Changes
/* VIII։ Ընկերները */
=== VIII։ Ընկերները ===
Իհարկե, ավելի շատ ինձ ձգում էին մերոնք, այն է՝ «ազնվականները», հատկապես առաջին շրջանում։ Սակայն բանտում գտնվող ռուս նախկին երեք ազնվականներից (Ակիմ Ակիմիչ, լրտես Ա.֊վր և նա, ում հայրասպան էին համարում) ճանաչում և խոսում էի միայն Ակիմ Ակիմիչի հետ։ Խոստովանեմ, ես մոտեցա նրան, այսպես ասած, հուսալքությունից, ամենասաստիկ տրտմության պահին, երբ արդեն ոչ մեկին մոտենալ չէր նախատեսվում, նրանից բացի։ Նախորդ գլխում փորձել եմ մեր բոլոր մարդկանց տեսակավորել, կարգերի բաժանել, սակայն հիմա, վերհիշելով Ակիմ Ակիմիչին, կարծում եմ, մի կարգ էլ կարելի է ավելացնել։ Ճիշտ է, մենակ նա էր այդ կարգում։ Կատարելապես անտարբեր տաժանապարտների տեսակն է։ Կատարելապես անտարբեր, այսինքն այնպիսիք, ում համար միևնույնն էր ապրել ազատության մեջ, թե բանտում, հարկավ չկային մեզ մոտ և չէին կարող լինել, բայց կարծում եմ, Ակիմ Ակիմիչը բացառություն էր։ Նույնիսկ բանտում էլ տնավորվել էր այնպես, ասես ամբողջ կյանքը պատրաստվում էր ապրել այդտեղ. նրան շրջապատող ամեն ինչ, սկսած ներքնակից, բարձերից, ամանեղենից, տեղը տեղին էին այնպես խիտ, այնքան կայուն։ Բացօթևանայինի, ժամանակավորի հետք իսկ չէր նկատվում։ Դեռևս շատ տարիներ ուներ բանտում մնալու, բայց հազիվ թե երբևէ մտածեր դուրս գալու մասին։ Սակայն եթե նա հաշտվել էր իրականության հետ, ապա հարկավ, ոչ սրտով, այլ թերևս ենթակարգումից, ինչ նրա համար, ի դեպ, միևնույնն էր։ Բարի մարդ էր և նույնիսկ օգնում էր ինձ սկզբում խորհուրդներով և մանր֊մունր ծառայություններով, սակայն երբեմն, մեղանչում եմ, ակամա այնպիսի անօրինակ թախիծ էր իջնում վրաս նրանից, հաակապես առաջին շրջանում, ինչից առավելապես էր սաստկանում առանց այդ էլ տրտմալի իմ հոգեվիճակը։ Հենց տրտմությունից էլ խոսքի էի բռնվում նրա հետ։ Լինում էր մեկ֊մեկ, որևէ կենդանի խոսքի ծարավի՝ թեկուզ մաղձոտ, թեկուզ անհամբեր, թեկուզ որևէ չարությամբ լի, մենք գոնե մեր բախտի վրա դառնանում էինք միասին, իսկ նա լռում էր, սոսնձում էր լապտերիկները կամ պատմում, ինչպիսի ստուգատես էր իրենց մոտ այսինչ թվականին, ով էր դիվիզիայի պետը, ինչպես էին անուն֊հայրանուն ով կոչում նրան, գոհ էր մնացել ստուգատեսից, թե՝ ոչ, ինչպես փոխվեցին հրաձիգների ազդանշանները և այլն։ Եվ այդ ամենն այնպիսի մի համաչափ, բարեպատշաճ ձայնով, ճիշտ ասես ջուր էր ծորում կաթիլ֊կաթիլ։ Նա նույնիսկ համարյա երբեք չէր ոգևորվում, երբ ինձ պատմում էր, թե Կովկասում ինչ֊որ գործողության մասնակցելու համար արժանացել էր «նուրբ Աննա» տարբերանշանը թրի վրա կրելու։ Լոկ ձայնն էր այդ պահին դառնում մի տեսակ առանձնապես ծանրումեծ և կշռավոր։ Թեթևակի իջեցնում էր ձայնը, նույնիսկ ինչ֊որ խորհրդավորության երանգով, երբ արտասանում էր «Սուրբ Աննա», և դրանից հետո մի երեք րոպե առանձնապես լռակյաց ու վեհատեսք դառնում... Այդ առաջին տարում լինում էին հիմար պահեր, երբ ես (ու միշտ էլ՝ մի տեսակ հանկարծակի) սկսում էի համարյա թե ատել Ակիմ Ակիմիչին հայտնի չէ, թե ինչու և լուռ նզովում ճակատագիրս, որ թախտաշարի վրա մեզ տեղավորել է գլուխ֊գլխի։ Սովորաբար, մեկ ժամ անց արդեն կշտամբում էի ինքս ինձ դրա համար։ Սակայն դա միայն առաջին տարում էր, հետագայում հոգով կատարելապես հաշտվեցի Ակիմ Ակիմիչի հետ և ամաչում էի նախկին հիմարություններիցս։ Իսկ երես֊երեսի, հիշում եմ, երբեք չվիճեցինք իրար հետ։
Այդ երեք ռուսներից բացի, բանտում լինելուս ընթացքում, ուրիշ ութը հոգի կային։ Ոմանց հետ շփվեցի բավականին մտերմավարի և անգամ հաճույքով, բայց ոչ բոլորի։ Նրանցից լավագույնները մի տեսակ ախտահարված էին, բացառիկներ ու ծայրաստիճան անհանդուրժող։ Երկուսի հետ հետագայում պարզապես դադարեցի խոսել։ Նրանց մեջ ուսյալները միայն երեքն էին՝ Բ.֊սկին, Մ.֊կին և ծերուկ Ժ.֊կին՝ նախկինում ինչ֊որ տեղ մաթեմատիկայի պրոֆեսոր էր եղել։ Բարի, լավ ծերուկ էր, մեծ խենթ, և չնայած լուրջ կրթվածությանը, կարծում եմ, ծայրաստիճան սահմանափակ մի մարդ։ Միանգամայն ուրիշ էին Մ.֊ը և Բ.֊ը։ Մ.֊ի հետ լավ մտերմացա միանգամից, երբեք չվիճեցի, հարգում էի, բայց սիրել, կապվել նրա հետ երբեք չէի կարող։ Խորապես չվստահող և չարացած մարդ էր, սակայն կարողանում էր զարմանալիորեն լավ տիրապետել իրեն։ Ահա և այդ չափից ավելի մեծ կարողությունն էլ դուր չէր գալիս, մի տեսակ զգացվում էր, որ երբեք և ոչ մեկի առաջ նա սիրտը չի բացի։ Իմիջիայլոց, գուցեև սխալվում եմ։ Ուժեղ և վերին աստիճանի ազնվաբարո բնավորություն ուներ։ Մարդկանց հետ նրա վարվեցողության արտակարգ, անգամ ճիզվիտական ճարպկությունն ու զգուշավորությունը երևցնում էին նրա քողարկված, խորունկ սկեպտիցիզմը։ Այնինչ, հենց այդ երկվությունից տառապող հոգի էր՝ սկեպտիցիզմը և խորքային անբեկանելի հավատն իր որոշ հատուկ համոզմունքների, հույսերի հանդեպ։ Սակայն և, չնայած իր կենցաղային համակ ճապկությանը, անհաշտ թշնամանք ուներ Բ.֊վի և նրա բաբեկամ Տ.֊սկիի հանդեպ։ Բ.֊ը հիվանդ, փոքր֊ինչ թոքախտի հակված մարդ էր, դյուրաբորբոք և նյարդային, բայց ըստ էության, անչափ բարի և անգամ մեծահոգի։ Նրա դյուրաբորբոքությունը երբեմն հասնում էր արտակարգ անհանդուրժողականության և քմահաճությունների։ Ես չդիմացա այդ բնավորությանը և հետագայում հեռացա Բ.֊ից, բայց չդադարեցի սիրել նրան, իսկ Մ.֊ի հետ թեև չվիճեցի, բայց երբեք չսիրեցի նրան։ Բ.֊ից բաժանվելով, այնպես եղավ, որ ես անմիջապես պիտի հեռանայի նաև Տ.֊սկիից, նույն այն երիտասարդից, ում մասին հիշատակել եմ նախորդ գլխում, մեր հայցապահանջի մասին պատմելիս։ Ինձ համար շատ ափսոս էր դա։ Տ.֊սկին թեև ուսյալ չէր, սակայն բարի, արիասիրտ, մի խոսքով փառավոր երիտասարդ էր։ Ամբողջ բանն այն էր, որ նա այնքան էր սիրում ու հարգում Բ.֊ին, այն աստիճան էր երկրպագում, որ բոլոր նրանց, ովքեր թեթևակի խզում էին կապերը Բ․֊ից, տեղնուտեղը գրեթե թշնամի էր համարում իրեն։ Նա Մ.֊ից էլ հետագայում կարծեմ հեռացավ Բ.֊ի պատճառով, թեև երկար ժամանակ քաջալերում էր իրեն։ Իմիջիայլոց, նրանք բոլորն էլ բարոյապես հիվանդ, քինոտ, դյուրաբորբոք, չվստահող մարդիկ էին։ Հասկանալի էր. նրանց համար շատ ծանր էր, շատ ավելի ծանր, քան մեզ համար։ Հեռու էին իրենց հայրենիքից։ Ոմանք աքսորված էին երկար ժամկետներով, տասը, տասներկու տարով, իսկ գլխավորը՝ խորապես կանխակալ հայացքով էին նայում շրջապատող բոլորին, տաժանապարտների մեջ տեսնելով սոսկ գազանություն ու չէին կարող, անգամ չէին կամենում նրանց մեջ զանազանել գեթ մի բարի գիծ, մարդկային և ոչ մի բան, ինչը նույնպես շատ էր հասկանալի. այդ տարաբախտ տեսակետին նրանց հանգեցրել էին հանգամանքների ուժը, ճակատագիրը։ Հստակ է, որ թախիծը նրանց խեղդում էր բանտում։ Չերքեզների, թաթարների, Իսայ Ֆոմիչի հետ սիրալիր էին և բարյացակամ, սակայն խորշանքով խուսափում էին մյուս բոլոր տաժանապարտներից։ Մեն միայն ստարոդուբցի հնածիսականն էր վայելում նրանց համակ հարգանքը։ Ի դեպ, հատկանշական է, որ տաժանապարտներից ոչ մեկը, ամբողջ այն ընթացքում քանի դեռ բանտում էի, չկշտամբեց նրանց ո՛չ ծագման, ո՛չ հավատքի, ո՛չ մտածելակերպի համար, ինչ դրսևորում է մեր հասարակ ժողովուրդն օտարերկրացիների, գերազանցապես գերմանացիների նկատմամբ, թեև ի դեպ, շատ հազվադեպ։ Իմիջիայլոց, գերմանացիների վրա թերևս ծիծաղեն սոսկ, գերմանացին իրենից ներկայացնում է խորապես կոմիկական ինչ֊որ բան ռուս հասարակ մարդու համար։ Իսկ մեր գերմանացիների հետ տաժանապարտները վարվում էին նույնիսկ հարգալիր, շատ ավելի, քան մեզ՝ ռուսներիս հետ, և բոլորովին ''ձեռ չէին տալիս''։ Սակայն սրանք, թվում է, երբեք չէին ուզում նկատել և գիտակցել դա։ Ես ասացի Տ.֊սկու մասին։ Դա նա էր, որ երբ առաջին աքսորավայրից նրանց տեղափոխում էին մեր բերդը, Բ.֊ին ձեռքերի վրա էր բերել համարյա ամբողջ ճանապարհը, երբ սա թուլակազմ և տկար, հոգնել էր կալաներթի կեսից։ Սկզբում նրանց ուղարկել էին Ու.-գորսկ նրանք պատմում էին, որ այնտեղ իրենց համար լավ էր, այսինքն՝ շատ ավելի լավ, քան մեր բերդում։ Սակայն նրանք սկսել էին ինչ֊որ, ի դեպ, միանգամայն անմեղ նամակագրություն ուրիշ աքսորյալների հետ, ուրիշ մի քաղաքից, այդ պատճառով էլ հարկ էին համարել նրանցից երեքին տեղափոխել մեր բերդը՝ ավելի մոտ բարձրագույն ղեկավարության աչքին։ Նրանց երրորդ ընկերը Ժ.-ն էր։ Մինչ նրանց գալը Մ.-ը միակն էր բանտում։ Եվ ինչպե՜ս պիտի թախծեր իր աքսորի առաջին տարում։
Այդ Ժ.֊ն Աստծուն հավերժորեն աղոթող ծերուկն էր, ում մասին արդեն հիշատակել եմ։ Մեր բոլոր քաղաքական հանցագործները ջահելներ էին, ոմանք՝ նույնիսկ շատ ջահել։ Միայն Ժ.-ն էր արդեն հիսունն անց։ Հարկավ, ազնիվ մարդ էր, բայց փոքր֊ինչ տարօրինակ։ Նրա ընկերները՝ Բ.-ն և Տ.-ը չէին սիրում նրան շատ, նույնիսկ չէին խոսում հետը, նրա մասին ասելով, թե կամակոր է և կռվազան։ Չգիտեմ, որքան էին իրավացի տվյալ դեպքում։ Բանտում, ինչպեսև ամեն ուրիշ տեղ, ուր մարդիկ խմբվում են ոչ կամովին, այլ ստիպողաբար, ինձ թվում է, ավելի շուտ կարելի է կռվշտել և նույնիսկ ատել միմյանց, քան ազատության մեջ։ Շատ հանգամանքներ են նպաստում դրան։ Իմիջիայլոց, Ժ.-ը բավականին բթամիտ էր, գուցեև անդուր։ Մնացած բոլոր ընկերները նույնպես յոլա չէին գնում նրա հետ։ Թեև չկռվեցի նրա հետ, բայց առանձնապես էլ չմտերմացա։ Իր առարկան՝ մաթեմատիկան, կարծեմ թե գիտեր։ Հիշում եմ իր կիսառուսերենով շարունակ ջանում էր բացատրել ինչ-որ մի հատուկ, իր իսկ հորինած աստղագիտական համակարգ։ Ինձ ասել էին, որ մի Ժամանակ դա տպագրել է, բայց գիտական աշխարհում ընդամենը ծիծաղել էին։ Ինձ թվում է, խելքը թեթևակի թռցրել էր։ Օրեր ի վեր նա ծնկաչոք աղոթում էր Աստծուն, որով ձեռք էր բերել ամբողջ տաժանավայրի ընդհանուր հարգանքը, ինչը և վայելեց մինչև իր կյանքի վերջը։ Նա մահացավ մեր հոսպիտալում, ծանր հիվանդությունից հետո, իմ աչքի առաջ։ Իմիջիայլոց, տաժանապարտների հարգանքը նա վաստակել էր առաջին իսկ քայլից մեր բանտում, պլաց֊մայորի հետ իր պատմությունից հետո։ Ու.֊գորսկից մինչև մեր բանտն ընկած ճանապարհին նրանց չէին սափրել, մորուքներն աճել էին, այնպես որ, երբ նրանց բերել էին ուղիղ մեր մայորի մոտ, ապա վերջինս կատաղել֊մոլեգնել էր աստիճանակարգության նման խախտման վրա, ինչում նրանք ամենևին մեղավոր չէին։
― Այս ի՜նչ տեսք ունեն սրանք,— թնդացել էր մայորը։— Սրանք թափառաշրջիկներ են, ավազակներ։
Ժ.֊ը, որ այն ժամանակ վատ էր հասկանում ռուսերեն ու կարծել էր, թե հարցնում են ովքե՞ր են իրենք, թափառաշրջիկներ, թե ավազակներ, պատասխանել էր.
― Մենք թափառաշրջիկներ չենք, այլ քաղաքական հանցագործներ։
― Ի֊իիի՞նչ։ Դու կոպտո՞ւմ ես, կոպտո՞ւմ ես,— ոռնացել էր մայորը։ Կորդեգարդիա՜, հարյուր ճիպտազարկ, անմիջապես, հենց հիմա՛։
Ծերունուն պատժել էին, անծպտուն պառկել էր ճիպոտների տակ, ձեռքն ատամներով կծել ու դիմացել էր ճիպտածեծին, առանց որևէ բղավոցի կամ տնքոցի, անշարժ։ Բ.֊ն և Տ.֊ն այդ ընթացքում արդեն մտել էին բանտ, ուր Մ.֊ն արդեն սպասել էր դարպասի մոտ և նետվել՝ նրանց վզից կախվելու, թեև մինչ այդ երբեք չէր տեսել նրանց։ Մայորի ընդունելությունից ցնցված, Ժ.֊ի մասին ամեն ինչ պատմել էին։ Հիշում եմ, ինչպես էր Մ.֊ը պատմում ինձ այդ մասին. «Ես կատաղած էի,― ասում էր նա,― չէի հասկանում, ինչ է կատարվում ինձ հետ, դողացնում էի, ինչպես տենդի մեջ։ Uպասում էի Ժ.֊ին դարպասի մոտ։ Նա պիտի գար կորդեգարդիայից, ուր պատժել էին իրեն։ Հանկարծ բացվեց դռնակը։ Ժ.֊ը, չնայելով ոչ ոքի, գունաթափ դեմքով և դողդոջուն, սպրդնած շրթունքներով, անցավ բակում հավաքված կալանավորների միջով, որոնք արդեն իմացել էին, որ ազնվական են պատժում, գնաց բանտասենյակ, ուղիղ իր տեղը և ոչ մի բառ չասելով, սկսեց ծնկաչոք աղոթել Աստծուն։ Տաժանապարտներն ապշած էին և նույնիսկ հուզված։ Հենց տեսա այդ ծերունուն,— ասաց Մ․֊ը,― ալեհեր, ծննդավայրում թողած կնոջը, զավակներին, հենց տեսա նրան ծնկաչոք, խայտառակ կերպով պատժված ու աղոթող, դուրս պրծա բանտասենյակների ետևը և ամբողջ երկու ժամ ասես ցնորված լինեի, ես փրփել էի»․․․ Տաժանապարտները սկսեցին շատ հարգել ժ.-ին այդ օրվանից և նրան միշտ հարգանքով էին վերաբերվում։ Նրանց հատկապես դուր էր եկել, որ պատժվողը չէր գոռացել ճիպոտների տակ։
Սակայն հարկ է ասել ամբողջ ճշմարտությունը. սույն օրինակներով ամենևին չի կարելի դատել Սիրիր աքսորված ազնվականների հանդեպ ղեկավարության վերաբերմունքի մասին, ով էլ լինեին աքսորյալները՝ ռուս, թե լեհ։ Օրինակը սոսկ ցույց է տալիս, որ կարելի է դեմ առնել չարամիտ մարդու, և իհարկե, եթե նման մարդը որևէ տեղ առանձին կամ ավագ հրամանատար է, ապա աքսորյալի ճակատագիրն այն դեպքում, եթե աքսորյալին հատկապես չսիրեր այդ չարակամ հրամանատարը, շատ վատ ապահովված կլիներ նա։ Բայց չի լինի չխոստովանել, որ Սիբիրում ամենավերին ղեկավարությունը, ումից կախված էր մնացյալ բոլոր հրամանատարների տոնը և տրամադրվածությունը, աքսորյալ ազնվականների հանդեպ շատ է խտրական և առանձին դեպքերում նույնիսկ ջանում է զիջողություններ անել նրանց, մյուս տաժանապարտների՝ հասարակ ժողովրդի համեմատությամբ։ Պատճառները հստակ են. բարձրագույն պետերը, նախ և առաջ, իրենք էլ են ազնվականներ, երկրորդը, դեռևս նախկինում էր պատահել, որոշ ազնվականներ չէին պառկել ճիպոտների տակ և հարձակվել պատժողների վրա, ինչից սարսափելի բաներ էին եղել, իսկ երրորդը, ինձ թվում է, գլխավորն է դա՝ արդեն վաղուց, դեռևս երեսունհինգ տարի դրանից առաջ, հանկարծ միանգամից Սիբիրում էին հայտնվել աքսորյալ ազնվականների զանգվածներ, և հենց այդ աքսորյալները երեսուն տարվա ընթացքում կարողացել էին այնպես դրսևորել իրենց ամբողջ Սիբիրում, որ ղեկավարությունն արդեն հնուց եկած, ժառանգած սովորությամբ, իմ ժամանակ հայտնապես ուրիշ աչքերով էր նայում ազնվական հանցագործներին, քան մյուս բոլոր աքսորյալներին։ Բարձրագույն ղեկավարությանը հետևելով, վարժվել էին այդ նույն աչքերով նայել նաև ստորին հրամանատարները, հարկավ, փոխառնելով այդ հայացքը և տոնը վերևից, հպատակվելով, ենթարկվելով դրան։ Ի դեպ, ստորին հրամանատարներից շատերը բութ հայացքով նայում, քթի տակ քննադատում էին վերևից իջած կարգադրությունները և շատ, շատ ուրախ կլինեին, եթե միայն իրենց չխանգարեին տնօրինել յուրովի։ Բայց նրանց ամենևին թույլ չէին տալիս։ Ես հաստատ հիմքեր ունեմ այդպես կարծելու, և ահա, թե ինչու։ Տաժանակրության երկրորդ կարգը, որտեղ գտնվում էի ես և կազմված էր բերդի կալանավորներից՝ զինվորական ղեկավարության ներքո, անհամեմատելի ծանր էր մնացյալ երկու կարգերից, այն է՝ երրորդից (գործարանային) և առաջինից (հանքային)։ Ծանր էր ոչ միայն ազնվականների, այլև բոլոր կալանավորների համար հենց այն պատճառով, որ այդ կարգում ղեկավարությունը և կառուցվածքն ամբողջապես զինվորական էր, շատ նման Ռուսաստանի կալանավորական վաշտերին։ Զինվորական ղեկավարությունն ավելի խիստ էր, կարգերը՝ նեղող, միշտ շղթայված, միշտ պահախմբի հսկողության ներքո, միշտ փակի տակ։ Իսկ դա նման ուժով չկա մյուս երկու կարգերում։ Համենայն դեպս, այդպես էին ասում մեր բոլոր կալանավորները, իսկ նրանց մեջ կային գործի գիտակներ։ Նրանք բոլորը մեծ ուրախությամբ կգնային առաջին կարգաբաժին, որն օրենքներում համարվում էր ծանրագույն, և նույնիսկ բազմիցս երազում էին դա։ Ռուսաստանում կալանավորական վաշտերի մասին, բոլոր նրանք, ովքեր եղել էին այնտեղ, խոսում էին զարհուրանքով և հավատացնում, որ Ռուսաստանում ավելի ծանր տեղ չկա, քան կալանավորական վաշտերն են՝ բերդերում, և որ այնտեղի կյանքին համեմատած, Սիբիրում դրախտ է։ Հետևաբար, այնպիսի խիստ պայմաններում, ինչպես մեր բանտում, զինվորական ղեկավարության ներկայությամբ, անձամբ գեներալ-նահանգապետի աչքի առաջ և ի վերջո, այդպիսի դեպքերի պարագային (երբեմն պատահող), մի քանի կողմնակի, սակայն պաշտոնական անձինք, չարամտորեն կամ ծառայողական ջանադրությունից, պատրաստ էին գողունի հայտնել ուր հարկն է, որ իբր այս֊այս կարգի հանցագործներին այսինչ֊այնինչ անբարեմիտ հրամանատարները զիջողություններ են անում, եթե այդպիսի մի տեղում, ասում եմ, ազնվական֊հանցագործներին նայում էին փոքր֊ինչ ուրիշ աչքերով, քան մյուս տաժանապարտներին, առավել ևս՝ առավել արտոնյալ առաջին և երկրորդ կարգերում։ Հետևաբար, ըստ այն տեղի, ուր ես էի գտնվում, ինձ թվում է, կարող եմ այդ առումով դատել ամրողջ Սիբիրի մասին։ Դրա վերաբերյալ բոլոր լուրերն ու պատմությունները, որ հասնում էին ինձ առաջին և երկրորդ կարգի աքսորյալներից, հաստատում էին իմ եզրահանգումը։ Իսկապես էլ, բոլոր ազնվականներիս մեր բանտում ղեկավարությունը նայում էր առավել ուշադիր և զգուշավոր։ Գործի և ապրուստի խնդրում կտրականապես չկար որևէ զիջողություն. նույն աշխատանքները, նույն կալանդները, նույն կողպեքները, մի խոսքով, ամեն բան նույնը, ինչ բոլոր կալանավորներինը։ Թեթևացնել էլ չէր կարելի։ Ես գիտեմ, որ այդ քաղաքում, ''ոչ ուշ անցյայում'' այնքան մատնիչներ կային, այնքան խարդավանք, այնքան միմյանց տակ փոս փորողներ, որ ղեկավարությունը, բնականաբար, վախենում էր մատնությունից։ Իսկ այն ժամանակ ինչն ավելի սարսափելի կլիներ մատնությունից, թե հայտնի կարգի հանցագործներին զիջողություններ են անում։ Այդպիսով, ամեն ոք վախենում էր, և մենք ապրում էինք բոլոր տաժանապարտներին հավասար, սակայն մարմնական պատժի վերաբերյալ որոշ բացառություն կար։ Ճիշտ է, մեզ շատ կարգին էլ կճիպտեին, եթե արժանի լինեինք, այսինքն մեղավոր լինեինք որևիցե խնդրում։ Դա էր պահանջում ծառայության և հավասարության պարտքը՝ մարմնական պատիժների առումով։ Բայց հենց այնպես, զուր տեղը, թեթևամտորեն չէին ճիպտի, իսկ հասարակ կալանավորների նկատմամբ նմանօրինակ թեթևամիտ վերաբերմունք, հարկավ, պատահում էր, առանձնապես որոշ կրտսեր հրամանատարների և ամեն հարմար առիթով կարգադրելու և վախ ներշնչելու սիրահաների օրոք։ Մեզ հայտնի էր, որ պարետը, իմանալով ծերունի Ժ.֊ի պատմության մասին, շատ էր բարկացել մայորի վրա և հանդիմանել, որ բարի լինի հետագայում ձեռքերին ազատություն չտալ։ Ինձ այդպես պատմեցին բոլորը։ Մեզ մոտ գիտեին նաև, որ ինքը՝ գեներալ֊նահանգապետը, որ վստահում էր մեր մայորին ու մասամբ էլ սիրում, որպես որոշ ընդունակությունների տեր, ճշտակատար մարդու, իմանալով այդ պատմության մասին, նույնպես նկատողություն էր արել նրան։ Եվ մեր մայորն ընդունել էր դա ի գիտություն։ Օրինակ, ինչպես կուզեր ձեռքը գցել Մ.֊ին, ում ատում էր Ա.֊ի մատնությունների պատճառով, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում նրան ճիպտել տալ, թեև առիթ էր որոնում, դեսուդեն քշում նրան և պատրվակ փնտրում։ Ժ.֊ի պատմության մասին իմացավ ամբողջ քաղաքը, և ընդհանուր կարծիքը մայորի դեմ էր։ Շատերն էին նրան կշտամբում, ոմանք նույնիսկ տհաճություններով։ Հիշում եմ հիմա նաև իմ առաջին հանդիպումը պլաց֊մայորի հետ։ Մեզ, այսինքն, ինձ և մեկ ուրիշ աքսորյալի, ում հետ միասին բանտ մտանք, դեռևս Տոբոլսկում վախեցրել էին այդ մարդու անդուր բնավորության մասին պատմություններով։ Այդ ժամանակ այնտեղ գտնվող շատ հին, քսանհինգամյա ժամկետով աքսորյալները ազնվականներից, որոնք մեզ ընդունել էին խոր համակրանքով և ամբողջ ժամանակ շփումներ ունեին մեզ հետ, քանի դեռ նստած էինք կալանառաք կետում, զգուշացնում էին մեր ապագա հրամանատարից և խոստանում անել ամեն բան, ինչ սոսկ կարող էին, ծանոթ մարդկանց միջոցով մեզ պաշտպանելու նրա հանդիպումներից։ Իսկապես էլ, գեներալ֊նահանգապետի երեք դուստրերը, որոնք այն ժամանակ հյուր էին եկել Ռուսաստանից իրենց հորը, նրանցից նամակներ էին ստացել և կարծեմ, թե խոսել էին հոր հետ մեր օգտին։ Սակայն ի՞նչ կարող էր անել նա։ Միայն ասել էր մայորին, որ մի քիչ բծախնդիր լինի։ Ցերեկվա ժամը երեքին մոտ մենք, այսինքն ես և ընկերս, հասանք այդ քաղաքը, և զինվորները մեզ տարան ուղիղ մեր տիրակալի մոտ։ Կանգնած էինք նախասենյակում, սպասելով նրան։ Այդ ընթացքում արդեն մարդ էին ուղարկել, բանտային ենթասպային կանչելու։ Հենց նա հայտնվեց, դուրս եկավ նաև պլաց֊մայորը։ Կաս֊կարմիր, բշտիկապատ և չար դեմքը մեզ վրա թողեց արտակարգ տրտմալի տպավորություն, ճիշտ կարծես մի չար սարդ վազեց ոստայնն ընկած խեղճ ճանճի վրա։
― Անունդ ի՞նչ է,— հարցրեց նա ընկերոջս։ Խոսում էր արագ֊արագ, չոր, կտրուկ, ակներև էր, որ ցանկանում է տպավորություն գործել մեզ վրա։
― Այսինչ֊այսինչ։
― Քո՞նը,— շարունակեց, դիմելով ինձ, վրաս հառած ակնոցը։
― Այսինչ-այսինչ։
― Ենթասպա, անմիջապես տարեք բանտ, կորդեգարդիայում ածիլեք քաղաքացիների պես, գլխի կեսը, կալանդները հագցրեք վաղն ևեթ։ Այդ ի՞նչ շինելներ են, որտեղի՞ց եք ստացել,— հարցրեց հանկարծ, ուշադրություն դարձնելով մեջքին դեղին շրջանակով մեր շինելներին, որ Տոբոլսկում էինք ստացել, դրանցով էլ ներկայացել նրա պայծառ տեսությանը,— նոր համազգեստ է։ Հավանաբար, մի նոր համազգեստ է... Դեռ նախատեսվում է... Պետերբուրգից...— խոսում է նա, հերթով դեսուդեն դարձնելով մեզ։— Հետները ոչինչ չունե՞ն,— մեկեն հարցրեց մեզ հսկող ժանդարմին։
― Սեփական հագուստ ունեն, ձերդ բարձր բարեծնություն,— պատասխանեց ժանդարմը, մի տեսակ ակնթարթորեն ձգվելով, նույնիսկ թեթևակի դողով։ Նրան բոլորը ճանաչում էին, բոլորը նրա մասին լսել էին, նա բոլորին վախեցնում էր։
― Ամեն ինչ վերցնել։ Նրանց տալ միայն սպիտակեղեն, այն էլ սպիտակ, գունավորը եթե կա, վերցնել։ Մնացած ամեն ինչ ծախել աճուրդով։ Փողը մուտքագրել։ Կալանավորը սեփականություն չունի,— շարունակեց նա, խստությամբ մեզ նայելով։— Տեսեք հա, ձեզ լավ կպահեք, որ ոչինչ չլսեմ։ Թե չէ․․․ մարմ-նա-կան պա-տիժ։ Ամենափոքր զանցանքի համար ճի՛պ֊պտա՛-հա՛֊րե՛լ․․․
Այդ ամբողջ երեկո անսովորությունից համարյա հիվանդ էի, այդ ընդունելության պատճառով։ Ի դեպ, տպավորությունս սաստկացել էր նաև այն ամենից, ինչ տեսել էի բանտում, սակայն իմ բանտ մտնելու մասին արդեն պատմել եմ։
Ես նոր հիշատակեցի, որ մեզ ոչ մի զիջողություն չէին անում և չէին համարձակվի անել, ոչ մի թեթեացում գործի մեջ՝ մնացյալ կալանավորների համեմատությամբ։ Բայց մեկ անգամ փորձեցին անել․ ես և Բ․-ն լրիվ երեք ամիս գնում էինք ինժեներական գրասենյակ, որպես գրագիրներ։ Սակայն դա արեցին ծածուկ-գողունի, ինժեներական ղեկավարությունն էր անում։ Այսինքն, մնացած բոլորը, թերևս ում հարկն էր, գիտեին, բայց ձևացնում էին, թե չգիտեն։ Դա եղավ դեռևս խմբի հրամանատար Գ.֊կովի օրոք։ Փոխգնդապետ Գ.֊ը մեզ մոտ էր ընկել ասես երկնքից, շատ քիչ մնաց մեզ մոտ, եթե չեմ սխալվում, կես տարուց ոչ ավելի, նույնիսկ ավելի քիչ, և մեկնեց Ռուսաստան, անսովոր տպավորություն գործելով բոլոր կալանավորների վրա։ Նրան ոչ թե սիրում էին կալանավորները, երկրպագում էին, եթե միայն այդ բառը կարելի է օգտագործել այստեղ։ Ինչպես էր դա արել, չգիտեմ, բայց գրավել էր նրանց առաջին անգամից։ «Հոր պես է, հոր պես, ուրիշ ծնող պետք չէ»,— րոպեն մեկ ասում էին կալանավորները, ինժեներական բաժնի նրա կառավարման ամբողջ ընթացքում։ Կարծեմ, թե ահավոր ուտող֊խմող էր։ Կարճահասակ, հանդուգն, ինքնավստահ հայացքով։ Բայց դրա հետ մեկտեղ, սիրալիր էր կալանավորների հետ, համարյա թե քնքշության աստիճան, և իրոք, հոր պես էր սիրում նրանց։ Թե ինչու էր այդչափ սիրում կալանավորներին, ասել չեմ կարող, սակայն նա չէր կարող տեսնել կալանավորին և մի սիրալիր, ուրախ բան չասել նրան, չծիծաղել նրա հետ, չկատակել, և գլխավորը՝ դրա մեջ ղեկավարման որևէ բանի կաթիլ անգամ չկար, անհավասար կամ զուտ ղեկավարական հոգածություն նշանակող թեկուզ որևէ մանրուք։ Յուրային ընկեր էր, յուրային մարդ՝ վերին աստիճանի։ Սակայն, չնայած նրա այդ ամբողջ բնազդական ազատականությանը, կալանավորները և ոչ մի անգամ չմեղանչեցին նրա դեմ որևիցե անհարգալիր, ընտանեվարի վարմունքով։ Ընդհակառակը։ Միայն կալանավորի ամբողջ դեմքը կշողար՝ հրամանատարին հանդիպելիս, և հանելով գլխարկը, ժպտադեմ կնայեր, երբ նա մոտենար իրեն։ Իսկ եթե խոսք բացեր, ասես նվեր կաներ։ Այդպիսի հանրահռչակ մարդիկ լինում են։ Տեսքը՝ կտրիճական, քայլում էր ուղիղ, անթեք։ «Արծի՛վ է, արծի՜վ»,— նրա մասին կասեին կալանավորները մեկ֊մեկ։ Բայց վիճակը թեթևացնել, հարկավ, ոչնչով չէր կարող, նա տնօրինում էր միայն ինժեներական աշխատանքները, որոնք բոլոր հրամանատարների օրոք ընթանում էին իրենց ամենօրյա, մեկընդմիշտ հաստատված կարգով։ Գուցե միայն, պատահմամբ հանդիպելով խմբին գործատեղում և տեսնելով, որ գործն ավարտված է, ավել ժամանակ չէր պահի և կարձակեր, նախքան թմբկազարկը։ Սակայն դուր էր գալիս նրա վստահությունը կալանավորի նկատմամբ, մանր-մունր բծախնդրության և բորբոքվածության բացակայությունը, իշխանավորի հարաբերություններում այլևայլ վիրավորական ձևերի կատարյալ բացակայությունը։ Եթե նա կորցներ հազար ռուբլի, ես կարծում եմ, մեր միջից առաջին գողը եթե գտներ, կտաներ ու կտար նրան։ Այո, համոզված եմ, այդպես էլ կլիներ։ Ինչպիսի խորունկ կարեկցանքով իմացան կալանավորները, որ իրենց արծիվ-հրամանատարը շատ թունդ վիճել է մեր ատելի մայորի հետ։ դա եղավ նրա գալու առաջին իսկ ամսում։ Մեր մայորն ինչ-որ ժամանակ ծառայել էր նրա հետ։ Նրանք հանդիպեցին երկար ընդմիջումից հետո որպես բարեկամներ և պիտի որ նշեին միասին։ Բայց հանկարծ խզում առաջացավ։ Նրանք կռվեցին, և Գ.-ը մահացու թշնամի դարձավ նրա համար։ Նույնիսկ լսեցինք՝ ինչպես կռվեցին մի դիպվածով, ինչ մեր մայորի հետ կարող էր պատահել՝ նա հաճախ էր կռվշտում։ Հենց դա լսեցին կալանավորները, նրանց ուրախությանը սահման չկար։ «Ութաչքանին ո՜նց պիտի յոլա գնար նրա հետ, նա՝ արծիվ, իսկ մերը...», և այստեղ սովորաբար ոչ տպագրելի մի բառ էին ավելացնում։ Մեզ մոտ անչափ հետաքրքրվում էին, թե ով է ում զխկել։ Եթե նրանց ծեծկռտուքի մասին լուրը ճիշտ չլիներ (ինչ գուցեև այդպես էր), ապա, կարծում եմ, մեր կալանավորների համար շատ վրդովեցուցիչ կլիներ։ «Չէ, հաստատ, որ հրամանատարը հախից եկել է,— խոսում էին նրանք,— նա փոքր-մոքր է, բայց ճարպիկ, իսկ մերը, լսեք՝ ասեմ, թախտի տակ է մտել»։ Բայց շուտով Գ.-ը մեկնեց, և կալանավորները վերստին վհատության մեջ ընկան։ Ինժեներական հրամանատարները, ճիշտ է, մեզանում բոլորն էլ լավն էին, իմ օրոք փոխվեցին երեքը, չորսը, «բայց էլ նրա նմանին չենք արժանանա,— ասում էին կալանավորները,— արծիվ էր, արծիվ ու պահապան»։ Ահա, հենց այդ Գ.֊ն էլ շատ էր սիրում մեզ՝ ազնվականներիս, և վերջում կարդագրեց ինձ և Բ.-ին երբեմն գրասենյակ գնալ։ Իսկ նրա մեկնելիս, դա տնօրինվեց ավելի ճիշտ ձևով։ Ինժեներների մեջ կային մարդիկ (հատկապես մեկը), որոնք շատ էին համակրում մեզ։ Գնում էինք, թղթեր արտագրում, մեր ձեռագրերը նույնիսկ սկսեցին կատարելագործվել, երբ հանկարծ բարձրագույն ղեկավարությունից հրաման եկավ՝ մեզ վերադարձնել մեր նախկին գործերին. ինչ-որ մեկը հասցրել էր մատնել։ Ի դեպ, լավ էլ եղավ, գրասենյակը սկսել էր երկուսիս էլ շատ ձանձրացնել։ Հետագայում, շուրջ եկու տարի, Բ.-ի հետ անբաժան գնում էինք նույն գործին, ավելի հաճախ՝ արհեստանոցում։ Ասում֊խոսում էինք իրար հետ մեր հույսերի, համոզմունքների մասին։ Փառավոր մարդ էր, բայց համոզմունքները հաճախ տարօրինակ էին, բացառիկ։ Մարդկանց որոշակի խմբի մեջ՝ շատ խելացի, հաճախ հաստատվում են միանգամայն տարիմաստ ըմբռնումներ։ Սակայն հանուն դրանց ինչ-քա՜ն էին տառապում, ինչքան թանկ էին վճարում դրա համար, որ կտրվելն անչափ ցավալի էր, համարյա անհնար։ Բ.-ը ցավագին էր ընդունում յուրաքանչյուր առարկություն և թունալի պատասխանում ինձ։ Ի դեպ, շատ հարցերում գուցեև ավելի իրավացի էր ինձնից, չգիտեմ, բայց ի վերջո մենք բաժանվեցինք, և դա շատ դառն էր ինձ համար՝ արդեն շատ բան էինք հայտնել միմյանց։
Այդ ընթացքում Մ.-ը տարետ արի դառնում էր մի տեսակ ավելի տրտում ու մռայլ։ Թախիծն էր տիրել նրան։ Նախկինում, բանտում գտնվելուս առաջին շրջանում, նա ավելի դյուրահաղորդ էր, այնուամենայնիվ, հոգին ավելի հաճախ ու ավելի շատ էր բացում։ Արդեն երեք տարի տաժանավայրում էր այն ժամանակ, երբ բանտ մտա։ Սկզբում նա ավելի շատ բաներով էր հետաքրքվում, թե ինչ է կատարվել աշխարհում այդ երկու տարվա ընթացքում, ինչի մասին գաղափար անգամ չուներ բանտում նստած. հարցուփորձ էր անում ինձ, լսում, հուզվում։ Բայց վերջում, տարիների հետ, այդ ամենը մի տեսակ կենտրոնանալ սկսեց ներսում, սրտում։ Ածուխների վրա մոխիր էր նստում։ Չարացածությունն աճում էր ավելի ու ավելի։ «Je hais ces brigands»,— կրկնում էր հաճախակի, ատելությամբ նայելով տաժանապարտներին, որոնց հասցրել էի ավելի մոտիկից ճանաչել, և իմ ոչ մի փաստարկը նրանց օգտին, չէր ազդում վրան։ Չէր հասկանում, թե ինչ եմ ասում, երբեմն, ի դեպ, ցրված համաձայնում էր, բայց վաղն արդեն կրկնում էր. «Je hais ces brigands»։ Իմիջիայլոց, իրար հետ հաճախ էինք խոսում ֆրանսերեն, այդ պատճառով էլ աշխատանքները հսկող ժանդարմներից մեկը՝ Դրանիշնիկովը, հայտնի չէ ինչ նկատառումով, մեզ ֆերշել անունը տվեց։ Մ.-ն ոգևորվում էր, միայն մորը հիշելիս։ «Նա ծեր է, հիվանդ,— ասում էր ինձ,— աշխարհում ամենից շատ ինձ է սիրում, ես էլ էստեղ նստած, չեմ իմանում ո՞ղջ է, թե չէ։ Նրա համար հերիք է, որ իմանա ինձ ինչպես են քշել շարքերի միջով...»։ Մ.-ն ազնվական չէր, և աքսորից առաջ մարմնական պատիժ էր ստացել։ Դա հիշելիս, նա սեղմում էր ատամները և ջանում մի կողմ նայել։ Վերջին ժամանակներս սկսել էր ավելի ու ավելի հաճախ մենակ ման գալ։ Մի առավոտ, ժամը տասներկուսին մոտ նրան կանչեցին պարետի մոտ։ Վերջինս դուրս էր եկել ուրախ ժպտալով։
― Հը՞, Մ., էսօր ի՞նչ ես տեսել երազիդ,— հարցրել էր նա։
«Ես ցնցվեցի, վերադառնալով, մեզ պատմեց Մ.-ը։— Ոնց որ սիրտս ծակեցին»։
― Տեսել եմ, որ մորիցս նամակ եմ ստացել,— պատասխանել էր նա։
― Ավելի լավ բան, ավելի լավ բան,— առարկել էր պարետը։— Դու ազատվել ես։ Մայրդ է խնդրել... Նրա խնդիրքը լսել են։ Էս նրա նամակը, էս էլ քո հրամանը։ Հենց հիմա դուրս կգաս բանտից։
Նա մեզ մոտ վերադարձավ գունատված, դեռևս ուշքր տեղը չեկած լուրից։ Շնորհավորեցինք։ Մեր ձեռքերն էր սեղմում դողացող, սառած ափերով։ Շատ կալանավորներ նույնպես շնորհավորեցին նրան և ուրախ էին ընկերոջ երջանկությամբ։
Նա գնաց վերաբնակության և մնաց մեր քաղաքում։ Շուտով տեղ էլ տվեցին նրան։ Սկզբում հաճախ էր գալիս բանտի մոտերքր և երբ կարողանում, զանազան նորրություններ էր հայտնում։ Առանձնապես քաղաքականներն էին շատ հետաքրքրում նրան։
Մնացած չորսից, այն է՝ Մ.֊ից, Տ.֊ից, և Ժ․֊ից բացի, մյուսները դեռես շատ ջահել էին ուղարկված կարճ պատժաժամկետներով, սակավակիրթ, բայց ազնիվ, պարզ, ուղղամիտ մարդիկ։ Երրորդր Ա.֊չուկովսկին, չափից ավելի էր պարզամիտ և առանձնահատուկ որևէ բան չէր ներկայացնում, սակայն չորրորդը՝ Բ․֊մը, ադեն տարեց մեկը, բոլորիս վրա ամենագեշ տպավորությունը գործեց։ Չգիտեմ, ինչպես էր ընկել այդ կարգի հանցագործների մեջ, ասենք, ինքն էլ էր դա ժխտում։ Բիրտ, մանրքաղքենիական հոգի ուներ, խանութպանի սովորություններով ու կանոններով, հարստացած ավել հաշված կոպեկներով։ Ոչ մի կրթություն չէր ստացել և ոչնչով չէր հետաքրքրվում, բացի իր արհեստից։ Ներկարար էր, բայց չտեսնված, հոյակապ ներկարար։ Ղեկավարությունը շուտով իմացավ նրա ընդունակությունների մասին և ամբողջ քաղաքը սկսեց Բ.֊մին պահանջել իրենց պատերն ու առաստաղները ներկելու համար։ Երկու տարում նա նախշեց համարյա բոլոր պետական բնակարանները։ Տանտերերը վճարում էին իրենց կողմից, և նա վատ չէր ապրում։ Բայց ամենալավն այն էր, որ նրա մյուս ընկերներին էլ սկսեցին ուղարկել նրա հետ աշխատանքի։ Հետը մշտապես գնացող երեքից երկուսն արհեստը սովորեցին նրանից, մեկն էլ Տ.֊ժևսկին, սկսեց ներկել նրանից ոչ վատ։ Մեր պլաց֊մայորը, որը նույնպես պետական տան մեջ էր ապրում, իր հերթին պահանջեց Բ.֊մին և կարգադրեց նախշել իր պատերն ու առաստաղները։ Այստեղ արդեն Բ.֊մը շատ ջանաց՝ գեներալ֊նահանդապետի տունն էլ այդպես նախշազարդ չէր։ Տունր փայտաշեն էր, միհարկանի, բավականին հին ու դրսից քնձռոտած, իսկ ներսն այնպես էր նախշազարդ, ինչպես պալատում, և մայորը ցնծում էր... Շփում էր ձեռքերն ու կրկնում, որ հիմա անպայման կամուսնանա։ «Էս տեսակ տանը չպսակվել չիլնի»,— ավելացնում էր շատ լրջորեն։ Ավելի ու ավելի դոհ էր Բ․֊մից, նրա միջոցով նաև հետն աշխատողներից։ Մի լրիվ ամիս գործ էին անում։ Այդ ամսվա ընթացքում մայորը կտրականապես փոխեց իր կարծիքր բոլոր նրանց մասին և սկսեց հովանավորել։ Բանը հասավ նրան, որ մի անգամ հանկարծ մոտը կանչել տվեց ժ.֊ին։
― Ժ.,— ասաց նրան,— ես քեզ վիավորել եմ։ Ես քեզ իզուր տեղը ճիպտել տվեցի, գիտեմ։ Ափսոսում եմ։ Հասկանո՞ւմ ես դա։ ''Ես'', ''ես'', ''ես'' եմ զղջում։
Ժ.֊ը պատասխանեց, որ հասկանում է։
― Հասկանո՞ւմ ես, որ ես, ''ես'', քո պետը, կանչել եմ քեզ՝ ներողություն խնդրելու։ Զգո՞ւմ ես դա։ Դու ո՞վ ես իմ առաջ ճիճու, ճիճվից էլ փոքր, դու՝ կալանավոր, իսկ ես, Աստծո ողորմածությամբ մայոր''{Տառացի մի արտահայտություն, որն, ի դեպ, իմ ժամանակ ոչ միայն մեր մայորն էր օգտագործում, այլև շատ֊շատ մանր-մունր հրամանատարներ, գերազանցապես ելած ստորին աստիճաններից (ծաոթ. հրատ.)։}''։ Հասկանո՞ւմ ես, մայոր։
Ժ.֊ը պատասխանեց, որ հասկանում է դա էլ։
― Դե, ուրեմն հիմա հաշտվում եմ քեզ հետ։ Բայց զգո՞ւմ ես դա, զգո՞ւմ ես լիովին, կատարյալ չափով։ Ի վիճակի՞ ես դա հասկանալ և զգալ։ Միտք արա մենակ․ ես, ես՝ մայոր... և այլն։
Ժ.֊ն ինքն ինձ պատմեց այդ ամբողջ տեսարանը։ Ուրեմն, այդ հարբած, խենթուխելառ և թափթփված մարդու մեջ մարդկային զգացմունք կար։ Նկատի առնելով նրա ընկալումներն ու զգացողությունը, նման արարքը համարյա կարելի էր մեծահոգություն համարել։ Ի դեպ, հարբած տեսքը թերևս շատ էր նպաստում դրան։
Նրա երազանքը չկատարվեց․ չամուսնացավ, թեև արդեն լիովին վճռել էր, երբ ավարտեցին նրա բնակարանի հարդարանքը։ Ամուսնության փոխարեն դատի տակ ընկավ, և նրան կարգադրեցին պաշտոնաթող լինել։ Այստեղ արդեն նրա բոլոր հին մեղքերը գումարվեցին եղածին։ Այս քաղաքում, հիշում եմ, նախկինում եղել էր քաղաքապետ... Հարվածն իջել էր անսպասելիորեն։ Բանտում անչափ ուրախացան՝ լսելով լուրը։ Տոն էր, ցնծություն։ Ասում են, մայորը ոռնում էր պառավ կնկա պես, արցունքն աչքերից թափվում էր։ Բայց ոչինչ անել չէր լինի։ Նա պաշտոնաթող եղավ, մոխրագույն ձիերը ծախեց, հետո՝ կալվածքը և նույնիսկ աղքատության մեջ ընկավ։ Հետո մենք հանդիպում էինք նրան՝ քաղաքացիական հնամաշ սերթուկով, գդականիշով գլխարկը գլխին։ Նա չարությամբ էր նայում կալանավորներին։ Սակայն նրա ամբողջ հմայքը չքվել էր մունդիրը հանելուն պես։ Մունդիրով նա ամպրոպ էր, աստված։ Սերթուկով հանկարծ դարձել էր կատարելապես ոչինչ և նմանվել սպասավորի։ Զարմանալի է, ինչքան շատ բան է նշանակում մունդիրն այդ մարդկանց համար։
=== IX։ Փախուստ ===
=== X։ Ելք տաժանակրությունից ===
