Changes
Լեբեդևը վերջը նպատակին հասավ։ Շուտով աղմկոտ խումբը հեռացավ Վոզնեսենսկի պողոտայի ուղղությամբ։ Իշխանը պետք է թեքվեր դեպի Լիտեյնայա փողոցը։ Խոնավ ու թաց էր. իշխանը հարցուփորձ արեց անցորդներին. մինչև նրա անցնելիք ճանապարհի վերջը դուրս էր գալիս մոտ երեք վերստ, և նա որոշեց կառք վերցնել։
=== II ===
Գեներալ Եպանչինն ապրում էր իր սեփական տանը, Լիտեյնայայից մի քիչ այն կողմ, դեպի Փրկչի Պայծառափայլության եկեղեցու կողմը։ Բացի այդ (սքանչելի) տնից, որի հինգ վեցերորդը վարձով էր տրվում, գեներալ Եպանչինը մի հսկայական տուն էլ ուներ Սադովայա փողոցի վրա, որը նույնպես արտակարգ եկամուտ էր բերում։ Բացի այդ երկու տներից, Պետերբուրգի հենց մերձակայքում ուներ մի չափազանց շահավետ ու աչքի ընկնող կալվածք. Պետերբուրգի գավառում մի ինչ֊որ ֆաբրիկա էլ ուներ։ Անցյալում գեներալ Եպանչինը, ինչպես բոլորին հայտնի էր, մասնակցում էր վարձակալություններին։ Այժմ նա մասնակցում էր և չափազանց նշանակալից ձայն ուներ մի քանի պատկառելի ակցիոներական ընկերություններում։ Նա մեծ գումարների, մեծ զբաղմունքների և մեծ կապերի տեր մարդու համբավ էր վայելում։ Որոշ տեղերում նա դարձել էր միանգամայն անհրաժեշտ, ի միջի այլոց նաև իր պաշտոնավայրում։ Մինչդեռ հայտնի էր նաև, որ Իվան Ֆյոդորովիչ Եպանչինը կրթություն չստացած մարդ է և ծագումով զինվորի զավակ. վերջինս, անտարակույս, միայն նրա պատվին կարող էր վերաբերվել, բայց գեներալը, թեև խելացի մարդ էր, միևնույն ժամանակ փոքրիկ, միանգամայն ներելի, թուլություններ ուներ և չէր սիրում որոշ ակնարկներ։ Բայց անվիճելի էր, որ նա խելացի ու ճարպիկ մարդ էր։ Նա, օրինակ, չցուցադրվելու, որտեղ հարկն է՝ աննկատելի դառնալու սիստեմ ուներ և նրան շատերը գնահատում էին հենց պարզության համար, հենց այն բանի համար, որ նա միշտ գիտեր իր տեղը։ Մինչդեռ, եթե միայն իմանային այդ դատավորները, թե երբեմն ի՛նչ է կատարվում Իվան Ֆյոդորովիչի հոգում, որն այնքան լավ գիտեր իր տեղը։ Թեև իրոք առօրյա գործերում նա թե՛ պրակտիկա, թե՛ փորձ ուներ և մի քանի շատ նշանակալի ընդունակություններ, բայց սիրում էր իրեն ցուցադրել ավելի շուտ որպես ուրիշի կամքը կատարող, քան սեփական կամքի տեր, «առանց շողոքորթության նվիրված» մարդ, և — ո՞ւր չի հասնում դարը — ռուս և սիրալիր մարդ։ Վերջին տեսակետից նրան նույնիսկ մի քանի զավեշտական անեկդոտներ են պատահել. բայց գեներալը երբեք չէր վհատում, նույնիսկ ամենազվարճալի անեկդոտների դեպքում, ընդսմին նրա բանն աջողում էր նույնիսկ թղթախաղում, իսկ նա խաղում էր չափազանց խոշոր գումարով և նույնիսկ դիտավորյալ ոչ միայն չէր ուզում թաքցնել իր այդ փոքրիկ իբր թե թուլությունը դեպի խաղաթուղթը, որն այնպես էականորեն և շատ դեպքերում էր նրան պետք եկել, այլև ցուցադրում էր այն։ Նա պատկանում էր խառն հասարակությանը, հասկանալի է, համենայն դեպս՝ «տուզերի» հասարակությանը։ Բայց ամեն ինչ առջևում էր, ժամանակը ներում էր, ժամանակն ամեն ինչ ներում էր և ամեն ինչ գալու էր ժամանակի ընթացքում և իր կարգով։ Եվ գեներալ Եպանչինի տարիքն էլ, ինչպես ասում են, լիակատար ծաղկման շրջանում էր, այսինքն՝ հիսունվեց տարեկան և բնավ ոչ ավելի, որը համենայն դեպս ծաղկուն հասակ է, մի հասակ, որից իսկապես սկսվում է իսկական կյանքը։ Առողջությունը, դեմքի գույնը, ամուր, թեև սև, ատամները, ամրակազմ, կուռ կազմվածքը, դեմքի մտահոգ արտահայտությունը առավոտյան պաշտոնավայրում, զվարթ արտահայտությունը երեկոյան թղթախաղի Ժամանակ կամ նորին պայծառափայլության մոտ՝ ամեն ինչ նպաստում էր նորին գերազանցության ներկա և ապագա հաջողություններին և վարդեր սփռում նրա կյանքի ճանապարհին։
Գեներալը ծաղկափթիթ ընտանիք ուներ։ Ճիշտ է, այստեղ արդեն ամեն ինչ վարդ չէր, բայց փոխարենը շատ այնպիսի բան էլ կար, որի վրա արդեն վաղուց էին սկսել լրջորեն ու սրտանց կենտրոնանալ նորին գերազանցության ամենագլխավոր հույսերն ու նպատակները։ Եվ ի՞նչը, կյանքում ո՞ր նպատակն է ծնողական նպատակներից ավելի սրբազան ու կարևոր։ Ինչի՞ց պետք է կառչել, եթե ոչ ընտանիքից։ Գեներալի ընտանիքը բաղկացած էր կնոջից և երեք հասուն աղջիկներից։ Գեներալն ամուսնացել էր շատ վաղուց, երբ դեռ պորուչիկի աստիճան ուներ, գրեթե իրեն հասակակից աղջկա հետ, որը ոչ գեղեցկություն ուներ, ոչ կրթություն, որից որպես օժիտ նա ստացել էր ընդամենը հիսուն հոգի, բայց ճիշտ է, որ հենց դրանք էին հիմք ծառայել նրա հետագա բախտի: Բայց գեներալը հետագայում երբեք չէր տրտնջացել իր վաղաժամ ամուսնության համար, երբեք քամահրանքով չէր մոտեցել այդ ամուսնությանը, որպես պատանության անհաշվենկատ հափշտակության և իր կնոջն այնքան էր հարգում և երբեմն այնքան էր վախենում նրանից, որ նույնիսկ սիրում էր։ Գեներալի կինը Միշկինների իշխանական տոհմից էր, թեև ոչ փայլուն, բայց չափազանց հնամենի տոհմից, և իր ծագման համար չափազանց հարգում էր իրեն։ Այն Ժամանակվա ազդեցիկ անձերից մեկը, մեկն այն հովանավորներից, որոնց համար, ի դեպ, հովանավորելը ոչինչ չարժի, համաձայնեց հետաքրքրվել երիտասարդ իշխանադստեր ամուսնությամբ։ Նա երիտասարդ սպայի առաջ բացեց դարպասի դռները և նրան հրեց ներս, իսկ սրան նույնիսկ ոչ թե հրել էր պետք, այլ միայն մի հայացք, զուր չէր կորչի։ Աննշան բացառություններով, ամուսիններն իրենց երկարատև հոբելյանի ամբողջ ժամանակն ապրել էին համերաշխ։ Դեռևս շատ երիտասարդ տարիքում գեներալի կինը որպես տոհմիկ իշխանադուստր և տոհմի վերջին, իսկ գուցե և իր անձնական հատկությունների շնորհիվ, կարողանում էր իր համար գտնել շատ բարձր հովանավորուհիներ, հետագայում, իր ամուսնու հարստության և պաշտոնական դիրքի պայմաններում նա սկսեց այդ բարձր շրջանակում նույնիսկ փոքր-ինչ ընտելանալ։
Այդ վերջին տարիները մեծացան ու հասունացան գեներալի բոլոր երեք դուստրերը՝ Ալեքսանդրան, Ադելաիդան, Ագլայան։ Ճիշտ է, բոլոր երեքն էլ միայն Եպանչինա էին, բայց մոր կողմից իշխանական տոհմից էին, ոչ փոքր օժիտով, այնպիսի հորով, որը հետագայում, գուցե և շատ բարձր պաշտոնի հավակնորդ էր, և, որ նույնպես բավական կարևոր է, բոլոր երեքն էլ զարմանալի գեղեցիկ էին, չբացառելով նաև ավագին, Ալեքսանդրային, որի քսանհինգն արդեն անցել էր։ Միջնեկը քսաներեք տարեկան, էր, իսկ կրասերի՝ Ագլայայի քսան տարին նոր էր լրացել։ Այս կրտսերն արդեն նույնիսկ բոլորովին գեղեցկուհի էր և սկսել էր բարձր հասարակության մեջ ուշադրություն հրավիրել իր վրա։ Բայց այդ էլ դեռ բոլորը չէր. բոլոր երեքն էլ աչքի էին ընկնում կրթությամբ, խելքով ու տաղանդներով։ Հայտնի էր, որ նրանք զարմանալի սիրում էին միմյանց և մեկը մյուսին աջակցում էր։ Հիշատակվում էր նույնիսկ երկու ավագ քույրերի ինչ֊որ զոհաբերության մասին հօգուտ ընտանիքի ընդհանուր կուռքի՝ կրտսերի։ Հասարակության մեջ նրանք ոչ միայն չէին սիրում ցուցադրվել, այլ նույնիսկ չափազանց համեստ էին։ Ոչ ոք նրանց չէր կարող կշտամբել մեծամտության ու գոռոզության մեջ, մինչդեռ գիտեին, որ նրանք հպարտ են և իրենց հարգը հասկանում են։ Ավագը երաժշտուհի էր, միջնեկը՝ հիանալի նկարիչ, բայց այդ մասին երկար տարիներ գրեթե ոչ ոք չգիտեր և դա բացվեց միայն ամենավերջին ժամանակներս, այն էլ պատահաբար։ Մի խոսքով, նրանց մասին չափազանց շատ գովաբանական բաներ էին խոսվում։ Բայց կային և չարկամներ։ Սարսափով էր խոսվում այն մասին, թե նրանք ինչքան գիրք են կարդացել։ Նրանք չէին շտապում ամուսնանալ, հասարակության մի որոշ շրջանակ թանկ էին գնահատում, բայց և այնպես ոչ այնքան։ Դա առավել ևս ուշագրավ էր, որովհետև բոլորը գիտեին նրանց հոր ուղղությունը, բնավորությունը, նպատակներն ու ցանկությունները։
Արդեն ժամը տասնմեկին մոտ էր, երբ իշխանը քաշեց գեներալի տան դռան զանգը։ Գեներալն ապրում էր երկրորդ հարկում և զբաղեցնում էր, ըստ հնարավորին, համեստ, թեև իր կշռին համապատասխան շենք։ Իշխանի առաջ դուռը բացեց լիվրե հագած մի սպասավոր, և նա պետք է շատ երկար բացատրություն տար այդ մարդուն, որը հենց սկզբից ևեթ կասկածանքով էր նայում իշխանին ու նրա կապոցին։ Վերջապես բազմակի ու որոշակի հայտարարություններից հետո, որ նա իրոք իշխան Միշկինն է և որ ինքը կարևոր գործով անպայման պետք է տեսնի գեներալին, տարակուսած սպասավորը նրան տարավ կողքի փոքրիկ նախասենյակը, հենց կաբինետի ընդունարանի մոտ, և ձեռքից ձեռք նրան հանձնեց մի ուրիշ սպասավորի, որն առավոտները հերթապահում էր այդ նախասենյակում և գեներալին զեկուցում այցելուների մասին։ Այդ մյուս սպասավորը ֆրակ էր հագած, ուներ քառասունամյա ծառայության կրծքանշան ու մտահոգ դեմք և նորին գերազանցության հատուկ կաբինետային սպասարկուն ու զեկուցողն էր, որի հետևանքով էլ գիտեր իր արժեքը։
— Սպասեցեք ընդունարանում, իսկ կապոցն այստեղ թողեք,— ասաց նա, դանդաղ ու փքված նստելով իր բազկաթոռին և խստահայաց զարմանքով նայեց իշխանին, որը տեղավորվել էր հենց այդտեղ, նրա կողքի աթոռի վրա, կապոցը ձեռքին։
— Եթե թույլ կտաք,— ասաց իշխանը,— ավելի լավ է, սպասեի այստեղ ձեզ հետ, թե չէ այնտեղ մենակ ի՞նչ անեմ։
— Նախասենյակում չի կարելի, որովհետև դուք այցելու եք, այլ կերպ՝ հյուր։ Դուք հենց գեներալի՞ն եք ուզում տեսնել։
Սպասավորը ըստ երևույթին չէր կարող հաշտվել այդպիսի այցելուին ներս թողնելու մտքի հետ և որոշեց մի անգամ էլ հարցնել նրան։
— Այո, ես գործ ունեմ...— սկսեց իշխանը։
— Ես ձեզ չեմ հարցնում, թե ինչ գործ է, իմ գործը միայն ձեր մասին զեկուցելն է։ Իսկ առանց քարտուղարի, ես ասացի, չեմ գնա ձեր մասին զեկուցելու։
Այդ մարդու կասկածամտությունը, թվում է, գնալով ավելանում էր. իշխանը խիստ տարբերվում էր ամենօրյա այցելուների կարգից, ու թեև գեներալը բավական հաճախ, գրեթե ամեն օր, որոշված ժամին ստիպված էր լինում ընդունել, հատկապես գործով, երբեմն նույնիսկ շատ բազմազան հյուրերի, բայց հակառակ սովորության և բավական ընդարձակ հրահանգի, կամերդիները մեծ կասկածի մեջ էր. զեկուցելու համար քարտուղարի միջնորդությունն անհրաժեշտ էր։
— Բայց դուք իսկապե՞ս... արտասահմանից եք,— մի տեսակ ակամա հարցրեց նա վերջապես, և շփոթվեց, գուցե նա ուզում էր հարցնել. «Բայց դուք իսկապե՞ս իշխան Միշկինն եք»։
— Այո, հենց նոր եմ վագոնից իջել։ Ինձ թվում է, դուք ուզում եք հարցնել իրո՞ք ես իշխան Միշկինն եմ, բայց չհարցրիք քաղաքավարությունից։
— Հըմ...— բառաչեց զարմացած լակեյը։
— Հավատացնում եմ ձեզ, որ չեմ խաբել և դուք իմ փոխարեն պատասխանատու չեք լինի։ Իսկ որ ես այս տեսքով եմ և կապոցը ձեռքիս, այստեղ զարմանալու բան չկա. ներկայումս իմ հանգամանքները լավ չեն։
— Հըմ։ Գիտեք, ես դրանից չեմ վախենում։ Զեկուցել ես պարտավոր եմ, և ձեզ մոտ կգա քարտուղարը, բացի այն դեպքից, եթե դուք... Ահա հենց բանն էլ էն է, որ բացի այն դեպքից... Դուք չքավորության պատճառով գեներալի մոտ խնդրելու չե՞ք եկել, համարձակվում եմ, եթե կարելի է իմանալ։
— Օ, ոչ, դրանում միանգամայն համոզված եղեք։ Ես ուրիշ գործեր ունեմ։
— Դուք ինձ ներեցեք. ես ձեր տեսքին նայելով հարցրի։ Սպասեցեք քարտուղարին, ինքն հիմա զբաղված է գնդապետի հետ, իսկ հետո կգա և քարտուղարը... ընկերական է։
— Ուրեմն, եթե երկար եմ սպասելու, ապա կխնդրեի ձեզ. չի՞ կարելի այստեղ որևէ տեղ ծխել։ Ծխամորճս ու թութունս հետս են։
— Ծը-խե-ե՞լ,— արհամարհական տարակուսանքով աչքերը նրա վրա բարձրացրեց կամերդիները, կարծես թե ականջներին դեռ չհավատալով,— ծխե՞լ։ Ոչ, ձեզ չի կարելի ծխել, համ էլ ձեզ ամոթ է դա մտքներումդ ունենալ։ Հե՜... զարմանք բան։
— Օ, ախար ես չխնդրեցի այս սենյակում. ախար ես գիտեմ, ես դուրս կգայի որևէ տեղ, ուր որ ասեիք, որովհետև ես սովոր եմ, բայց ահա երեք ժամ է չեմ ծխել։ Ասենք, ինչպես կուզեք, և, գիտե՞ք, մի առած կա. ուրիշի վանքը...
— Դե ես ինչպե՞ս զեկուցեմ ձեզ նման մարդու մասին,— գրեթե ակամա քրթմնջաց կամերդիները։— Առաջինն այն է, որ ձեզ նույնիսկ վայել չէ այստեղ գտնվել, այլ պետք է ընդունարանում նստեք, որովհետև դուք ինքներդ այցելուի կարգին եք պատկանում, այլ կերպ ասած՝ հյուր եք և ինձնից պատաոխան կպահանջեն... բայց էդ ի՞նչ, մտադիր եք մեզ մո՞տ ապրել, թե ոնց,— ավելացրեց նա, մի անգամ էլ խեթ նայելով իշխանի կապոցին, որն ըստ երևույթին նրան հանգիստ չէր տալիս։
— Ոչ, չեմ կարծում։ Նույնիսկ եթե հրավիրեն, էլի չեմ մնա։ Ես ուղղակի եկել եմ ծանոթանալու և ուրիշ ոչինչ։
— Ինչպե՞ս։ Ծանոթանալո՞ւ,— զարմանքով ու եռապատկված կասկածանքով հարցրեց կամերդիները,— բա ինչպե՞ս սկզբում ասացիք, թե գործով եք եկել։
— Օ, համարյա թե ոչ գործով։ Այսինքն, եթե ուզում եք, մի գործ կա, այնպես, ուղղակի խորհուրդ պիտի հարցնեմ, բայց գլխավորապես, ծանոթանալու համար, որովհետև ես իշխան Միշկին եմ, իսկ գեներալի կինը՝ Եպանչինան, նույնպես Միշկին իշխանադուստրերից վերջինն է, և բացի ինձանից ու նրանից, ուրիշ Միշկիններ այլևս չկան։
— Ուրեմն դուք դեռ ազգական է՞լ եք,— ցնցվեց արդեն գրեթե բոլորովին վախեցած սպասավորը։
— Այդ էլ համարյա թե ոչ։ Ասենք, եթե ձգելու լինենք, իհարկե, ազգականներ ենք, բայց այնքան հեռավոր, որ իսկապես նույնիսկ չենք կարող համարվել։ Ես արտասահմանից մի անգամ նամակով դիմել էի գեներալի կնոջը, բայց նա չպատասխանեց։ Այնուամենայնիվ ես հարկ համարեցի վերադառնալուց հետո կապեր հաստատել։ Իսկ ձեզ այս բոլորը հիմա բացատրում եմ, որպեսզի չկասկածեք, որովհետև տեսնում եմ, որ դուք դեռ անհանգստանում եք. զեկուցեցեք, որ իշխան Միշկինն է և հենց զեկույցի մեջ կերևա իմ այցելության պատճառը։ Կընդունեն՝ լավ, չեն ընդունի՝ նույնպես, գուցե շատ լավ։ Միայն կարծում եմ, չեն կարող չընդունել, գեներալի կինն իհարկե կուզենար տեսնել իր տոհմի ավագ և միակ ներկայացուցչին, իսկ նա իր ցեղը շատ է գնահատում, ինչպես ստույգ իմացել եմ նրա մասին։
Թվում էր, թե իշխանի խոսակցությունն ամենապարզ խոսակցություն էր, բայց որքան պարզ էր, այնքան էլ ավելի անհեթեթ էր դառնում տվյալ դեպքում, և փորձված կամերդիները չէր կարող չզգալ ինչ֊որ մի բան, որը միանգամայն վայելուչ է, երբ մարդ խոսում է մարդու հետ և միանգամայն անվայելուչ է, երբ հյուրը խոսում է _սպասավորի_ հետ։ Իսկ քանի որ սպասավորները շատ ավելի խելացի են, քան սովորաբար նրանց մասին կարծում են նրանց տերերը, ապա կամերդին մտքովն էլ անցավ, որ այստեղ երկու բան կա՝ կամ իշխանը մի որևէ ցոփ ու անառակի մեկն է և անպայման եկել է աղքատություն անելու, կամ իշխանը ուղղակի հիմար է և պատվազգացություն չունի, որովհետև խելացի ու պատվազգաց իշխանը չէր նստի նախասենյակում և իր գործերի մասին սպասավորի հետ խոսի, և ուրեմն, թե մեկ և թե մյուս դեպքում ինքը ստիպված չէ՞ր նրա համար պատասխան տալ։
— Բայց, համենայն դեպս, լավ կլիներ ընդունարան բարեհաճեիք,— նկատեց նա ըստ հնարավորին հաստատակամ։
— Եթե այնտեղ նստած լինեի, այս ամենը ձեզ բացատրած չէի լինի,— ուրախ ծիծաղեց իշխանը,— և, նշանակում է, իմ թիկնոցին ու կապոցին նայելով դուք մինչև հիմա պիտի անհանգստանայիք։ Իսկ հիմա գուցե կարիք էլ չկա, որ քարտուղարին սպասեք, այլ գնացեք ու ինքներդ զեկուցեցեք։
— Ես ձեզ նման այցելուի մասին առանց քարտուղարի զեկուցել չեմ կարող, համ էլ դուք ինքներդ, հատկապես քիչ առաջ, պատվիրեցիք ոչ ոքի համար նրան չանհանգսաացնել, քանի գնդապետն այնտեղ է, իսկ Գավրիլա Արդալիոնովիչը առանց զեկուցելու է գնում։
— Չինովնի՞կը։
— Էդ Գավրիլա Արդալիոնովի՞չը։ Ոչ։ Նա իր կողմից Ընկերության մեջ է ծառայում։ Գոնե կապոցը հրեն էստեղ դրեք։
— Ես արդեն դրա մասին մտածում էի. եթե թույլ կտաք։ Եվ, գիտե՞ք, թիկնոցս էլ կհանեմ։
— Իհարկե, հո թիկնոցով չե՞ք մտնելու նրա մոտ։
Իշխանը վեր կացավ, շտապով թիկնոցը հանեց վրայից և մնաց բավականին վայելուչ և լավ կարած, թեև արդեն մաշված պիջակով։ Ժիլետի վրա ձգվում էր մի պողպատե շղթայիկ։ Շղթայից կապված էր ժնևյան արծաթե ժամացույց։
Թեև իշխանը հիմար էր,— սպասավորն արդեն այդպես էր եզրակացրել,— բայց և այնպես գեներալի կամերդիներին վերջապես անվայելուչ թվաց իր կողմից խոսակցությունը շարունակել այցելուի հետ, չնայած նրան, որ իշխանը չգիտես ինչու նրան դուր էր զալիս, իհարկե, յուրովի։ Բայց մյուս տեսակետից նա նրա մեջ վճռական ու կոպիտ զայրույթ էր աոաջացնում։
— Իսկ գեներալի կինը ե՞րբ է ընդունում,— հարցրեց իշխանը, նորից Նստելով առաջվա տեղը։
— Այդ արդեն իմ գործը չի։ Ընդունում են տարբեր, նայած դեմքին։ Դերձակուհուն տասնմեկին էլ է թույլ տալիս։ Գավրիլա Արդալիոնովիչին էլ մյուսներից վաղ են թույլ տալիս, նույնիսկ վաղ նախաճաշին են թույլ տալիս։
— Այստեղ ձմեռը ձեր սենյակներն ավելի տաք են, քան արտասահմանում,— նկատեց իշխանը,— բայց այնտեղ փողոցներում ավելի տաք է, քան մեզ մոտ, իսկ նրանց տներում ձմեռը ռուս մարդը անսովորությունից նույնիսկ ապրել չի կարող։
— Չե՞ն վառում։
— Այո, և տներն էլ ուրիշ տեսակ են սարքած, այսինքն վառարաններն ու լուսամուտները։
— Հըմ։ Իսկ երկա՞ր ժամանակ եք բարեհաճել ճամփորդել։
— Չորս տարի։ Ասենք, ես համարյա շարունակ նույն տեղում էի նստած, գյուղում։
— Մեր ռուսականից ե՞տ եք վարժվել։
— Այդ էլ ճիշտ է։ Կհավատա՞ք, զարմանում եմ ինքս ինձ վրա, թե ինչպես չեմ մոռացել ռուսերեն խոսել։ Ահա հիմա խոսում եմ ձեզ հետ, իսկ ինքս մտածում եմ. «Չէ, վատ չեմ խոսում»։ Ես, գուցե, հենց դրա համար էլ այսքան շատ եմ խոսում։ Ճիշտ, երեկվանից շարունակ ուզում եմ ռուսերեն խոսել։
— Հը՛մ։ Հե՛։ Իսկ Պետերբուրգում առաջ ապրե՞լ եք։ (Ինչքան էլ իրեն զսպում էր սպասավորը, բայց անհնար էր չշարունակել այդպիսի բարեկիրթ ու քաղաքավարի խոսակցությունը)։
— Պետերբուրգո՞ւմ։ Համարյա բոլորովին ոչ, այնպես, ուղղակի անցողակի։ Առաջ էլ այստեղ ոչինչ չգիտեի, իսկ հիմա, լսել եմ, այնքան նոր բան կա, որ, ասում են, ով որ էլ գիտեր, նորից֊նոր ճանաչել է սովորում։ Այստեղ հիմա դատարանների մասին շատ են խոսում։
— Հը՛մ... դատարանները։ Դատարանները՝ էդ ճիշտ է, որ դատարանները։ Իսկ ինչ, էնտեղ ինչպե՞ս է, դատարանում ավելի արդա՞ր է, թե չէ։
— Չգիտեմ։ Ես մերոնց մասին շատ եմ լավ բաներ լսել։ Ահա էլի մեզ մոտ մահապատիժ չկա։
— Իսկ այնտեղ մահվան դատապարտո՞ւմ են։
— Այո։ Ես Ֆրանսիայում եմ տեսել, Լիոնում։ Ինձ Շնեյդերն է իր հետ այնտեղ տարել։
— Կախո՞ւմ են։
— Ոչ, Ֆրանսիայում միշտ գլխատում են։
— Իսկ բղավո՞ւմ է։
— Որտեղի՜ց։ Մի վայրկյան է։ Մարդուն դնում են, և մեքենայի վրայով ընկնում է մի էսպիսի լայն դանակ, ծանր, ուժեղ, գիլյոտին է կոչվում... Գլուխն այնպես է թռչում, որ աչքդ չես հասցնում թարթել։ Նախապատրաստություններն են ծանր։ Այ, երբ հայտարարում են վճիռը, պատրաստում են, կապում, կառափնարան բարձրացնում, այ այստեղ սարսափելի է։ Ժողովուրդը հավաքվում է, նույնիսկ կանայք, թեև այնտեղ չեն սիրում, որ կանայք նայեն։
— Նրանց բանը չէ։
— Իհարկե։ Իհարկե։ Այդպիսի՜ տանջանք... Հանցագործը խելացի մարդ էր, անվախ, ուժեղ, տարեց, Լեգրո էր ազգանունը։ Ահա, ես ձեզ ասում եմ, ուզում եք հավատացեք, ուզում եք ոչ, երբ կառափնարան էր բարձրանում, լալիս էր, թղթի պես ճերմակ էր։ Մի՞թե դա հնարավոր է։ Մի՞թե սարսափելի չէ։ Դե, ո՞վ է վախից լաց լինում։ Մտքովս էլ չէր անցնում, թե վախից կարող է լաց լինել ոչ երեխան, մի մարդ, որը երբեք լաց չի եղել, որ քառասունհինգ տարեկան է։ Այդ րոպեին ի՞նչ է կատարվում հոգու հետ, ի՞նչ ցնցումների են հասցնում նրան։ Կոպիտ ծաղր է հոգու նկատմամբ, ուրիշ ոչինիչ։ Ասված է. «Մի սպանաներ», ուրեմն նրա համար, որ սպանել է, նրան է՞լ պետք է սպանել։ Ոչ, այդ չի կարելի։ Ահա ես դա տեսել եմ արդեն մի ամիս առաջ, իսկ մինչև հիմա կարծես աչքիս առաջ է։ Մի հինգ անգամ երազիս է եկել։
Իշխանը նույնիսկ ոգևորվեց խոսելիս, նրա դալուկ դեմքին թեթև կարմրություն երևաց, թեև խոսվածքը առաջվա պես մեղմ էր։ Կամերդիները համակրական հետաքրքրությամր հետևում էր նրան, այնպես, որ կարծես չէր ուզում կտրվել, գուցե նա էլ երևակայության տեր և խորհել փորձող մարդ էր։
— Դեռ լավ է, որ տանջանքը քիչ է,— նկատեց նա,— երբ գլուխը թռչում է։
— Գիտե՞ք ինչ,— տաք-տաք վրա բերեց իշխանը,— ահա դուք նկատեցիք դա, և ճիշտ այդպես բոլորն էլ նկատում են, ինչպես դուք, և մեքենան դրա համար է հնարված, գիլյոտինը։ Իսկ իմ գլխով այն ժամանակ մի միտք անցավ. իսկ եթե դա նույնիսկ ավելի վա՞տ է։ Սա ձեզ համար ծիծաղելի է, սա ձեզ տարօրինակ է թվում, բայց որոշ երևակայության դեպքում նույնիսկ այդպիսի միտք է ծագում։ Մտածեցեք. եթե, օրինակ, խոշտանգում է. այդ դեպքում տառապանքն ու վերքերը, տանջանքը մարմնական է, և, հետևապես, այդ բոլորը ուշադրությունը շեղում է հոգեկան տանջանքից, այնպես որ մինչև մեռնելդ միայն վերքերիցդ ես տանջվում։ Իսկ չէ որ գլխավորը, ամենաուժեղ ցավը, գուցե, վերքերը չեն, այլ ահա այն, որ ահա հաստատ գիտես, որ ահա մի ժամ անց, հետո տասը րոպե անց, հետո կես րոպե անց, հետո այժմ, հենց հիմա հոգիդ դուրս կթռչի մարմնիցդ, և որ այլևս մարդ չես լինի, և որ դա արդեն հաստատ է. գլխավորն այն է, որ հաստատ է։ Ահա հենց որ գլուխդ դնում ես դանակի տակ և լսում ես, թե նա ինչպես է սահում գլխիդ վերև, ահա հենց այդ քառորդ վայրկյանն է ամենասարսափելին։ Գիտե՞ք արդյոք, որ դա իմ ֆանտազիան չէ, այլ որ այդպես շատերն էին ասում։ Ես դրան այնքան չեմ հավատում, որ ուղղակի ձեզ կասեմ իմ կարծիքը։ Սպանության համար սպանելը պատժի անհամեմատ ավելի մեծ չափ է, քան բուն ոճիրը։ Դատավճռով սպանելն անհամեմատ ավելի սարսափելի է, քան ավազակային սպանությունը։ Նա, ում սպանում են ավազակները, մորթում են գիշերը, անտառում, կամ որևէ կերպ, անպայման դեռ հույս է ունենում, որ կփրկվի, մինչև վերջին ակնթարթը։ Դեպքեր են եղել, որ արդեն կոկորդը կտրել են, իսկ նա դեռ հույս ունի, կամ փախչում է, կամ աղերսում։ Իսկ այստեղ հաստատորեն խլում են այդ ամբողջ վերջին հույսը, որով մեռնելը տասնապատիկ հեշտ է. այստեղ դատավճիռ կա, և ամենասարսափելի տանջանքը նրանում է, որ հաստատորեն չես խուսափի, և դրանից ավելի ուժեղ տանջանք չկա աշխարհում։ Զինվորին բերեք և մարտի Ժամանակ կանգնեցրեք հենց թնդանոթի առաջ ու կրակեցեք նրա վրա, նա դեռ հույս կունենա, բայց հենց այդ զինվորին հաստատ կարդացեք մահվան դատավճիռը, նա խելքը կթռցնի կամ լաց կլինի։ Ո՞վ է ասել, թե մարդկային բնությունը ի վիճակի է առանց խելագարության դրան դիմանալու։ Ինչի՞ համար է այդպիսի այլանդակ, անօգուտ, անտեղի կոպիտ ծաղրը։ Գուցե և կա այնպիսի մարդ, որին կարդացել են դատավճիռը, թողել են, որ մի քիչ տանջվի, իսկ հետո ասել են. «Գնա, քեզ ներում են»։ Ահա այդպիսի մարդը, գուցե, կկարողանար պատմել։ Այդ տանջանքի ու այդ սարսափի մասին Քրիստոսն էլ է ասել։ Ոչ, մարդու հետ այդպես վարվել չի կարելի։
Կամերդիները թեև այդ բոլորը չէր կարողանա այնպես արտահայտել, ինչպես իշխանը, բայց, իհարկե, թեև ոչ ամեն ինչ, բայց գլխավորը հասկացավ, որը երևում էր նույնիսկ նրա սրտաշարժված դեմքից։
— Եթե այդքան ուզում եք ծխել,— ասաց նա,— ապա, գուցե և կարելի է, միայն թե շտապով։ Որովհետև մեկ էլ հանկարծ հարցնեն, իսկ դուք չկաք։ Ահա այստեղ սանդուղքի տակ, տեսնո՞ւմ եք, դուռ կա։ Դռնով մտեք, աջ կողմում մի խցիկ կա, այնտեղ կարելի է, միայն օդանցքը բացեք, որովհետև դա կարգ չէ...
Բայց իշխանը չհասցրեց ծխելու գնալ։ Հանկարծ նախասենյակ մտավ մի երիտասարդ, ձեռքին թղթեր։ Կամերդիներն սկսեց նրա մուշտակը հանել։ Երիտասարդը աչքերը շլեց իշխանի վրա։
— Սա, Գավրիլա Արդալիոնիչ,— սկսեց կամերդիները գաղտնաբար ու գրեթե տնավարի,— զեկուցում է, որ իշխան Միշկինն է և տիկնոջ ազգականը, արտասահմանից է եկել գնացքով, և ձեռքին կապոց ունի միայն...
Շարունակությունն իշխանը չլսեց, որովհետև կամերդիներն սկսեց շշնջալ։ Գավրիլա Արդալիոնովիչը ուշադրությամբ լսում էր և մեկ֊մեկ հետաքրքրությամբ նայում իշխանին, վերջապես դադարեց լսելուց և անհամբեր մոտեցավ նրան։
— Դուք իշխան Միշկի՞նն եք,— հարցրեց նա չափազանց սիրալիր ու քաղաքավարի։ Դա մի շատ գեղեցիկ երիտասարդ էր, նույնպես մոտ քսանութ տարեկան, բարեկազմ, խարտյաշ, միջահասակից բարձր, նապոլեոնյան փոքրիկ մորուքով. խելացի և շատ գեղեցիկ դեմքով մի մարդ։ Միայն նրա ժպիտը, իր ողջ սիրալիրությամբ հանդերձ, արդեն չափից ավելի նուրբ էր. ժպտալիս ատամները ցուցադրվում էին ինչ֊որ արդեն չափից ավելի հավասար-մարգարտաշար. հայացքը, չնայած ողջ զվարթությանը և արտաքին պարզասրտությանը, ինչ֊որ չափից ավելի ուշադիր ու փորձող էր։
«Նա, ըստ երևույթին, երբ մենակ է, բոլորովին այսպես չի նայում և, գուցե, երբեք չի ծիծաղում»,— կարծես թե զգաց իշխանը։
Իշխանը հապճեպ բացատրեց այն ամենը, ինչ կարող էր, գրեթե նույնը, ինչ առաջ արդեն բացատրել էր կամերդիներին, իսկ դրանից էլ առաջ՝ Ռոգոժինին։ Այնինչ Գավրիլա Արդալիոնովիչը ինչ֊որ բան էր մտաբերում։
— Արդյոք դուք չէի՞ք բարեհաճել,— հարցրեց նա,— մոտ մի տարի առաջ կամ ավելի նորերս նամակ ուղարկել, կարծեմ Շվեյցարիայից, Ելիզավետա Պրոկոֆևնային։
— Ճիշտ այդպես։
— Ուրեմն ձեզ այստեղ գիտեն և երևի հիշում են։ Դուք նորին գերազանցության մո՞տ եք եկել։ Հիմա կզեկուցեմ... Նա հիմա ազատ կլինի։ Միայն թե դուք... շնորհ անեիք առայժմ ընդունարան։ Ինչո՞ւ նա այստեղ է,— խստորեն դիմեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը կամերդիներին։
— Ասում եմ, ինքը չցանկացավ...
Այդ ժամանակ հանկարծ բացվեց առանձնասենյակի դուռը, և մի զինվորական, թղթապանակը ձեռքին, բարձրաձայն խոսելով և հրաժեշտ տալով, դուրս եկավ այնտեղից։
— Դու այստե՞ղ ես, Գանյա,— կանչեց մի ձայն առանձնասենյակից,— հապա շնորհ արա այստեղ։
Գավրիլա Արդալիոնովիչը գլուխ տվեց իշխանին և շտապ անցավ առանձնասենյակը։
Մի երկու րոպե անց դուռը նորից բացվեց, և լսվեց Գավրիլա Արդալիոնովիչի զրնգուն ու սիրալիր ձայնը.
— Իշխան, համեցե՜ք։
=== III ===
=== IV ===
=== V ===
=== VI ===
