուրահատկությունը պտույտի ընթացքում։ Նրա արժեքի՝ դրամի փոխարկվելը համաքայլ է ընթանում այն ապրանքի դրամափոխակերպության հետ, որը նրա արժեկրիչն է։ Բայց նրա՝ դրամաձևից սպառաձևի հետփոխարկվելն անջատվում է ապրանքի՝ յուր այլ արտադրատարրերին հետփոխարկվելուց և, ընդհակառակը, որոշվում է աշխատամիջոցի սեփական վերարտադրապարբերաշրջանով, այսինքն այն ժամանակով, որի ընթացքում աշխատամիջոցն անց է կացրած լինում յուր դարը և պետք է փոխարինվի միևնույն տեսակի մի նոր նմուշահատով։ Եթե, ասենք, 10 000 £ արժեք ունեցող մի մեքենայի գործունեության տևողությունն անում է, օրինակ, 10 տարի, ապա սկզբից նրա համար կանխավճարված արժեքի պտուտաժամանակն էլ անում է 10 տարի։ Քանի դեռ չի լրացել այս ժամանակը, ապա կարիք չկա աշխատամիջոցը նորով փոխարինելու, այլ նա շարունակում է գործել յուր բնաձևով։ Այնինչ նրա արժեքը մաս-մաս շրջանառում է իբրև այն ապրանքների արժեմաս, որոնց շարունակական արտադրությանը նա ինքը ծառայում է և այսպիսով հետզհետե փոխարկվում է դրամի, մինչև որ վերջապես 10 տարին լրանալիս ամբողջովին փոխարկված է լինում դրամի և դրամից էլ հետփոխարկված է լինում մի մեքենայի, ուրեմն ավարտած է լինում յուր պտույտը։ Մինչև այս վերարտադրաժամանակի հասնելը նրա արժեքը կամաց-կամաց նախ կուտակվում է մի դրամապահեստաֆոնդի ձևով։

Արտադրողական կապիտալի մնացած տարրերը մասամբ կազմված են հաստատուն կապիտալի այն տարրերից, որոնք գոյություն ունեն իբրև օժանդակ նյութեր ու հումքեր, մասամբ էլ աշխատույժի վրա ծախսված փոփոխուն կապիտալից։

Աշխատապրոցեսի ու արժեմեծացման պրոցեսի վերլուծությունը (I գիրք, V գլուխ) ցույց տվեց, որ այս տարբեր բաղադրամասերը բոլորովին տարբեր դեր են կատարում իբրև արդյունակազմիչներ ու արժեկազմիչներ։ Հաստատուն կապիտալի՝ օժանդակ նյութերից ու հումքերից կազմված մասի արժեքը — ճիշտ այնպես, ինչպես նրա՝ աշխատամիջոցներից կազմված մասի արժեքը — վերահայտնվում է արդյունքի արժեքի մեջ որպես լոկ փոխանցված արժեք, մինչդեռ աշխատույժն աշխատապրոցեսի միջոցով յուր արժեքի մի համարժեք է միակցում արդյունքին կամ իրոք վերարտադրում է յուր արժեքը։ Այնուհետև. օժանդակ նյութերի, վառելու ածխի, լուսավորման գազի և այլոց մի մասն սպառվում է աշխատապրոցեսում՝ առանց նյութապես արդյունքի մեջ մտնելու, այնինչ նրանց մի ուրիշ մասը մարմնապես մտնում է արդյունքի մեջ և սրա սուբստանցի նյութեղենն է կազմում։ Սակայն այս բոլոր տարբերությունները նշանակություն չունեն շրջանառության համար, ուրեմն և պտույտի եղանակի համար։ Որչափով որ օժանդակ նյութերն ու հումքերն ամբողջովին են սպառվում իրենց արդյունքի գոյանալու ժամանակ, այնչափով էլ նրանք իրենց ամբողջ արժեքն են փոխանցում արդյունքին։ Հետևաբար նրանց արժեքն էլ յուր ամբողջությամբ շրջանառում է արդյունքի շրջանառելու միջոցով, փոխարկվում է դրամի ու դրամից էլ հետ է փոխարկվում ապրանքի արտադրատարրերի։ Նրա պտույտը չի ընդհատվում, ինչպես որ լինում է հիմնական կապիտալինը, այլ նա կատարում է շարունակաբար յուր ձևերի ամբողջ շրջապտույտը, այնպես որ արտադրողական կապիտալի այս տարրերը միշտ նորացվում են in natura։ [բնեղեն կերպարանքով]

Գալով արտադրողական կապիտալի փոփոխուն բաղադրամասին, որը ծախսվում է աշխատույժի վրա, ապա աշխատույժը գնվում է մի որոշ ժամկետի համար։ Երբ կապիտալիստը գնել և արտադրապրոցեսին է միացրել աշխատույժը, սա արդեն կազմում է նրա կապիտալի մի բաղադրամասն ու այն էլ նույնի փոփոխուն բաղադրամասը։ Աշխատույժն ամեն օր գործում է մի ժամանակամիջոցի ընթացքում, երբ նա արդյունքին միակցում է ոչ միայն յուր ամբողջ օրարժեքը, այլև մի հավելութային հավելարժեք էլ, որը մենք այստեղ դեռ մի կողմ ենք թողնում: Այն բանից հետո, երբ աշխատույժը գնվել է, օրինակ, մի շաբաթվա համար և գործել է, նրա գնումը միշտ պետք է նորոգվի սովորական ժամկետներում։ Յուր արժեքի համարժեքը, որ աշխատույժը յուր գործունեության ժամանակ արդյունքին է միակցում և որն արդյունքի շրջանառելու հետ դրամի է փոխարկվում, միշտ պետք է դրամից աշխատույժի հետփոխարկվի կամ յուր ձևերի լրիվ շրջապտույտը ծրագծի միշտ, այսինքն պտույտ գործի, եթե շարունակական արտադրության շրջապտույտը չպետք է ընդհատվի։

Այսպիսով ուրեմն արտադրողական կապիտալի՝ աշխատույժի համար կանխավճարված արժեմասն ամբողջովին փոխանցվում է արդյունքին (մենք այնտեղ շարունակ մի կողմ ենք թողնում հավելարժեքը), արդյունքի հետ ծրագծում է շրջանառության ոլորտին պատկանող երկու փոխակերպությունն էլ և այս մշտական նորացման հետևանքով միշտ արտադրապրոցեսին միացած է մնում։ Ուստի աշխատույժը որքան էլ որ ուրիշ կողմից, արժեգոյացման առնչությամբ, տարբերվում է հաստատուն կապիտալի այն բաղադրամասերից, որոնք հիմնական կապիտալ չեն կազմում ամենևին, նրա արժեքի պտույտի այս եղանակը նման է հիշյալ բաղադրամասերի պտույտի եղանակին՝ հակադրվելով հիմնական կապիտալին։ Արտադրողական կապիտալի այս բաղադրամասերը — նրա այն արժեմասերը, որոնք ծախսվում են աշխատույժի վրա ու հիմնական կապիտալ չկազմող արտադրամիջոցների վրա — պտույտի իրենց այս ընդհանուր բնույթի հետևանքով իբրև շրջանառու կամ հոսուն կապիտալ հակադրվում են հիմնական կապիտալին։

Ինչպես առաջ տեսանք, այն փողը, որ կապիտալիստը վճարում է բանվորին աչխատույժը բանեցնելու դիմաց, բանվորի անհրաժեշտ կենսամիջոցների լոկ ընդհանրական համարժեձևն է իրոք։ Այսչափով էլ փոփոխուն կապիտալը նյութապես կազմված է կենսամիջոցներից։ Բայց այստեղ, պտույտի քննության ժամանակ, խոսքը վերաբերում է ձևին։ Կապիտալիստը բանվորի ոչ թե կենսամիջոցներն է գնում այլ նրա հենց աշխատույժը։ Նրա կապիտալի փոփոխուն մասը կազմում են բանվորի ոչ թե կենսամիջոցները, այլ նրա բանող աշխատույժը։ Կապիտալիստն աշխատապրոցեսում արտադրողաբար սպառում է բուն իսկ աշխատույժը և ոչ թև բանվորի կենսամիջոցները։ Բանվորը հենց ինքն է յուր աշխատույժի դիմաց ստացած դրամը կենսամիջոցների փոխարկում, որ սրանք հետփոխարկի աշխատույժի, որ յուր կյանքը պահպանի, ճիշտ այնպես, ինչպես, օրինակ, կապիտալիստն այն ապրանքի հավելարժեքի մի մասը, որ նա ծախում է դրամով, կենսամիջոցների է փոխարկում հենց յուր համար, իսկ այս մասին հո չի կարելի ասել, թե նրա ապրանքի գնորդը կենսամիջոցներ է վճարում նրան։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ բանվորին յուր վարձի մի մասը վճարվում է կենսամիջոցներով, in natura [բնեղենով], այս արդեն մի երկրորդ գործարք է հիմա։ Նա յուր աշխատույժը ծախում է մի որոշ գնով, և ընդսմին պայմանավորվում ենք որ նա այս գնի մեկ մասը կենսամիջոցներով ստանա։ Այս փոխում է վճարի ձևը միայն, բայց ոչ թե այն իրողությունը, որ նրա իրոք ծախածը յուր աշխատույժն է։ Հիշյալը մի երկրորդ գործարք է, որն այլևս բանվորի ու կապիտալիստի միջև չի, որ կատարվում է, այլ բանվորի որպես ապրանք գնողի ու կապիտալիստի իբրև ապրանք ծախողի միջև. այնինչ առաջին գործարքի ժամանակ բանվորն ապրանքի (յուր աշխատույժի) վաճառորդն է, իսկ կապիտալիստը՝ նրա գնորդը։ Ճիշտ այնպես, երբ կապիտալիստը յուր ապրանքը փոխարինում է ապրանքով, օրինակ, այն մեքենան, որ նա ծախում է երկաթագործարանին, փոխարինում է երկաթով։ Հետևաբար բանվորի կենսամիջոցները չեն, որ հակադրվելով հիմնական կապիտալին՝ հոսուն կապիտալի որոշումն են ստանում։ Ոչ էլ նրա աշխատույժը, այլ արտադրողական կապիտալի՝ աշխատույժի վրա ծախսված արժեմասն է, որ յուր պտույտի ձևի շնորհիվ հոսուն կապիտալի այս բնույթն է ստանում՝ նմանվելով հաստատուն կապիտալամասի մի քանի բաղադրամասերին և հակադրվելով նրա ուրիշ բաղադրամասերին։

Հոսուն կապիտալի — աշխատույժի ու արտադրամիջոցների մեջ եղած — արժեքը կանխավճարվում է այն ժամանակի համար միայն, որի ընթացքում արդյունքը պատրաստվում, պրծնում է, նայած արտադրության մասշտաբին, որը տրված է լինում հիմնական կապիտալի չափերի հետ։ Այս արժեքն ամբողջովին մտնում է արդյունքի մեջ, ուրեմն արդյունքի ծախվելու հետևանքով ամբողջովին էլի վերադառնում է շրջանառությունից և կարող է նորից կանխավճարվել։ Աշխատույժն ու այն արտադրամիջոցները, որոնցում գոյություն ունի հոսուն կապիտալաբաղադրամասը, կորզվում, հանվում են շրջանառությունից այն չափով, որքան հարկավոր է պատրաստի արդյունք գոյացնելու, և ծախելու համար, բայց նրանք հետգնման միջոցով, դրամաձևից արտադրատարրերի հետփոխարկվելու միջոցով միշտ պետք է փոխարինվեն և նորացվեն։ Նրանք ավելի փոքր քանակներով են շուկայից կորզվում, հանվում մի անգամից, քան հիմնական կապիտալի տարրերը, բայց է՛լ ավելի հաճախակի պետք է նորից կորզվեն, հանվեն շուկայից, և նրանց վրա ծախսված կապիտալի կանխավճարումը նորոգվում և ավելի կարճ պարբերաշրջաններում։ Այս մշտական նորացումը միջնորդագործվում է արդյունքի մշտական վաճառահանությամբ, որը շրջանառության մեջ է դնում նրանց ամբողջ արժեքը։ Վերջապես նրանք շարունակ ծրագծում են փոխակերպությունների ամբողջ շրջապտույտը ոչ միայն իրենց արժեքով, այլ իրենց նյութական ձևով էլ. նրանք ապրանքից միշտ հետ են փոխարկվում նույն ապրանքի արտադրատարրերի։

Աշխատույժը յուր սեփական արժեքի հետ միշտ հավելարժեք, անվճար աշխատանքի մարմնացումն է միակցում արդյունքին։ Հետևաբար այս հավելարժեքն էլ է միշտ շրջանառության մեջ դրվում պատրաստի արդյունքի կողմից և դրամի փոխարկվում՝ նրա մնացած արժետարրերի նման։ Սակայն այստեղ, որտեղ խոսքն ամենից առաջ կապիտալարժեքի պտույտի մասին է, ոչ թե միաժամանակ նրա հետ շրջանառող հավելարժեքի պտույտի մասին, վերջինս առայժմ մի կողմ ենք թողնում։

Մինչև հիմա ասածից բղխում է հետևյալը.

1) Հիմնական ու հոսուն կապիտալի ձևորոշվածությունները ծագում են արտադրապրոցեսում գործող կապիտալարժեքի կամ արտադրողական կապիտալի տարբեր պտույտից միայն։ Պտույտի այս տարբերությունը յուր հերթին առաջ է գալիս այն տարբեր եղանակից, որով արտադրողական կապիտալի տարբեր բաղադրամասերն իրենց արժեքը փոխանցում են արդյունքին, բայց ոչ թե արդյունարժեքի արտադրության մեջ նրանց ունեցած տարբեր մասնակցությունից կամ արժեմեծացման պրոցեսում նրանց խաղացած բնորոշ դերից։ Վերջապես արժեքի՝ արդյունքին փոխհանձնվելու տարբերությունը — ուստի և այն տարբեր եղանակն էլ, որով այս արժեքը շրջանառության մեջ է դրվում արդյունքի շնորհիվ և սրա փոխակերպությունների հետևանքով նորացվելով դառնում է յուր սկզբնական բնաձևին — առաջ է գալիս այն նյութական կերպարանքների տարբերությունից, որով գոյություն է ունենում արտադրողական կապիտալը, և սրա մի մասն ամբողջովին է սպառվում առանձին արդյունք գոյացնելու ժամանակ, իսկ մյուս մասը լոկ աստիճանաբար է օգտագործվում։ Այսպիսով ուրեմն միմիայն արտադրողական կապիտալը կարող է տրոհվել հիմնական ու հոսուն կապիտալի։ Այս հակադրությունն, ընդհակառակը, գոյություն չունի, արդյունաբերական կապիտալի մյուս երկու գոյաձևի համար, ուրեմն ո՛չ ապրանքակապիտալի համար, ո՛չ դրամակապիտալի համար, ո՛չ էլ իբրև այս երկսի հակադրություն ընդդեմ արտադրողական կապիտալի։ Հիշյալ հակադրությունը գոյություն ունի միմիայն արտադրողական կապիտալի համար ու սրա ներսում։ Դրամակապիտալն ու ապրանքակապիտալն ինչքան էլ որ շատ գործեն իբրև կապիտալ և որքան էլ արագահոս ընթացքով շրջանառէն, նրանք կարող են, ի հակադրություն հիմնական կապիտալի, հոսուն կապիտալ դառնալ այն ժամանակ միայն, երբ արտադրողական կապիտալի հոսուն բաղադրամասերի փոխակերպվեն։ Բայց որովհետև կապիտալի այս երկու ձևը շրջանառության ոլորտում են օթևանում, ուստի տնտեսագիտությունը, ինչպես կտեսնենք, Ա. Սմիթի ժամանակվանից սկսած հրապուրվել է այն փորձությամբ, որով նա այս երկու ձևը շրջանառու կապիտալ կատեգորիայի տակ քաշելով՝ խառնաշփոթել է արտադրողական կապիտալի հոսուն մասի հետ։ Նրանք իրոք որ շրջանառության կապիտալ են՝ հակադրվելով արտադրողական կապիտալին, բայց նրանք շրջանառու կապիտալ չեն ի հակադրություն հիմնական կապիտալի։

2) Հիմնական կապիտալաբաղադրամասի պտույտը, ուրեմն և սրա համար հարկավոր պտուտաժամանակը հոսուն կապիտալաբաղադրամասերի մի քանի պտույտներ է ընդգրկում։ Միևնույն ժամանակում, երբ հիմնական կապիտալը մի անգամ է պտույտ գործում, հոսուն կապիտալը պտույտ գործում է շատ անգամ։ Արտադրողական կապիտալի մի արժեբաղադրամասը հիմնական կապիտալի ձևորոշվածություն է ընդունում այնչափով միայն, որչափով որ այն արտադրամիջոցը, որում գոյություն ունի հիմնական կապիտալը, չի մաշվում, պրծնում այն ժամանակամիջոցում, երբ արդյունքը պատրաստվում և արտադրապրոցեսից դուրս է շպրտվում իբրև ապրանք։ Նրա արժեքի մի մասը պետք է հարատևող հին սպառաձևին կպած մնա, այնինչ մյուս մասը շրջանառության մեջ է դրվում պատրաստի արդյունքի կողմից, որի շրջանառությունը սակայն միաժամանակ շրջանառության մեջ է նետում հոսուն կապիտալաբաղադրամասերի ամբողջ արժեքը։

3) Արտադրողական կապիտալի այն արժեմասը, որը ծախսված է հիմնական կապիտալի վրա, մի անգամից է կանխավճարվել արտադրամիջոցների այն մասի գործունեության տևողության ամբողջ ժամանակաշրջանի համար, որից կազմված է հիմնական կապիտալը։ Հետևաբար այս արժեքը մի անգամից է շրջանառության մեջ նետվում կապիտալիստի կողմից. բայց նա լոկ մաս-մաս ու աստիճանաբար է շրջանառությունից կորզվում, հանվում այն արժեմասերի իրացման հետևանքով, որ հիմնական կապիտալը միակցում է ապրանքներին մաս-մաս։ Մյուս կողմից. հենց այն արտադրամիջոցներն իրենք, որոնցում հիմնականացված է լինում արտադրողական կապիտալի մի բաղադրամասը, մի անգամից են կորզվում, հանվում շրջանառությունից, որպեսզի արտադրապրոցեսին միացվեն իրենց գործունեության տևողության ամբողջ շրջանում, բայց նրանք կարիք չունեն միևնույն ժամանակվա համար նույն տեսակի նոր նմուշահատերով փոխարինվելու, կարիք չունեն վերարտադրվելու։ Նրանք շարունակում են ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակվա ընթացքում մասնակցել շրջանառության մեջ նետվող ապրանքների գոյացմանը, առանց սակայն շրջանառությունից կորզելու իրենց սեփական նորացման տարրերը։ Այսպիսով ուրեմն այս ժամանակվա ընթացքում նրանք իրենց հերթին կանխավճարման էլ ոչ մի նորոգում չեն պահանջում կապիտալիստի կողմից։ Վերջապես հետևյալը.— հիմնական կապիտալի վրա ծախսված կապիտալարժեքն այն արտադրամիջոցների գործունեության տևողության ամբողջ ընթացքում, որոնց մեջ գոյություն ունի հիշյալ կապիտալը, յուր ձևերի շրջապտույտը ծրագծում, անցնում է ոչ թե նյութապես, այլ յուր արժեքով միայն, և այն էլ՝ մաս-մաս ու աստիճանաբար։ Այսինքն՝ նրա արժեքի մի մասը շարունակ շրջանառում է իբրև ապրանքի արժեմաս և դրամի է փոխարկվում, բայց դրամից հետ չի փոխարկվում յուր սկզբնական բնաձևին։ Դրամի այս հետփոխարկումն արտադրամիջոցի բնաձևին՝ տեղի է ունենում արտադրամիջոցի գործունեության պարբերաշրջանի վերջում միայն, երբ արտադրամիջոցն ամբողջովին օգտագործվել, պրծել է արդեն։

4) Հոսուն կապիտալի տարրերն էլ հիմնական կապիտալի տարրերի նման նույնպես միշտ սևեռվում են արտադրապրոցեսում, որպեսզի հիշյալ պրոցեսը շարունակական լինի։ Բայց առաջնի այսպես սևեռված տարրերը միշտ պետք է նորացվեն in natura [բնեղեն կերպարանքով] (արտադրամիջոցները՝ նույն տեսակի նոր նմուշահատերի միջոցով, աչխատույժը՝ միշտ նորոգվող գնումով), մինչդեռ. հիմնական կապիտալի տարրերի դեպքում սրանք իրենց ամբողջ տևողության ժամանակ ոչ իրենք են նորացվում, և ոչ էլ իրենց գնումը պետք է նորոգվի։ Հումքերն ու օժանդակ նյութերը միշտ գտնվում են արտադրապրոցեսում, բայց վերջինիս մեջ միշտ էլ գտնվում են սրանց նույն տեսակի նոր նմուշահատերը, այն բանից հետո, երբ հներն արդեն սպառվել են պատրաստի արդյունք գոյացնելում։ Աշխատույժն էլ նմանապես միշտ գտնվում է արտադրապրոցեսում, բայց յուր գնումը միշտ նորոգելու հետևանքով միայն ու հաճախ՝ անձերի փոփոխմամբ։ Իսկ ընդհակառակը, միևնույն շենքերը, մեքենաները և այլն հոսուն կապիտալի կրկնվող պտույտների ժամանակ շարունակում են գործել կրկնվող միևնույն արտադրապրոցեսներում։

II. ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԲԱՂԱԴՐԱՄԱՍԵՐԸ, ՓՈԽԱՐԻՆՈՒՄԸ, ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՈՒՄԸ, ԿՈՒՏԱԿՈՒՄԸ

Միևնույն կապիտալաներդրման մեջ հիմնական կապիտալի առանձին տարրերը մի տարբեր կենսաժամանակ, ուրեմն և տարբեր պտուտաժամանակներ ունեն։ Օրինակ, մի երկաթուղում ռելսերը, կոճափայտերը, հողաշխատանքները, կայարանաշենքերը, կամուրջները, գետնանցքները, շոգեկառքերն ու վագոնները գործունեության տարբեր տևողություն ու տարբեր վերարտադրաժամանակ ունեն, ուրեմն սրանց համար կանխավճարված կապիտալն էլ տարբեր պտուտաժամանակներ ունի։ Երկար շարք տարիների ընթացքում շենքերը, կառամատույցները, ջրամբարները, ուղանցքները, գետնանցքները, հողափորվածքներն ու թմբերը, կարճ ասած՝ այն բոլորը, ինչ որ անգլիական երկաթուղային գործում works of art [արվեստի կերտվածքներ] է կոչվում, ոչ մի նորացման կարիք չունեն։ Մաշվող գլխավոր առարկաներն֊ են ռելսուղին ու փոխադրիչ նյութեղենը (rolling stoc [շարժական կազմ])։

Սկզբում, արդի երկաթուղիները հիմնադրելիս, ամենանշանավոր գործնական ճարտարագետներից ջատագովված այն իշխող կարծիքը կար, թե մի երկաթուղու տևողությունը դարավոր է իբր, և ռելսերի մաշվածքն այնքան աննշմարելի է, որ ֆինանսական ու գործնական ամեն նպատակի տեսակետից կարող է ուշադրության չառնվել. 100—150 տարին լավորակ ռելսերի կենսաժամանակ էր նկատվում։ Բայց շուտով երևաց, թե մի ռելսի կենսատևողությունը, որ բնականաբար կախված է շոգեկառքերի արագությունից, գնացքների կշռից ու թվից, բուն իսկ ռելսերի հաստությունից ու կողմնակի այլ հանգամանքների մի բազմությունից,— միջին հաշվով չի գերազանցում 20 տարուց։ Առանձին կայարաններում, մեծ երթևեկության կենտրոններում, ռելսերը մաշվում են նույնիսկ ամեն տարի։ 1867 թվականի մոտերքն սկսեցին պողպատառելսեր մտցնել, որոնք գրեթե կրկնակի թանգ արժեին, քան երկաթառելսերը, բայց փոխարենը կրկնակիից էլ ավելի երկար են հարատևում։ Կոճափայտերի կենսատևողությունը 12—15 տարի էր քաշում։ Գալով փոխադրիչ նյութեղենին՝ երևաց, որ մի շատ ավելի մեծ մաշվածք ունենում են ապրանքավագոնները, քան մարդատար վագոնները։ Մի շոգեկառքի կենսատևողությունը 1867 թվականին հաշվվում էր 10—12 տարի։

Մաշվածքն առաջ է գալիս նախ հենց գործածությունից։ Ընդհանրապես ռելսերը մաշվում են գնացքների թվի համեմատ (R. C. № 17, 645)։ Շատացած արագության դեպքում մաշվածքն աճում էր մի ավելի մեծ համամասնությամբ, քան արագության քառակուսին, այսինքն գնացքների կրկնապատկված արագության ժամանակ մաշվածքը շատանում էր քառապատկից էլ ավելի։ (R. C. № 17, 046.)

Մի հետագա մաշվածք էլ առաջանում է բնության ույժերի ներգործության հետևանքով։ Այսպես, օրինակ, ռելսերը վնասվում են ոչ միայն իսկական մաշվածքից, այլ նաև փտելուց։ «Ճանապարհը սարքին պահելու ծախքերը կապված են ոչ այնքան այն մաշվածքից, որ յուր հետ բերում է ուղեշարժումը, որքան փայտի, երկաթի ու շինանյութերի որակից, որոնք մթնոլորտի ազդեցության են ենթակա։ Ձմեռվա մի հատիկ խիստ ամիսն ավելի շատ վնասներ կհասցնի բուն ճանապարհին, քան մի ամբողջ տարվա ուղեշարժումը»։ (R. P. Williams «On the Maintenance of Permanent Way». Զեկուցում Institute of Civil Engineers-ում, 1867 թվականի աշնանը)։

Ի վերջո, ինչպես ամենուրեք խոշոր արդյունաբերության մեջ, բարոյական մաշվածքն էլ և յուր դերը խաղում այստեղ.— տաս տարին անցնելուց հետո վագոնների ու շոգեկառքերի նույն այն քանակը, որ առաջ արժեր 40 000 £, սովորաբար կարելի է գնել 30 000 £-ով։ Նույն կերպ էլ պետք է շուկայագնի 25%-անոց մի ցածացում հաշվի առնել, եթե մինչև անգամ սպառարժեքի ոչ մի ցածացում չի էլ տեղի ունենում։ (Lardner «Raylway Economy»)։

«Խողովակյա կամուրջներն իրենց այժմյան ձևով չեն նորացվում»։ (Որովհետև հիմա այսպիսի կամուրջների համար ավելի լավ ձևեր կան)։ «Նրանց սովորական վերանորոգումները, առանձին մասերի հեռացումն ու փոխարինումը ձեռնտու չեն»։ (W. P. Adams «Roads and Rails». London 1862)։ Աշխատամիջոցները մեծ մասամբ միշտ հեղաշրջվում են արդյունաբերության առաջադիմության շնորհիվ։ Ուստի նրանք փոխարինվում են իրենց ոչ թե սկզբնական ձևով, այլ հեղաշրջված ձևով։ Մի կողմից՝ հիմնական կապիտալի մասսան, որ ներդրված է մի որոշ բնաձևով և սրանում պետք է հարատևի մի որոշ միջին կենսաժամանակվա ընթացքում, նոր մեքենաների և այլոց լոկ աստիճանական մուծման մեկ պատճառ է, ուստի և մի արգելք է կատարելագործված աշխատամիջոցների արագ, ընդհանրական մուծման հանդեպ։ Մյուս կողմից՝ մրցակռիվը, վճռական հեղաշրջումների դեպքում հատկապես, ստիպում է հին աշխատամիջոցները նորերով փոխարինելու՝ նրանց կյանքի բնական վախճանից առաջ էլ։ Գլխավորապես աղետները, ճգնաժամերն են, որ բռնադատում են արտադրության պատկանելիքներն այսպես ժամկետից առաջ նորացնել հասարակական մի ավելի խոշոր մասշտաբով։

Մաշվածքը (մի կողմ թողնելով բարոյական մաշվածքը) այն արժեմասն է, որ հիմնական կապիտալը յուր օգտագործման շնորհիվ աստիճանաբար արդյունքին է փոխհանձնում այն միջին չափով, որով նա կորցնում է յուր սպառարժեքը։

Մասամբ այս գործամաշումն այնպես է լինում, որ հիմնական կապիտալը մի որոշ միջին կենսաժամանակ է ունենում. այս ժամանակի համար նա ամբողջովին է կանխավճարվում. սրա անցնելուց հետո նա պետք է ամբողջովին փոխարինվի նորով։ Կենդանի աշխատամիջոցների, օրինակ, ձիերի համար հենց ինքը բնությունն է նախանշել նրանց վերարտադրաժամանակը։ Նրանց, իբրև աշխատամիջոցների, միջին կենսաժամանակը բնական օրենքներն են որոշում։ Հենց որ այս ժամկետն անցնում է, գործամաշված նմուշահատերը պետք է նորերով, փոխարինվեն։ Մի ձի չի կարող մաս-մաս փոխարինվել, այլ մեկ ուրիշ ձիով միայն։

Հիմնական կապիտալի ուրիշ տարրեր թուլատրում են պարբերական կամ մասնակի նորացում։ Մասնակի կամ պարբերական փոխարինումն այստեղ պետք է տարբերել ձեռնարկության արտադրությունն աստիճանաբար ընդարձակելուց։

Հիմնական կապիտալը մասամբ կազմված է նույնատեսակ բաղադրամասերից, որոնք սակայն հավասարապես երկար չեն հարատևում, այլ մաս-մաս նորացվում են տարբեր ժամանակամիջոցներում։ Այսպես են, օրինակ, կայարանների ռելսերը, որոնք պետք է ավելի հաճախակի փոխարինվեն, քան մնացած ուղեմասում։ Նույնպես էլ կոճափայտերը, որոնցից, ըստ Լարդների, բելգիական երկաթուղագծերում 50-ական թվականներին նորացվում էր տարեկան 8%-ը, հետևաբար 12 տարվա ընթացքում բոլոր կոճափայտերը նորացվում էին։ Այստեղ ուրեմն այսպես է լինում դրությունը.— մի գումար կանխավճարվում է հիմնական կապիտալի մեկ որոշ տեսակի համար, օրինակ, տաս տարի տևողությամբ։ Այս ծախսումը կատարվում է մի անգամից։ Բայց այս հիմնական կապիտալի մի որոշ մասը, որի արժեքը մտել է արդյունքի արժեքի մեջ և արդյունքի հետ միասին փոխարկվել է դրամի, ամեն տարի է փոխարինվում in natura [բնեղեն կերպարանքով], այնինչ մյուս մասը շարունակում է գոյություն ունենալ յուր սկզբնական բնաձևով։ Հենց մի անգամից արվող ծախսումն ու բնաձևով լոկ մաս-մաս վերարտադրվելն է, որ այս կապիտալն իբրև հիմնական կապիտալ տարբերում է հոսուն կապիտալից։

Հիմնական կապիտալի ուրիշ մասեր կազմված են լինում այնպիսի ոչ-նույնանման բաղադրամասերից, որոնք անհավասար ժամանակամիջոցներում են մաշվում, պրծնում, ուստի և պետք է փոխարինվեն։ Այս տեղի է ունենում հատկապես մեքենաների վերաբերմամբ։ Ինչ որ մենք հենց նոր նկատեցինք մի հիմնական կապիտալի տարբեր բաղադրամասերի տարբեր կենսաժամանակի մասին, նույնն այստեղ վերաբերում է իբրև այս հիմնական կապիտալի մաս գործող միևնույն մեքենայի տարբեր բաղադրամասերի կենսաժամանակին էլ։

Մասնակի նորացման ընթացքում ձեռնարկության աստիճանաբար ընդարձակվելու վերաբերմամբ մենք նկատում ենք հետևյալը։ Ինչպես տեսանք, թեև հիմնական կապիտալը շարունակում է արտադրապրոցեսում գործել in natura [բնեղեն կերպարանքով], բայց նրա արժեքի մի մասը, միջին մաշվածքի համեմատ, շրջանառել է արդյունքի հետ միասին, դրամի է փոխակերպվել, կապիտալի փոխհատուցման նպատակով դրամապահեստաֆոնդի տարր է կազմում՝ հիմնական կապիտալն in natura [բնեղեն կերպարանքով] վերարտադրելու ժամկետի համար։ Հիմնական կապիտալարժեքի այս մասը, որը հիշյալ կերպով դրամի է փոխարկվել, կարող է ծառայել այն բանին, որ ձեռնարկությունն ընդլայնվի, կամ թե մեքենաների մեջ այնպիսի բարելավումներ մտցվեն, որոնք շատացնում են նրանք ներգործունությունը։ Այսպիսով, ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար ժամանակամիջոցներում, տեղի է ունենում վերարտադրություն ու այն էլ — եթե քննենք հասարակության տեսակետից — վերարտադրություն ընդլայնված մասշտաբով, այն է՝ տարածունորեն, եթե արտադրադաշտն է ընդարձակվում, լարունորեն, եթե արտադրամիջոցն է ավելի ներգործուն դարձվում։ Ընդլայնված մասշտաբ ունեցող այս վերարտադրությունն առաջ է գալիս ոչ թե կուտակումից — հավելարժեքը կապիտալ դարձնելուց — այլ նրանից, որ այն արժեքը, որն իբրև ճյուղ ընձյուղել է հիմնական կապիտալի բնից և դրամաձևով անջատվել է նրանից, հիմա հետ է փոխարկվում միևնույն տեսակի մի նոր, կամ ավելադիր և կամ է՛լ ավելի ներգործուն հիմնական կապիտալի։ Բնականաբար մասամբ ձեռնարկության արտադրության մասնահատուկ բնությունից է կախված այն, թե արդյոք նա որքան ու ինչ չափերով է ընդունակ այսպիսի աստիճանական ավելադրման, ուրեմն և ինչ չափերով պետք է մի պահեստաֆոնդ հավաքված լինի, որ հնարավոր լինի այս եղանակով այն հետներդրել նույն ձեռնարկության մեջ, այլև ինչ ժամանակամիջոցներում կարող է կատարվել այս։ Թե, մյուս կողմից, առկա մեքենաների մեջ մասնական ինչքան բարելավումներ կարող են մտցվել, այս, իհարկե, կախված է բարելավման բնույթից ու բուն իսկ մեքենաների կառուցվածքից։ Բայց թե, օրինակ, երկաթուղային ներդրումների ժամանակ այս կետը որքան շատ է նկատի առնվում հենց այն գլխից, ցույց է տալիս Ադամսը. «Ամբողջ կառուցվածքը պետք է հարմարեցված լիներ այն սկզբունքին, որն իշխում է մեղվափեթակում, այն է՝ անսահմանորեն ընդարձակվելու ունակությանը։ Բոլոր գերմեծալուրջ ու հենց գլխից սիմմետրիկ կառուցումները չարիք են, ընդարձակման դեպքում նրանք պետք է հիմնահատակ արվեն» (p.123)։

Այս մեծ մասամբ կախված է տրամադրության տակ եղած տարածությունից։ Մի քանի շենքերում կարելի է բարձրից ավելացնել հարկերը, մյուսների դեպքում՝ անհրաժեշտ է կողքից ընդարձակել, ուրեմն ավելի շատ գետին է հարկավոր։ Կապիտալիստական արտադրության մեջ ձեռնարկության աստիճանական ընդարձակման ժամանակ մի կողմից շատ միջոցներ են շռայլվում, ոչնչանում, մյուս կողմից՝ այս տեսակի շատ աննպատակահրմար ընդարձակումներ են լինում կողքից (մասամբ ի վնաս ախատույժ). պատճառն այն է, որ ոչ մի բան հասարակական պանով չի կատարվում, այլ ամեն ինչ կախված է անհունորեն տարբեր այն հանգամանքներից, միջոցներից և այլն որոնցով գործում է առանձին կապիտալիստը։ Այստեղից էլ հենց առաջ է գալիս արտադրույժերի խոշոր վատնում։

Դրամապահեստաֆոնդի (այսինքն հիմնական կապիտալի՝ դրամի հետփոխարկված մասի) այս մաս-մաս վերաներդրումն ամենից հեշտ է լինում եբկրագործության մեջ։ Այստեղ տարածապես տրված որոշ արտադրադաշտ ընդունակ է ամենախոշոր չափով ու, աստիճանաբար կապիտալ կլանելու։ Նույնն ե նաև այնտեղ, որտեղ բնական վերարտադրություն է լինում, ինչպես, օրինակ, անասնաբուծության մեջ։

Հիմնական կապիտալը հատուկ պահելածախքեր է պատճառում։ Պահպանման մի մասը գլուխ է գալիս բուն իսկ աշխատապրոցեսի միջոցով. հիմնական կապիտալը փչանում է, եթե նա չի գործում աշխատապրոցեսում։ (Տես I գիրք, VI գլուխ, էջ 196 ու XIII գլուխ, էջ 423.— մեքենաների այն մաշվածքը, որ նրանց չգործածվելուց է առաջանում։ [Տես 4 ծան. հետո] Ուստի անգլիական օրենքը հենց որոշակի վնասատրում (waste) է համարում, եթե վարձակալած հողամասերը չեն մշակվում այն եղանակով, որ ընդունված է երկրում։ (W. A. Holdsworth, Barrister at Law, «The Law of Landlord and Tenants» London 1857, p. 96)։ Այս պահպանումը, որ առաջ է գալիս աշխատամիջոցներն աշխատապրոցեսում գործածելուց, մի ձրի պարգև է, որով բնությունն օժտել է կենդանի աշխատանքին։ Եվ ընդսմին աշխատանքի այս պահպանող ույժը երկակի տեսակի է։ Մի կողմից՝ նա պահպանում է աշխատանյութեղենների արժեքը նրանով, որ այս արժեքը փոխանցում է արդյունքին, մյուս կողմից՝ նա պահպանում է աշխատամիջոցների արժեքը նաև այն չափով, որչափով որ սրանց արժեքը չի փոխանցում արդյունքին, այն է՝ նրանց սպառարժեքը պահպանելով, արտադրապրոցեսում նրանց գործելու միջոցով։

Բայց հիմնական կապիտալն իրեն սարքին պահելու համար դրական աշխատածախսում էլ է պահանջում։ Մեքենաները պետք է ժամանակ առ ժամանակ մաքրվեն։ Այստեղ խոսքը վերաբերում է այն ավելադիր աշխատանքին, առանց որի մեքենաներն անգործածունակ են դառնում, վերաբերում է այն տարերային վնասակար ազդեցություններից պարզապես պաշտպանելուն, որոնք անբաժանելի են արտադրապրոցեսից, ուրեմն վերաբերում է բառացի իմաստով գործունակ վիճակում պահելուն։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, հիմնական կապիտալի նորմալ կենսաժամանակը հաշվվում է այն նկատառումով, թե կիրագործվեն այն պայմանները, որոնցում նա կարող է այս ժամանակվա ընթացքում նորմալ գործել, ճիշտ այնպես, ինչպես ենթադրվում է, թե երբ մի մարդ ապրում է միջին հաշվով 30 տարի, նա աճում էլ է։ Այստեղ խոսքը չի վերաբերում մեքենայի մեջ պարունակված աշխատանքն էլ փոխհատուցելուն, այլ այն մշտական ավելադիր աշխատանքին, որն անհրաժեշտ դարձնողը մեքենայի գործածությունն է։ Խոսքը ոչ թե այն աշխատանքի մասին է, որ մեքենան է կատարում, այլ այն աշխատանքի, որ թափվում է մեքենայի վրա, այն աշխատանքի, որում մեքենան արտադրագործակալ չի, այլ հումք է։ Այս աշխատանքի վրա ծախսված կապիտալը, թեև չի մտնում հենց բուն աշխատապրոցեսի մեջ, որին պարտական է արդյունքը յուր ծագումով,— պատկանում է հոսուն կապիտալի շարքին։ Այս աշխատանքը մշտապես պետք է ծախսվի արտադրության վրա, ուրեմն նրա արժեքն էլ նույնպես միշտ պետք, է փոխհատուցվի արդյունքի արժեքի միջոցով։ Նրա վրա ծախսված կապիտալը պատկանում է հոսուն կապիտալի այն մասին, որը պետք է ծածկի ընդհանրական վրածախսերը և որը տարեկան մեկ միջին հաշվի համաձայն բաշխվելու է արժեքային արդյունքի վրա։ Մենք տեսել ենք, որ բուն արդյունաբերության մեջ մաքրման այս աշխատանքը բանվորների կողմից ձրի է կատարվում հանգստի ընդմիջումների ժամանակ և հենց այս պատճառով էլ՝ հաճախ հենց բուն արտադրապրոցեսի ընթացքում, որտեղ նա դժբախտ պատահարների մեծամասնության աղբյուր է դառնում։ Այս աշխատանքը չի վճարահատուցվում արդյունքի գնով։ Ըստ այսմ սպառորդը ձրի է ստանում այն։ Մյուս կողմից՝ կապիտալիստն այսպիսով յուր մեքենայի համար արվող հատուկ պահելածախքեր չի ունենում։ Այս հենց անձամբ բանվորն ինքն է վճարում, և այս հանգամանքը կազմում է կապիտալի ինքնապահպանման այն խորհրդավորություններից մեկը, որոնք փաստորեն հիմնավորում են բանվորի մի իրավական պահանջը մեքենաների նկատմամբ և նրան հենց նույնիսկ բուրժուական իրավունքի տեսակետից դարձնում են մեքենայի գույքատիրակից։ Սակայն տարբեր արտադրաճյուղերում, որտեղ մեքենաներն իրենց մաքրման համար պետք է հեռացվեն արտադրապրոցեսից, և հետևաբար մաքրումը չի կարող ձեռաց կատարվել, ինչպես, օրինակ, շոգեկառքերի դեպքում, պահպանման այս աշխատանքը հաշվվում է ընթացիկ ծախքերի մեջ, ուրեմն համարվում է հոսուն կապիտալի տարր։ Մեկ շոգեկառք պետք է ամենաշատը երեք օրվա աշխատանքից հետո բերվի դեպո և այստեղ մաքրվի. կաթսան պետք է նախ սառեցվի, որ առանց վնասելու, լվացման ենթարկվի հետո։ (R. C. № 17, 823)։

Բուն վերանորոգումներն ու կարկատելու աշխատանքները պահանջում են կապիտալի ու աշխատանքի այնպիսի ծախսումներ, որոնք չեն պարունակվում սկզբնապես կանխավճարված կապիտալի մեջ, հետևաբար չեն էլ կարող — համենայն դեպս ոչ միշտ կարող են — փոխհատուցվել ու ծածկվել հիմնական կապիտալի աստիճանական արժեփոխհատուցմամբ։ Եթե, օրինակ, հիմնական կապիտալի արժեքը = 10 000 £, և նրա ամբողջ կենսաժամանակը = 10 տարի, ապա այս 10 000 £-ը տաս տարին անցնելուց հետո ամբողջովին դրամի փոխարկվելով փոխհատուցում է սկզբնապես ներդրված՝ կապիտալի արժեքը միայն, բայց նա չի փոխհատուցում վերանորոգումների ժամանակ նոր միակցված կապիտալը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] աշխատանքը։ Այս մի ավելադիր արժեբաղադրամաս է, որը նույնպես մի անգամից չի կանխավճարվում, այլ կարիք եղած չափով, և որի կանխավճարման տարբեր ժամանակները գործի բնության համեմատ պատահական են։ Ամեն հիմնական կապիտալ պահանջում է աշխատամիջոցների ու աշխատույժի ձևով արվող այսպիսի հետագա, մաս-մաս ավելադիր կապիտալածախսումներ։

Այն վնասվածքները, որոնց ենթակա են մեքենաների և այլոց առանձին մասերը, պատահական են գործի բնության համեմատ, ուստի և պատահական են նրանց հետևանքով պահանջվող վերանորոգումներն էլ։ Սակայն այս՝ բազմությունից ջոկնվում են վերանորոգման աշխատանքների երկու տեսակը, որոնք մի ավելի կամ թե պակաս կայուն բնույթ ունեն և ընկնում, պատահում են հիմնական կապիտալի կենսաժամանակի տարբեր պարբերաշրջաններում — մանուկ հասակի հիվանդություններ ու միջին կենսաժամանակից դենն անցած հասակի շատ ավելի բազմաթիվ հիվանդություններ։ Օրինակ, ինչքան էլ կատարյալ կառուցվածք ունենա այն մեքենան, որ մտնում է արտադրապրոցեսի մեջ, իրական գործածության ժամանակ երևան են գալիս պակասություններ, որոնք պետք է շտկվեն լրացուցիչ աշխատանքի միջոցով։ Մյուս կողմից՝ որքան ավելի է մեքենան թևակոխում յուր միջին ժամանակից դենը, ուրեմն որքան ավելի է կուտակված լինում նորմալ մաշվածքը, օգտագործվում և զառամում այն նյութեղենը, որից կազմված է նա, այնքան ավելի բազմաթիվ ու նշանավոր են դառնում վերանորոգման աշխատանքները, որոնք հարկավոր են՝ մինչև յուր միջին կենսապարբերաշրջանի վերջը մեքենայի շունչը վրան պահելու համար. ճիշտ այնպես, ինչպես մի ծերունի մարդ ժամանակից առաջ չմեռնելու համար բուժական ավելի շատ ծախսերի կարիք ունի, քան մի քաջառողջ երիտասարդ։ Հետևաբար վերանորոգման աշխատանքները, չնայած իրենց պատահական բնույթին, անհավասար քանակներով են բաշխվում հիմնական կապիտալի տարբեր կենսապարբերաշրջանների վրա։

Ինչպես սրանից, այնպես էլ մեքենայի վերանորոգման աշխատանքների ընդհանրապես պատահական բնույթից բղխում է հետևյալը.

Մի կողմից՝ աշխատույժի ու աշխատամիջոցների այն իրական ծախսումը, որ կատարվում է վերանորոգման աշխատանքների համար, պատահական է, ինչպես պատահական են հենց այն հանգամանքներն էլ, որոնք անհրաժեշտ են դարձնում այս վերանորոգումները. անհրաժեշտ վերանորոգումների քանակը տարբեր կերպով է բաշխվում հիմնական կապիտալի տարբեր կենսապարբերաշրջանների վրա։ Մյուս կողմից՝ հիմնական կապիտալի միջին կենսապարբերաշրջանը որոշելիս ենթադրվում է, որ նա գործուն վիճակում է պահպանվում միշտ՝ մասամբ մաքրման միջոցով (սրա մեջ մտնում է զետեղարաններն էլ մաքուր պահելը), մասամբ վերանորոգման միջոցով, որքան էլ որ հաճախ պահանջվի այս։ Հիմնական կապիտալի մաշվելու հետևանքով կատարվող արժեփոխանցումը հաշվի է առնվում նույն այս կապիտալի միջին կենսապարբերաշրջանի համեմատ, բայց այս միջին կենսապարբերաշրջանն ինքն էլ հաշվի է առնվում՝ հիմք ընդունելով այն, թե սարքին պահելու համար պահանջվող ավելադիր կապիտալը կանխավճարվում է շարունակ։

Մյուս կողմից պարզ է նմանապես, որ կապիտալի ու աշխատանքի այս ավելադիր ծախսման միջոցով միակցված արժեքը չի կարող ապրանքների ցնի մեջ մտնել իսկական ծախսման հետ միաժամանակ։ Օրինակ, մի մանածագործարանատեր չի կարող այս շաբաթ յուր մանվածքը նախընթաց շաբաթվանից թանգ ծախել այն պատճառով, որ այս շաբաթ նրա մեկ անիվը կոտրվել է, կամ թե մի կաշեփոկն է կտրվել։ Մանելու ընդհանրական ծախքերն ամենևին չեն փոխվել մի առանձին գործարանում տեղի ունեցած այս դժբախտ պատահարի հետևանքով։ Այստեղ, ինչպես և արժեքի ամեն որոշման ժամանակ, որոշողը միջինն է։ Փորձն է, որ ցույց է տալիս մի որոշ ձեռնարկաճյուղում ներդրված հիմնական կապիտալի միջին կենսապարբերաշրջանի ընթացքում եղած այսպիսի դժբախտ պատահարների և պահպանման ու վերանորոգման անհրաժեշտ աշխատանքների միջին չափը։ Այս միֆին ծախսը բաշխվում է միջին կենսապարբերաշրջանի վրա և համապատասխան պատկական մասերով ավելացվում արդյունքի գնի վրա և ուրեմն փոխհատուցվում սրա վաճառքի միջոցով։

Այն լրացուցիչ կապիտալը, որ փոխհատուցվում է այսպես, պատկանում է հոսուն կապիտալին, թեև ծախսման եղանակն անկանոն է լինում։ Որովհետև մեքենաների ամեն մի վնասվածքն իսկույն բուժելը վերին աստիճանի կարևորություն ունի, ուստի յուրաքանչյուր խոշոր գործարանում բուն գործարանարանվորներին կցված՝ ճարտարագետների, հյուսների, մեքենագետների, փականագործների և այլոց մի անձնակազմ է գտնվում։ Նրանց վարձը փոփոխուն կապիտալի մասն է կազմում, և նրանց աշխատանքի արժեքը բաշխվում է արդյունքի վրա։ Մյուս կողմից՝ արտադրամիջոցների համար պահանջվող ծախսերը որոշվում են ըստ հիշյալ միջին հաշվարկման և այս հաշվարկման համաձայն միշտ էլ կազմում են արդյունքի արժեմասը, չնայած որ նրանք փաստորեն կանխավճարում են անկանոն պարբերաշրջաններում և հետևաբար արդյունքի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] հիմնական կապիտալի մեջ մտնում են նույնպես անկանոն պարբերաշրջաններում։ Բուն վերանորոգումների վրա ծախսված այս կապիտալը միքանի նկատառումով կազմում է հատուկ տեսակի մի կապիտալ, որը ո՛չ հոսուն ու ո՛չ էլ հիմնական կապիտալի կատեգորիայի տակ կարելի է դնել, բայց իբրև ընթացիկ ծախսերին պատկանող՝ նա ավելի հաճախ առաջինի մեջ է հաշվվում։

Մատենավարման եղանակն, իհարկե, ամենևին չի փոխում իրական կապակցությունն այն իրերի, որոնց վերաբերմամբ որ վարվում է մատյանը։ Բայց կարևոր է նշել, որ շատ ձեռնարկաճյուղերում սովորություն է՝ վերանորոգման ծախքերը հիմնական կապիտալի իսկական մաշվածքի հետ միասին հաշվել հետևյալ եղանակով։ Ասենք թե կանխավճարված հիմնական կապիտալը 10 000 £ է, նրա կենսապարբերաշրջանը 15 տարի. այս դեպքում տարեկան մաշվածքն անում է 666 £։ Բայց մաշվածքը հաշվվում է տաս տարվա վրա միայն, այսինքն հիմնական կապիտալի մաշվելու համար տարեկան 1 000 £ են ավելացնում արտադրված ապրանքների գնի վրա՝ փոխանակ 666 £ ավելացնելու. այսինքն 333 £ պահեստացվում է վերանորոգիան աշխատանքի համար։ (10 ու 15 թվերը լոկ իբրև օրինակ են վերցված)։ Ուրեմն վերանորոգման վրա միջին հաշվով այսքան ծախսվել է, որ հիմնական կապիտալը 15 տարի հարատևի։ Այս հաշվարկումն իհարկե, չի խանգարում, որ հիմնական կապիտալն ու վերանորոգումների վրա ծախսվող լրացուցիչ կապիտալը տարբեր կատեգորիաներ կազմեն։ Հաշվարկման այս եղանակի հիման վրա ընդունվում էր, որ, օրինակ, շոգենավերի պահպանման ու փոխհատուցման համար եղող ծախսերի ամենացած հավելուրդը տարեկան 15% է, ուրեմն վերարտադրաժամանակը = 6 տարի։ 60-ական թվականներին Peninsular and Oriental Co-ի անգլիական վարչությունը հիշյալ ծախսերին տարեկան հատկացնում էր 16%, որը հետևաբար համապատասխանում է 6 տարի տևող մի վերարտադրաժամանակի։ Երկաթուղիներում մեկ շոգեկառքի միջին կենսատևողությունը 10 տարի է, բայց, վերանորոգումները մեջը հաշված, մաշվածքն ընդունվում է 12½%, որը կենսատևողությունը քչացնելով հասցնում է 8 տարվա։ Մարդատար ու ապրանքատար վագոնների համար հաշվվում է 9%, ուրեմն ընդունվում է 11% տարվա մի կենսաժամանակ։

Օրենսդրությունն ամենուրեք տների և ուրիշ այնպիսի իրերի վարձման պայմանագրությունների ժամանակ, որոնք իրենց սեփականատերերի համար հիմնական կապիտալ են և իբրև այսպիսիք են վարձու տրվում, ընդունում է տարբերությունը հետևյալների միջև.— նորմալ մաշվածք, որ առաջ է գալիս ժամանակի հետևանքով, տարերքի ազդեցությամբ ու բուն իսկ նորմալ օգտագործմամբ, և դիպվածական վերանորոգումներ, որոնք աննորմալ կենսատևողության ու նրա նորմալ օգտագործման ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ պահանջվում են հիշյալը սարքին պահելու համար։ Իբրև ընդհանուր կանոն՝ առաջինները սեփականատիրոջ վրա են ընկնում, երկրորդները՝ վարձողի վրա։ Այնուհետև, վերանորոգումները բաժանվում են սովորական ու արմատական վերանորոգումների։ Վերջիններս հիմնական կապիտալի նորացումն են մասամբ՝ յուր բնաձևով և նույնպես սեփականատիրոջ վրա են ընկնում, եթե միայն պայմանագիրը որոշակի հակառակը չի ասում։ Այսպես, օրինակ, անգլիական իրավունքի համաձայն՝

«Մի վարձակալ պարտավոր է տարեցտարի շենքերը քամուց ու ջրից անթափանց պահելու միայն, որչափով որ այս կարող է գլուխ գալ առանց արմատական վերանորոգումների, և ընդհանրապես հոգալու այնպիսի վերանորոգումների մասին, որոնք կարող են սովորական անվանվել։ Եվ նույնիսկ հենց այս առնչությամբ պետք է ուշադրության առնվի շենքի համապատասխան մասերի հնությունն ու ընդհանուր վիճակն այն ժամանակվա մեջ, երբ վարձակալն ընդունել է այն, որովհետև նա պարտավոր չի ո՛չ հին ու մաշված նյութեղենը նորով փոխարինելու, ո՛չ էլ ժամանակի սահել-անցնելու է նորմալ գործառության հետևանքով առաջացած անխուսափելի արժեզրկումը փոխհասէուցելու։» (Holdsworth «Law of Landlord and Tenant», p. 90, 91.)

Ինչպես մաշվածքի փոխհատուցումից, այնպես էլ պահպանման ու վերանորոգման աշխատանքներից բոլորովին տարբեր է ապահովագրումը, որը վերաբերում է բնության արտակարգ պատահարների, հրդեհի, հեղեղումների և այլոց հետևանքով առաջացող կործանմանը։ Սա պետք է հավելարժեքից փոխհատուցվի և կազմում է մի հանուրդ հավելարժեքից։ Կամ թե, ամբողջ հասարակության տեսակետից քննարկելով, պետք է մի մշտական գերարտադրություն տեղի ունենա, այսինքն ավելի մեծ մասշտաբով արտադրություն, քան հարկավոր է առկա հարստության պարզ փոխարինման ու վերարտադրության համար — բոլորովին մի կողմ թողած դեռ բնակչության ավելանալը — որպեսզի տրամադրության տակ արտադրամիջոցներ լինեն այն արտակարգ կործանումը հարդարելու համար, որ պատճառում են պատահարներն ու բնության ույժերը։

Իրականում՝ փոխհհատուցման համար անհրաժեշտ կապիտալի ամենափոքրիկ մասն է դրամապահեստաֆոնդ կազմում։ Ամենակարևոր մասը գնում է բուն իսկ արտադրամասշտաբն ընդարձակելու վրա, որը մասամբ իսկական ընդլայնում է լինում, մասամբ էլ վերաբերում է այն արտադրաճյուղերի նորմալ ծավալին, որոնք հիմնական կապիտալ են արտադրում։ Այսպես, օրինակ, մի մեքենայագործարան հիմնվում է այն հաշվով, որ տարվա մեջ թե՛ նրա արդյունքները գնողների գործարանները կընդլայնվեն և թե՛ գործարանի մի մասն ամբողջական, կամ թե մասնակի վերարտադրման֊ կարիք կունենա մշտապես։

Մաշվածքը, ինչպես և վերանորոգման ծախքերն, ըստ հասարակական միջինի որոշելիս անհրաժեշտորեն ստացվում են մեծ տարբերություններ նույնիսկ միևնույն արտադրաճյուղում եղած հավասարամեծ ու նաև միևնույն հանգամանքներում գտնվող կապիտալաներդրումների համար։ Գործնականում մեկ մեքենա և այլն մի կապիտալիստի համար հարատևում է միջին պարբերաշրջանից ավելի, մի ուրիշ կապիտալիստի մոտ՝ ոչ այնքան երկար։ Վերանորոգման ծախքերը մեկի համար միջինից բարձր են, մյուսի համար՝ ցածր է այլն։ Բայց ապրանքի այն գնա հավելուրդը, որը որոշվում է մաշվածքով, ինչպես և վերանորոգման ծախքերով, միևնույնն է և որոշվում է միջինի համեմատ։ Այսպիսով ուրեմն այս գնահավելադրման հետևանքով մեկն ստանում է իրապես միակցածից ավելի շատ, մյուսն՝ ավելի քիչ։ Այս պարագան, ինչպես և այն բոլոր հանգամանքները, որոնք աշխատույժի նույնահավասար շահագործման ժամանակ տարբեր կապիտալիստների շահույթը տարբեր են դարձնում միևնույն ձեռնարկաճյուղում, նպաստում է հավելարժեքի ճիշտ բնության ըմբռնման դժվարանալուն։

Բուն վերանորոգման ու փոխարինման միջև, պահելածախքերի ու նորացման ծախքերի միջև եղած սահմանն ավելի շատ կամ թե ավելի պակաս հոսանուտ մի սահման է։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս, օրինակ, երկաթուղիների գործում այն հավիտենական վեճը, թե արդյոք հայտնի ծախսեր վերանորոգումն են, թե փոխարինումն, արդյոք նրանք պետք է ընթածախսերից գոցվեն, թե հիմնակապիտալից։ Վերանորոգման ծախսերը հասութահաշվի փոխարեն կապիտալահաշվին փոխանցելը մի ծանոթ միջոց է, որով երկաթուղիների վարչություններն իրենց շահութաբաժիններն արհեստականորեն ուռցնելով դեպի վեր են մղում։ Սակայն փորձն այստեղ էլ ամենից էական հենակետեր է մատակարարում արդեն։ Օրինակ, երկաթուղու առաջին կենսապարբերաշրջանի ժամանակ լրացուցիչ աշխատանքները «վերնորոգումներ չեն ամենևին, այլ պետք է ուղեշինարարության էական բաղադրամաս նկատվեն և ուրեմն պետք է բարդվեն կապիտալահաշվի վրա, որովհետև նրանք մաշվելուց կամ թե հաղորդակցության նորմալ ներգործությունից չեն առաջ գալիս, այլ իրենց ծագումը պարտական են ուղեշինարարության սկզբնական ու անխուսափելի անկատարելությանը։» (Lardneir, l. c., p. 40.) «Ընդհակառակը, միակ ճիշտ մեթոդն է՝ ամեն մի տարվա հասույթի վրա բարդել այն արժեզրկումը, որ անհրաժեշտորեն հանդես է գալիս նրա համար, որ հնարավոր լիներ այս հասույթը վաստակել, միևնույն է՝ արժեզրկման հիշյալ գումարն իսկապես ծախսվել է, թե ոչ։» (Captain Fitzmaurice, Committee of Inquiry on Caledonian Railway, վերատպված է Money Market Review-ում, 1867)։

Հիմնական կապիտալի փոխարինումն ու պահպանումն իրարից բաժանելը գործնականորեն անհնարին ու աննպատակ բան է գյուղատնտեսության մեջ, գոնե այն չափով, որչափով որ նա դեռ շոգիով չի աշխատում։ «Գործիք-կահույքի (երկրագործական պիտույքների և ամեն տեսակի այլ աշխատագործիքների ու տնտեսական կահույքի) մի լրիվ, բայց ոչ թե գերազանցորեն դիմացկուն կազմի ժամանակ գործիք-կահույքի տարեկան մաշվածքն ու սարքին պահելը միջին հաշվով ընդհանրապես, նայած առկա հանգամանքների տարբերությանը, սովորաբար հաշվում են գործածվող կապիտալի 15—25%-ի չափով։» (Kirchhof «Handbuch der landwirtschaftlichen Betriebslehre». Berlin 1862, p. 137.)

Մի երկաթուղու փոխադրիչ նյութեղենի նկատմամբ ամենևին չի կարելի միմյանցից բաժանել վերանորոգումն ու փոխարինումը։ «Մենք մեր փոխադրիչ նյութեղենն ըստ թվի պահում ենք հաստատուն։ Թվով որքան շոգեկառք էլ որ ունենանք, այս թիվը մենք հաստատուն ենք պահում։ Եթե ժամանակի ընթացքում մեկ շոգեկառք անգործածական է դառնում, այնպես որ ավելի ձեռնտու է լինում մի նորը շինելը, ապա մենք այն շինում ենք հասույ.թի հաշվին, ընդվորում հին մեքենայի մնացած նյութեղենների արժեքը մենք, իհարկե, հասույթի օգտին ենք գրանցում։ ... Միշտ էլ բավական շատ է մնում։ ... Անիվները, սռնիները, կաթսաները և այլն, կարճ ասած՝ հին շոգեկառքի մի զգալի մասը դեռ մնում է։» (T. Gooch, Chairman of Great Western Railway Co, R. C. № 17, 327—29)։— «Վերանnրոգել՝ նշանակում է նորացնել. «փոխարինում» բառը գոյություն չունի ինձ համար... մի անգամ որ երկաթուղային մեկ ընկերություն գնել է մի վագոն կամ թե մեկ շոգեկառք, ապա նա պետք է այն վերանորոգի, որ հիշյալը կարողանա հավիտյան շարունակել յուր վազքը։ (17, 784.) Մենք անգլիական ամեն մի վազքամղոնին շոգեկառքի ծախքեր հաշվում ենք պեննի։ Այu 8½l պեննիով մենք շոգեկառքերը սարքին ենք պահում միշտ։ Մենք նորացնում ենք մեր մեքենաները։ Եթե Դուք ուզում եք մի մեքենա նոր գնել, ապա Դուք փող ավելի եք ծախսում, քան հարկավոր է... Հին մեքենայի մեջ միշտ գտնվում է մի զույգ անիվ, մի սռնի կամ թե մեկ ուրիշ մաս, որ գործադրելի է, և այս օգնում է ավելի էժան պատրաստելու մի մեքենա, որ նույնպես լավն է, ինչպես կլիներ մի բոլորովին նորը։ (17, 790) Ես հիմա ամեն շաբաթ արտադրում եմ մի նոր շոգեկառք, այսինքն այնպիսին, որ նորի նման լավ է, որովհետև կաթսան, գլանն ու հենասարքը նոր են։» (17, 823. և Archibald Sturrock, Locomotive Superintendent of Great Northern Railway, R. C.-ում, 1867.)

Նույնն է վագոնների վերաբերմամբ, շոգեկառքերի ու վագոնների պաշարը ժամանակի ընթացքում նորացվում է շարունակ. մի անգամ նոր անիվներ են հագցվում, մյուս անգամ մեկ նոր հենասարք է շինվում։ Այն մասերը, որոնց վրա է հիմնվում շարժումը, և որոնք ամենից ավելի են մաշվելու ենթակա, աստիճանաբար նորացվում են. այս պարագայում մեքենաներն ու վագոնները կարող են մի շարք այնպիսի վերանորոգումների ենթարկվել, որ նրանցից շատերի մեջ հին նյութեղենի մի հետք էլ չմնա... Մինչև անգամ եթե նրանք միանգամայն անպետք են վերանորոգվելու համար, այնուամենայնիվ հին վագոնների ու շոգեկառքերի մասերը ջոկվում, վերամշակվում են և այսպիսով նրանք երբեք ճանապարհի համար ամբողջովին կորած չեն լինում։ Ուստի շարժական կապիտալը հարատև վերարտադրության մեջ է լինում. այն, ինչ որ ուղեգծի համար պետք է մի որոշ ժամանակվա մեջ կատարվի մեկ անգամ, երբ ամբողջ ճանապարհը նոր է գցվում, փոխադրիչ նյութեղենի համար կատարվում է աստիճանաբար, տարեցտարի։ Նրա գոյությունը բազմամյա է, հարատև երիտասարդացման է ենթարկվում։» (Lardner, p. 116.)

Այս պրոցեսը, ինչպես այստեղ ներկայացրել է Լարդները երկաթուղու վերաբերմամբ, հարմար չի գալիս մի առանձին գործարանի, բայց լավ է իբրև պատկեր հիմնական կապիտալի մշտական, մասնակի, վերանորոգման հետ միախառնվող վերարտադրության, որ տեղի է ունենում արդյունաբերության մի ամբողջ ճյուղում կամ թե ընդհանրապես ամբողջ արտադրության մեջ, վերջինս հասարակական մասշտաբով քննած։

Այստեղ ահա մի ապացույց, թե ճարպիկ վարչություններն ինչ լայնածավալ սահմաններում կարող են վերանորոգման ու փոխարինման գաղափարների հետ խաղալով տնտեսարարել՝ հասութաբաժիններ դուրս բերելու համար։ Ռ. Բ. Ուիլիամսի՝ վերևում մեջբերված զեկուցման համաձայն անգլիական երկաթուղային տարբեր ընկերություններ մի շարք տարիներում ուղեգծի ու շենքերի վերանորոգման ու սարքին պահելու ծախքերի համար միջին հաշվով դուրս էին գրում հասութահաշվից հետևյալ գումարները (ճանապարհի երկարության ամեն մի անգլիական մղոնին տարեկան).

London and North Western	370	£
Midland	225	»
London and South Western	257	»
Great Northern	360	»
Lancashire and Yorkshire	377	»
South Eastern	263	»
Brighton	266	»
Manchester and Sheffield	200	»

Այu տարբերությունները լոկ ամենաչնչին մասով են բղխում իրական ծախսերի զանազանությունից. նրանք առաջ են գալիս գրեթե բացառապես հաշվարկման տարբեր եղանակից, նայած՝ ծախսահոդվածները կապիտալահաշվի վրա են բարդվում, թե հասութահաշվի վրա։ Ուիլիամսն ուղղակի ասում է. «Ավելի փոքր ծախսաբարդումն է ընդունվում, որովհետև այս անհրաժեշտ է մի լավ շահութաբաժնի համար, իսկ ավելի մեծ ծախսաբարդումն արվում է այն պատճառով, որ առկա է մի ավելի չաղ հասույթ, որը կարող է դիմանալ այս ծախսաբարդմանը։»

Հայտնի դեպքերում մաշվածքը, ուրեմն և նրա փոխհատուցումը դառնում է մի գործնականորեն աննշմարելի մեծություն, այնպես որ միմիայն վերանորոգման ծախքերն են հաշվի առնվում։ Լարդներր ներքևում ինչ որ ասում է երկաթուղիների works of art-ի [արվեստի կերտվածքների] մասին, այն վերաբերում է ընդհանրապես ամեն այսպիսի դիմացկուն կառուցումների, ջրանցքների, նավաշինարանների, երկաթե ու քարե կամուրջների և այլն։— «Այն մաշվածքը, որ ավելի մեծալուրջ կառուցումներում գոյանում է ժամանակի դանդաղ ներգործության հետևանքով, ավելի կարճ ժամանակամիջոցում գրեթե աննկատելի հետք է թողնում. սակայն մի երկար ժամանակամիջոց, օրինակ, դարեր անցնելուց հետո նա պատճառ է լինելու մինչև անգամ ամենամեծալուրջ կառուցվածքների ամբողջական կամ թե մասնակի նորացման։ Այս աննկատելի մաշվածքը, ճանապարհի մյուս մասերի զգալի մաշվածքի հետ համեմատած, կարելի է բաղդատել տիեզերական մարմինների դարավոր ու պարբերական անկանոնությունների հետ։ Այն ներգործությունը, որ ժամանակն անում է ճանապարհի ավելի մեծազանգված կառուցումների, կամուրջների, գետնանցքների, խրամակամուրթների և այլոց վրա, օրինակներ է տալիս այն բանի, որը կարելի է դարավոր մաշվածք անվանել։ Ավելի արագ ու ավելի տեսանելի արժեզրկումը, որ ավելի կարճ ժամանակամիջոցներում շտկվում է վերանորոգումների ու փոխարինման միջոցով, համանման է պարբերական անկանոնություններին։ Վերանորոգման տարեկան ծախքերի մեջ մտնում է նաև փոխարինումն այն պատահական վնասվածքի, որ ժամանակ առ ժամանակ կրում է ավելի դիմացկուն կառուցումների նաև արտաքին կողմը, բայց այս վերանորոգումներից անկախ էլ տարիքը նրանց համար չի անցնում առանց ներգործելու և, որքան էլ հեռավոր ապագայում լինի, այնուամենայնիվ պետք է գա այն ժամանակը, երբ նրանց վիճակն անհրաժեշտ է դարձնում մի նոր շինարարությունը։ Ֆինանսական ու տնտեսական կողմից այս ժամանակը համենայն դեպս կարող է այնքան շատ հեռու լինել, որ գործնական հաշվարկման ընթացքում ուշադրության չառնվի։» (Lardner, l. c., p. 38, 39.)

Այս վերաբերում է դարավոր դիմացկունություն ունեցող բոլոր այնպիսի կառուցումներին, որոնց համար կանխավճարված կապիտալը ոչ թե պետք է աստիճանաբար փոխհատուցվի նրանց մաշվածքի համեմատ, այլ միմիայն սարքին պահելու է վերանորոգման տարեկան միջին ծախքերը պետք է փոխանցվելով ավելանան արդյունքի գնի վրա։

Թեև, ինչպես տեսել ենք, փողի այն մի ավելի մեծ մասը, որ տարեցտարի կամ թե նույնիսկ ավելի կարճ ժամանակամիջոցներում հետ է հոսում հիմնական կապիտալի մաշվածքը փոխհատուցելու համար, էլի կապիտալի բնաձևին է հետ փոխարկվում, սակայն ամեն մի առանձին կապիտալիստի անհրաժեշտ է շիջուցման մեկ ֆոնդ՝ հիմնական կապիտալի այն մասի համար, որը միմիայն տարիներ անցնելուց հետո է մեկ անգամից թևակոխում յուր վերարտադրության ժամկետը և այս ժամանակ պետք է ամբողջովին փոխարինվի։ Հիմնական կապիտալի մի նշանավոր բաղադրամասը յուր հատկության շնորհիվ բացասում է մասնակի վերարտադրությունը։ Բացի սրանից, որտեղ վերարտադրությունը մաս-մաս է կատարվում այն եղանակով, որ արժեզրկված կազմին նոր մաս է միակցվում կարճ ժամանակամիջոցներում այնտեղ, նայած արտադրաճյուղի մասնահատուկ բնույթին, նախքան այն, որ այս փոխարինումը տեղի ունենալ կարողանա, ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ծավալ ունեցող մի նախընթաց դրամակուտակումն է անհրաժեշտ։ Սրա համար բավական չի ամեն մի ուզածդ դրամագումար. որոշ մեծության մի դրամագումար է պահանջվում սրա համար։

Եթե մենք այս քննենք պարզ դրամաշրջանառություն ենթադրելով միայն, ամենևին նկատի չառնելով վարկասիստեմը, որը շարադրելու ենք լոկ հետագայում, ապա շարժման մեխանիզմն այս է.— առաջին գրքում (III գլուխ, 3 a) ցույց ենք տվել, որ երբ մի հասարակության մեջ առկա փողի մեկ մասը միշտ պարապ ընկած է մնում իբրև գանձ, այնինչ մյուս մասը գործում է որպես շրջանառության միջոց, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] որպես անմիջաբար շրջանակող դրամի անմիջական պահեստաֆոնդ, ապա միշտ փոփոխվում է այն համամասնությունը, որով փողի ամբողջ մասսան տրոհվում է գանձի ու շրջանառության միջոցի։ Մեր դեպքում հիմա այն փողը, որ մի ավելի խոշոր կապիտալիստի ձեռին պետք է իբրև գանձ կուտակված լինի ավելի մեծ չափով, հիմնական կապիտալի գնման ժամանակ մի անգամից է նետվել շրջանառության մեջ։ Այս փողն ինքն էլ հասարակության մեջ դարձյալ բաշխվում է իբրև շրջանառության միջոց ու որպես գանձ։ Շիջուցման ֆոնդի շնորհիվ, որի մեջ, իբրև յուր ելակետի մեջ, հետհոսելով լցվում է հիմնական կապիտալի արժեքը նրա մաշվածքի չափի համեմատ, շրջանառու փողի մի մասն — ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակվա ճամար — էլի գանձ է կազմում նույն այն կապիտալիստի ձեռին, որի գանձը շրջանառության միջոց էր դարձել հիմնական կապիտալը գնելիս ու նրանից հեռացել։ Այս՝ մշտապես փոփոխվող մի բաշխումն է հասարակության մեջ գոյություն ունեցող գանձի, որը փոփոխակի գործում է իբրև շրջանառության միջոց ու հետո էլ որպես գանձ դարձյալ անջատվում է շրջանառող դրամի մասսայից։ Վարկասիստեմի զարգանալու հետ, որը խոշոր արդյունաբերության ու կապիտալիստական արտադրության զարգացմանը զուգահեռ է ընթանում անհրաժեշտորեն, այս փողը գործում է ոչ իբրև գանձ, այլ որպես կապիտալ, բայց ոչ թե յուր սեփականատիրոջ ձեռին, այլ ուրիշ կապիտալիստի ձեռքում, որի տրամադրության տակ նա դրվում է։

ԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԿԱՆԽԱՎՃԱՐՎԱԾ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ՊՏՈՒՅՏԸ։ ՊՏՈՒՏԱԴԱՐՁԱՇՐՋԱՆՆԵՐԸ

Մենք տեսել ենք, որ արտադրողական կապիտալի հիմնական ու հոսուն բաղադրամասերը տարբեր կերպով ու տարբեր պարբերաշրջաններում են պտույտ գործում, այլև որ հիմնական կապիտալի տարբեր բաղադրամասերը միևնույն ձեռնարկության մեջ, նայած իրենց տարբեր կենսաժամանակին, ուրեմն և վերարտադրաժամանակին, դարձյալ տարբեր պտուտապարբերաշրջաններ ունեն։ (Միևնույն ձեռնարկության մեջ հոսուն կապիտալի տարբեր բաղադրամասերի պտույտի իրական կամ թե երևութական տարբերության մասին տես այս գլխի վերջում 6-րդ համարի տակ։)

1) Կանխավճարված կապիտալի ամբողջական պտույտը նրա տարբեր բաղադրամասերի միջին պտույտն է. հաշվելու եղանակը՝ ներքևում։ Որչափով որ խոսքը վերաբերում է տարբեր ժամանակաշրջաններին միայն, ավելի հասարակ բան չկա իհարկե, քան նրանց միջին թիվը հանելը. բայց

2) այստեղ ոչ միայն քանակային, այլև որակական տարբերություն է լինում։

Արտադրապրոցեսի մեջ մտնող հոսուն կապիտալը յուր ամբողջ արժեքն է փոխանցում արդյունքին, ուստի և արդյունքը ծախելու միջոցով միշտ պետք փոխարինվի in natura [բնեղեն կերպարանքով], որպեսզի արտադրապրոցեսն առանց ընդհատման առաջ գնա։ Արտադրապրոցեսի մեջ մտնող հիմնական կապիտալն արդյունքին փոխանցում է յուր արժեքի մի մասը միայն (մաշվածքը) և, չնայած մաշվելուն, շարունակում է արտադրապրոցեսում գործել. հետևաբար նա ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար ժամանակամիջոցներից հետո միայն կարիք ունի in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինվելու, համենայն դեպս ոչ այնպես հաճախ, ինչպես հոսուն կապիտալը։ Փոխարինման այս անհրաժեշտությունը, վերարտադրաժամկետը միմիայն քանակապես չի, որ տարբեր է հիմնական կապիտալի տարբեր բաղադրամասերի համար, այլ ավելի երկար հարատևող, բազմամյա հիմնական կապիտալի մի մասը, ինչպես տեսել ենք, կարող է ամեն տարի կամ թե ավելի կարճ ժամանակամիջոցներում փոխարինվել ու in natura [բնեղեն կերպարանքով] միակցվել հին հիմնական կապիտալին. ուրիշ հատկություն ունեցող հիմնական կապիտալի դեպքում փոխարինումը կարող է նրա կենսաժամանակի վերջանալուց հետո միայն ու մեկ անգամից տեղի ունենալ։

Ուստի հարկավոր է հիմնական կապիտալի տարբեր մասերի առանձին պտույտները վերածել պտույտի նույնատեսակ ձևի, այնպես որ նրանք, արդեն միմիայն քանակապես, պտուտատևողությամբ տարբեր լինեն իրարից։

Այս որակական նույնությունը չի ստացվում, եթե մենք ելակետ ընդունում ենք Արտ ... Արտ-ը, այսինքն շարունակական արտադրապրոցեսի ձևը։ Որովհետև Արտ-ի որոշ մասեր միշտ պետք է in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինվեն, ուրիշ մասեր՝ ոչ միշտ։ Իսկ Փ ... Փ՛ ձևը լավ է տալիս պտույտի այս նույնությունը։ Վերցնենք, օրինակ, 10 000 £-անոց արժեքով մի մեքենա, որը տաս տարի է հարատևում, որից ուրեմն տարեկան = 1 000 £-ն է հետփոխարկվում դրամի։ Այս 1 000 £-ը մի տարվա ընթացքում դրամակապիտալից հետ է փոխարկվել արտադրողական կապիտալի ու ապրանքակապիտալի և սրանից էլ հետ է փոխարկվել դրամակապիտալի։ Նա վերադարձել է յուր սկզբնական դրամաձևին, ինչպես է հոսուն կապիտալը, եթե մենք այս ձևի տակ քննենք այն. և ընդսմին նշանակություն չունի, թե արդյոք 1 000 £-անոց դրամակապիտալը տարվա վերջում էլի հետ կփոխարկվի՞ մի մեքենայի բնաձևին, թե՞ ոչ։ Ուստի կանխավճարված արտադրողական կապիտալի ամբողջական պտույտը հաշվելիս մենք նրա բոլոր տարրերը սևեռում ենք դրամաձևի մեջ, այնպես որ դրամաձևին վերադառնալը եզրափակում է պտույտը։ Մենք արժեքը միշտ իբրև դրամով կանխավճարված ենք նկատի ունենում, նույնիսկ շարունակական արտադրապրոցեսի դեպքում, որտեղ արժեքի այս դրամաձևը լոկ հաշվեդրամի նշանակություն ունի։ Այսպիսով ահա մենք կարող ենք միջին թիվը դուրս բերել։

3) Սրանից հետևում է, թե նույնիսկ երբ կանխավճարված արտադրողական կապիտալի շատ ավելի մեծ մասն է հիմնական կապիտալից բաղկացած, որի վերարտադրաժամանակը, ուրեմն և շրջապտույտի ժամանակը բազմամյա մի դարաշրջան է ընդգրկում, այնուամենայնիվ տարվա ընթացքում պտույտ գործած կապիտալարժեքը կարող է հոսուն կապիտալ՝ տարվա մեջ կրկնված պտույտների հետևանքով ավելի մեծ լինել, քան կանխավճարված կապիտալի ամբողջ արժեքը։

Թող հիմնական կապիտալը լինի = 80 000 £, նրա վերարտադրաժամանակը = 10 տարի, այնպես որ նրանից 8 000 £-ն ամեն տարի վերադառնա յուր դրամաձևին, կամ հիշյալ կապիտալը կատարի յուր պտույտի -ը։ Թող հոսուն կապիտալը լինի = 20 000 £ և տարվա մեջ հինգ անգամ պտույտ գործի։ Այս դեպքում ամբողջ կապիտալը = 100 000 £։ Պտույտ գործած հիմնական կապիտալը = է 8 000 £. պտույտ գործած հոսուն կապիտալը = է 5 × 20 000 = 100 000 £։ Ուրեմն տարվա ընթացքում պտույտ գործած կապիտալը = 108 000 £, կանխավճարված կապիտալից 8 000 £-ով ավելի մեծ։ Կապիտալի 1 + -ն է պտույտ գործել։

4) Այսպիսով ուրեմն կանխավճարված կապիտալի արժեպտույտն անջատվում է կապիտալի իսկական վերարտադրաժամանակից կամ թե նրա բաղադրամասերի իրական պտուտաժամանակից։ Ասենք, թե 4 000 £-անոց մի կապիտալ տարվա մեջ պտույտ գործում է հինգ անգամ։ Պտույտ գործած կապիտալն այս դեպքում լինում է 5 × 4 000 = 20 000 £։ Բայց էլի նորից կանխավճարվելու համար ամեն մի պտույտի վերջում վերադարձողն սկզբնապես կանխավճարված 4000 £-անոց կապիտալն է։ Սրա մեծությունը չի փոփոխվում այն պտուտապարբերաշրջանների թվի հետևանքով, որոնց ժամանակ նա նորից գործում է իբրև կապիտալ։ (Հավելարժեքը մի կողմ թողած)։

3-րդ համարի տակ բերված օրինակում, ենթադրածի համաձայն, տարվա վերջում կապիտալիստի ձեռը վերադարձած է լինում ա) 20 000 £-անոց մի արժեգումար, որը նա նորից ծախսում է կապիտալի հոսուն բաղադրամասերի վրա, և բ) 8 000 £-անոց մի գումար, որը կանխավճարված հիմնական կապիտալի արժեքից պոկվել, գոյացել է մաշվածքի շնորհիվ, ընդսմին միևնույն հիմնական կապիտալը շարունակում է առաջվա պես գոյություն ունենալ արտադրապրոցեսում, բայց 80 000 £-ի փոխարեն արդեն քչացած՝ 72 000 £-անոց արժեքով։ Հետևաբար արտադրապրոցեսի դեռ իննամյա շարունակման կարիք կար, մինչև որ կանխավճարված հիմնական կապիտալը յուր կենսաժամկետն ապրեր-վերջացներ և թե՛ որպես արդյունակազմիչ ու թե՛ իբրև արժեկազմիչ գործեր–պրծներ և ստիպված լիներ փոխարինվելու։ Այսպիսով ուրեմն կանխավճարված կապիտալարժեքը պետք է պտույտների մի դարձաշրջան ծրագծի — տվյալ դեպքում տասն ամենամյա պտույտների մի դարձաշրջան — իսկ այս դարձաշրջանն էլ որոշվում է կիրառված հիմնական կապիտալի կենսաժամանակով, ուրեմն և վերարտադրաժամանակով կամ պտուտաժամանակով։

Հետևաբար որ չափով որ արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետ զարգանում է կիրառված հիմնական կապիտալի արժեծավալն ու կենսատևողությունը, միևնույն չափով էլ զարգանում է արդյունաբերության կյանքն ու ամեն մի առանձին ներդրման մեջ եղած արդյունաբերական կապիտալի կյանքը՝ վերածվելով մի բազմամյա, միջին հաշվով, ասենք, տասնամյա կյանքի։ Եթե հիմնական կապիտալի զարգացումը մի կողմից երկարաձգում է այս կյանքը, ապա մյուս կողմից սա կարճանում է արտադրամիջոցների մշտական հեղաշրջման շնորհիվ, որն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետ նույնպես սաստկանում է։ Ուստի սրան զուգահեռ առաջ է գալիս նաև արտադրամիջոցների փոփոխում ու նրանց մշտական փոխարինման անհրաժեշտություն՝ բարոյական մաշվածքի հետևանքով, շատ ավելի առաջ, քան նրանք իրենց կենսաժամկետը ֆիզիկապես ապրում-պրծնում են։ Կարելի է ընդունել, որ խոշոր արդյունաբերության ամենավճռական ճյուղերի համար այս կենսադարձաշրջանը հիմա միջին հաշվով մի տասնամյա շրջան է։ Սակայն այստեղ բանը որոշակի թիվը չի։ Այսքանը հենց պարզ է.— իրար հետ կապակցված այն պտույտների դարձաշրջանը, որոնցում ներփակված է կապիտալը յուր հիմնական բաղադրամասով, ընդգրկում է տարիների մի շարք. այս դարձաշրջանի հետևանքով գոյանում է պարբերական ճգնաժամերի մի նյութական հիմք, ընդվորում ձեռնարկությունն անցնում է ուժաթափության, միջին կենդանության, տենդասլացության, ճգնաժամի՝ իրար հաջորդող պարբերաշրջաններով։ Ճիշտ է, այն պարբերաշրջանները, երբ կապիտալը ներդրվում է, շատ տարբեր ու անզուգադեպ են լինում։ Բայց և այնպես ճգնաժամը մի նոր խոշոր ներդրման ելակետն է կազմում միշտ։ Ուրեմն — ամբողջ հասարակությունը նկատի ունենալիս — ճգնաժամն ավելի կամ թե պակաս չափով կազմում է նյութական մի նոր հիմք հաջորդ պտուտադարձաշրջանի համար։

5) Պտույտը հաշվելու եղանակի մասին թողնենք, որ մի ամերիկյան տնտեսագետ խոսի։

«Կանխավճարված ամբողջ կապիտալը միքանի ձեռնարկաճյուղերում մեկ տարվա մեջ պտտվում կամ շրջանառում է միքանի անգամ. ուրիշ միքանի ճյուղերում մեկ մասը մի տարում պտույտ է գործում մեկ անգամից ավելի, մի այլ մասը՝ ոչ այսքան հաճախակի։ Մի կապիտալիստ յուր շահույթը պետք է հաշվի այն միջին պարբերաշրֆանի համաձայն, որի կարիքն ունի նրա ամբողջ կապիտալը՝ նրա ձեռքով անցնելու և մի անգամ պտույտ գործելու համար։ Ընդունենք, որ մի ոմն մեկ որոշ ձեռնարկության մեջ եղած յուր կապիտալի կեսը ներդրել է շենքերի ու մեքենաների մեջ, որոնք տաս տարում մի անգամ են նորացվում. մի քառորդը ներդրել է գործիքների և այլոց մեջ, որոնք երկու տարում են նորացվում. վերջին քառորդը, որ ծախսվել է աշխատավարձերի ու հումքերի վրա, թող տարվա մեջ երկու անգամ պտույտ գործի։ Ասենք, թե նրա ամբողջ կապիտալը 50 000 դոլլար է։ Այն ժամանակ նրա տարեծախսումը կլինի՝

	դոլլար	10	տարում	=	2 500	դոլլար	1	տարում,
	»	2	»	=	6 250	»	»	»
	»	½	»	=	25 000	»	»	»
	»	½	»	=	25 000	»	»	»
		1	տարում	=	33 750	դոլլար։

Հետևաբար այն միջին ժամանակը, որում նրա ամբողջ կապիտալը պտտվում է մի անգամ, 16 ամիս է... Վերցնենք մի ուրիշ դեպք. 50 000 դոլլարանոց ամբողջ կապիտալի մի քառորդը շրջանառում է 10 տարում, մի քառորդը՝ 1 տարում, մնացած կեսը 1 տարում երկու անգամ։ Այս դեպքում տարեկան ծախսումը կլինի՝

	1 250	դոլլար
12 500 = </math>	12 500	»
25 000 ∙ 2 = </math>	50 000	»
1 տարում պտույտ գործածը =	63 750	դոլլար։»

(Scrope «Pol. Econ.», edit. Alonzo Potter. New York 1841, p. 141, 142)։

6) Կապիտալի տարբեր մասերի պտույտի մեջ եղած իրական ու երևութական տարբերությունները։— Նույն Սկրոպն ասում է միևնույն տեղում. «Այն կապիտալը, որ մի գործարանատեր, գյուղական տնտեսատեր կամ թե վաճառական ծախսում է աշխատավարձեր վճարելու վրա, ամենից արագ է շրջանառում, որովհետև հիշյալ կապիտալը շաբաթվա մեջ, եթե նրա գործավորները շաբաթը մի անգամ են վարձատրվում, գուցե մի անգամ է պտտվում շաբաթական այն եկամուտների հետևանքով, որ նա ստանում է յուր գնորդներից կամ թե իրեն վճարած ապրանքահաշիվներից։ Հումքերի կամ թե պատրաստի պաշարների վրա ծախսածն ավելի պակաս արագությամբ է շրջանառում. սա կարող է տարվա մեջ երկու անգամ կամ թե չորս անգամ պտույտ գործել, նայած այն ժամանակին, որ ընկնում է առաջինների գնման ու վերջինների վաճառքի միջև, ենթադրելով, որ նա թե առնում և թե ծախում է հավասար վարկաժամկետով։ Գործիքների ու մեքենաների մեջ պարունակվող կապիտալը շրջանառում է է՛լ ավելի դանդաղ, որովհետև սա հինգ կամ թե տաս տարում միջին հաշվով գուցե միմիայն մեկ անգամ է պտտվում, այսինքն սպառվում և նորացվում, չնայած որ միքանի գործիքներ գործառնությունների մի եզակի շարքում բանեցվում-վերջացվում են արդեն։ Թվում է, թե շենքերի, օրինակ, գործարանների, խանութների, պահեստանոցների, ամբարների, փողոցների, ոռոգման կառուցումների և այլոց վրա ծախսված կապիտալն ընդհանրապես չի շրջանառում։ Բայց այս կառուցումները վերևում հիշատակվածների նման նույնպես լիովին օգտագործվում–պրծնում են իրոք, երբ օժանդակում են արտադրությանը, և պետք է վերարտադրվեն, որպեսզի արտադրողը կարենա յուր գործառնությունները շարունակել։ Այն տարբերությամբ միայն, որ նրանք ավելի դանդաղ են սպառվում և վերարտադրվում, քան մնացածները... Նրանց մեջ ներդրված կապիտալը պտույտ գործում է գուցե 20 կամ թե 50 տարում միայն։»

Այստեղ Սկրոպը հոսուն կապիտալի որոշ մասերի շարժման մեջ եղած այն տարբերությունը, որ առաջ է գալիս անհատական կապիտալիստի համար գոյություն ունեցող վճարաժամկետների ու վարկահարաբերությունների հետևանքով, շփոթում է կապիտալի բնությունից բղխող պտույտների հետ։ Նա ասում է, թե աշխատավարձը պետք է շաբթե շաբաթ վճարվի շաբաթական այն եկամուտներով, որոնք ստացվում են վճարահատուցված վաճառքներից ու ապրանքահաշիվներից։ Նախ՝ այստեղ պետք է նշել, որ մինչև անգամ աշխատավարձի վերաբերմամբ տարբերություններ են հանդես գալիս, նայած վճարաժամկետի երկարությանը, այսինքն այն ժամանակի երկարությանը, որի համար որ բանվորը պետք է վարկ տա կապիտալիստին, հետևաբար նայած թե վարձի վճարաժամկետը շաբաթական է, միամսյա, եռամսյա, կիսամյա է այլն։ Այս կետին է հենց վերաբերում առաջներում շարադրածս օրենքը, թե «վճարամիջոցի (ուրեմն և մի անգամից կանխավճարելի դրամակապիտալի) անհրաժեշտ քանակը վճարապարբերաշրջանների երկարությանը հակառակ հարաբերական է,» (I գիրք, III գլուխ, 3 b, էջ 124 * [Տես 5 ծան. հետո]։

Երկրորդ. շաբաթական արդյունքի մեջ ամբողջությամբ մտնում է ոչ թե լոկ այն նորարժեքը, որ նրա արտադրությանը միակցվել է շաբաթական աշխատանքի հետևանքով, այլև շաբաթարդյունքի վրա գործադրված հումքերի ու օժանդակ նյութերի արժեքը նմանապես։ Արդյունքի հետ շրջանառում է նրա մեջ պարունակված այս արժեքն էլ։ Սա հիշյալ արդյունքի ծախվելու հետևանքով դրամաձև է ընդունում և պետք է նորից միևնույն արտադրատարրերին փոխարկվի։ Այս վերաբերում է ինչպես աշխատույժին, այնպես էլ հումքերին ու օժանդակ նյութերին։ Բայց մենք արդեն տեսել ենք (VI գլուխ, 2, A), որ արտադրության շարունակականությունը պահանջում է արտադրամիջոցների մի պաշար, որը տարբեր է զանազան ձեռնարկաճյուղերի համար և միևնույն ձեռնարկաճյուղում դարձյալ տարբեր է հոսուն կապիտալի այս տարրի զանազան բաղադրամասերի համար, օրինակ, ածխի ու բամբակի համար։ Ուստի թեև այս նյութերը միշտ պետք է in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինվեն, սակայն կարիք չկա, որ նրանք նոր գնվեն միշտ։ Թե որքան հաճախ է նորոգվում գնումը, այս կախված է մթերված պաշարի մեծությունից, նրանից, թե նա որքան երկար ժամանակ կրտվի մինչև սպառվելը։ Աշխատռւյժի դեպքում պաշարի այսպիսի մթերում տեղի ունենում։ Աշխատանքի վրա ծախսված կապիտալամասի հետփոխարկումը դրամի՝ ձեռ ձեռի տված է ընթանում օժանդակ նյութի ու հումքի վրա ծախսված կապիտալամասի հետ։ Բայց դրամի հետփոխարկումը մի կողմից՝ աշխատույժի ու մյուս կողմից՝ հումքերի՝ ջոկ-ջոկ է կատարվում շնորհիվ այն հանգամանքի, որ այս երկու բաղադրամասը, — որոնցից