Երրորդ Բաժին: Հասարակական Ամբողջ Կապիտալի Վերարտադրությունն Ու Շրջանառությունը

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ Թադ. Ավդալբեգյան (գերմաներենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

ԵՐՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ։ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԱՄԲՈՂՋ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՎԵՐԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՏԱՍՆՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

I. ՀԵՏԱԶՈՏՄԱՆ ԱՌԱՐԿԱՆ

Կապիտալի անմիջական արտադրապրոցեսը նրա աշխտապրոցեսն ու արժեմեծացման պրոցեսն է, այն պրոցեսը, որի հետևանքն ապրանք արդյունքն է, և որի որոշիչ շարժառիթը հավելարժեքի արտադրությունն է։

Կապիտալի վերարտադրապրոցեսն ընդգրկում է ինչպես այս անմիջական արտադրապրոցեսը, այնպես էլ բուն շրջանառության պրոցեսի երկու փուլը, այսինքն այն ամբողջ շրջապտույտը, որն իբրև պարբերական պրոցես — մի պրոցես, որը միշտ նորից կրկնվում է որոշ պարբերաշրջաններում — կազմում է կապիտալի պտույտը։

Արդյոք շրջապտույտը քննարկում ենք Փ ... Փ՛ ձևով, թե Արտ ... Արտ ձևով, միևնույն է,— անմիջական արտադրապբոցեսը՝ Արտը միշտ այս շրջապտույտի հենց լոկ մեկ անդամն է կազմում։ Մի ձևում արտադրապրոցեսն է հանդես գալիս իբրև շրջանառության միջնորդագործում, մյուսում շրջանառությունն է երևան գալիս որպես արտադրապրոցեսի միջնորդագործում։ Արտադրապրոցեսի մշտական նորոգումը, կապիտալի մշտապես վերահայտնվելն իբրև արտադրողական կապիտալ՝ երկու անգամումն էլ պայմանավորված է շրջանառության պրոցեսում նրա կրած փոխակերպություններով։ Մյուս կողմից՝ մշտապես նորոգվող արտադրապրոցեսը պայմանն ե այն փոխակերպությունների, որոնցով միշտ նորից անցնում է կապիտալը շրջանառության ոլորտում, նրա փոփոխակիորեն իբրև դրամակապիտալ ու որպես ապրանքակապիտալ ներկայանալու պայմանն է։

Սակայն ամեն մի առանձին կապիտալ կազմում է հասարակական ամբողջ կապիտալի ինքնակայացած, այսպես ասած՝ անհատական կյանքով օժտված մեկ կոտորակամասը միայն, ինչպես որ յուրաքանչյուր առանձին կապիտալիստ՝ կապիտալիստների դասակարգի մեկ անհատական տարրը միայն։ Հասարակական կապիտալի շարժումը կազմված է նրա ինքնակայացած կոտորակամասերի շարժումների, անհատական կապիտալների պտույտների ամբողջությունից։ Ինչպես որ առանձին ապրանքի փոխակերպությունն ապրանքաշխարհի փոխակերպությունների շարանի — ապրանքաշրջանառության — մի օղակն է, այնպես էլ անհատական կապիտալի փոխակերպությունը, նրա պտույտը հասարակական կապիտալի շրջապտույտի մի օղակն է։

Այս ամբողջ պրոցեսը յուր մեջ պարփակում է ինչպես արտադրողական սպառումը (անմիջական արտադրապրոցեսը) այն ձևափոխություններով հանդերձ (նյութապես քննած՝ այն փոխանակություններով միասին), որոնցով միջնորդագործվում է նա, այնպես էլ անհատական սպառումը՝ սրան միջնորդագործող ձևափոխություններով կամ թե փոխանակություններով։ Ամբողջ պրոցեսը մի կողմից յուր մեջ պարփակում է փոփոխուն կապիտալի փոխարկումն աշխատույժի և ուրեմն աշխատույժը կապիտալիստական արտադրապրոցեսին լծելը։ Այստեղ բանվորը հանդես է գալիս իբրև յուր ապրանքի, աշխատույժի վաճառորդ, իսկ կապիտալիստն իբրև նույնի գնորդ։ Բայց մյուս կողմից էլ՝ ապրանքների վաճառքը յուր մեջ պարփակում է սրանց գնումը բանվոր դասակարգի կողմից, հետևաբար նրանց անհատական սպառումը։ Այստեղ բանվոր դասակարգը հանդես է գալիս որպես գնորդ, իսկ կապիտալիստներն՝ իբրև բանվորներին ապրանքներ ծախող։

Ապրանքակապիտալի շրջանառությունը յուր մեջ պարփակում է հավելարժեքի շրջանառությունն էլ, ուրեմն նաև այն գնումներն ու վաճառքները, որոնցով կապիտալիստներն իրենց անհատական սպառումը, հավելարժեքի սպառումն են միջնորդագործում։

Հետևաբար եթե անհատական կապիտալների շրջապտույտը քննում ենք հասարակական կապիտալի հետ ունեցած նրա կապակցությամբ, ուրեմն նրա ամբողջությամբ վերցրած, ապա նա ընդգրկում է ոչ միայն կապիտալի շրջանառությունը, այլև ընդհանրական ապրանքաշրջանառությունը։ Վերջինս սկզբնապես կարող է կազմված լինել միմիայն երկու բաղադրամասից. 1) կապիտալի սերիական շրջապտույտից ու 2) այն ապրանքների շրջապտույտից, որոնք մտնում են անհատական սպառման մեջ, հետևաբար այն ապրանքների շրջապտույտից, որոնց վրա բանվորը յուր աշխատավարձն է ծախսում, իսկ կապիտալիստը՝ յուր հավելարժեքը (կամ թե յուր հավելարժեքի մի մասը)։ Կապիտալի շրջապտույտն անշուշտ ընդգրկում է հավելարժեքի շրջանառությունն էլ, որչափով որ սա ապրանքակապիտալի մի մասն է կազմում, այլև յուր մեջ պարփակում է փոփոխուն կապիտալի՝ աշխատույժ դառնալը, աշխատավարձ վճարելը նմանապես։ Բայց այս հավելարժեքի ու աշխատավարձի՝ ապրանքների վրա ծախսվելը կապիտալաշրջանառության ոչ մի օղակը չի կազմում, թեև գոնե աշխատավարձի ծախսումը պայմանավորում է այս շրջանառությունը։

I գրքում կապիտալիստական արտադրապրոցեսը վերլուծված է թե՛ որպես մեկուսացված իրադարձություն ու թե՛ իբրև վերարտադրապրոցես — հավելարժեքի արտադրությունն ու բուն իսկ կապիտալի արտադրությունը։ Այն ձևափոխությունն ու նյութափոխությունը, որոնց ենթարկվում է կապիտալը շրջանառության ոլորտում, մենք ենթադրել ենք՝ առանց ավելի երկար կանգ առնելու նրանց վրա։ Ըստայսմ մենք ենթադրել ենք, թե կապիտալիստը մի կողմից ծախում է արդյունքը սրա արժեքի համաձայն, մյուս կողմից՝ շրջանառության ոլորտում գտնում է իրեղեն արտադրամիջոցներ՝ պրոցեսը նորից սկսելու կամ թե շարունակաբար առաջ տանելու համար։ Շրջանառության ոլորտում միակ ակտը, որի վրա մենք կանգ ենք առել այնտեղ, աշխատույժի առուծախն էր իբրև կապիտալիստական արտադրության հիմնապայման։

Այս II գրքի առաջին բաժնում մենք քննարկել ենք այն տարբեր ձևերը, որ կապիտալն ընդունում է յուր շրջապտույտի ընթացքում, ու բուն իսկ այս շրջապտույտի տարբեր ձևերը։ I գրքում քննարկած աշխատաժամանակին հիմա ավելանում է շրջանառության ժամանակը։

Երկրորդ բաժնում շրջապտույտը քննարկվել է իբրև պարբերական շարժում, այսինքն որպես պտույտ։ Մենք մի կողմից ցույց ենք տվել, թե ինչպես կապիտալի տարբեր բաղադրամասերը (հիմնական ու շրջանառու մասերը) ձևերի շրջապտույտն են կատարում տարբեր ժամանակամիջոցներում ու տարբեր եղանակով. մյուս կողմից՝ հետազոտել ենք այն հանգամանքները, որոնցով պայմանավորված է աշխատապարբերաշրջանի ու շրջանառության պարբերաշրջանի տարբեր երկարությունը։ Մենք երևան հանեցինք շրջապտույտի պարբերաշրջանի ու նրա բաղադրամասերի տարբեր համամասնությունների ազդեցությունը բուն իսկ արտադրապրոցեսի ծավալի վրա, ինչպես և հավելարժեքի տարենորմայի վրա։ Իրոք, եթե առաջին բաժնում գլխավորապես քննարկվել են այն հաջորդական ձևերը, որ կապիտալը յուր շրջապտույտի ընթացքում շարունակ ընդունում է և իրենից թոթափում, ապա երկրորդ բաժնում ցույց է տրված, թե ինչպես ձևերի այս հոսանքի ու հաջորդման մեջ տվյալ մեծության մի կապիտալ միաժամանակ, թեկուզ և տարբեր չափերով, տրոհվում է արտադրողական կապիտալի, դրամակապիտալի ու ապրանքակապիտալի, այնպես որ սրանք ոչ միայն հերթափոխում են իրար, այլև ամբողջ կապիտալարժեքի տարբեր մասերն այս տարբեր կացություններում միշտ կողք կողքի են գտնվում և կողք կողքի գործում։ Ընդսմին հատկապես դրամակապիտալը ներկայացրեց մի առանձնահատկություն, որն I գրքում չէր երևացել։ Մենք գտանք որոշակի օրենքներ, որոնց համաձայն պետք է տվյալ մի կապիտալի տարբեր մեծություն ունեցող բաղադրամասեր, նայած պտույտի պայմաններին, միշտ կանխավճարվեն և նորոգվեն դրամակապիտալի ձևով, որպեսզի տվյալ ծավալով մի արտադրողական կապիտալ միշտ գործունեության մեջ պահեն։

Բայց ինչպես աոաջին, այնպես էլ երկրորդ բաժնում խոսքը միշտ վերաբերում է լոկ անհատական մի կապիտալի, հասարակական կապիտալի մեկ ինքնակա մասի շարժմանը։

Սակայն անհատական կապիտալների շրջապտույտները միահյուսվում են իրար հետ, ենթադրում և պայմանավորում են միմյանց և հենց ճիշտ այս միահյուսմամբ են կազմում հասարակական ամբողջ կապիտալի շարժումը։ Ինչպես որ պարզ ապրանքաշրջանառության ժամանակ մի ապրանքի ամբողջ փոխակերպությունը հանդես էր գալիս իբրև ապրանքաշխարհի փոխակերպությունների շարանի մի օղակ, այնպես էլ անհատական կապիտալի փոխակերպությունը հիմա երևան է դալիս որպես հասարակական կապիտալի փոխակերպությունների շարանի մեկ օղակ։ Բայց եթե պարզ ապրանքաշրջանառությունը յուր մեջ ամենևին չէր պարփակում կապիտալի շրջանառությունն անհրաժեշտորեն,— որովհետև սա կարող էր կատարվել ոչ-կապիտալիստական արտադրության հիման վրա,— ապա, ինչպես արդեն նշել ենք, հասարակական ամբողջ կապիտալի շրջապտույտն ընդգրկում է առանձին կապիտալի շրջապտույտի մեջ չմտնող ապրանքաշրջանառությունն էլ, այսինքն այն ապրանքների շրջանառությունը, որոնք կապիտալ չեն կազմում։

Հիմա մենք պետք է քննության առնենք անհատական կապիտալների շրջանառության պրոցեսը (որը յուր ամբողջությամբ վերցրած՝ վերարտադրապրոցեսի ձև է), իբրև հասարակական ամբողջ կապիտալի բաղադրամասերի շրջանառության պրոցես, ուրեմն քննարկելու ենք այս հասարակական ամբողջ կապիտալի շրջանառության պրոցեսը։

II. ԴՐԱՄԱԿԱՊԻՏԱԼԻ ԴԵՐԸ

[Չնայած որ հետևյալն այս բաժնի լոկ ավելի հետագա մասին է վերաբերում, սակայն մենք անմիջապես կհետազոտենք այս, այն է՝ դրամակապիտալն իբրև հասարակական ամբողջ կապիտալի բաղադրամաս քննած։]

Անհատական կապիտալի պտույտը քննարկելիս դրամակապիտալը մեզ ներկայացավ երկու կողմից։

Առաջին. դրամակապիտալն այն ձևն է, որով ամեն մի անհատական կապիտալ բեմ է դուրս գալիս, յուր պրոցեսն սկսում իբրև կապիտալ։ Ուստի նա հանդես է գալիս որպես primus motor [առաջին մղիչ, առաջին շարժիչ], իբրև ամբողջ պրոցեսը խթանող։

Երկրորդ. նայած պտուտապարբերաշրջանի տարբեր երկարությանն ու նրա երկու բաղադրամասի — աշխատապարրերաշրջանի ու շրջանառության պարբերաշրջանի — տարբեր հարաբերությանը, կանխավճարված կապիտալարժեքի այն բաղադրամասը, որը միշտ պետք է կանխավճարվի և նորացվի դրամաձևով, տարբեր է լինում այն արտադրողական կապիտալի համեմատությամբ, որը նա շարժման մեջ է դնում, այսինքն տարբեր է լինում հարակա արտադրամասշտաբի համեմատությամբ։ Բայց ինչ էլ որ չինի այս հարաբերությունը, բոլոր հանգամանքներում էլ՝ ընթացարարող կապիտալարժեքի այն մասը, որը կարող է միշտ գործել իբրև արտադրողական կապիտալ, սահմանափակված է լինում կանխավճարված կապիտալի այն մասով, որը միշտ պետք է դրամաձևով գոյություն ունենա արտադրողական կապիտալի կողքին։ Խոսքն այստեղ վերաբերում է լոկ նորմալ պտույտին, վերացական միջին մեկ մեծության։ Ընդսմին մենք մի կողմ ենք թողնում այն ավելադիր դրամակապիտալը, որն անհրաժեշտ է շրջանառության խանգարումները հավասարակշռելու նամար։

Առաջին կետի վերաբերմամբ։ Ապրանքարտադրութունը ենթադրում է ապրանքաշրջանառություն, իսկ ապրանքաշրջանառությունը ենթադրում է ապրանքի որպես փող ներկայանալը, ենթադրում է դրամաշրջանառություն. ապրանքի երկտրոհվելն ապրանքի ու փողի՝ արդյունքի որպես ապրանք ներկայանալու մի օրենքն է։ Նույնպես էլ կապիտալիստական ապրանքարտադրությունը — ինչպես հանրորեն, այնպես և անհատորեն քննած — ենթադրում է դրամաձևով կապիտալը կամ դրամակապիտալն իբրև primus motor [առաջին մղիչ, առաջին շարժիչ] յուրաքանչյուր նոր սկսվող ձեռնարկության համար ու որպես հարակա շարժիչ։ Շրջանառու կապիտալը մասնավորապես ենթադրում է դրամակապիտալի՝ ավելի կարճ ժամանակամիջոցներում միշտ նորից ու նորից իբրև շարժիչ հանդես գալը։ Կանխավճարված ամբողջ կապիտալարժեքը, այսինքն կապիտալի բոլոր բաղադրամասերը, որոնք կազմված են ապրանքներից — աշխատույժից, աշխատամիջոցներից ու արտադրանյութերից, միշտ պետք է փողով գնվեն և վերագնվեն։ Ինչ որ այստեղ ասվեց անհատական կապիտալի համար, վերաբերում է հասարակական կապիտալին էլ, որը բազմաթիվ անհատական կապիտալների ձևով է միայն գործում։ Բայց, ինչպես արդեն ցույց է արված I գրքում, սրանից ամենևին չի հետևում, թե կապիտալի գործունեության դաշտը, արտադրության մասշտաբը, նույնիսկ կապիտալիստական պատվանդանի վրա, յուր բացարձակ սահմաններով կախված է գործող դրամակապիտալի չափերից։

Կապիտալին միակցվում են արտադրատարրերը որոնց առաձգվելը. հայտնի սահմաններում, անկախ է կանխավճարված դրամակապիտալի մեծությունից։ Աշխատույժի նույնահավասար վճարի ժամանակ նա կարող է ավելի սաստիկ շահագործվել տարածունորեն կամ թե լարունորեն։ Եթե դրամակապիտալն այս ավելի սաստիկ շահագործման հետ շատացվում է (այսինքն՝ աշխատավարձը բարձրացվում է), ապա այս լինում է ոչ–համամասնորեն, ուրեմն pro tanto [այնքանի համեմատ, համապատասխան քանակով] չի շատացվում ամենևին։

Արտադրողաբար շահագործվող բնական նյութը — որը կապիտալի ոչ մի արժետարր չի կազմում — հողը, ծովը, հանքանյութը, անտառաստանները և այլն — աշխատույժերի միևնույն թվի ավելի մեծ լարումով ավելի սաստիկ է շահագործվում լարունորեն կամ թե տարածունորեն՝ դրամակապիտալի շատացրած կանխավճարում չանելով էլ։ Արտադրողական կապիտալի իրական տարրերն այսպիսով շատացվում են, և ընդսմին դրամակապիտալի մի ավելադրանք անհրաժեշտ չի լինում։ Որչափով որ սա հարկավոր է լինում ավելադիր օժանդակ նյութերի համար, այն դրամակապիտալը, որով կանխավճարվում է կապիտալարժեքը, շատացվում է արտադրողական կապիտալների գործունության ընդլայնման նկատմամբ ոչ-համամասնորեն, ուրեմն pro tanto չի շատացվում ամենևին։

Միևնույն աշխատամիջոցը, ուրեմն միևնույն հիմնական կապիտալը կարող է ավելի ներգործուն կերպով օգտագործվել ինչպես նրա օրական գործադրաժամանակը երկարացնելով, այնպես էլ նրա կիրառումը լարունացնելով՝ առանց ավելադիր դրամածախսում անելու հիմնական կապիտալի համար։ Այս դեպքում հիմնական կապիտալի ավելի արագ պտույտ է միայն տեղի ունենում, բայց նրա վերարտադրության տարրերն էլ ավելի արագ են մատակարարվում։

Բնական նյութը մի կողմ թողած՝ այն բնական ույժերը, որոնք ոչինչ չեն նստում, կարող են ավելի սաստիկ կամ թե ավելի թույլ ներգործունությամբ լծվել արտադրապրոցեսին իբրև գործակալներ։ Նրանց ներգործունության աստիճանը կախված է մեթոդներից ու գիտական առաջադիմություններից, որոնք կապիտալիստի վրա ոչինչ չեն նստում։

Միևնույնը վերաբերում է արտադրապրոցեսում աշխատույժը հանրորեն համակցելուն ու անհատական բանվորների կուտակված ճարտարությանը։ Carey-ն սրա հիման վրա հաշվում է, թե հողասեփականատերը երբեք բավարար չափով չի ստանում, որովհետև նրան վճարահատուցում են ոչ այն ամեն կապիտալի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] աշխատանքի համար, որ անհիշելի ժամանակներից ներդրված է եղել հողի մեջ՝ սրան տալու համար այն արտադրունակությունը, որ սա հիմա ունի։ (Այն արտադրունակության մասին, որը խլվում է հողից, իհարկե ծպտուն չեն հանում)։ Ըստայսմ առանձին բանվորը պետք է վարձատրվեր այն աշխատանքի համաձայն, որքան նստել է ամբողջ մարդկային սեռի վրա մի վայրենուց արդի մեկ մեխանիկ պատրաստելը։ Պետք էր հակառակը մտածել.— եթե հաշվի առնենք այն ամեն անվճար մնացած, բայց հողագույքատիրոջ ու կապիտալիստի կողմից դրամացված աշխատանքը, որ ներդրված է հողի մեջ, ապա հողի մեջ ներդրված ամբողջ կապիտալը բազմապատիկ անգամ հետ է վճարված վաշխառուական տոկոսներով, հետևաբար հողագույքը վաղուց ի վեր բազմաթիվ անգամ հետ է գնված հասարակության կողմից։

Աշխատանքի արտադրողականության բարձրացումը, որչափով որ սա կապիտալարժեքների ոչ մի ավելադիր ծախսում չի ենթադրում, ճիշտ է, առաջին հերթին շատացնում է արդյունքի մասսան միայն, բայց ոչ նրա արժեքը, բացի նրանից, երբ հիշյալ բարձրացումն ունակ է դարձնում միևնույն աշխատանքով ավելի մեծաքանակ հաստատուն կապիտալ վերարտադրելու, ուրեմն սրա արժեքը պահպանելու։ Բայց նույն բարձրացումը միաժամանակ առաջ է բերում նոր կապիտալանյութ, հետևաբար ստեղծում է կապիտալի շատացած կուտակման պատվանդանը։

Որչափով որ հասարակական աշխատանքի բուն իսկ կազմակերպությունը, ուրեմն և աշխատանքի հասարակական արտադրողական ույժի բարձրացումը պահանջում է, որ արտադրվի խոշոր մասշտաբով, և հետևաբար առանձին կապիտալիստների կողմից դրամակապիտալը խոշոր քանակներով կանխավճարվի, ապա արդեն I գրքում ցույց ենք տվել, թե այս բանը գլուխ է բերվում մասամբ կապիտալները սակավաթիվ ձեռքերում կենտրոնացնելով, իսկ սրա համար անհրաժեշտ չի, որ բացարձակորեն աճեն գործող կապիտալարժեքների չափերը, ուրեմն և այն դրամակապիտալի չափերը, որով կանխավճարվում են նրանք։ Առանձին կապիտալների մեծությունը կարող է սակավաթիվ ձեռքերում կենտրոնանալու հետևանքով աճել, իսկ նրանց հասարակական գումարը չաճի։ Հիշյալն առանձին կապիտալների փոփոխված բաշխումն է միայն։

Վերջապես նախընթաց բաժնում ցույց ենք տվել, որ պտուտապարբերաշրջանի կարճացումը հնարավորություն է տալիս կամ ավելի քիչ դրամակապիտալով միևնույն արտադրողական կապիտալը շարժման մեջ դնելու, կամ էլ՝ միևնույն դրամակապիտալով ավելի մեծաքանակ արտադրողական կապիտալ շարժման մեջ դնելու։

Սակայն ակներև է, որ այս բոլորը ոչ մի գործ չունի դրամակապիտալի բուն հարցի հետ։ Այս ցույց է տալիս լոկ այն, թե կանխավճարված կապիտալը — տվյալ մի արժեգումար, որը յուր ազատ ձևով, յուր արժեձևով կազմված է մեկ հայտնի դրամագումարից — յուր՝ արտադրողական կապիտալի փոխարկվելուց հետո պարունակում է արտադրողական այնպիսի կարողություններ, որոնց սահմանները տրված են ոչ թե նրա արժեքի սահմաններով, այլ մի հայտնի շարժավայրի շրջանակներում նրանք կարող են տարբեր կերպով ներգործել տարածունորեն կամ թե լարունորեն։ Եթե արտադրատարրերի — արտադրամիջոցների ու աշխատույժի — գները տրված են, ապա սրանով որոշված է այն դրամակապիտալի մեծությունը, որը հարկավոր է իբրև ապրանքներ առկա այս արտադրատարրերի մի որոշ քանակ գնելու համար։ Կամ ուրիշ խոսքով՝ նախորոշված է կանխավճարելի կապիտալի արժեմեծությունը։ Բայց այն ծավալը, որով այս կապիտալը գործում է որպես արժեկազմիչ ու արդյունակազմիչ, առաձգական է և փոփոխուն։

Երկրորդ կետի վերաբերմամբ։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, թե հասարակական աշխատանքի ու արտադրամիջոցների այն մասը, որը տարեկան պետք է ծախսվի փող արտադրելու կամ թե գնելու վրա՝ մաշված ստակներին փոխարինելու համար, pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] մի հանուրդ է հասարակական արտադրության ամբողջությունից։ Իսկ ինչ վերաբերում է այն դրամարժեքին, որը գործում է մասամբ իբրև շրջանառության միջոց, մասամբ որպես գանձ, ապա մի անգամ որ այն կա, ձեռք է բերված, նա արդեն գոյություն ունի աշխատույժի, արտադրված արտադրամիջոցների ու հարստության բնական աղբյուրների կողքին։ Նա չի կարող իբրև սրանց սահման նկատվել։ Նրա՝ արտադրատարրերի փոխարկվելու միջոցով, ուրիշ ժողովուրդների հետ արվող փոխանակության միջոցով արտադրամասշտաբը կարող էր ընդլայնվել։ Սակայն այս ենթադրում է, թե դրամն առաջվա պես յուր դերն իբրև համաշխարհադրամ է կատարում։

Նայած պտուտապարբերաշրջանի մեծությանը՝ դրամակապիտալի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր քանակ է հարկավոր արտադրողական կապիտալը շարժման մեջ դնելու համար։ Մենք տեսել ենք նմանապես, որ պտուտապարբերաշրջանի՝ աշխատաժամանակի ու շրջանառության ժամանակի բաժանվելը պայմանավորում է դրամաձևում ներթաքուն կամ կախակայված կապիտալի շատացում։

Որչափով որ պտուտապարբերաշրջանը կանխորոշվում է աշխատապարբերաշրջանի երկարությամբ, նա, այլ անփոփոխ պայմաններում, կանխորոշվում է արտադրապրոսեսի նյութական բնությամբ, ուրեմն ոչ թե այս արտադրապրոցեսի մասնահատուկ հասարակական բնույթով։ Սակայն կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա ավելի երկար տևողությամբ ավելի ընդարձակված գործառնությունները պայմանավորում են դրամակապիտալի ավելի մեծ կանխավճարում ավելի երկար ժամանակվա համար։ Հետևաբար այսպիսի ոլորտներում կատարվող արտադրությունը կախված է այն սահմաններից, որոնց շրջանակում առանձին կապիտալիստը դրամակապիտալ է ունենում յուր տրամադրության տակ։ Այս սահմանները խորտակվում են վարկասիստեմի ու սրա հետ կապված միավորման, օրինակ, բաժնետիրական ընկերությունների միջոցով։ Այս պատճառով դրամաշուկայում. տեղի ունեցող խանգարումները դադարի են մատնում այսպիսի ձեռնարկությունները, մինչդեռ, նույն այս ձեռնարկություններն իրենց հերթին խանգարումներ են առաջ բերում դրամաշուկայում։

Հասարակական արտադրության պատվանդանի վրա պետք է որոշել այն մասշտաբը, որով այս գործառնությունները, որոնք երկար ժամանակվա ընթացքում աշխատույժ ու արտադրամիջոցներ են խլում՝ առանց այս ժամանակվա մեջ մի արդյունք մատակարարելու իբրև օգտակար էֆֆեկտ,— կարող են կատարվել՝ առանց վնասելու այն արտադրաճյուղերին, որոնք տարվա ընթացքում շարունակաբար կամ թե շատ անգամ ոչ միայն աշխատույժ ու արտադրամիջոցներ են կորզում, այլ և կենսամիջոցներ ու արտադրամիջոցներ են մատակարարում։ Հասարակական արտադրության ժամանակ նույնպես, ինչպես կապիտալիստական արտադրության ժամանակ, ավելի կարճ աշխատապարբերաշրջան ունեցող ձեռնարկաճյուղերում բանվորները լոկ ավելի կարճ ժամանակվա համար արդյունքներ կկորզեն առաջվա պես՝ առանց արդյունքներ տալու իրենց հերթին. այնինչ երկար աշխատապարբերաշրջաններ ունեցող ձեռնարկաճյուղերը շարունակաբար ավելի երկար ժամանակվա համար արդյունքներ կկորզեն՝ արդյունքներ հետ վերադարձնելուց առաջ։ Հետևաբար այս հանգամանքը ծագում է քննարկվող աշխատապրոցեսի իրեղեն պայմաններից, ոչ թե նրա հասարակական ձևից։ Հասարակական արտադրության ժամանակ դրամակապիտալը վերանում է։ Հասարակությունն աշխատայժն ու արտադրամիջոցները բաշխում է տարբեր ձեռնարկաճյուղերի միջև։ Արտադրողները կարող են, ասենք, թղթե հատկացագրեր ստանալ, որոնցով նրանք իրենց աշխատաժամանակի համապատասխան մի քանակ են կորզում հասարակական սպառապաշարներից, Այս հատկացագրերը դրամ չեն։ Նրանք չեն շրջանառում։

Մենք տեսնում ենք, թե որչափով որ դրամակապիտալի նկատմամբ եղած պահանջմունքը ծագում է աշխատապարբերաշրջանի երկարությունից, ապա այս պայմանավորվում է երկու հանգամանքով. առաջին՝ նրանով, որ ընդհանրապես փողն է այն ձևը, որով պետք է հանդես գա յուրաքանչյուր անհատական կապիտալ (մի կողմ թողած վարկը) արտադրողական կապիտալի փոխարկվելու համար. այս բղխում է կապիտալիստական արտադրության, ընդհանրապես ապրանքարտադրության էությունից։— Երկրորդ՝ անհրաժեշտ դրամականխավճարման մեծությունը բղխում է այն հանգամանքից, որ ավելի երկար ժամանակվա ընթացքում միշտ աշխատույժ ու արտադրամիջոցներ են կորզվում հասարակությունից՝ առանց սրան վերադարձնելու այս ժամանակվա ընթացքում որևէ այնպիսի արդյունք, որը կարելի լիներ հետփոխարկել դրամի։ Առաջին հանգամանքը, որ կանխավճարվող կապիտալը պետք է դրամաձևով կանխավճարվի, չի վերանում բուն իսկ այս փողի ձևով, ուղում է՝ սա լինի մետաղադրամ, վարկադրամ, արժենիշ և այլն, միևնույն է։ Երկրորդ հանգամանքի վրա բոլորովին չի ազդում այն, թե արդյոք ի՛նչպիսի դրամամիջոցով կամ թև արտադրության որպիսի ձևով են աշխատանք, կենսամիջոցներ ու արտադրամիջոցներ կորզվում՝ առանց որևէ մի համարժեք հետ նետելու շրջանառության մեջ։

ՏԱՍՆԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԱՌԱՐԿԱՅԻ ՆԱԽԿԻՆ ՊԱՏԿԵՐԱՑՈՒՄՆԵՐԸ

I. ՖԻԶԻՈԿՐԱՏՆԵՐԸ

Quesnay-ի Tableau économique-ն մի քանի խոշոր գծերով ցույց է տալիս, թե ինչպես ազգային արտադրության տարեկան ըստ արժեքի որոշ մի արտադրանք այնպես է բաշխվում շրջանառության միջոցով, որ, այլ անփոփոխ պարագաներում, տեղի ունենալ կարողանա նրա պարզ վերարտադրությունը, այսինքն միևնույն մասշտաբով վերարտադրությունը։ Արտադրապարբերաշրջանի ելակետը գործի էության համեմատ կազմում է վերջին տարվա հունձը։ Շրջանառության անհատական անթիվ ակտերը հենց սկզբից ընդգրկվում են իրենց բնորոշ-հասարակական մասսայական շարժման մեջ — հասարակության տնտեսական խոշոր, ֆունկցիապես որոշ դասակարգերի միջև տեղի ունեցող շրջանառության մեջ։ Մեզ այստեղ հետաքրքրում է հետևյալը. ամբողջ արդյունքի մեկ մասը — ինչպես և նույնի ամեն մի ուրիշ մաս իբրև անցյալ տարվա աշխատանքի նոր արգասիք՝ սպառման առարկա — հին, միևնույն բնաձևով վերահայտնվող կապիտալարժեքի լոկ կրիչն է միաժամանակ։ Նա չի շրջանառում, այլ մնում է յուր արտադրողների, ֆերմերների դասակարգի ձեռին՝ այնտեղ յուր կապիտալային ծառայությունը նորից սկսելու համար։ Տարեկան արդյունքի այս հաստատուն կապիաալամասի մեջ Quesnay-ն մտցնում է սրան չպատկանող տարրեր էլ, բայց նա դիպուկ կերպով թափանցում է բանի էության մեջ՝ շնորհիվ յուր մտահորիզոնի նեղ սահմանների, ըստ որի երկրագործությունը մարդկային աշխատանքի ներդրման միակ ոլորտն է, որ հավելարժեք է արտադրում, ուրեմն կապիտալիստական տեսակետի համաձայն՝ իսկապես արտադրողական միակ ոլորտն է։ Տնտեսական վերարտադրած պրոցեսը, որն էլ որ լինի նրա մասնահատուկ հասարակական բնույթը, այս մարզում (երկրագործության մեջ) մշտապես միահյուսվում է բնական մի վերարտադրապրոցեսի հետ։ Վերջինիս շոշափելի պայմանները լույս են սփռում առաջնի պայմանների վրա էլ և հեռու են պահում մտածության այն մոլորություններից, որոնք շրջանառության տեսապատրանքի ծնունդ են միայն։

Սիստեմ ասածիդ պիտակը նրանով է տարբերվում մյուս առարկաների պիտակից, որ առաջինը ոչ միայն գնորդին է խաբում, այլ հաճախ նաև վաճառորդին։ Quesnay-ն ինքն ու յուր ամենամոտ աշակերտները հավատում էին իրենց ֆեոդալական ցուցանակին, ինչպես մինչև այժմ հավատում են մեր դպրոցական գիտնականները։ Բայց իրականում ֆիզիոկրատական սիստեմը կապիտալիստական արտադրության անդրանիկ սիստեմավոր ըմբռնումն է։ Արդյունաբերական կապիտալի ներկայացուցիչը — ֆերմերների դասակարգը — ղեկավարում է ամբողջ տնտեսական շարժումը։ Երկրագործությունը վարում են կապիտալիստորեն, այսինքն իբրև կապիտալիստական ֆերմերի՝ խոշոր մասշտաբով ձեռնարկություն. հողն անմիջաբար մշակողը վարձու բանվորն է։ Արտադրությունը ոչ միայն սպառման առարկաներն է ստեղծում, այլև սրանց արժեքը. բայց նրա մղիչ շարժառիթը հավելարժեք ձեռք բերելն է, որի ծննդավայրն արտադրության ոլորտն է և ոչ թե շրջանառության ոլորտը։ Այն երեք դասակարգի շարքում, որոնք կերպակայում են իբրև շրջանառությամբ միջնորդագործվող հասարակական վերարտադրապրոցեսի կրիչներ, «արտադրողական» աշխատանքն անմիջաբար շահագործողը, հավելարժեք արտադրողը, կապիտալիստական ֆերմերը տարբերվում է նրանցից, որոնք այս հավելարժեքը սոսկ յուրացնողներ են։

Ֆիզիոկրատական սիստեմի կապիտալիստական բնույթը դեռ նրա ծաղկման պարբերաշրջանում արդեն առաջ է բերել օպոզիցիա, մի կողմից՝ հանձին Linguet-ի ու Mably-ի, մյուս կողմից՝ հանձին ազատ մանր հողատիրության պաշտպանների։

Ադամ Սմիթի՝ վերարտադրապրոցեսի վերլուծության մեջ արած հետընթաց քայլն այնքան ակնբախ է մանավանդ այն պատճառով, որ նա ոչ միայն ուրիշ ժամանակ Quesnay-ի ճիշտ վերլուծությունները մշակելով առաջ է տանում, օրինակ, նրա «avances primitives»-ն [սկզբնական կանխավճարումներն] ու «avances annuelles»-ն [տարեկան կանխավճարումներն] ընդհանրականացնելով դարձնում է «հիմնական» ու «շրջանառու» կապիտալ, այլև տեղ-տեղ բոլորովին ընկրկելով ընկնում է ֆիզիոկրատական մոլորությունների մեջ։ Օրինակ, ապացուցելու համար, որ ֆերմերն ավելի մեծ արժեք է արտադրում, քան կապիտալիստների որևէ մի ուրիշ տեսակը,նա ասում է. «Ոչ մի ուրիշ հավասարամեծ կապիտալ արտադրողական աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակ չի դնում շարժման մեջ, քան ֆերմերի կապիտալը։ Նրա ոչ միայն բանող ծառաները, այլ և նրա բանող անասուններն արտադրողական բանվորներ են։ [Հաճելի կոմպլիմե՜նտ բանող ծառաների համար։] «Հողագործության մեջ մարդկանց հետ միասին բնությունն էլ է աշխատում, և չնայած որ նրա աշխատանքը ոչ մի ծախս չի նստում, սակայն և այնպես նրա արդյունքը յուր արժեքն ունի ճիշտ այնպես, ինչպես ամենաթանգ բանվորներինը։ Երկրագործության ամենակարևոր գործառնություններն ըստ երևույթին ուղղված են ոչ այնքան բնության պտղաբերությանը շատացնելուն,— թեև նրանք այս էլ են անում,— որքան հիշյալ պտղաբերությունը մարդկանց համար ամենից օգտակար բույսերի արտադրության կողմը դարձնելուն։ Փշերով ու մոլախոտերով գերաճած մի դաշտ բավական հաճախ տալիս է բուսականության մի նույնպիսի մեծ քանակ, ինչպես լավ մշակած խաղողայգին կամ թե հացահատկի արտը։ Բուսատնկումն ու մշակումը հաճախ ավելի շատ ներգործում են բնության գործուն պտղաբերությունը կարգավորելու, քան թե աշխուժացնելու վրա. և այն բանից հետո, երբ բուսատնկումն ու մշակումն արել, պրծել է յուր ամբողջ աշխատանքը, բնության համար, գործի մի խոշոր մաս դեռ միշտ էլի մնում է անելու։ Հետևաբար այն բանվորներն ու բանող անասունները (!), որոնք զբաղվում են հողագործության մեջ, մանուֆակտուրաներում զբաղվող բանվորների նման իրականացնում են ոչ թե լոկ մի այնպիսի արժեքի վերարտադրությունը, որը հավասար է նրանց սեփական սպառմանն ու նրանց զբաղեցնող կապիտալին՝ կապիտալիստի շահույթով հանդերձ, այլ և շատ ավելի մեծ մի արժեքի վերարտադրությունը։ Ֆերմերի կապիտալից ու նրա ամբողջ շահույթից զատ նրանք էլ ավելի կանոնավորապես կատարում են հողատիրոջ ռենտայի վերարտադրությունը։ Ռենտան կարող է իբրև արդյունքը նկատվել բնության այն ույժերի, որոնց գործադրությունը հողատերը վարձով զիջում է ֆերմերին։ Ռենտան ավելի մեծ է լինում կամ թե ավելի փոքր, նայած այս ույժերի բարձրության ենթադրված աստիճանին, ուրիշ խոսքով՝ նայած հողի բնական կամ թե արհեստականորեն առաջ բերած ենթադրական պտղաբերությանը։ Ռենտան բնության այն արգասիքն է, որը մնում է այն բոլորը հանելուց կամ թե փոխհատուցելուց հետո, ինչ որ կարող է մարդկանց գործ նկատվել։ Ռենտան հազվադեպ անգամ է ավելի քիչ լինում ամբողջ արդյունքի մի քառորդից և հաճախ ավելի շատ է լինում, նրա մի երրորդից։ Արտադրողական աշխատանքի ոչ մի հավասարամեծ քանակ մանուֆակտուրայում կիրառվելով երբեք չի կարող նույնպիսի մի խոշոր վերարտադրություն կատարել։ Մանուֆակտուրայում բնությունը ոչինչ չի անում, մարդն անում է ամեն ինչ. իսկ վերարտադրությունը միշտ պետք է համամասնական լինի այն գործակալների ույժերի նկատմամբ, որոնք կատարում են վերարտադրությունը։ Ուստի հողագործության մեջ ներդրված կապիտալը ոչ միայն արտադրողական աշխատանքի մեկ ավելի մեծ քանակ է շարժման մեջ դնում, քան մանուֆակտուրայում կիրառված մի որևէ հավասարամեծ կապիտալ, այլ և արտադրողական աշխատանքի՝ յուր զբաղեցրած քանակի համեմատությամբ մեկ շատ ավելի մեծ արժեք է ավելացնում մի երկրի հողի ու աշխատանքի տարեկան արդյունքի վրա, նրա բնակիչների իրական հարստության ու հասույթների վրա, քան մանուֆակտուրայում կիրառված հիշյալ կապիտալը։» (B. II, ch. 5, p. 242.)

B. II, ch. 1-ում Ա. Սմիթն ասում է. «Սերմացուի ամբողջ արժեքը նույնպես մի հիմնական կապիտալ է բուն իմաստով։» Ուրեմն այստեղ կապիտալը = կապիտալարժեք. նա գոյություն ունի «հիմնական» ձևով։ «Թեև սերմացուն գնում, գալիս է հողից դեպի ամբար ու ամբարից դեպի հողը, սակայն նա, որ ասե՜ս, սեփականատիրոջ ձեռից դուրս չի գալիս և ուրեմն չի շրջանառում իսկապես։ Ֆերմերը յուր շահույթը կորզում է ոչ թե սերմացուն ծախելուց, այլ սրա աճեցումից։» (p. 186.) Մտքի սահմանափակությունն այստեղ այն է, որ Սմիթը չի տեսնում հաստատուն կապիտալի արժեքի՝ նոր ձևով վերահայտնվելը, ուրեմն վերարտադրապրոցեսի կարևոր մոմենտը, որ արդեն Քենեն տեսնում էր, այլ հիշյալն ավելի շուտ համարում է լոկ մի նկարազարդումը — և այն էլ՝ մի սխալ նկարազարդումը — յուր այն դրույթի, որով ինքը տարբերում էր շրջանառու և հիմնական կապիտալը։ Երբ Սմիթն «avances primitives»-ն [սկզբնական կանխավճարումները] ու «avances annuelles»-ը [տարեկան կանխավճարումները] թարգմանում է «fixed capital» [հիմնական կապիտալ] ու «circulating capital», [շրջանառու կապիտալ] այստեղ առաջադիմությունը «կապիտալ» բառն է, որի գաղափարն ընդհանրականացում է՝ անկախ այն հատուկ նկատառումից, որ ֆիզիոկրատներն ունեին նրա կիրառման «հողագործական» ոլորտի վերաբերմամբ. հետադիմությունն այն է, որ «հիմնական» ու «շրջանառու» հատկանիշներն ըմբռնվում և ամրակայվում են իբրև վճռական տարբերություն։

II. ԱԴԱՄ ՍՄԻԹ

1) Սմիթի ընդհանուր տեսակետը

Ա. Սմիթը B. II, ch. 6, p. 42-ում ասում է. «Յուրաքանչյուր հասարակության մեջ ամեն մի ապրանքի գինը վերջիվերջո տրոհվում է այս երեք մասից (աշխատավարձ, շահույթ, հողառենտա) մեկն ու մեկին կամ թե բոլոր երեքին էլ. և առաջադիմած յուրաքանչյուր հասարակության մեջ հիշյալ երեքն էլ իբրև բաղադրամասեր, ավելի կամ թե պակաս չափով, մտնում են ապրանքների շատ խոշոր մեծամասնության գնի մեջ.» կամ էլ, ինչպես ասված է հետո, p. 63. «Աշխատավարձը, շահույթն ու հողառենտան ինչպես ամեն հասույթի, այնպես էլ ամեն փոխանակարժեքի երեք սկզբնաղբյուրն են։» Մենք հետո ներքևում ավելի մանրամասն պետք է քննարկենք Ա. Սմիթի այս ուսմունքն «ապրանքների գնի», resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] «ամեն փոխանակարժեքի բաղադրամասերին վերաբերմամբ։— Այնուհետև ասված է. «Որովհետև այս ճիշտ է ամեն մի առանձին ապրանքի վերաբերմամբ՝ վերջինս ջոկ վերցրած, ապա պետք է ճիշտ լինի բոլոր ապրանքների վերաբերմամբ էլ՝ սրանք իբրև ամբողջություն վերցրած, որոնք կազմում են յուրաքանչյուր երկրի հողի ու աշխատանքի ամբողջ տարեկան արդյունքը։ Այս տարեկան արդյունքի ամբողջ գինը կամ փոխանակարժեքը պետք է տրոհվի միևնույն երեք մասին և բաշխվի երկրի տարբեր բնակիչների միջև կամ իբրև իրենց աշխատանքի վարձ, կամ թե որպես իրենց կապիտալի շահույթ, կամ էլ իբրև իրենց հողադույքի ռենտա։» (B. II, ch. 2, p. 190.)

Այն բանից հետո, երբ Ա. Սմիթը թե բոլոր ապրանքների գինն առանձին վերցրած ու թե «ամեն մի երկրի հողի ու աշխատանքի տարեկան արդյունքի... ամբողջ գինը կամ փոխանակարժեքը» տարալուծել է վարձու բանվորի, կապիտալիստի ու հողատիրոջ հասույթների երեք աղբյուրի — աշխատավարձի, շահույթի ու հողառենտայի, նա ստիպված է մի շրջուղիով մաքսանենգորեն մի չորրորդ տարր ներխցկելու, այն է՝ կապիտալի տարրը։ Այս կատարվում է՝ տարբերություն դնելով համախառն հասույթի ու զուտ հասույթի միջև։ «Մի մեծ երկրի բոլոր բնակիչների համախառն հասույթը յուր մեջ պարփակում է նրանց հողի ու նրանց աշխատանքի տարեկան ամբողջ արդյունքը. զուտ հասույթն ընդգրկում է այն մասը, որ մնում է նրանց տրամադրության տակ նախ՝ նրանց հիմնական կապիտալի ու երկրորդ՝ նրանց հոսուն կապիտալի պահելածախքերը հանելուց հետո, ուրիշ խոսքով՝ այն մասը, որ նրանք առանց իրենց կապիտալին դիպչելու կարող են մտցնել իրենց սպառապաշարի մեջ կամ թե ծախսել իրենց ապրուստի, կոմֆորտի ու բավականությունների համար։ Նրանց իսկական հարստությունը նույնպես համամասնական է ոչ թե նրանց համախառն հասույթի, այլ զուտ հասույթի նկատմամբ։» (Ib. p. 190.)

Սրա վերաբերմամբ պետք է նկատենք.

1) Ա. Սմիթն այստեղ որոշակի խոսում է լոկ պարզ վերարտադրության մասին ու ոչ թե ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության կամ կուտակման մասին. նա խոսում է գործող կապիտալը պահելու, (maintaining) ծախսերի մասին միայն։ «Զուտ» հասույթը հավասար է, լինի՝ հասարակության, կամ թե անհատական կապիտալիստի, տարեկան արդյունքի այն մասին, որը կարող է մտնել «սպառաֆոնդի» մեջ, բայց այս ֆոնդի ծավալը չպետք է դիպչի գործող կապիտալին (encrach upon capital)։ Հետևաբար անհատական, ինչպես է հասարակական արդյունքի մի արժեմասը հանգում է ոչ թե աշխատավարձին, ոչ էլ շահույթին կամ թե հողառենտային, այլ կապիտալին։

2) Ա. Սմիթը յուր սեփական թեորիայից փոխս է տալիս մի բառախաղի — gross ու net revenue-ն, համախառն հասույթն ու զուտ հասույթը տարբերելու միջոցով։ Անհատական կապիտալիստը, ինչպես և կապիտալիստների ամբողջ դասակարգը կամ այսպես կոչված ազգը, արտադրության մեջ գործադրված կապիտալի արդյունքի փոխարեն ստանում է մի ապրանքարդյունք, որի արժեքը — որ կարելի է ներկայացնել բուն իսկ այս արդյունքի համամասնական մասերով — մի կողմից փոխհատուցում է ծախսված կապիտալարժեքը, ուրեմն կազմում է հասույթ ու ավելի բառացի ասած՝ revenue (revenue բառը revenir — վերադառնալ բառի particip-ն [դերբայ] է), բայց, nota bene [լավ նկատիր, ուշադրության առ], կազմում է Kapital—Revenue-ն կամ կապիտալահասույթը,— մյուս կողմից կազմում է այն արժեբաղադրամասերը, որոնք «բաշխվում են երկրի տարբեր բնակիչների միջև կամ իբրև իրենց աշխատանքի վարձի կամ թե որպես իրենց կապիտալի շահույթ, կամ էլ իբրև իրենց հողագույքի ռենտա», մի բան, որ սովորական կյանքում հասկացվում է հասույթ ասելով։ Ըստ այսմ ամբողջ արդյունքի արժեքը, այս վերաբերելիս լինի անհատական կապիտալիստին, թե ամբողջ երկրին, միևնույն է,— կազմում է որևէ մեկի հասույթը, սակայն մի կողմից՝ կապիտալահասույթը, մյուս կողմից՝ սրանից տարբերվող «հասույթը»։ Այսպիսով ուրեմն այն, ինչ որ ապրանքի արժեքը յուր բաղադրամասերին վերլուծելու ժամանակ հանված էր արանքից, դարձյալ մեջ է մտցվում հետին մի դռնով — «հասույթ» բառի երկիմաստության հետևանքով։ Բայց «իբրև հասույթ ստացվել» կարող են արդյունքի այնպիսի արժեբաղադրամասեր միայն, որոնք արդեն գոյություն ունեն արդյունքի մեջ։ Որպեսզի կապիտալն իբրև հասույթ ստացվի, կապիտալը պետք է նախապես ծախսված լինի։

Ա. Սմիթն այնուհետև ասում է. «Ամենացածր սովորական շահութանորման միշտ պետք է ավելին տա, քան բավական և գոցելու համար այն պատահական կորուստները, որոնց ենթակա է յուրաքանչյուր կապիտալակիրառում։ Այս հավելույթն է միայն, որ կազմում է անխառն կամ զուտ շահույթը։» [Այն, որ կապիտալիստն է, որ շահույթ ասելով անհրաժեշտ կապիտալածախսումներն է հասկանում։] «Այն, ինչ որ համախառն շահույթ է կոչվում, հաճախ ընդգրկում է ոչ միայն այս հավելույթը, այլ և այսպիսի արտակարգ կորուստների համար հետ դրած մասը։» (B. I, ch. 9. p. 72) Բայց սա ուրիշ ոչինչ չի նշանակում, քան այն, որ հավելարժեքի մեկ մասն, իբրև համախառն շահույթի մաս քննած, պետք է մի ապահովագրաֆոնդ կազմի աըտադրության համար։ Այս ապահովագրաֆոնդն ստեղծվում է այն հավելաշխատանքի մեկ մասի միջոցով, որ կապիտալն ուղղակի արտադրում է այս իմաստով, այսինքն իբրև վերարտադրության համար նախանշված ֆոնդ։ Ինչ վերաբերում է հիմնական կապիտալը և այլն պահելու ծախսին (տես վերևում մեջբերած հատվածները), ապա սպառված հիմնական կապիտալի՝ նորով փոխարինվելը ոչ մի նոր կապիտալածախսում չի կազմում, այլ հին կապիաալարժեքի նորացում է միայն նոր ձևով։ Իսկ ինչ վերաբերում է հիմնական կապիտալի վերանորոգմանը, որ Ա Սմիթը նույնպես պահելածախքերի շարքն է դասում, ապա նրա ծախքը մտնում է կանխավճարած կապիտալի գնի մեջ։ Որ կապիտալիստը հիշյալ ծախքերը միանգամից ներդրելու, ստիպվածության փոխարեն լոկ աստիճանաբար ու պահանջմունքի համեմատ է ներդրում կապիտալի գործունեության ընթացքում և կարող է ներդրել արդեն գրպանած շահույթից առնելով, այս հանգամանքն ամենևին չի փոխում այս շահույթի աղբյուրը։ Այն արժեբաղադրամասը, որից ծագում է շահույթը, լոկ այն է ցույց տալիս, թե բանվորը հավելաշխատանք է մատակարարում ինչպես ապահովագրաֆոնդի, այնպես էլ վերանորոգման ֆոնդի համար։

Ա. Սմիթը մեզ պատմում է հիմա, որ զուտ հասույթից, այսինքն մասնահատուկ իմաստով հասույթից պետք է բացառել ամբողջ հիմնական կապիտալը, բայց նաև շրջանառու կապիտալի այն ամբողջ մասը, որ պահանջվում է հիմնական կապիտալը պահելու և վերանորոգելու, ինչպես և նրա նորացման համար, իրոք այն ամբողջ կապիտալը, որ սպառաֆոնդի համար նախանշված մի բնաձևում չի գտնվում։

«Ակներև է, որ հիմնական կապիտալը պահելու համար արվող ամբողջ ծախսը պետք է բացառվի հասարակության զուտ հասույթից։ Ոչ այն հումքը, որով պետք է սարքին պահվեն օգտակար մեքենաներն ու արդյունաբերական գործիքները, ոչ էլ այն աշխատանքի արդյունքը, որ պահանջվում է այս հումքերին ցանկացած կերպարանքը տալու համար, չեն կարող այս հասույթի որևէ մեկ մասը կազմել։ Այս աշխատանքի գինն անշուշտ կարող է այն հասույթի մի մասը կազմել, որովհետև այս կերպ զբաղված բանվորները կարող են իրենց աշխատավարձի ամբողջ արժեքը ներդրել իրենց անմիջական սպառապաշարի մեջ։ Բայց աշխատանքի ուրիշ տեսակների ժամանակ այս սպառապաշարի մտնում է թե՛ գինը» [այսինքն՝ այս աշխատանքի համար վճարված վարձը] «և թե՛ արդյունքը» [որում մարմնանում է այս աշխատանքը]. «գինը մտնում է բանվորների սպաառապաշարի մեջ, արդյունքն՝ ուրիշ մարդկանց սպառապաշարի մեջ, որոնց ապրուստը, կոմֆորտն ու բավականությունները շատանում են այս բանվորների աշխատանքի շնորհիվ։» (B. II, ch. 2, p. 190, 191.)

Ա. Սմիթն այստեղ բաղխվում է այն շատ կարևոր մի տարբերությանը, որ կա արտադրամիջոցների արտադրության մեջ գործող բանվորների ու սպառամիջոցների անմիջական արտադրության մեջ գործող բանվորների մեջ։ Առայջինների ապրանքարդյունքի արժեքը պարունակում է մի բաղադրամաս, որը հավասար է աշխատավարձերի գումարին, այսինքն աշխատույժ գնելու վրա ծախսված կապիտալամասի արժեքին. այս արժեմասը գոյություն ունի մարմնապես իբրև, այս բանվորների արտադրած արտադրամիջոցների մի հայտնի բաժին։ Իրենց աշխատավարձի դիմաց ստացած փողը նրանց համար հասույթ է, բայց ոչ հենց իրենց, ոչ էլ ուրիշների համար նրանց աշխատանքը չի արտադրել այնպիսի արդյունքներ, որ կարելի լինի սպառել։ Հետևաբար բուն իսկ այս արդյունքները չեն կազմում տարեկան արդյունքի այն մասի տարրը, որ նախանշված է մատակարարելու հասարակական այն սպառաֆոնդը, որով միայն կարող է իրացվել «զուտ հասույթը»։ Ա. Սմիթը մոռանում է այստեղ ավելացնել, թե ինչ որ ասվեց աշխատավարձերի մասին, նմանապես վերաբերում է արտադրամիջոցների այն արժեբաղադրամասին էլ, որը շահույթի ու ռենտայի կատեգորիաների տակ կազմում է (առաջին հերթին) արդյունաբերական կապիտալիստի հասույթը։ Այս արժեբաղադրամասերն էլ գոյություն ունեն իբրև արտադրամիջոցներ, որպես ոչ-սպառելի բան. իրենց դրամացումից հետո միայն սրանք կարող են իրենց գնի համեմատ վերցնել մի քանակ այն սպառամիջոցներից, որ արտադրել են երկրորդ տեսակի բանվորները, ու փոխանցելով՝ իրենց տերերի անհատական սպառաֆոնդի մեջ մտցնել։ Սակայն է՛լ ավելի պետք է Ա. Սմիթը տեսներ, թե տարվա ընթացքում արտադրված արտադրամիջոցների այն արժեմասը, որը հավասար է արտադրության այս ոլորտում գործող արտադրամիջոցների արժեքին — այն արտադրամիջոցների, որոնցով արտադրամիջոցներ են շինվում — հետևաբար մի արժեմաս, որը հավասար է այստեղ կիրառված հաստատուն կապիտալի արժեքին, ոչ միայն շնորհիվ յուր բնաձևի, որով նա գոյություն ունի, այլև յուր կապիտալաֆունկցիայի հետևանքով. բացարձակապես բացառված է հասույթ կազմող ամեն մի արժեբաղադրամասից։

Երկրորդ տեսակի բանվորների վերաբերմամբ էլ — որոնք անմիջաբար սպառամիջոցներ են արտադրում — Ա. Սմիթի որոշումները լիովին ճիշտ չեն։ Այն է՝ նա ասում է, թե աշխատանքի այս տեսակներում երկուսն էլ, աշխատանքի գինն ու արդյունքն անմիջական սպառաֆոնդի մեջ են մտնում (go to), «գինը (այսինքն իբրև աշխատավարձ ստացած փողը) մտնում է բանվորների սպառաֆոնդի մեջ, իսկ արդյունքն՝ ուրիշ մարդկանց (that of other people) սպառաֆոնդի մեջ, որոնց ապրուստը, կոմֆորտն ու բավականությունները շատանում են այս բանվորների աշխատանքի շնորհիվ։» Բայց բանվորը չի կարող յուր աշխատանքի «գնով» ապրել, այն փողով, որով վճարվում է նրա աշխատավարձը. նա այս փողն իրացնում է, երբ սրանով սպառամիջոցներ է գնում. սրանք կարող են կազմված լինել մասամբ այնպիսի ապրանքատեսակներից, որ հենց նա ինքն է արտադրել։ Մյուս կողմից՝ կարող է նրա սեփական արդյունքը մի այնպիսի արդյունք լինել, որը մտնում է աշխատանքը շահագործողի սպառման մեջ միայն։

Այն բանից հետո, երբ Ա. Սմիթն այսպիսով հիմնական կապիտալն ամբողջովին վտարում է մի երկրի «զուտ հասույթից», նա շարունակում է.

«Թեև հիմնական կապիտալը պահելու համար արվող ամբողջ ծախսն այսպիսով անհրաժեշտորեն բացառվում է հասարակության զուտ հասույթից, սակայն և այնպես նույնը չի կատարվում շրջանառու կապիտալը պահելու համար արվող ծախսի վերաբերմամբ։ Այն չորս մասից, որոնցից կազմված է այս վերջին կապիտալը և որոնք են՝ փողը, կենսամիջոցները, հումքերն ու պատրաստի արդյունքները, վերջին երեքն, ինչպես արդեն ասվեց, կանոնավորապես հանվում են նրա միջից և մտցվում հասարակության կամ հիմնական կապիտալի մեջ, կամ էլ անմիջական սպառման համար նախանշված պաշարի մեջ։ Սպառելի առարկաների այն մասը, որը չի կիրառվում առաջինը» [հիմնական կապիտալը] «պահելու համար, ամբողջովին մտնում է վերջնի մեջ» [անմիջական սպառման համար նախանշված պաշարի մեջ] «և կազմում է հասարակության զուտ հասույթի մի մասը։ Հետևաբար շրջանառու կապիտալի այս երեք մասը պահելը հասարակության զուտ հասույթը քչացնում է տարեկան արդյունքի այն մասի չափով միայն, որը հարկավոր է հիմնական կապիտալը պահելու համար։» (B. II, ch. 2, p. 192.)

Լոկ նույնաբանություն է այս ասելը, թե շրջանառու կապիտալի այն մասը, որը չի ծառայում արտադրամիջոցների արտադրությանը, մտնում է սպառամիջոցների արտադրության մեջ, ուրեմն տարեկան արդյունքի այն մասի մեջ, որը նախանշված է հասարակության սպառաֆոնդը կազմելու։ Բայց կարևորն այն է, որն անմիջապես հաջորդում է սրան։

«Մի հասարակության շրջանառու կապիտալն այս կողմից տարբեր է մի առանձին անհատի շրջանառու կապիտալից։ Առանձին անհատինն ամբողջովին բացառված է նրա զուտ հասույթից և երբեք չի կարող սրա մի մասը կազմել. սա կարող է բացառապես նրա շահույթից միայն կազմված լինել։ Բայց չնայած որ ամեն մի առանձին անհատի շրջանառու կապիտալը կազմում է այն հասարակության շրջանառու կապիտալի մի մասը, որին պատկանում է հիշյալ անհատը, այնուամենայնիվ անհատի շրջանառու կապիտալն այս պատճառով անպայման չի բացառվում հասարակության զուտ հասույթից և կարող է սրա մի մասը կազմել։ Թեև մի մանրավաճառի կրպակում եղած բոլոր ապրանքներն ամենևին չեն կարող նրա սեփական անմիջական սպառման համար նախանշված պաշարի շարքը դասվել, սակայն և այնպես նրանք կարող են պատկանել ուրիշ մարդկանց սպառաֆոնդին, որոնք ուրիշ ֆոնդից ձեռք բերած հասույթի միջոցով կանոնավորապես փոխհատուցում են նրա ապրանքների արժեքը նրա շահույթի հետ միասին, և սրանից ո՛չ նրա կապիտալի ու ոչ էլ հիշյալների կապիտալի մի քչացում առաջ չի գալիս ամենևին։» (ibidem.)

Այսպիսով ուրեմն մենք իմանում ենք հետևյալը.

1) Ամեն մի անհատական կապիտալիստի ինչպես հիմնական կապիտալը և սրա վերարտադրության (նա ֆունկցիան մոռանում է) ու պահելու համար անհրաժեշտ շրջանառու կապիտալը, այնպես էլ սպառամիջոցների արտադրության մեջ գործող շրջանառու կապիտալն ամբողջովին բացառվում է նրա զուտ հասույթից, որը կարող է կազմված լինել նրա շահույթից միայն։ Հետևաբար նրա ապրանքարդյունքի այն մասը, որով փոխհատուցվում է նրա կապիտալը, չի կարող տարալուծվել այն արժեբաղադրամասերին, որոնք հասույթ են կազմում նրա համար։

2) Ամեն մի անհատական կապիտալիստի շրջանառյու կապիտալը կազմում է հասարակության շրջանառու կապիտալի մի մասը ճիշտ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուր անհատական հիմնական կապիտալ։

3) Հասարակության շրջանառու կապիտալը, թեև անհատական շրջանառու կապիտալների լոկ գումարն է ներկայացնում, ամեն մի անհատական կապիտալիստի շրջանառու կապիտալից տարբեր բնույթ ունի։ Վերջինս երբեք չի կարող նրա հասույթի մի մասը կազմել. իսկ առաջնի մեկ մասը (այն է՝ սպառամիջոցներից կազմված մասը), ընդհակառակը, կարող է միաժամանակ հասարակության հասույթի մի մասը կազմել, կամ, ինչպես նա քիչ առաջ ասեց, հիշյալը չպետք է հասարակության զուտ հասույթն անհրաժեշտորեն քչացնի տարեկան արդյունքի մի մասի չափով։ Իրապես այն, ինչ որ Ա. Սմիթը շրջանառու կապիտալ է անվանում այuտեղ, կազմված է տարվա ընթացքում արտադրված այն ապրանքակապիտալից, որ սպառամիջոցներ արտադրող կապիտալիստներն ամեն տարի նետում են շրջանառության մեջ։ Նրանց այս ամբողջ տարեկան ապրանքարդյունքը բաղկացած է լինում սպառելի առարկաներից և ուրեմն կազմում է այն ֆոնդը, որով իրացվում և որի վրա ծախսվում են հասարակության զուտ հասույթները (աշխատավարձն էլ ներառյալ)։ Մանրավաճառի կրպակի ապրանքներն իբրև օրինակ ջոկելու փոխարեն Ա. Սմիթը պետք է վերցներ արդյունաբերական կապիտալիստի ապրանքապահեստանոցներում գտնվող արդյունամասսաները։

Եթե Ա. Սմիթն ամփոփեր մտքերի այն պատառիկները, որոնք նրա գլուխն էին խցկվում առաջ, երբ նա քննարկում էր վերարտադրությունն այն բանի, որ նա հիմնական կապիտալ է անվանում, ու հիմա, երբ քննարկում է վերարտադրությունն այն բանի, ինչ որ նա շրջանառու կապիտալ է անվանում, ապա կհասներ այս հետևանքին.

I. Հասարակական տարեկան արդյունքը կազմված է լինում երկու բաժնից. առաջինն ընդգրկում է արտադրամիջոցները, երկրորդը՝ սպառամիջոցները. այս երկուսն էլ պետք է ջոկ–ջոկ քննարկել։

II. Տարեկան արդյունքի՝ արտադրամիջոցներից կազմվող մասի ամբողջ արժեքը տրոհվում է հետևյալ կերպով, մի արժեմասն այս արտադրամիջոցների պատրաստման վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքն է միայն, հետևաբար նորացված ձևով վերահայտնվող կապիտաշարժեք է միայն. երկրորդ մասը հավասար է աշխատույժի վրա ծախսված կապիտալի արժեքին կամ հավասար է այն աշխատավարձերի գումարին, որ վճարած են լինում արտադրության այս ոլորտի կապիտալիստները։ Վերջապես երրորդ արժեմասը կազմում է այս կատեգորիայի արդյունաբերական կապիտալիստների շահույթների — հողառենտաներն էլ ներառյալ — աղբյուրը։

Առաջին բաղադրամասը, ըստ Ա. Սմիթի՝ առաջին ստորաբաժանման մեջ զբաղված բոլոր անհատական կապիտալների վերարտադրված հիմնական կապիտալամասը, «ակներևորեն բացառված է և երբեք չի կարող զուտ հասույթի մի մասը կազմել», լինի՝ այս զուտ հասույթն անհատական կապիտալիստինը, թե հասարակությանը, միևնույն է։ Նա միշտ գործում է որպես կապիտալ ու ոչ երբեք իբրև հասույթ։ Այս չափով էլ յուրաքանչյուր անհատական կապիտալիստի «հիմնական կապիտալը» ոչնչով չի տարբերվում հասարակության հիմնական կապիտալից։ Բայց հասարակության՝ արտադրամիջոցներից բաղկացած տարեկան արդյունքի մյուս արժեմասերը — արժեմասեր, որոնք էլ ուրեմն գոյություն ունեն իբրև արտադրամիջոցների այս ամբողջ մասսայի պատկական մասեր — ճիշտ է, միաժամանակ կազմում են հասույթներ այս արտադրությանը մասնակցող բոլոր գործակալների համար, աշխատավարձեր՝ բանվորների համար, շահույթներ ու ռենտաներ՝ կապիտալիստների համար։ Սակայն նրանք ոչ թե հասույթ, այլ կապիտալ են հասարակության համար, չնայած որ հասարակության տարեկան արդյունքը բաղկացած է հասարակությանը պատկանող անհատական կապիտալիստների արդյունքների գումարից միայն։ Նրանք մեծ մասամբ կարող են արդեն հենց իրենց բնության համեմատ լոկ իբրև արտադրամիջոցներ գործել, և նույնիսկ նրանք, որ կարիքի դեպքում կարող էին որպես սպառամիջոցներ գործել, նախանշված են իբրև նոր արտադրության հումք ու օժանդակ նյութեղեն ծառայելու։ Նրանք գործում են որպես այսպիսին — ուրեմն իբրև կապիտալ — բայց ոչ թե իրենց արտադրողների ձեռին, այլ իրենց կիրառողների ձեռքում, այն է՝

III. երկրորդ ստորաբաժանման կապիտալիստների, անմիջաբար սպառամիջեցներ արտադրողների ձեռին։ Նրանք սրանց փոխհատուցում են սպառամիջոցների արտադրության մեջ գործադրված կապիտալը (որչափով որ վերջինս չի փոխարկված աշխատույժի, հետևաբար չի փոխարկված այս երկրորդ ստորաբաժանման բանվորներին վճարվող աշխատավարձերի գումարի), մինչդեռ այս գործադրված կապիտալը, որն սպառամիջոցների ձևով հիմա գտնվում է սպառամիջոցներ արտադրող կապիտալիստների ձեռին, յուր հերթին — ուրեմն հասարակական տեսակետից — կազմում է այն սպառաֆոնդը, որին փոխարկելով իրացնում են իրենց հասույթներն առաջին ստորաբաժանման կապիտալիստներն ու բանվորները։

Եթե Ա. Սմիթն այսքան առաջ տաներ յուր վերլուծությունը, նա շատ քիչ կվրիպեր ամբողջ առեղծվածը լուծելում։ Նա կիպ մոտեցել էր հարցը հասկանալուն, որովհետև արդեն նկատել էր, որ ապրանքակապիտալների մի տեսակի (արտադրամիջոցների) որոշ արժեմասերը, որոնցից բաղկացած է հասարակության տարեկան ամբողջ արդյունքը, ճիշտ է, նրանց արտադրության մեջ զբաղված անհատական բանվորների ու կապիտալիստների համար հասույթ կազմում են, բայց հասարակության հասույթի ոչ մի բաղադրամաս չեն կազմ ում. այնինչ մյուս տեսակի (սպառամիջոցների) մի արժեմասը թեև կապիտալարժեք կազմում է յուր անհատական տիրոջ համար, ներդրման այս ոլորտում զբաղված կապիտալիստների համար, բայց այնուամենայնիվ լոկ հասարակական հասույթի մի մասն է հանդիսանում։

Սակայն մինչև հիմա ասածներից արդեն հետևում է այսքանը.

Առաջին. Թեև հասարակաբան կապիտալը միմիայն հավասար է անհատական կապիտալների գումարին, և ուրեմն հասարակության տարեկան ապրանքարդյունքը (կամ ապրանքակապիտալը) հավասար է այս անհատական կապիտալների ապրանքարդյունքների գումարին, հետևաբար թեև ապրանքարժեքը յուր բաղադրամասերին վերլուծելը, որ ճիշտ է ամեն մի անհատական կապիտալի վերաբերմամբ, պետք է ճիշտ լինի ամբողջ հասարակության համար էլ և վերջին հաշվով հենց իրոք ճիշտ է,— այնուամենայնիվ տարբեր է այն երևաձևը, որով հիշյալ բաղադրամասերը ներկայանում են հասարակական ամբողջ վերարտադրապրոցեսում։

Երկրորդ. Նույնիսկ պարզ վերարտադրության պատվանդանի վրա տեղի է ունենում ոչ միայն աշխատավարձի (փոփոխուն կապիտալի) ու հավելարժեքի արտադրություն, այլև նոր հաստատուն կապիտալարժեքի ուղղակի արտադրություն, չնայած որ աշխատօրը լոկ երկու մասից է բաղկացած — մի մասից, որի ընթացքում բանվորը փոփոխուն կապիտալն֊ է փոխհատուցում, իրոք մի համարժեք է արտադրում յուր աշխատույժը գնելու համար, ու երկրորդ մասից, որի ընթացքում հավելարժեք (շահույթ, ռենտա և այլն) է արտադրում։— Հենց այն օրական աշխատանքը, որ ծախսվում է արտադրամիջոցների վերարտադրության վրա — և որի արժեքը տրոհվում է աշխատավարձի ու հավելարժեքի — իրացվելով փոխարկվում է նոր արտադրամիջոցների, որոնք սպառամիջոցների արտադրության վրա ծախսված հաստատուն կապիտալամասն են փոխհատուցում։

Գլխավոր դժվարությունները, որոնց ամենամեծ մասն արդեն լուծված է մինչև հիմա ասածներովս, հանդես են դալիս ոչ թե կուտակումը, այլ պարզ վերարտադրությունը քննարկելիս։ Այս է պատճառը, որ թե՛ Ա. Սմիթը (B. II) և թե՛ ավելի առաջ Քենեն (Tableau économique) պարզ վերարտադրությունից են չվում, հենց որ խոսքը վերաբերում է հասարակության տարեկան արդյունքի շարժմանն ու շրջանառությամբ միջնորդագործված նրա վերարտադրությանը։

2) Փոխանակարժեքի սմիթյան տրոհումը v + m-ի

Ա. Սմիթի այն դոգման, թե ամեն մի առանձին ապրանքի, ուրեմն նաև այն բոլոր ապրանքների ամբողջության գինը կամ թե փոխանակարժեքը (exchangeable value), որոնցից կազմված է հասարակության տարեկան արդյունքը (նա իրավամբ կապիտալիստական արտադրություն է ենթադրում ամենուրեք), բաղկանում է երեք բաղադրամասից (component parts) կամ թե տրոհվում է (resolves itself into) աշխատավարձի, շահույթի ու ռենտայի,— կարող է հանգեցվել այն դրույթին, թե ապրանքարժեքը = v + m, այսինքն հավասար է կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի արժեքին, պլյուս հավելարժեքին։ Եվ շահույթն ու ռենտան այսպիսով այն մի ընդհանուր միասնության հանգեցնելը, որ m ենք անվանում, մենք կարող ենք կատարել հենց Ա. Սմիթի որոշակի թույլտվությամբ, ինչպես ցույց են տալիս հաջորդ մեջբերումները, որոնցից մենք դուրս ենք թողնում ամենից առաջ բոլոր կողմնակի կետերը, ուրեմն հենց այն բոլոր թվացող կամ թե իրական շեղումները դոգմայից, ըստ որի ապրանքարժեքն իբր թե բաղկացած է բացառապես այն տարրերից, որ մենք իբրև v + m ենք նշանակում։

Մանուֆակտուրայում.— «Այն արժեքը, որ բանվորներն ավելակցում են նյութեղեններին, տրոհվում է... երկու մասի, որոնցից մեկը նրանց աշխատավարձն է վճարահատուցում, իսկ մյուսն՝ իրենց գործատիրոջ այն ամբողջ կապիտալի շահույթը, որ նա կանխավճարել է նյութեղենի ու աշխատավարձի համար։» (I գիրք, ch. 6, p. 41.) «Թեև մանուֆակտուրիստը [մանուֆակտուրային բանվորը] «յուր աշխատավարձը յուր գործատիրոջից է կանխավճարված ստանում, սակայն իրականում աշխատավարձը ոչինչ չի նստում գործատիրոջ վրա, որովհետև այս աշխատավարձի արժեքը մի շահույթի հետ միասին սովորաբար պահվում, մնում է (reserved) այն առարկայի շատացած արժեքի մեջ, որի վրա գործադրվել է նրա աշխատանքը։» (B. II, ch. 3, p. 221.) Կապիտալի (stock) այն մասը, որը ծախսվում է «արտադրողական աշխատանքին ապրուստ տալու համար... ու այն բանից հետո, երբ հիշյալ մասը նրան» [գործատիրոջը] «ծառայել է մի կապիտալի գործունեության ժամանակ... մի հասույթ է կազմում նրանց համար» [բանվորների համար]։ (B. II, ch. 3, p. 223.)

Ա. Սմիթը հենց նոր մեջբերած գլխում որոշակի ասում է. «Ամեն մի երկրի հողի ու աշխատանքի տարեկան ամբողջ արդյունքը... տրոհվում է ի բնե (naturally) երկու մասի։ Սրանցից մեկը, և հաճախ ամենամեծը, առաջին հերթին նախանշված է մի կապիտալ փոխհատուցելու և նորացնելու այն կենսամիջոցները, հումքերն ու պատրաստի արդյունքները, որոնք կորզվել են մի կապիտալից. մյուսը նախանշված է մի հասույթ կազմելու, լինի սա այս կապիտալի տիրոջ համար կապիտալաշահույթ, թե որևէ մի ուրիշի համար յուր հողագույքի ռենտա, միևնույն է։» (p. 222.) Կապիտալի մեկ մասը միայն, ինչպես առաջ լսել ենք Ա. Սմիթից, միաժամանակ հասույթ է կազմում որևէ մեկի համար, այսինքն այն մասը, որը ներդրված է արտադրողական աշխատանք գնելու համար։ Սա — փոփոխուն կապիտալը — յուր գործատիրոջ ձեռին ու նրա համար ամենից առաջ «մի կապիտալի ֆունկցիան է կատարում և հետո էլ «մի հասույթ է կազմում» բուն իսկ արտադրողական բանվորի համար։ Կապիտալիստը յուր կապիտալարժեքի մի մասը փոխարկում է աշխատույժի ու հենց սրանով էլ՝ փոփոխուն կապիտալի. լոկ այս փոխակերպության շնորհիվ է, որ գործում է ոչ միայն կապիտալի այս մասը, այլ և նրա ամբողջ կապիտալը որպես արդյունաբերական կապիտալ։ Բանվորը — աշխատույժը ծախողը — սրա արժեքն ստանում է աշխատավարձի ձևով։ Նրա ձեռին աշխատույժը վաճառելի ապրանք է միայն, ապրանք, որը ծախելով է նա ապրում, որը հետևաբար նրա հասույթի միակ աղբյուրն է կազմում. իբրև փոփոխուն կապիտալ՝ աշխատույժը գործում է սրա գնորդի, կապիտալիստի ձեռին միայն, և կապիտալիստը հենց առքագինն էլ լոկ երևութապես է կանխավճարում, քանի որ նրա արժեքը բանվորն արդեն առաջուց է տվել կապիտալիստին։

Այն բանից հետո, երբ Ա. Սմիթն այսպիսով մեզ ցույց է տվել, թե մանուֆակտուրայում արդյունքի արժեքը = v + m (որտեղ m = կապիտալիստի շահույթին), նա մեզ ասում է, թե երկրագործության մեջ բանվորները բացի «այն մի արժեքի վերարտադրությունից, որը հավասար է նրանց սեփական սպասմանն ու նրանց գործատու» [փոփոխուն] «կապիտալին՝ կապիտալիստի շահույթով հանդերձ» — բացի «ֆերմերի կապիտալից ու նրա ամբողջ շահույթից՝ դեռ հողատիրոջ ռենտայի վերարտադրությունն էլ են անում կանոնավորապես։» (B. II, ch. 5, p. 243.) Այս հարցի համար, որը մենք քննարկում ենք, բոլորովին նշանակություն չունի, որ ռենտան հողատիրոջ ձեռքն է մտնում։ Նրա ձեռքը մտնելուց առաջ ռենտան պետք է ֆերմերի ձեռին, այսինքն արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռին գտնվի։ Որևէ մեկի հասույթը դառնալուց առաջ նա պետք է արդյունքի մի արժեբաղադրամասը կազմի։ Հետևաբար հենց իրեն՝ Ա. Սմիթի մոտ էլ ռենտան, ինչպես և շահույթը, հավելարժեքի բաղադրամասերն են լոկ, որ արտադրողական բանվորը միշտ վերարտադրում է յուր սեփական աշխատավարձի հետ միաժամանակ, այսինքն փոփոխուն կապիտալի արժեքի հետ միասին։ Ուրեմն ռենտան, ինչպես և շահույթը, m հավելարժեքի մասերն են, և այսպիսով, ըստ Ա. Սմիթի, բոլոր ապրանքների էլ գինը տրոհվում է v + m-ի։

Այն դոգման, թե բոլոր ապրանքների (ուրեմն և տարեկան ապրանքարդյունքի) գինը տրոհվում է աշխատավարձի, պլյուս շահույթի, պլյուս ռենտայի, Սմիթի երկի՝ ամենուրեք ներսողոսկող էզոտերիկ մասում հենց այն ձևն է ընդունում, թե յուրաքանչյուր ապրանքի, հետևաբար հասարակության տարեկան ապրանքարդյունքի էլ արժեքը = v + m = աշխատույժի վրա ծախսված ու բանվորի կողմից միշտ վերարտադրվող կապիտալարժեքին, պլյուս այն հավելարժեքը, որ բանվորները միակցում են իրենց աշխատանքով։

Ա. Սմիթի այս վերջնահետևանքը միաժամանակ բացահայտում է մեր աչքի առջև — տես հետո ներքևում — այն բաղադրամասերի նրա միակողմանի վերլուծության աղբյուրը, որոնց կարող է տրոհվել ապրանքարժեքը։ Բայց այս բաղադրամասերից յուրաքանչյուր մեկի մեծությունը որոշելու և նրանց արժեգումարի սահմանների հետ ոչ մի առնչություն չունի այն հանգամանքը, որ նրանք միաժամանակ տարբեր հասութաղբյուրներ են հանդիսանում արտադրության մեջ գործող տարբեր դասակարգերի համար։

Երբ Ա. Սմիթն ասում է՝ «աշխատավարձը, շահույթն ու հողառենտան ամեն հասույթի, ինչպես և ամեն փոխանակարժեքի երեք սկզբնաղբյուրն են, ուրիշ ամեն մի հասույթ վերջին հաշվով բղխում է սրանցից մեկն ու մեկից» (B. II, ch. 6, p. 48.), ապա այստեղ իրար հետ խառը կուտակված են ամեն տեսակի quid pro quo-ներ։ [փոխսարկումներ, շփոթումներ]

1) Հասարակության այն բոլոր անդամները, որոնք աշխատանքով կամ թե առանց աշխատանքի գործում են վերարտադրության մեջ ոչ ուղղակիորեն, կարող են տարեկան ապրանքարդյունքի մեջ ունեցած իրենց բաժինը — ուրեմն իրենց սպառամիջոցները — առաջին հերթին ստանալ այն դասակարգերի ձեռքից, որոնց ձեռքն է ընկնում արդյունքն առաջին հերթին — արտադրողական բանվորների, արդյունաբերական կապիտալիստների ու հողատերերի ձեռից։ Այս իմաստով նրանց հասույթները նույնպես բղխում են (արտադրողական բանվորների) աշխատավարձից, շահույթից ու հողառենտայից և հետևաբար հիշյալ սկզբնահասույթների նկատմամբ հանդիսանում են բղխեցված հասույթներ։ Սակայն մյուս կողմից՝ այս իմաստով բղխեցված այս հասույթներն ստացողները նույն հասույթները ձեռք են բերում իբրև թագավոր, տերտեր, պրոֆեսոր, պոռնիկ, ռազմիկ և այլն ունեցած հասարակական ֆունկցիայի միջոցով և ուրեմն նրանք կարող են իրենց այս ֆունկցիաներն իրենց հասույթների սկզբնաղբյուրներ նկատել։

2) — և այստեղ ահա յուր գագաթնակետին է հասնում Ա. Սմիթի զավեշտական սխալը.— այն բանից հետո, երբ նա այսպիսով սկսել էր ճիշտ որոշել ապրանքի արժեբաղադրամասերն ու այն արժեքային արդյունքի գումարը, որը մարմնացած է հիշյալ արժեբաղադրամասերի մեջ, և ապա ցույց տալ, թե այս բաղադրամասերը նույնաքանակ տարբեր հասութաղբյուրներ են կազմում, այն բանից հետո, երբ այսպիսով հասույթները բղխեցրել էր արժեքից, նա հակառակն է վարվում հետո — իսկ այս պատկերացումը նրա մոտ իշխող պատկերացումն է մնում — և հասույթները «բաղադրամասերից» (component parts) դարձնում է «ամեն փոխանակարժեքի սկզբնաղբյուրներ», որով դուռ ու դարբասը լայն բաց է անում գռեհիկ տնտեսագիտության առջև։ (Տե՛ս մեր Ռոշերը)։

3) հաստատուն կապիտալամասը

Հիմա մենք տեսնենք, թե Ա. Սմիթն ինչպես է ճգնում կապիտալի հաստատուն արժեմասը դենը վտարել ապրանքարժեքից։

«Օրինակ, հացահատկի գնի մեջ արդեն վճարվում է հողատիրոջ ռենտայի մի մասը։» Այս արժեբաղադրամասի ծագումը նույնպես առնչություն չունի ամենևին այն հանգամանքի հետ, որ նա հողատիրոջն է վճարում և ռենտայի ձևով նրա հասույթն է կազմում, ինչպես մյուս արժեբաղադրամասերը կապ չունեն այն հանգամանքի հետ, որ նրանք իբրև շահույթ ու աշխատավարձ հասութաղբյուրներ են կազմում։

«Մի ուրիշ մասը վճարահատուցում է այն բանվորների [ու բանող անասունի! —ավելացնում է նա] աշխատավարձն ու ապրուստը, որոնք զբաղված էին նրա արտադրության մեջ, իսկ երրորդ մասը վճարահատուցում է ֆերմերի շահույթը։ Այս երեք մասը, ըստ երևույթին [seem, իրոք թվում է] կա՛մ անմիջաբար, կամ թե վերջին հաշվով կազմում են հացահատկի ամբողջ գինը։» Այս ամբողջ գինը, այսինքն նրա մեծության որոշումը բացարձակապես անկախ է նրա՝ երեք տեսակ անձերի միջև բաշխվելուց։ «Մի չորրորդ մասը կարող է անհրաժեշտ թվալ ֆերմերի կապիտալը փոխհատուցելու համար կամ թե նրա բանող անասունի մաշվածքն ու նրա երկրագործական մյուս պատկանելիքները փոխհատուցելու համար։ Բայց պետք է ուշադրության առնվի այն, թե հենց երկրագործական որևէ պատկանելիքի, օրինակ, բանող ձիու գինն էլ կազմվում է վերևի երեք մասից — այն հողի ռենտայից, որի վրա նա բուծվում է, բուծման աշխատանքից ու այն ֆերմերի շահույթից, որը կանխավճարում է երկուսն էլ, այս հողի ռենտան ու այս աշխատանքի վարձը։ Ուստի թեև հացահատկի գինը կարող է փոխհատուցել ձիու թե՛ գինն ու թե՛ պահելածախքերը, սակայն և այնպես ամբողջ գինն անմիջաբար կամ թե վերջին հաշվով դեռ էլի տրոհվում է միևնույն երեք մասին — հողառենտայի, աշխատանքի» [այսպես ասելով նա աշխատավարձն է հասկանում] «ու շահույթի։» (B. I, ch. 6, p. 42.)

Սա է բառացի այն բոլորը, որ Ա, Սմիթը բերում է յուր զարմանալի ուսմունքը հիմնավորելու համար։ Նրա ապացույցն այն է պարզապես, որ նա կրկնում է միևնույն պնդումը։ Նա ընդունում է, օրինակի համար, որ հացահատկի գինը կազմված է ոչ միայն v + m-ից, այլ և հացահատկի արտադրության մեջ գործադրված արտադրամիջոցների գնից, ուրեմն մի կապիտալարժեքից, որ ֆերմերը չի ներդրել աշխատույժի մեջ։ Բայց,— ասում է նա,— հենց այս բոլոր արտադրամիջոցների գներն էլ հացահատկի գնի նման տրոհվում են նույնպես v + m-ի. միայն թե Ա. Սմիթը մոռանում է ավելացնել, որ սրանցից զատ նրանք տրոհվում են նաև իրենց սեփական արտադրության վրա գործադրված արտադրամիջոցների գնին։ Նա մի արտադրաճյուղից հղում է մեկ ուրիշի կողմը և սրանից էլ՝ մի երրորդի կողմը։ Որ ապրանքների գինն «անմիջաբար» կամ թե «վերջին հաշվով» (ultimately) տրոհվում է v + m-ի, այս պնդումը դատարկ խուսափանք չէր լինի այն ժամանակ միայն, եթե ցույց տրվեր, թե այն ապրանքարդյունքները, որոնց գինն անմիջաբար տրոհվում է c-ի (գործադրված արտադրամիջոցների գնի) + v + m-ի վերջիվերջո համակշռվում են այն ապրանքարդյունքներով, որոնք փոխհատուցում են հիշյալ «գործադրված արտադրամիջոցները» սրանց ամբողջ ծավալով և իրենց հերթին պատրաստվում են, ընդհակառակը, փոփոխուն, այսինքն աշխատույժի վրա բանեցրած կապիտալի սոսկական ծախսումով։ Վերջին ապրանքարդյունքների գինն այս դեպքում անմիջաբար = կլիներ v + m-ի։ Ուստի առաջինների գինն էլ, c + v + m-ը, որտեղ c-ն կերպակայում է իբրև հաստատուն կապիտալամաս, վերջիվերջո կարող է տրոհվել v + m-ի։ Ա. Սմիթը հենց ինքն էլ չէր հավատում, թե այսպիսի ապացույց տված է լինում` բերելով scotch pebbles [շոտլանդական խճաքար] հավաքողների օրինակը, որոնք սակայն նրա ասածի համաձայն 1) որևե տեսակի հավելարժեք չեն մատակարարում ամենևին, այլ միմիայն իրենց սեփական աշխատավարձն են արտադրում, 2) ոչ մի արտադրամիջոց չեն կիրառում (բայց այսպիսիք հո կիրառում են կողովների, քսակների ու այլ ամանների ձևով՝ քարիկներ կրելու համար)։

Մենք առաջ արդեն տեսել ենք, որ Ա. Սմիթն ինքը հետագայում տապալում է յուր սեփական թեորիան՝ առանց սակայն յուր հակասությունները գիտակցելու։ Բայց և այնպես սրանց աղբյուրը պետք է նրա գիտական ելակետներում որոնել։ Աշխատանքի փոխարկված կապիտալն արտադրում է յուր սեփական արժեքից ավելի մեծ մի արժեք։ Ի՞նչպես։ Նրանով,— ասում է Ա. Սմիթը,— որ բանվորներն արտադրապրոցեսի ընթացքում իրենց մշակած իրերի մեջ ներխցկում են մի արժեք, որը նրանց սեփական առքագնի համարժեքից զատ կազմում է ոչ թե բանվորներին, այլ սրանց բանեցնողներին բաժին ընկնող մի հավելարժեք (շահույթ ու ռենտա)։ Բայց այս էլ հենց այն բոլորն է, որ անում են նրանք և կարող են անել։ Ինչ որ ճիշտ է մի օրվա արդյունաբերական աշխատանքի մասին, ճիշտ է կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի կողմից մի տարվա ընթացքում շարժման մեջ դրված աշխատանքի վերաբերմամբ էլ։ Ուստի հասարակական տարեկան արժեքային արդյունքի ամբողջ մասսան կարող է տրոհվել լոկ v + m-ի, մի համարժեքի, որով բանվորները փոխհատուցում են իրենց սեփական առքագնի վրա ծախսված կապիտալարժեքը, ու մի ավելադիր արժեքի, որ նրանք համարժեքից զատ պետք է մատակարարեն իրենց բանեցնողին։ Բայց ապրանքների այս երկու արժետարրերը միաժամանակ կազմում են հասութաղբյուրներ վերարտադրությանը մասնակցած տարբեր դասակարգերի համար. առաջինը կազմում է աշխատավարձը, բանվորների հասույթը, երկրորդը՝ հավելարժեքը, որից մի մասն արդյունաբերական կապիտալիստն իրեն է պահում շահույթի ձևով, մյուսը զիջում է իբրև ռենտա, հողագույքատիրոջ հասույթ։ Հետևաբար, որաեղից պետք է առաջ գար մի ուրիշ արժեբաղադրամաս, քանի որ տարեկան արժեքային արդյունքը ոչ մի ուրիշ տարր չի պարունակում, բացի v + m-ից։ Մենք այստեղ կանգնած ենք պարզ վերարտադրության հողի վրա։ Որովհետև տարեկան ամբողջ աշխատագումարը տրոհվում է այն աշխատանքին, որն անհրաժեշտ է աշխատույժի վրա ծախսված կապիտալարժեքի վերարտադրության համար, ու այն աշխատանքին, որն անհրաժեշտ է մի հավելարժեք ստեղծելու համար, հապա էլ ո՞րտեղից պիտի ընդհանրապես առաջ գար այն աշխատանքը, որը հարկավոր է ոչ աշխատույժի վրա ծախսված մի կապիտալարժեք արտադրելու համար։

Բանն այսպես է ահա.

Ա. Սմիթը մի ապրանքի արժեքը որոշում է այն աշխատանքի քանակով, որ վարձու բանվորն աշխատառարկային է միակցում (adds)։ Նա բառացի ասում է՝ «նյութեղեններին», որովհետև նա խոսում է մանուֆակտուրայի մասին, որը հենց ինքն է արդեն վերամշակում աշխատարդյունքները. բայց այu հանգամանքը չի փոխում բանի էությունը։ Այն արժեքը, որ բանվորը միակցում է մեկ իրի (և այս adds-ն Ադամի արտահայտությունն է), բոլորովին անկախ է այն պարագայից, թե արդյոք այս առարկան, որին արժեք է միակցվում, այս միակցումից առաջ ինքն արդեն արժեք ունի՞, թե՞ չունի։ Ուրեմն բանվորն ապրանքաձևով արժեքային մի արդյունք է ստեղծում. սրա մի մասն, Ա. Սմիթի ասելով, նրա աշխատավարձի համարժեքն է, և այս մասը հետևաբար որոշվում է նրա աշխատավարձի արժեծավալով. նայած սրա ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր լինելուն՝ բանվորը պետք է ավելի շատ աշխատանք միակցի՝ յուր աշխատավարձին հավասար մի արժեք արտադրելու կամ թե վերարտադրելու համար։ Բայց, մյուս կողմից, բանվորն այս կերպ գծված սահմանից գերազանցող ավելի աշխատանք է միակցում, որը նրան բանեցնող կապիտալիստի համար հավերարժեք է կազմում։ Արդյոք այս հավելարժեքն ամբողջովին կապիտալիստի ձեռին է մնում, թե սա հիշյալը մաս-մաս զիջելու է երրորդ անձերի,— այս հանգամանքը բացարձակապես չի ազդում վարձու բանվորի կողմից միակցված հավելարժեքի ոչ որակային (այսինքն որ նա առհասարակ հավելարժեք է), ոչ էլ քանակային (այսինքն մեծության) որոշման վրա։ Սա արժեք է արդյունքի ամեն մի այլ արժեմասի նման, բայց տարբերվում է նրանով, որ բանվորը նրա դիմաց ոչ մի համարժեք չի ստացել և հետո էլ չի ստանում. այս արժեքն, ընդհակառակը, կապիտալիստի կողմից յուրացվում է առանց համարժեքի։ Ապրանքի ամբողջ արժեքը որոշվում է աշխատանքի այն քանակով, որ բանվորը ծախսել է ապրանքի արտադրության վրա. այս ամբողջ արժեքի մի մասը նրանով է որոշվում, որ այն հավասար է աշխատավարձի արժեքին, ուրեմն համարժեք է սրա համար։ Ուստի երկրորդ մասը, հավելարժեքը, անհրաժեշտորեն որոշվում է նույն կերպ, այն է՝ հավասար է արդյունքի ամբողջ արժեքին, մինուս նրա այն արժեմասը, որն աշխատավարձի համարժեքն է. հետևաբար հավասար է ապրանքի արտադրման ժամանակ ստեղծված արժեքային արդյունքի հավելույթին՝ ապրանքում պարունակված այն արժեմասից վեր, որը հավասար է բանվորի աշխատավարձի համարժեքին։

2) Այն, որ ճիշտ է մի առանձին արդյունաբերական ձեռնարկության մեջ յուրաքանչյուր առանձին բանվորի կողմից արտադրված ապրանքի մասին, ճիշտ է միասին վերցրած բոլոր ձեռնարկաճյուղերի տարեկան արդյունքի վերաբերմամբ էլ։ Ինչ որ ուղիղ է մի անհատական արտադրողական բանվորի օրաշխատանքի մասին, ուղիղ է արտադրողական ամբողջ բանվոր դասակարգի կողմից հոսուն դարձրած տարեկան աշխատանքի վերաբերմամբ էլ։ Սա տարեկան արդյունքի մեջ «սևեռում է» (Սմիթի արտահայտությունն է) մի ընդհանուր արժեք, որը որոշվում է ծախսված տարեկան աշխատանքի քանակով, և այս ամբողջ արժեքը տրոհվում է մի մասի, որը որոշվում է տարեկան աշխատանքի այն կտորով, որով բանվոր դասակարգը յուր աշխատավարձի մի համարժեքը, իրապես հենց այս աշխատավարձն է ստեղծում, ու մի ուրիշ մասի, որը որոշվում է այն տարեկան ավելադիր աշխատանքով, որով բանվորը մի հավելարժեք է ստեղծում կապիտալիստների դասակարգի համար։ Այսպիսով ուրեմն, տարեկան արդյունքի մեջ պարունակված տարեկան արժեքային արդյունքը բաղկացած է լոկ երկու տարրից — բանվոր դասակարգի ստացած տարեվարձի համարժեքից ու տարվա մեջ կապիտալիստների դասակարգի համար մատակարարած հավելարժեքից։ Բայց տարեվարձը կազմում է բանվոր դասակարգի հասույթը, իսկ հավելարժեքի տարեգումարը՝ կապիտալիստների դասակարգի հասույթը. հետևաբար երկուսն էլ ներկայացնում են (և այս տեսակետը ճիշտ է պարզ վերարտադրությունը շարադրելիս) տարեկան սպառաֆոնդի հարաբերական բաժինները և իրանում են այս սպառաֆոնդին փոխարկվելով։ Եվ այսպիսով այլևս որևէ տեղ չի մնում հաստատուն կապիատալարժեքի համար, արտադրամիջոցների ձևով գործող կապիտալի վերարտադրության համար։ Իսկ որ ապրանքարժեքի բոլոր մասերը, որոնք իբրև հասույթ են գործում, համընկնում են հասարակական սպառաֆոնդի համար նախանշված տարեկան աշխատարդյունքի հետ, Ա. Սմիթն այս որոշակի ասում է յուր երկի ներածության մեջ. «Թե ընդհանրապես ժողովրդի հասույթն ինչից էր բաղկացած, կամ թե ինչ բնություն ուներ այն ֆոնդը, որը... նրա տարեկան սպառումն էր մատակարարում,— ահա այս բանը պարզաբանելն է այս առաջին չորս գրքի նպատակը։» (p. 12.) Եվ ներածության հենց առաջին նախադասության մեջ ասված է. «Ամեն մի ազգի տարեկան աշխատանքն այն ֆոնդն է, որը նրան հենց սկզբից օժտում է այն բոլոր կենսամիջոցներով, որ նա սպառում է տարվա ընթացքում և որոնք միշտ բաղկացած են լինում կա՛մ այս աշխատանքի անմիջական արդյունքից, կամ թե չէ՝ այս արդյունքի միջոցով ուրիշ ազգերից գնած առարկաներից։» (p. 11.)

Արդ, Ա. Սմիթի առաջին սխալն այն է, որ նա տարեկան արդյունարժեքը նույնացնում է տարեկան արժեքային արդյունքի հետ։ Վերջինս միմիայն հենց նոր անցած տարվա աշխատանքի արդյունքն է. առաջինը, հիշյալից զատ, յուր մեջ պարփակում է այն բոլոր արժետարրերը, որոնք գործադրվել են տարեկան արդյունքը պատրաստելու համար, բայց արտադրվել են նախանցյալ ու մասամբ է՛լ ավելի հին տարիների ընթացքում — արտադրամիջոցներ, որոնց արժեքը լոկ վերահայտնվում է, և որոնք, ինչ վերաբերում է նրանց արժեքին, ոչ արտադրվել ու ոչ էլ վերարտադրվել են վերջին տարում ծախսված աշխատանքի միջոցով։ Այս շփոթմամբ Ա. Սմիթը դեն է շպրտում տարեկան արդյունքի հաստատուն արժեմասը։ Շփոթումն ինքը խարսխվում է նրա հիմնական ըմբռնման մի ուրիշ մոլորության վրա. նա չի տարբերում հենց բուն իսկ աշխատանքի երկտրոհված բնույթը — աշխատանքը, որ չափով որ սա իբրև աշխատույժի ծախսումն արժեք է ստեղծում, այլև որ չափով որ իբրև կոնկրետ, օգտակար աշխատանք սպառման առարկաներ (սպառարժեք) է ստեղծում։ Տարվա ընթացքում պատրաստված ապրանքների ամբողջ գումարը, հետևաբար տարեկան ամբողջ արդյունքը վերջին տարում գործող օգտակար աշխատանքի արդյունք է. բոլոր այս ապրանքները գոյություն ունեն լոկ այն հանգամանքի շնորհիվ, որ հանրորեն կիրառված աշխատանքը ծախսվել է աշխատանքի օգտակար տեսակների շատ ճյուղավորված մի սիստեմով. միմիայն այս հանգամանքի շնորհիվ է, որ նրանց արտադրության վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքը պահպանվում է նրանց ընդհանուր արժեքի մեջ, վերահայտնվում է նոր բնաձևով։ Այսպիսով ուրեմն, տարեկան ամբողջ արդյունքը տարվա մեջ ծախսված օգտակար աշխատանքի հետևանքն է. բայց տարեկան արդյունարժեքից լոկ մի մասն է տարվա ընթացքում ստեղծվել. այս մասը տարեկան արժեքային արդյունքն է, որում ներկայանում է հենց տվյալ տարում հոսուն դարձրած աշխատանքի գումարը։

Հետևաբար, երբ Ա. Սմիթը հենց նոր մեջբերած հատվածում ասում է՝ «Ամեն մի ազգի տարեկան աշխատանքն այն ֆոնդն է, որը նրան հենց սկզբից օժտում է այն բոլոր կենսամիջոցներով, որ նա սպառում է տարվա ընթացքում և այլն, ապա նա միակողմանիորեն կանգնում է սոսկ այն օգտակար աշխատանք ի տեսակետի վրա, որն անշուշտ այս բոլոր կենսամիջոցները բերել, հասցրել է իրենց սպառելի ձևին։ Բայց նա մոռանում է ընդսմին, որ այս բանն անհնարին կլիներ առանց նախորդ տարիներից ժառանգված աշխատամիջոցների ու աշխատառարկաների օժանդակության և որ ուրեմն, «տարեկան աշխատանքը», որչափով որ սա արժեք էր գոյացնում, յուր պատրաստած արդյունքի ամբողջ արժեքն ստեղծած չի լինում ամենևին, որ հետևաբար արժեքային արդյունքը փոքր է արդյունարժեքից։

Եթե Ա. Սմիթին չի կարելի հանդիմանել, որ այս վերլուծության մեջ նա լոկ մինչև այն սահմանն է գնացել, մինչև ուր գնացել են նրա բոլոր հետևորդները (թեև ճիշտ լուծմանը հասնելու ճիգ արդեն ֆիզիոկրատների մոտ էլ ենք գտնում), բայց և այնպես նա այնուհետև, ընդհակառակը, մոլորվում է մի քաոսի մեջ և ընդսմին գլխավորապես հենց այն պատճառով, որ ապրանքարժեքի նրա «էզոտերիկ» ըմբռնումն ընդհանրապես շարունակ խաչաձևվում է էքսոտերիկ ըմբռնման հետ, որը դեպքերի մեծամասնության ժամանակ գերակշռում է Ա. Սմիթի մոտ, այնինչ սրա գիտական բնազդը ժամանակ առ ժամանակ դարձյալ հանդես է բերում էզոտերիկ տեսակետը։

4) Կապիտալն ու հասույթն ըստ Ա. Սմիթի

Ամեն մի ապրանքի (հետևաբար նաև տարեկան արդյունքի) այն արժեմասը, որ աշխատավարձի լոկ մի համարժեքն է կազմում, հավասար է կապիտալիստի կողմից աշխատավարձի համար կանխավճարված կապիտալին, այսինքն հավասար է նրա կանխավճարած ամբողջ կապիտալի փոփոխուն բաղադրամասին։ Կապիտալիստը կանխավճարած կապիտալարժեքի այս բաղադրամասը դարձյալ հետ է ստանում վարձու բանվորների կողմից մատակարարված ապրանքի նոր արտադրված մեկ արժեբաղադրամասի միջոցով։ Արդյոք փոփոխուն կապիտալը կանխավճարվում է այն իմաստով, որ կապիտալիստը փողով վճարում է բանվորին բաժին ընկնող մասը մի այնպիսի՞ արդյունքի, որը դեռ պատրաստ չի ծախվելու համար, ու կամ թեև պատրաստ է, բայց կապիտալիստը չի ծախել, կամ թե չէ՝ արդյոք նա նրան վճարում է ա՞յն փողով, որ արդեն ստացել է բանվորի մատակարարած ապրանքը ծախելով, թե՞ այս փողը կանխակայել է վարկով,— այս բոլոր դեպքերում կապիտալիստը փոփոխուն կապիտալ է ծախսում, որն իբրև փող հոսում է դեպի բանվորները, իսկ մյուս կողմից՝ նա այս կապիտալարժեքի համարժեքին տիրանում է յուր ապրանքների այն արժեմասով, որով բանվորը նույն այս ապրանքների ամբողջ արժեքի՝ հենց կապիտալիստին հասնող բաժինը նոր է արտադրել և որով նա, ուրիշ խոսքով ասած, յուր սեփական աշխատավարձի արժեքն է արտադրել։ Այս արժեմասը բանվորին յուր սեփական արդյունքի բնաձևով տալու փոխարեն կապիտալիստը նույնը նրան փողով է վճարում։ Այսպիսով ուրեմն, կապիտալիստի համար յուր կանխավճարած կապիտալարժեքի փոփոխուն բաղադրամասը հիմա գոյություն ունի ապրանքաձևով, այնինչ բանվորը յուր ծախած աղխատույժի դիմաց համարժեքը դրամաձևով է ստացել։

Հետևաբար, մինչդեռ կապիտալիստի կանխավճարած կապիտալի այն մասը, որն աշխատույժ գնելու հետևանքով փոփոխուն կապիտալի է վերածվել, բուն իսկ արտադրապրոցեսում գործում է իբրև բանող աշխատույժ, և այս ույժը ծախսվելով նորից արտադրվում է իբրև ապրանքաձևով նոր արժեք — ուրեմն, կանխավճարած կապիտալարժեքի վերարտադրություն, այսինքն նույնի նոր արտադրություն — բանվորը յուր ծախած աշխատույժի արժեքը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գինը ծախսում է կենսամիջոցների վրա, յուր աշխատույժի վերարտադրության միջոցների վրա։ Փոփոխուն կապիտալին հավասար մի դրամագումար կազմում է նրա եկամուտը, ուրեմն նրա հասույթը, որը հարատևում է այնքան ժամանակ միայն, քանի դեռ նա կարող է յուր աշխատույժը կապիտալիստին ծախել։

Վարձու բանվորի ապրանքը — նրա հենց աշխատույժը — որպես ապրանք գործում է լոկ այն չափով, որչափով որ նա միակցվում է կապիտալիստի կապիտալին, գործում է իբրև կապիտալ. մյուս կողմից՝ կապիտալիստի այն կապիտալը, որ ինչպես դրամակապիտալ ծախսվել է աշխատույժ գնելու վրա, աշխատույժը ծախողի, վարձու բանվորի ձեռին գործում է որպես հասույթ։

Այստեղ խառնահյուսվում են շրջանառության ու արտադրության տարբեր-տարբեր պրոցեսներ, որ Ա. Սմիթն իրարից չի ջոկում։

Առաջին։ Շրջանառության պրոցեսին պատկանող գործողություններ.— բանվորը յուր ապրանքը — աշխատույժը— ծախում է կապիտալիստին. այն փողը, որով կապիտալը գնում է հիշյալը, աըժեմեծացման նպատակով ներդրված փող, ուրեմն դրամակապիտալ է նրա համար. այս դրամակապիտալը ոչ թե ծախսվել, այլ կանխավճարվել է։ («կանխավճարման» — ֆիզիոկրատների avance-ի — իսկական իմաստն այս է՝ բոլորովին անկախ այն հանգամանքից, թե կապիտալիստն ինքը որտեղից է փող ճարում։ Կապիտալիստի աչքում կանխվճարված է ամեն մի արժեք, որ նա վճարում է արտադրապրոցեսի նպատակի համար, ուզում է այս կատարվի առաջ, թե post festum, [իրողությունից հետո, հետագայում] միևնույն է. հիշյալ արժեքը բուն իսկ արտադրապրոցեսին է կանխավճարված։) Այստեղ պատահում է լոկ այն, ինչ որ պատահում է ամեն մի ապրանքավաճառքի ժամանակ. վաճառորդը տալիս է մի սպառարժեք (այստեղ՝ աշխատույժը) և ստանում է սրա արժեքը (իրացնում է սրա գինը) փողով. գնորդը տալիս է յուր փողը և սրա դիմաց ստանում է հենց ապրանքը — այստեղ՝ աշխատույժը։

Երկրորդ. գնված աշխատույժն արտադրապրոցեսում հիմա կազմվում է գործող կապիտալի մի մասը, և բանվորն ինքն այստեղ գործում է լոկ իբրև այս կապիտալի մի առանձին բնաձև՝ տարբերվելով կապիտալի այն տարրերից, որոնք գոյություն են ունենում արտադրամիջոցների բնաձևով։ Պրոցեսի ընթացքում յուր աշխատույժը ծախսելով՝ բանվորն արդյունքի փոխարկվող արտադրամիջոցներին յուր կողմից միակցում է մի արժեք, որը հավասար է լինում յուր աշխատույժի արժեքին (մի կողմ թողնելով հավելարժեքը). հետևաբար բանվորն ապրանքաձևով վերարտադրում է կապիտալիստի համար սրա կապիտալի այն մասը, որ սա իբրև աշխատավարձ կանխավճարել է բանվորին կամ թե կանխավճարելու է. բանվորը կապիտալիստի համար արտադրում է սրա կապիտալի մի համարժեքը. ուրեմն նա կապիտալիստի համար արտադրում է այն կապիտալը, որը սա կարող է «կանխավճարել» նորից աշխատույժ գնելու համար։

Երրորդ. ապրանքը ծախելու ժամանակ ուրեմն նրա վաճառագնի մի մասը կապիտալիստին փոխ հատուցում է սրա կանխավճարած փոփոխուն կապիտալը, հետևաբար հնարավորություն է տալիս ինչպես կապիտալիստին, որ սա նորից աշխատույժ գնի, այնպես էլ բանվորին, որ սա նորից աշխատույժ ծախի։

Ամեն ապրանքագնման ու ապրանքավաճառքի ժամանակ — որչափով որ լոկ հենց այս գործարքներն են քննարկվում — բոլորովին նշանակություն չունի, թե վաճառորդի ձեռին ի՛նչ է դառնում յուր ապրանքի դիմաց ստացած փողը, և գնորդի ձեռին ինչ է դառնում յուր առած սպառման առարկան։ Հետևաբար, որչափով որ սոսկ շրջանառության պրոցեսն է ուշադրության առնվում, նույնպես միանգամայն նշանակություն չունի այն, որ կապիտալիստի գնած աշխատույժը նրա համար կապիտալարժեք է վերարտադրում, և մյուս կողմից այն, որ իբրև աշխատույժի առքագին մնացած փողը բանվորի համար հասույթ է կազմում։ Բանվորի առուծախի առարկայի — նրա աշխատույժի — արժեմեծությունը չի փոփոխվում ոչ նրանից, որ նա «հասույթ» է կազմում բանվորի համար, ու ոչ էլ նրանից, որ նրա առուծախի առարկայի՝ գնորդի կողմից գործադրվելն այս գնորդի համար կապիտալարժեք է վերարտադրում։

Որովհետև աշխատույժի արժեքը — այսինքն՝ այս ապրանքի համանպատասխան վաճառագինը — որոշվում է նրա վերարտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաքանակով, իսկ այս աշխատաքանակն ինքն այստեղ որոշվում է այն աշխատաքանակով, որը պահանջվում է բանվորի անհրաժեշտ կենսամիջոցներն արտադրելու համար, ուրեմն բանվորի կյանքը պահպանելու համար, ուստի աշխատավարձը դառնում է այն հասույթը, որով պետք է բանվորն ապրի։

Ամբողջովին սխալ է, երբ Ա. Սմիթն ասում է (p. 223). «Կապիտալի այն մասը, որը ներդրվում է արտադրողական աշխատանքին ապրուստ տալու համար... այն բանից հետո, երբ հիշյալ մասը նրան [կապիտալիստին] ծառայել է մի կապիտալի գործունեության ժամանակ... մեկ հասույթ է կազմում նրանց համար» [բանվորների համար]։ Այն փողը, որով կապիտալիստը վճարահատուցում է յուր գնած աշխատույժը, «նրան ծառայում է մի կապիտալի գործունեության ժամանակ», որչափով որ կապիտալիստը նրանով աշխատույժը միակցում է յուր կապիտալի իրեղեն բաղադրամասերին և միմիայն սրանով է հենց հնարավոր դարձնում ընդհանրապես, որ յուր կապիտալը գործի իբրև արտադրողական կապիտալ։ Մենք տարբերում ենք հետևյալը. աշխատույժն ապրանք է բանվորի ձեռին ու ոչ թե կապիտալ, և նա բանվորի համար մի հասույթ է կազմում, որչափով որ նրա վաճառքը միշտ կարող է կրկնվել, նա ծախվելուց հետո է որպես կապիտալ գործում կապիտալիստի ձեռին, բուն արտադրապրոցեսի ժամանակ։ Այստեղ աշխատույժը երկակի ծառայություն է մատուցում.— մեկ՝ իբրև յուր արժեքի համաձայն ծախվող ապրանք բանվորի ձեռքում, ու մեկ էլ որպես արժեք արտադրող ու սպառարժեք արտադրող ույժ այն կապիտալիստի ձեռին, որը գնել է աշխատույժը։ Բայց այն փողը, որ բանվորն ստանում է կապիտալիստից, ստանում է այն բանից հետո միայն, երբ նա սրան հանձնել է յուր աշխատույժի գործադրությունը, այն բանից հետո, երբ աշխատույժն արդեն իրացել է աշխատարդյունքի արժեքի մեջ։ Այս արժեքը կապիտալիստի ձեռին է լինում՝ նախքան այս արժեքի վճարը հատուցելը, հետևաբար փողը չի, որ երկու անգամ է գործում, նախ իբրև փոփոխուն կապիտալի դրամաձև, հետո էլ որպես աշխատավարձ։ Այլ աշխատույժն է, որ գործել է երկու անգամ, նախ իբրև ապրանք՝ աշխատույժը ծախելու ժամանակ (վճարելի աշխատավարձը սահմանելիս փողը գործում է սոսկ իբրև իդեական արժեչափ, ընդ որում դեռ ամենևին անհրաժեշտ չի, որ փողը կապիտալիստի ձեռին առկա լինի), երկրորդ՝ արտադրապրոցեսում, որտեղ նա գործում է որպես կապիտալ, այսինքն իբրև սպառարժեք ու արժեք ստեղծող տարր կապիտալիստի ձեռին։ Աշխատույժն արդեն ապրանքաձևով մատակարարած է լինում բանվորին վճարելի համարժեքը՝ նախքան կապիտալիստի՝ բանվորին դրամաձևով վճարելը։ Այսպիսով ուրեմն, բանվորն ինքն է ստեղծում այն վճարաֆոնդր, որից որ կապիտալիստը վճարում է նրան։ Բայց այս դեռ բոլորը չի։

Այն փողը, որ ստանում է բանվորը, սա ծախսում է յուր աշխատույժը պահպանելու համար, ուրեմն — եթե քննենք կապիտալիստների դասակարգն ու բանվոր դասակարգն իրենց ամբողջությամբ — ծախսում է կապիտալիստի համար այն գործիքը պահպանելու նպատակով, որով միայն նա կարող է կապիտալիստ մնալ։

Այսպիսով ուրեմն աշխատույժի մշտական առուծախը հավերժացնում է մի կողմից աշխատույժն իբրև կապիտալի տարր, որով կապիտալը հանդես է գալիս որպես մի արժեք ունեցող ապրանքների, սպառման առարկաների ստեղծիչ, այլ և որով այն կապիտալամասը, որ աշխատույժի գնողն է, միշտ էլի վերականգնվում է սրա սեփական արդյունքի միջոցով, հետևաբար բանվորը հենց ինքն է միշտ ստեղծում այն կապիտալաֆոնդը, որից նրա վարձն է վճարվում։ Մյուս կողմից՝ աշխատույժի մշտական վաճառքը դառնում է բանվորի մշտապես նորոգվող ապրուստ աղբյուր, և ուրեմն նրա աշխատույժը ներկայանում է իբրև այն կարողությունը, որով նա յուր ապրելու հասույթն է կորզում։ Հասույթ ասելով այստեղ ուրիշ ոչինչ չի հասկացվում, բայց եթե արժեքների այն յուրացումը, որ իրականանում է մի ապրանքի (աշխատույժի) մշտապես կրկնվող վաճառքի միջոցով, ընդվորում հենց հիշյալ արժեքները ծառայում են վաճառելի ապրանքի մշտական վերարտադրությանը միայն։ Եվ այս իմաստով Ա. Սմիթն իրավացի է, երբ ասում է, թե բուն իսկ բանվորի ստեղծած արդյունքի այն արժեմասը, որի դիմաց կապիտալիստը մի համարժեք է վճարում բանվորին աշխատավարձի ձևով, հասույթի աղբյուր է դառնում բանվորի համար։ Բայց սա ապրանքի այս արժեմասի բնության ու մեծության վրա չի ազդում ճիշտ այնպես, ինչպես որ արտադրամիջոցների արժեքի վրա չի ազդում այն հանգամանքը, որ սրանք գործում են իբրև կապիտալարժեքներ, կամ թե ինչպես մի ուղիղ գծի բնության ու մեծության վրա չի ներգործում այն, որ նա գործում է իբրև եռանկյունու հիմք կամ թե մի ձվածիրի տրամագիծ։ Աշխատույժի արժեքը ճիշտ նույնպես անկախորեն որոշված է մնում, ինչպես արտադրամիջոցների արժեքը։ Ապրանքի այս արժեմասը ոչ կազմված է հասույթից իբրև սրա բաղադրիչ ինքնակա գործոններից մեկից, ոչ էլ այս արժեմասը տրոհվում է հասույթի։ Որովհետև չնայած որ բանվորի կողմից մշտապես վերարտադրվող այս նոր արժեքը հասույթի աղբյուր է կազմում նրա համար, սակայն նրա հասույթն, ընդհակառակը, նրա արտադրած նոր արժեքի մեկ բաղադրամասը չի կազմում։ Բանվորի ստեղծած նոր արժեքի այն բաժնի մեծությունը, որ նրան է վճարվում, որոշվում է նրա հասույթի արժեծավալով, և ոչ թե ընդհակառակը։ Որ նոր արժեքի այս մասը նրա համար հասույթ է կազմում, ցույց է տալիս լոկ, թե ի՛նչ է դառնում այն մասը, ցույց է տալիս նրա կիրառման բնույթը և հիշյալ մասի գոյանալու հետ ոչ մի գործ չունի այնպես, ինչպես ամեն մի այլ արժեգոյացման հետ։ Եթե ես յուրաքանչյուր շաբաթ տասը թալեր եմ ստանում, ապա այս շաբաթական եկամուտն ստանալու պարագան ոչ տասը թալերի արժեբնությունն է փոխում ամենևին, ոչ էլ նրա արժեմեծությունը։ Ինչպես ամեն մի այլ ապրանքի, այնպես էլ աշխատույժի դեպքում նրա արժեքը որոշվում է նրա վերարտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաքանակով. որ այս աշխատաքանակը որոշվում է բանվորի անհրաժեշտ կենսամիջոցների արժեքով, ուրեմն հավասար է հենց նրա կենսապայմանների վերարտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքին,— այս պարագան բնորոշ է այս ապրանքի (աշխատույժի) համար, բայց ավելի բնորոշ չի, քան այն, որ բարձկան անասունի արժեքը որոշվում է նրա պահպանման համար անհրաժեշտ կենսամիջոցների արժեքով, ուրեմն մարդկային աշխատանքի այն քանակով, որ հարկավոր է հիշյալ կենսամիջոցներն արտադրելու համար։

Բայց «հասույթ» կատեգորիան է հենց, որ Ա. Սմիթին այստեղ հասցնում է այս ամբողջ ձախողանքին։ Հասույթների տարբեր տեսակներն ըստ Ա. Սմիթի կազմում են տարվա մեջ արտադրված, նոր ստեղծված ապրանքարժեքի «components parts», բաղադրամասերը, այնինչ, ընդհակառակը, այն երկու մասը, որոնց որ տրոհվում է այս ապրանքարժեքը կապիտալիստի համար — աշխատանքի գնման ժամանակ դրամաձևով կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի համարժեքն ու մյուս արժեմասը, որ էլի կապիտալիստին է պատկանում, բայց նրա վրա ոչինչ նստած չի լինում, հավելարժեքը — կազմում են հասութաղբյուրներ։ Փոփոխուն կապիտալի համարժեքը նորից աշխատույժի համար է կանխավճարվում և այսչափով էլ բանվորի համար մի հասույթ է կազմում նրա աշխատավարձի ձևով. մյուս մասը — հավելարժեքը — որովհետև սա ոչ մի կապիտալական խավճարում չի փոխհատուցելու կապիտալիստին, կարող է սրա կողմից ծախսվել (անհրաժեշտ ու պերճանքի) սպառամիջոցների վրա, կարող է սպառվել իբրև հասույթ՝ փոխանակ մի որևէ տեսակի կապիտալարժեք կազմելու։ Այս հասույթի նախադրյալը հենց ապրանքարժեքն ինքն է, և նրա բաղադրամասերը կապիտալիստի համար տարբերվում են այն չափով միայն, որչափով որ նրանք կապիտալիստի կանխավճարած փոփոխուն կապիտալարժեքի կամ համարժեքն են կազմում, կամ էլ նրան գերազանցող հավելույթ։ Երկուսն էլ ուրիշ ոչնչից չեն կազմված, բայց եթե այն աշխատույժից, որը ծախսվել է ապրանքարտադրության ժամանակ, հոսունացվելով աշխատանքի է վերածվել։ Նրանք կազմված են ոչ թե եկամուտից կամ հասույթից, այլ ծախսումից — աշխատածախսումից։

Այս quid pro quo-ից [փոխսարկում, շփոթում] հետո, որտեղ հասույթն է ապրանքարժեքի աղբյուր դառնում, փոխանակ որ ապրանքարժեքը հասույթի աղբյուր դառնա, հիմա ապրանքարժեքը ներկայանում է իբրև տարբեր տեսակների հասույթներից «բաղկացած». սրանք որոշվում են միմյանցից անկախ, և այս հասույթների արժեծավալի գումարմամբ է որոշվում ապրանքի ամբողջ արժեքը։ Բայց հարց է առաջ գալիս այժմ, թե ինչպես է որոշվում այս հասույթներից յուրաքանչյուրի արժեքը, որոնցից պետք է առաջանա ապրանքարժեքը։ Աշխատավարձի դեպքում այս լինում է այն պարզ պատճառով, որ աշխատավարձը նրա ապրանքի, աշխատույժի արժեքն է, և սա (ինչպես և այլ ապրանքներից յուրաքանչյուրը) կարող է որոշվել այս ապրանքի վերարտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքով։ Իսկ հավելարժեքը, կամ ըստ Ա. Սմիթի, ավելի շուտ, նրա երկու ձևը, շահույթն ու հողառենտան ի՞նչպես կարող են որոշվել։ Այստեղ դատարկ բարբաջանքն է մնում ելքը։ Ա. Սմիթն աշխատավարձն ու հավելարժեքը (resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] աշխատավարձն ու շահույթը) մերթ ներկայացնում է իբրև այնպիսի բաղադրամասեր, որոնցից կազմված է ապրանքարժեքը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գինը, մերթ էլ — ու հաճախ գրեթե հենց միևնույն ակնթարթում — ներկայացնում է որպես այնպիսի մասեր, որոնց տրոհվում է (resolves itself) ապրանքագինը. իսկ այս նշանակում է, ընդհակառակը, որ ապրանքարժեքն է նախապես տրվածը, և որ այս տրված արժեքի տարբեր մասերը տարբեր հասույթների ձևով բաժին են ընկնում արտադրապրոցեսին մասնակցած տարբեր անձերի։ Այս ամենևին նույնը չի, ինչ որ է այս երեք «բաղադրամասից» արժեք կազմելը։ Եթե ես երեք տարբեր ուղիղ գծի մեծությունն ինքնակայորեն որոշեմ և հետո այս երեք գծից իբրև «բաղադրամասերից» կազմեմ մի չորրորդ ուղիղ գիծ, որը հավասար է նրանց գումարի մեծությանը, ապա ամենևին նույն այս գործողությունը չի լինի, եթե ես մյուս կողմից մի տվյալ ուղիղ գիծ ունենամ իմ առջև և այս գիծը որևէ նկատառումով բաժանեմ, այսպես ասած՝ «տրոհեմ» երեք տարբեր մասի։Առաջին դեպքում գծի մեծությունն ամբողջովին փոխվում է այն երեք գծի հետ, որոնց գումարն է նա կազմում. վերջինք երկրորդ դեպքում երեք գծամասի մեծությունը հենց այն գլխից սահմանափակված է նրանով, որ նրանք տվյալ մեծությունն ունեցող մի գծի մասերն են կազմում։

Բայց իրապես, որչափով որ մենք կանգնում ենք Ա. Սմիթի պատկերացման մեջ եղած այն ճիշտ դրույթի վրա, թե հասարակության տարեկան ապրանքարդյունքի (ինչպես և ամեն մի առանձին ապրանքի կամ թև ինչպես օրարդյունքի, շաբաթարդյունքի և այլոց) մեջ պարունակվող, տարեկան աշխատանքի միջոցով նոր ստեղծված արժեքը հավասար է կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի արժեքին (ուրեմն դարձյալ աշխատույժ գնելու համար նախանշված արժեմասին), պլյուս այն հավելարժեքին, որ կապիտալիստը — պարզ վերարտադրության ժամանակ ու այլ անփոփոխ պարագաներում — կարող է իրացնել՝ յուր անհատական սպառման միջոցներին փոխարկելով, այնուհետև եթե մտաբերում ենք, որ Ա. Սմիթը շփոթում է այն աշխատանքը, որչափով որ սա արժեք է ստեղծում, աշխատույժի ծախսումն է, ու այն աշխատանքը, որչափով որ սա սպառարժեք է ստեղծում, այսինքն օգտակար, նպատակահարմար ձևով է ծախսվում, ապա ամբողջ պատկերացույցը հանգում է հետևյալին. ամեն մի ապրանքի արժեքն աշխատանքի արդյունք է. հետևաբար այսպիսին է տարեկան աշխատանքի արդյունքի արժեքը կամ հասարակական տարեկան ապրանքարդյունքի արժեքն էլ։ Բայց որովհետև ամեն աշխատանք տրոհվում է 1) անհրաժեշտ աշխատաժամանակի, որի ընթացքում բանվորը սոսկ մի համարժեք է վերարտադրում յուր աշխատույժի գնման համար կանխավճարված կապիտալի դիմաց, ու 2) հավելաշխատանքի, որով նա կապիտալիստի համար այնպիսի արժեք է մատակարարում, որի դիմաց սա ոչ մի համարժեք չի վճարում, հետևաբար հիշյալը հավելարժեք է,— ուստի ամեն ապրանքարժեք կարող է տրոհվել այս երկու տարբեր բաղադրամասերին միայն և այսպիսով ուրեմն վերջիվերջո իբրև աշխատավարձ կազմում է բանվորի հասույթն ու որպես հավելարժեքի կապիտալիստների դասակարգինը։ Իսկ ինչ վերա բերում է հաստատուն կապիտալարժեքին, այսինքն տարեկան արդյունքի արտադրության վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքին, ապա թեև չի կարելի ասել (չհաշված այն ֆրազը, թե կապիտալիստը յուր ապրանքը ծախելիս հիշյալ արժեքը գնորդի վրա է հաշվում), թե այս արժեքն ինչպես է մտնում նոր արդյունքի արժեքի մեջ, սակայն և այնպես վերջին հաշվով — ultimately — այս արժեմասը, որովհետև հենց արտադրամիջոցներն էլ աշխատանքի արդյունք ենք կարող է ինքն էլ նմանապես կազմված լինել փոփոխուն կապիտալի համարժեքից ու հավելարժեքից միայն — անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելաշխատանքի արդյունքից։ Եթե այս արտադրամիջոցների արժեքները նրանց կիրառողի ձեռին իբրև կապիտալարժեքներ են գործում, ապա այս չի արգելում, որ նրանք «սկզբնապես», ու եթե մինչև հիմքը գնանք, մի ուրիշ ձեռքում — թեկուզ է՛լ ավելի առաջ— տրոհելի լինեին միևնույն երկու արժեքին, հետևաբար երկու տարբեր հասութաղբյուրի։

Սրանց մեջ մի ճիշտ կետն այն է, որ հասարակական կապիտալի, այսինքն անհատական կապիտալների ամբողջության մեջ բանն ուրիշ կերպ է պատկերանում, քան սա ներկայանում է ամեն մի անհատական կապիտալի համար առանձին քննած, ուրեմն յուրաքանչյուր առանձին կապիտալիստի տեսակետից։ Վերջինիս համար ապրանքարժեքը տրոհվում է 1) մի հաստատուն տարրի (չորրորդ տարրի, ինչպես Սմիթն է ասում) ու 2) աշխատավարձի ու հավելարժեքի գումարին, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] աշխատավարձի, շահույթի ու հողառենտայի։ Իսկ հասարակական տեսակետից, ընդհակառակը, չքանում է Սմիթի չորրորդ տարրը, հաստատուն կապիտալարժեքը։

5) Ամփոփում

Այն ծանծաղամիտ բանաձևը, թե երեք հասույթը — աշխատավարձը, շահույթը, ռենտան կազմում են ապրանքարժեքի երեք «բաղադրամասը», Ա. Սմիթի մոտ ծագում է այն ճշմարտանման բանաձևից, թե ապրանքարժեքը resolves itself, տրոհվում է այս երեք բաղադրամասին։ Այս էլ սխալ է, եթե նույնիսկ ենթադրվում է, թե ապրանքարժեքը կարող է բաժանվել գործադրված աշխատույժի համարժեքին ու աշխատույժի ստեղծած հավելարժեքին միայն։ Բայց այստեղ մոլորությունն էլի խարսխվում է մի ավելի խոր և ճշմարիտ հիմքի վրա։ Կապիտալիստական արտադրությունը հիմնվում է այն բանի վրա, որ արտադրողական բանվորը յուր սեփական աշխատույժն իբրև յուր ապրանք ծախում է կապիտալիստին, որի ձեռին հիշյալը հետո ծառայում է սոսկ որպես յուր արտադրողական կապիտալի մի տարր։ Շրջանառությանը պատկանող այս գործարքը — աշխատույժի վաճառքն ու առքը — արտադրապրոցեսի ոչ միայն ներածությունն է կազմում, այյև implicite [ներառված, նրանով արդեն] որոշում է նրա մասնահատուկ բնույթը։ Մի սպառարժեքի ու նույնիսկ մեկ ապրանքի արտադրությունը (որովհետև սա կարող է անկախ արտադրողական գործավորների կողմից էլ կատարվել) կապիտալիստի համար այստեղ բացարձակ ու հարաբերական հավելարժեք արտադրելու միջոց է միայն։ Ուստի արտադրապրոցեսի վերլուծության ժամանակ մենք տեսել ենք, թե ինչպես բացարձակ ու հարաբերական հավելարժեքի արտադրությունը նախորոշում է 1) օրական աշխատապրոցեսի տևողությունը, 2) կապիտալիստական արտադրապրոցեսի հասարակական ու տեխնիկական ամբողջ կերպարանավորումը։ Հենց այս արտադրապրոցեսի մեջ է իրականանում այն տարբերացումը, որ կա արժեքի (հաստատուն կապիտալարժեքի) սոսկական պահպանման, կանխավճարված արժեքի (աշխատույժի համարժեքի) իրական վերարտադրության ու հավելարժեքի, այսինքն այն արժեքի արտադրության միջև, որի դիմաց կապիտալիստը ոչ մի համարժեք չի կանխավճարել ոչ առաջ, ոչ էլ post festum [իրողությունից հետո, հետագայում] է — կանխավճարում։

Թեև հավելարժեքի յուրացման համար — մի արժեքի, որը կապիտալիստի կանխավճարած արժեքի համարժեքից գերազանցող հավելույթ է ներկայացնում — ներածական ակտ է աշխատույժի առուծախը, սակայն հիշյալ յուրացումը բուն իսկ արտադրապրոցեսում կատարվող մեկ ակտ է և նրա մի էական մոմենտն է կազմում։

Ներածական ակտն ինքը, որը կազմում է շրջանառության մի գործողություն – աշխատույժի առուծախը — յուր հերթին հիմնվում է հասարակական արդյունքների բաշխմանը նախորդող և սրա նախադրյալ հանդիսացող արտադրատարրերի բաշխման վրա, այն է՝ աշխատույժի որպես բանվորի ապրանքի՝ արտադրամիջոցներից իբրև ոչ-բանվորների սեփականությունից անջատվելու վրա։

Բայց միևնույն ժամանակ հավելարժեքի այս յուրացումը կամ արժեքի արտադրության այս տրոհումը կանխավճարված արժեքի վերարտադրության ու ոչ մի համարժեք չփոխհատուցող նոր արժեքի (հավելարժեքի) արտադրության՝ ամենևին չի փոխում բուն իսկ արժեքի սուբստանցն ու արժեքի արտադրության բնությունը։ Արժեքի սուբստանցն է՛ և մնում է ոչ այլ ինչ, քան ծախսված աշխատույժը, այսինքն աշխատանք, անկախ այս աշխատանքի առանձնահատուկ օգտակար բնույթից — իսկ արժեքի արտադրությունն ուրիշ բան չի, բայց եթե այս ծախսման պրոցեսը։ Այսպես, ճորտը վեց օրում աշխատույժ է ծախսում, վեց օր աշխատում է, և ծախսելու այս իրողության, որպես այսպիսու, համար ոչ մի նշանակություն չունի, որ նա, օրինակ, այս աշխատօրերից երեքում աշխատում է յուր համար յուր սեփական արտում, իսկ մյուս երեքում՝ յուր կալվածատիրոջ համար՝ սրա արտում։ Նրա ազատակամ աշխատանքը, որ կատարում է յուր համար, ու բռնաշխատանքը, որ անում է յուր տիրոջ համար, միապես աշխատանք են. որչափով որ սա քննության է առնվում իբրև աշխատանք յուր ստեղծած արժեքների կամ թե օգտակար արդյունքների առնչությամբ, ոչ մի տարբերություն չկա ճորտի վեցօրյա աշխատանքի մեջ։ Տարբերությունը վերաբերում է այն տարբեր համամասնություններին միայն, որոնցով կենսագործվում է նրա աշխատույժի ծախսումը վեցօրյա աշխատաժամանակի առաջին ու երկրորդ կեսերում։ Հենց այսպես է բանը վարձու բանվորի էլ անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելաշխատանքի վերաբերմամբ։

Արտադրապրոցեսի հետքը մարում է ապրանքի մեջ։ Որ սրա պատրաստման վրա աշխատույժ է ծախսվել, այս իրողությունը հիմա հանդես է գալիս իբրև ապրանքի իրեղեն այնպիսի յուրահատկություն, որ նա արժեք ունի. այս արժեքի մեծությունը չափվում է ծախսված աշխատանքի մեծությամբ. ապրանքարժեքն ուրիշ ոչ մի բանի տարալուծվում և ուրիշ ոչնչից չի կազմված։ Եթե ես որոշ մեծություն ունեցող մի ուղիղ գիծ եմ գծել, ապա ես գծագրելու մի այնպիսի եղանակով, որը կատարվում է ինձանից անկախ կանոնների (օրենքների) համաձայն, ամենից առաջ «արտադրել եմ» մի ուղիղ գիծ (ճիշտ է, լոկ սիմվոլիկ կերպով, մի բան, որ ես առաջուց գիտեմ)։ Եթե ես այս գիծը բաժանեմ երեք հատվածի (որոնք էլի կարող են մի որոշ առեղծվածի համապատասխանել) ապա այս երեք կտորից յուրաքանչյուրն առաջվա պես մնում է ուղիղ գիծ, և ամբողջ գիծը, որի մասերն են նրանք, այս բաժանման հետևանքով չի վերածվում ուղիղ գծից տարբերվող մի բանի, օրինակ, որևէ տեսակի մի կոր գծի։ Ճիշտ նույնպես էլ ես չեմ կարող տվյալ մեծության գիծն այնպես բաժանել, որ այս մասերի գումարն ավելի մեծ լինի, քան չբաժանված գիծն ինքն է. ուրեմն չբաժանված գծի մեծությունն էլ չի որոշվում մաս կազմող գծերի քմահաճորեն որոշված մեծություններով։ Ընդհակառակը, վերջիններիս հարաբերական մեծությունները հենց այն գլխից սահմանափակված են այն գծի սահմաններով, որի մասերն են նրանք։

Կապիտալիստի արտադրած ապրանքն այս կողմից ոչնչով չի տարբերվում մեկ ինքնակա գործավորի կամ թե բանվորների համայնքի և կամ ստրուկների պատրաստած ապրանքներից։ Սակայն մեր դեպքում ամբողջ աշխատարդյունքը, ինչպես և ամբողջ արժեքը պատկանում է կապիտալիստին։ Ամեն մի այլ արտադրողի նման նա պետք է ապրանքը նախ ծախելով փող դարձնի, որպեսզի հետո նրանով գործառել կարողանա. նա պետք է ապրանքն ընդհանրական համարժեքի ձևին վերածի։—

Զննենք ապրանքարդյունքը նախքան սրա՝ դրամի փոխարկվելը։ Ապրանքարդյունքն ամբողջովին պատկանում է կապիտալիստին։ Մյուս կողմից՝ նա իբրև օգտակար աշխատ արդյունք — որպես սպառարժեք — անցյալ աշխատապրոցեսի արդյունքն է լիովին ու միանգամայն. այսպես չի նրա արժեքը։ Այս արժեքի մի մասն ապրանքի արտադրության վրա ծախսված արտադրամիջոցների լոկ վերահայտնված արժեքն է նոր ձևով. այս արժեքն այս ապրանքի արտադրապրոցեսի ժամանակ չի, որ արտադրվել է, որովհետև արտադրամիջոցներն այս արժեքն ունեին նախքան արտադրապրոցեսը, սրանից անկախ. նրանք այս պրոցեսի մեջ մտել են իբրև հիշյալ արժեքի կրիչներ. նորոգվել և փոխվել է այս արժեքի երևաձևը միայն։ Ապրանքարժեքի այս մասը կապիտալիստի համար կազմում է նրա կանխավճարած հաստատուն կապիտալարժեքի այն մասի մի համարժեքը, որը գործադրվել է ապրանքարտադրության ժամանակ։ Նա առաջ գոյության ուներ արտադրւսմիջոցների ձևով. հիմա նա գոյություն ունի իբրև նոր արտադրված ապրանքի արժեքի բաղադրամաս։ Հենց որ այս ապրանքը դրամացվում է, իբրև դրամ գոյություն ունեցող այս արժեքը հիմա պիտի արտադրամիջոցների փոխարկվի, պետք է արտադրապրոցեսի ու սրա մեջ ունեցած նրանց ֆունկցիայի միջոցով նախորոշված միևնույն սկզբնական ձևին վերածվի։ Մի ապրանքի արժեբնույթն ամենևին չի փոխվում այս արժեքի կապիտալաֆունկցիայի հետևանքով։

Ապրանքի մի երկրորդ արժեմասն այն աշխատույժի արժեքն է, որ վարձու բանվորը ծախում է կապիտալիստին։ Աշխատույժի արժեքն արտադրամիջոցների արժեքի նման որոշվում է այն արտադրապրոցեսից անկախ, որի մեջ պետք է մտնի աշխատույժը, և սևեռվում է շրջանառության մի ակտում, աշխատույժի առուծախի մեջ, նախքան աշխատույժի՝ արտադրապրոցեսի մեջ մտնելը։ Յուր գործունեության — յուր աշխատույժի ծախսման — միջոցով վարձու բանվորն արտադրում է այն արժեքին հավասար մի ապրանքարժեք, որ կապիտալիստը պետք է նրան վճարի սրա աշխատույժի գործադրության համար։ Բանվորն այս արժեքն ապրանքի ձևով տալիս է կապիտալիստին, որը նրան միևնույնը վճարում է փողով։ Որ ապրանքարժեքի այս մասն աշխատավարձի վճարման նպատակով կանխավճարվող փոփոխուն կապիտալի լոկ մի համարժեք է կապիտալիստի համար, այս պարագան ամենևին չի փոխում այն իրողությունը, որ հիշյալ մասն արտադրապրոցեսի ժամանակ նոր ստեղծված ապրանքարժեք է, որն ուրիշ ոչնչից չի կազմված, քան այն բանից, որից կազմված է հավելարժեքը, այն է՝ աշխատույժի արդեն հոսած-անցած ծախսումից։ Այս իրողությունը նույնպես չի փոխվում նրանից, որ աշխատույժի այն արժեքը, որ կապիտալիստը բանվորին վճարում է աշխատավարձի ձևով, բանվորի համար ընդունում է հասույթի ձև, և որ այս հանգամանքի շնորհիվ շարունակաբար վերարտադրվում է ոչ միայն աշխատույժը, այլև վարձու բանվորների դասակարգն իբրև այսպիսին, ու սրա հետ միասին՝ կապիտալիստական ամբողջ արտադրության հիմքը։

Բայց այս երկու արժեմասի գումարը դեռ ամբողջ ապրանքարժեքը չի կազմում։ Մնում է երկսից գերազանցող մի հավելույթ էլ —հավելարժեքը։ Սա, ինչպես և աշխատավարձի համար կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցող արժեմասը, արտադրապրոցեսի ժամանակ բանվորի կողմից նոր ստեղծված արժեք է — կարծրացած աշխատանք է։ Միայն թե սա — հավելարժեքը — ամբողջ արդյունքը յուրացնողի վրա, կապիտալիստի վրա ոչինչ չի նստում։ Այս վերջին հանգամանքը կապիտալիստին իրոք հնարավորություն է տալիս հավելարժեքն ամբողջապես իբրև հասույթ սպառելու, եթե նա սրանից բաժին չպետք է հանի ուրիշ բաժնեկիցների, ինչպես, օրինակ, հողառենտա՝ հողատերերին, որպիսի դեպքում այս մասերն այն ժամանակ կազմում են այսպիսի երրորդ անձերի հասույթը։ Նույն այս հանգամանքն էր նաև այն մղիչ շարժառիթը, որի պատճառով մեր կապիտալիստն ընդհանրապես ձեռք էր զարկել ապրանքարտադրությանը։ Բայց ո՛չ հավելարժեք շահելու յուր սկզբնական բարեմիտ դիտավորությունը, ոչ էլ հավելարժեքի՝ հետագայում նրա և ուրիշների կողմից որպես հասույթ ծախսվելը չեն ազդում հավելարժեքի իբրև այսպիսու վրա։ Նրանք ամենևին չեն փոխում այն պարագան, որ հավելարժեքը կարծրացած անվճար աշխատանք է, և նմանապես չեն փոխում ամենևին հավելարժեքի մեծությունն էլ, որը բոլորովին ուրիշ պայմաններով է որոշվում։

Բայց եթե Ա. Սմիթն ապրանքարժեքի քննարկման ժամանակ արդեն ուզում էր այն բանով զբաղվել — ինչպես որ հենց անում էլ է — թե վերարտադրության ամբողջական պրոցեսում ինչ դեր է վիճակվում ապրանքարժեքի տարբեր մասերին, ապա պարզ կլիներ, որ երբ առանձնահատուկ մասեր իբրև հասույթ են գործում, ուրիշ մասեր էլ նույնպես միշտ որպես կապիտալ են գործում — և այս պատճառով հենց նրա տրամաբանության համաձայն էլ պետք է նշանակվեն որպես ապրանքարժեքի կազմիչ մասեր կամ այնպիսի մասեր, որոնց որ տրոհվում է ապրանքարժեքը։

Ա. Սմիթն ընդհանրապես ապրանքարտադրությունը նույնացնում է կապիտալիստական ապրանքարաադրության հետ. արտադրամիջոցները հենց այն գլխից «կապիտալ» են, աշխատանքը հենց այն գլխից վարձու աշխատանք է, և օգտակար ու արտադրողական բանվորների թիվն այս պատճառով ամենուրեք... համեմատական է նրանց զբաղեցնելու համար կիրառված կապիտալի մեծության նկատմամբ» («to the quantity of capital stock which is employed in setting them to work.» Introduction, p. 12.) Մի խոսքով՝ աշխատապրոցեսի տարբեր — առարկայական ու անձնական — գործոնները հենց այն գլխից հանդես են գալիս կապիտալիստական արտադրապարբերաշրջանի բնորոշ դիմակներով։ Հենց այս պատճառով ապրանքարժեքի վերլուծությունն անմիջաբար համընկնում է այն բանի քննարկման հետ, թե որչափով այս արժեքը մի կողմից հանդիսանում է ծախսված կապիտալի սոսկական համարժեք է մյուս կողմից՝ որչափով նա ոչ մի կանխավճարված կապիտաչարժեք չփոխհատուցող «ազատ» արժեք կամ հավելարժեք է կազմում։ Այսպիսով ուրեմն, ապրանքարժեքի՝ այս տեսակետից իրար հետ համեմատության դրվող կտորները ձեռքի միջով սլլացվելով փոխարկվում են ապրանքարժեքի ինքնակա «բաղադրամասերի» ու վերջիվերջո «ամեն արժեքի աղբյուրների»։ Հաջորդ հետևությունն այն է, թե ապրանքարժեքը կազմված է կամ փոփոխակիորեն «տրոհվում է» տարբեր տեսակի հասույթների, այնպես որ ոչ թե հասույթներն են գոյանում ապրանքարժեքից, այլ ապրանքարժեքն է կազմվում «հասույթներից»։ Բայց ինչպես որ մի ապրանքարժեքի qua [իբրև] ապրանքարժեքի կամ թե փողի qua [իբրև] փողի բնությունը չի փոխվում նրանից, որ նրանք որպես կապիտալ են գործում, ճիշտ նույնպես չի փոխվում մի ապրանքարժեքինն էլ նրանից, որ նա հետագայում այս կամ թե այն մարդի համար իբրև հասույթ է գործում։ Այն ապրանքը, որի հետ գործ ունի Ա. Սմիթը, հենց այն գլխից ապրանքակապիտալ է (որը, բացի ապրանքի արտադրության վրա գործադրված կապիտալարժեքից, նաև հավելարժեք է պարունակում), ուրեմն կապիտալիստորեն արտադրված ապրանք է, կապիտալիստական արտադրապրոցեսի հետևանքը։ Այսպիսով ուրեմն, առաջ պետք է սա վեր լուծվեր, ուրեմն և սրա մեջ պարփակված արժեմեծացման պրոցեսն ու արժեգոյացման պրոցեսը։ Որովհետև կապիտալիստական արտադրապրոցհսի հենց նախադրյալն ապրանքաշրջանառությունն է դարձյալ, ուստի նրա պատկերացումը նույնպես պահանջում է ապրանքի՝ նրանից անկախ ու նրան նախորդող մի վերլուծություն։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ Ա. Սմիթն «էզոտերիկ» կերպով անցողակի ոտք է դնում ուղիղ ճանապարհի վրա, նա արժեքի արտադրությունը միշտ ուշադրության առնում է լոկ դիպվածաբար՝ ապրանքավերլուծության, այսինքն ապրանքակապիտալի վերլուծության ժամանակ։

III. ՀԵՏԱԳԱՆԵՐԸ

Ռիկարդոն գրեթե բառացի վերարտադրում է Ա. Սմիթի թեորիան. «Ի՜նչ խոսք, որ պետք է ընդունել, թե մի երկրի բոլոր արդյունքներն սպառվում են, բայց անչափ մեծ տարբերություն է անում, նայած հիշյալ արդյունքներն սպառում են այնպիսիները, որոնք մի ուրիշ արժեք վերարտադրո՞ւմ են, թե՞ այնպիսիները, որոնք այս չեն անում։ Երբ մենք ասում ենք, թե հասույթը տնտեսվում է և ավելացվում կապիտալի վրա, ապա սրանով այն ենք հասկանում, թե հասույթի այն մասը, որը կապիտալի վրա է ավելացվում, արտադրողական բանվորներն են սպառում՝ անարտադրողականների փոխարեն։» («Principles», p. 163.)

Իրոք Ռիկարդոն լիովին ընդունել է Ա. Սմիթի թեորիան այն մասին, որ ապրանքագինը տրոհվում է աշխատավարձի ու հավելարժեքի (կամ փոփոխուն կապիտալի ու հավելարժեքի)։ Նա Սմիթի հետ վիճում է 1) հավելարժեքի բաղադրամասերի վերաբերմամբ. նա ժխտում է հողառենտայի՝ հավելարժեքի անհրաժեշտ տարր լինելը. 2) Ռիկարդոն ապրանքագինը տրոհում է այս բաղադրամասերին։ Այսպիսով ուրեմն, արժեմեծությունը prius-ն [առաջնական, նախապայման, նախադրյալ] է։ Բաղադրամասերի գումարը Ռիկարդոն իբրև տվյալ մեծություն է ենթադրում, նրանից է չվում և ոչ թե Ա. Սմիթի նման հակառակն է անում ու յուր ավելի խոր հայացքին հակասելով՝ ապրանքի արժեմեծությունը հետևեցնում post festum [իրողությունից հետո, հետագայում, հետին թվով] բաղադրամասերը գումարելով։

Ռամսեյը Ռիկարդոյին առարկելով նկատում է. «Ռիկարդոն մոռանում է, որ ամբողջ արդյունքը ոչ միայն տրոհվում է աշխատավարձի ու շահույթի, այլ որ մի մասն էլ անհրաժեշտ է հիմնական կապիտալի փոխհատուցման համար։» («An Essay on the Distribution of Wealth.» Edinburg 1836, p. 174.) Ռամսեյը հիմնական կապիտալ ասելով նույնն է հասկանում, ինչ որ ես հասկանում եմ հաստատուն կապիտալ ասելով. «հիմնական կապիտալը գոյություն է ունենում մի այնպիսի ձևով, որով նա թեև մասնակցում է աշխատանքի կողմից ընդգրկված ապրանքի արտադրությանը, բայց ոչ թե բանվորի ապրուստին։» (p. 53.)

Ա. Սմիթը ծառանում էր այն անհրաժեշտ հետևության դեմ, որը բղխում էր նրա՝ ապրանքարժեքը, ուրեմն և հասարակական տարեկան արդյունքի արժեքն աշխատավարձի ու հավելարժեքի, հետևաբար սոսկական հասույթների տրոհելուց, հետևություն, ըստ որի կարող էր այս դեպքում սպառվել տարեկան ամբողջ արդյունքը։ Օրիգինալ մտածողները երբեք անհեթեթ հետևություններ չեն անում։ Նրանք այս բանը թողնում են Սեյերին ու Մակ-Կուլլոխներին։

Սեյն իսկապես բավական հեշտ է գլուխ հանում գործը։ Այն, ինչ որ մեկի համար կապիտալականխավճարումն է, ուրիշի համար հասույթ ու զուտ արդյունք է կամ թե այսպիսին էր. համախառն արդյունքի ու զուտ արդյունքի միջև եղած տարբերությունը զուտ սուբյեկտիվ է, և «այսպիսով բոլոր արդյունքների ամբողջ արժեքը հասարակության մեջ իբրև հասույթ է բաշխվել։» (Say «Traité d’Econ. Pol.» 1817. II, p. 69.) «Ամեն մի արդյունքի ամբողջ արժեքը գոյանում է այն հողատերերի, կապիտալիստների ու արդյունագործողների շահույթներից» [աշխատավարձն այստեղ կերպակայում է իբրև profits des industrieux! [արդյունաբերողների շահույթներ]], «որոնք մասնակցել են նրա արտադրությանը։ Սրա հետևանքով է, որ հասարակության հասույթը հավասար է արտադրված համախառն արժեքին ու ոչ թե, ինչպես տնտեսագետների աղանդները [ֆիզիոկրատներն] էին կարծում, լոկ հավասար է հողի զուտ արդյունքին։» (p. 63.)

Սեյի այս հայտնագործությունը յուրացրել է ի միջի այլոց Պրուրդոնն էլ։

Շտորխը, որն սկզբունքով նույնպես ընդունում է Ա. Սմիթի ուսմունքը, գտնում է սակայն, որ Սեյի օգտագործումը խոցելի է։ «Եթե ընդունենք, որ մի ազգի հասույթը հավասար է նրա համախառն արդյունքին, այսինքն կապիտալ [հարկավոր էր ասել՝ հաստատուն կապիտալ] չի հանվելու նրանից, ապա պետք է ընդունենք նաև, որ այս ագգը յուր տարեկան արդյունքի ամբողջ արժեքը կարող է անարտադրողաբար սպառել՝ առանց ամենափոքրիկ կորուստ պատճառելու յուր ապագա հասույթին... Այն արդյունքները, որոնք մի ազգի [հաստատուն] կապիտալն են կազմում, սպաոնլի չեն» (Storch «Considérations sur nature du revenu national.» Paris 1824, p. 150.)

Բայց այս հաստատուն կապիտալամասի գոյությունն ինչպես է համերաշխում նրա ընդունած Սմիթյան գնավերլուծության հետ, ըստ որի ապրանքարժեքը լոկ աշխատավարձ է ու հավելարժեք, բայց ոչ մի հաստատուն կապիտալամաս չի պարունակում,— Շտորխը մոռացել է ասել։ Միմիայն Սեյի միջոցով է նրա համար պարզ դառնում, թե այս գնավերլուծությունն անհեթեթ հետևանքների է հասցնում, և նրա սեփական վերջին խոսքն այս մասին այն է. «թե անկարելի բան է անհրաժեշտ գինը յուր ամենապարզ տարրերին վերածելը։» («Cours d’Econ. Pol.» Pétersbourg 1815, II, p. 140.)

Սիսմոնդին, որին առանձնապես զբաղեցնում է կապիտալի ու հասույթի հարաբերությունը և որն իսկապես այս հարաբերության յուրահատուկ ըմբռնումը դարձնում է յուր «Nouveaux Principes»-ի differentia specifica [մասնահատուկ տարբերություն, տարբերիչ հատկանիշ], մի հատիկ գիտական բառ չի ասել, մի ատոմ անգամ չի մուծել առեղծվածի պարզաբանման համար։

Բարտոնը, Ռամսեյն ու Շերբուլիեն փորձեր են անում Սմիթյան ըմբռնումից վեր բարձրանալու։ Բայց նրանք խրվում են, որովհետև հենց այն