Changes
/* Մի հատված 916 թվականի հունվարին «Ռադիկալում» տպագրված հոդվածից */
Ուրեմն, պատիվ մատուցեք նրան, ով այդ պատվին արժանի է։ Բժիշկը մեզ հուսախաբ արեց, բայց պատերազմը փրկեց։ Ճիշտ է, սպանվածների ու վիրավորների թիվը չափազանց աննշան է, որպեսզի կարողանա էական ազդեցություն գործել վիճակի վրա, սակայն պատերազմի հետևանքները՝ թշվառությունը և ավերածությունները, ոչնչացնում են միլիոնավոր մարդկանց, տեղ ազատելով ներգաղթողների համար։ Պատերազնը կոպիտ, բայց հոգատար բարեկամ է։ Այն թույլ չի տալիս, որ մեր թիվը վաթսուն միլիարդից անցնի, և պահպանում է թերսնվող մարդկության կյանքը։ Ավելի մեծ թվով մարդկանց երկրագունդը կերակրել չի կարող․․․»
==Աշխարհի արարչագործումից հետո 920 թվականին==
==Երրորդ աստիճանի ազգակցության տիկնոջ օրագրից==
Այսօր ընդունեցի Խելահեղ Մարգարեին։ Նա լավ մարդ է, և իմ կարծիքով, նրա խելքը շատ ավելի բարձր է իր համբավից։ Նա այդ մականունն ստացել է շատ վաղուց և միանգամայն անարժան կերպով, որովհետև նա պարզապես կանխատեսումներ է կազմում, այլ ոչ թե մարգարեություն անում։ Նա դրան չի էլ հավակնում: Իր կանխատեսումները նա կազմում է պատմության և վիճակագրության հիման վրա, օգտագործելով անցյալի փաստերը, որպեսզի գուշակի, թե, ամենայն հավանականությամբ, ինչպիսին կլինի ապագան։ Կիրառական գիտություն և միայն այդքանը։ Աստղագետը գուշակում է խավարումը, բայց դա դեռ չի նշանակում, թե նա իրեն մարգարե է համարում։ Նոյը, ահա՝ մարգարե է, և ոչ ոք ավելի մեծ հարգանք չի տածում նրա և նրա սրբազան ձիրքի նկատմամբ, քան այս համեստ գիտնականը, որը կանխատեսումներ է կազմում և համադրում է հնարավորինն ու հավանականը։
Խելահեղ մարգարեի կամ Խելահեղ Իմաստասերի հետ (նրան անվանում են և՛ այսպես, և՛ այնպես) ես ծանոթացա երրորդ դարի սկզբին, երբ նա դեռ սովորում էր համալսարանում։ Այն ժամանակ տասնինը կամ քսան տարեկան էր։ Ես միշտ նրա նկատմամբ բարեկամական զգացումներ եմ տածել, մասամբ, հասկանալի է, այն պատճառով, որ նա իմ ազգականն է (թեև հեռավոր), բայց գլխավորապես այն պատճառով, որ նա խելոք է և ազնիվ։ Նա մտադրվեց ամուսնանալ, երբ քսանչորս տարեկան էր, և երբ, ըստ էության, ո՛չ ինքը, ո՛չ էլ իր ընտրյալը չէին կարող իրենց թույլ տալ մի այնպիսի շքեղություն, ինչպիսին ամուսնությունն է, որովհետև նրանք աղքատ էին, և նրանց ծնողներն էլ էին տառապում այդ նույն թերությամբ։ Երկու ընտանիքներն էլ բավականաչափ հարգարժան էին և նույնիսկ հեռավոր ազգակցական կապեր ունեին ավագանու հետ, բայց, ինչպես Ադամն էր ասում, «սոխակին հարգարժանությամբ չես կերակրի», և միայն այդպիսի ունեցվածքով ընտանեկան կյանք սկսելը խելամտություն չէր լինի։ Ես նրանց խորհուրդ տվեցի սպասել, և իհարկե, նրանք ինձ լսեցին, քանի որ Առաջին Արյան անձի խորհուրդը, ըստ ամբողջ մարդկային ցեղի սովորության, եղել է և մնում է որպես օրենք։ Բայց նրանք չափազանց անհամբեր ճուտիկներ էին՝ միմյանց կրքոտ կերպով սիրահարված, և նրանք սպասեցին ճիշտ այնքան, որքան պահանջվում էր վարվելակարգի միայն ամենախիստ պահանջները բավարարելու համար։ Իմ հովանավորության շնորհիվ երիտասարդին մաթեմատիկայի դասատուի տեղ տրամադրվեց հենց իր համալսարանում, և այդ տեղը պահպանվեց նրա համար․ նա մեծ եռանդով աշխատում և փող էր կուտակում։ Խեղճերն այդ «կյանքի տարեկետմանը», ինչպես իրենք էին արտահայտվում, դիմացան որքան կարող էին, բայց այդպես վաթսուն տարի սպասելուց հետո նրանք, այնուամենայնիվ, չդիմացան ու ամուսնացան։ Նորահարսը մի չքնաղ մկնիկ էր՝ բարեկազմ, ճկուն, սևաչյա, հմայիչ փոսիկներով դեղձանման այտիկներով, չարաճճի, ուրախ, նազելի՝ արվեստի իսկական ստեղծագործություն, մի իսկական պոեմ։ Ծագումով նա օտարերկրացի էր և իր երակներում եղած մի կաթիլ ազնիվ արյան համար, վերջին հաշվով, պարտական էր մի անվանի մեծատոհմիկ անձնավորության՝ իշխան Պրաչկոուին, որն ապրում է այստեղից շատ միջօրեականներ այն կողմ գտնվող մի հեռավոր երկրում։ Իշխանն իմ սերնդից է․․․ անունը մոռացել եմ, բայց, համենայն դեպս, իմ դուստր Ռեգինայի տոհմի գծով է։ Ես նկատի ունեմ մեր տոհմի այն ճյուղը, որն առաջացել է Ռեգինայի երկրորդ ամուսնությունից։ Նա երրորդ պորտի եղբայրն էր․․․ ես սրա անունն էլ եմ մոռացել։ Դեռատի հարսի անունը Կարմիր Ամպիկ էր, մի անուն, որը նույնքան օտարերկրյա էր, ինչպես նրա ծագումը։ Այն, կարծեմ, ժառանգական էր համարվում։
Երիտասարդ ամուսինները աղքատության մեջ էին ապրում․ նրանք այժմ էլ են աղքատ, բայց երջանիկ են ոչ պակաս, քան շատ հարուստներ։ Իսկական կարիք նրանք երբեք չեն զգացել, քանի որ իմ հովանավորության շնորհիվ նա պահպանել է իր տեղը և նույնիսկ, ժամանակ առ ժամանակ, ստանում է ռոճիկի մի փոքր հավելում։ Նրանց խաղաղ կյանքը մռայլվեց միայն մի վշտով, որը շանթահարեց նրանց միության առաջին հարյուրամյակի վերջին, բայց մինչև այժմ էլ ցավ է առաջացնում նրանց սրտում։ Նրանց տասնվեց երեխաները զոհվեցի երկաթուղային աղետի ժամանակ։
Նախքան այսօր ինձ մոտ գալը, Իմաստասերը զննել էր այն շարժիչը, որը գործի է դրվում այդ զարմանահրաշ նոր ուժով՝ հեղուկ մտքով։ Շարժիչն ամենախոր տպավորությունն է գործել նրա վրա։ Նա ասաց, թե չի տեսնում պատճառներ, որոնք կկարողանային այդ ուժին խանգարել դուրս մղելու գոլորշին և էլեկտրականությունը, քանի որ հզորությամբ այն մի քանի անգամ գերազանցում է դրանց, համարյա թե տեղ չի գրավում և կոպեկներ արժե։ Ավելի ճիշտ, կոպեկներ արժե նրա արտոնագիրը ձեռք բերած տրեստի համար։ Դա նույն տրեստն է, որին պատկանում են երկրագնդի վրա եղած բոլոր երկաթուղիներն ու նավերը, այլ կերպ ասած՝ համաշխարհային ամբողջ տրանսպորտը։
«Հինգ տարի առաջ, ― ասաց նա, ― տգետները ծիծաղում էին այդ նոր ուժի վրա, իմաստունները մերժում էին այն, բայց այդպես է եղել ամեն մի նոր գյուտի վերաբերմամբ, և այդպես կլինի ամեն մի նոր գյուտի վերաբերմամբ՝ մինչև աշխարհի վերջը։ Եվ ինչո՞ւ մարդիկ չեն սովորում հետևություններ անել, երբ իմանում են արդյունքները։ Թվում է, թե փորձը նրանց պետք է սովորեցներ այդ բանը։ Իբրև կանոն, առաջին հայացքից անհեթեթ թվացող գյուտը ժամանակի ընթացքում դառնում է շատ ու շատ օգտակար բավական է միայն նրա մեջ կատարել այս կամ այն բարելավումը։ Հինգ տարի առաջ հեղուկ միտքը ոչ մի գործնական օգուտ չէր տալիս և միայն ցուցանմուշ էր Կայսերական ակադեմիայի տիկնանց ցուցահանդեսում։ Դրա արդյունաբերական կամ առևտրական կիրառման մասին խոսք անգամ լինել չէր կարող՝ արտադրության անչափ թանկության պատճառով, քանի որ այն ստանալու համար վաղ փուլում օգտագործվում էր պետական գործիչներից, դատավորներից, գիտնականներից, բանաստեղծներից, իմաստասերներից, ծովակալներից, գյուտարարներից և ինժեներներից ստացվող հումքը միայն, իսկ այժմ, ինչպես ասում է Մաթուսաղան, սովորել են այդ հումքը ստանալ նաև քաղաքագետներից ու ապուշներից, ըստ որում նա սովորական սարկազմով ավելացնում է․ «Բայց դա նույնաբանություն է, որովհետև քաղաքագետն ու ապուշը հոմանիշներ են»։
Ես կողմնակից եմ այն կարծիքին, որ մենք նոր ենք միայն ձեռնամուխ լինում այդ նոր, խորհրդավոր ուժի զարգացմանը։ Ես համոզված եմ, որ այսօր մեզ հայտնի ամեն ինչ դատարկ բան է դրա համեմատությամբ, ինչ կհայտնագործվի մոտակա տասնամյակների ընթացքում։ Ինչ իմանանք՝ դա չի՞ դառնա, արդյոք, հին առասպելներում պատմվող հռչակավոր ու դառնորեն ողբացվող կորուսյալ ուժը։ Ձեզ, ամենողորմածդ պայծառափայլություն, ինչպես և ամբողջ աշխարհին հայտնի են այդ առասպելները, բայց դուք չգիտեք պատմությունը։ Հենց վերջերս վերծանվեցին կրկնակի մայրցամաքում հնադարյան մի քաղաքի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված կավե սալիկները, և երբ դրանց թարգմանությունը հրապարակվի, աշխարհի ժողովուրդները կիմանան, որ «բացառիկ» կոչված մի շատ հիանալի մարդ, որը հինգերորդ դարի կեսին ոչնչությունից դուրս գալով, մի քանի տարվա ընթացքում հպատակեցրել է ողջ աշխարհը և երկրային բոլոր թագավորությունները ենթարկել իր վեհապետական իշխանությանը, որն այժմ գտնվում է նրա որդու ձեռքում, իր վիթխարի աշխատությունների մեջ հենվել է ոչ միայն իր հսակայական ռազմական, պետական և վարչական հանճարի, այլև ինչ֊որ արտաքին ուժի վրա, թեև նրա տաղանդը, անկասկած, ո՛չ իրեն հավասարն ուներ, ո՛չ էլ նմանը։ Այդ ուժն առասպելներում, ռոմանտիկական գրականության մեջ և չափածոյում ստացավ Կորուսյալ ուժ անունը։ Ճիշտ է, երիտասարդ, միանգամայն անհայտ կոշկակարը կրկնակի մայրցամաքն ամայացրել է հրով ու սրով, առանց այդ ուժի օգնության, և այնտեղ գտնվող թագավորությունները հպատակեցրել, հենվելով միմիայն իր սեփական ընդունակությունների և մեկ միլիոն գեներալների հրամանատարության տակ եղած մեկ միլիարդ զինվորների վրա, գեներալներ, որոնց նա վարժեցրել էր անձամբ և որոնք ենթարկվել են միայն նրա կամքին, որ սահմանափակված չէր մինիստրությունների կամ օրենսդրական ժողովների ձանձրալի միջամտությամբ, հպատակեցրել է, կռվի դաշտում թողնելով սպանվածների ու վիրավորների սարեր։ Սակայն մնացած աշխարհը նա նվաճել է առանց արյուն թափելու, եթե չհաշվենք մի դեպք։
Հիմա, այդ կավե սալիկների շնորհիվ, գաղտնիքը բացված է։ «Բացառիկին» հայտնի է դարձել, որ ոմն Նեյպիր, ոչ անվանի, բայց շատ գիտուն մի մարդ, իր կտակի մեջ գրել է, թե իբր, ինքը գտել է մի միջոց, որի օգնությամբ կարելի է մեկ ակնթարթում ոչնչացնել մի ամբողջ բանակ, բայց նա իր գաղտնիքը չի բացահայտի, որովհետև պատերազմն առանց այդ էլ արդեն բավականաչափ սարսափելի բան է և ինքը չի ուզում նպաստել, որպեսզի այն դառնա էլ ավելի կործանարար։
Կոշկակար կայսրն ասել է․ «Այդ մարդը հիմար է եղել, նրա գյուտը առհասարակ կոչնչացնի պատերազմը», ― և հրամայել է, որ գիտնականի թղթերը բերեն իրեն։ Նա գտել է բանաձևը, այն անգիր արել, և ապա բոլոր փաստաթղթերն այրել։ Հետո նա ծածուկ ստեղծել է այդ Ուժը և, այն պահելով գրպանում, դուրս եկել միայնակ կռվելու արևելյան կիսագնդի բոլոր միապետների դեմ։ Միայն մեկ բանակ է հասցրել դուրս գալ նրա դեմ։ Վիթխարի հարթավայրում բանակը մարտակարգ է ընդունել, և նա տասներկու մղոն հեռավորությունից պայթեցրել է բանակը այնպես, որ նրանցից մնացել են միայն մի քանի կոճակ և այրված քրջեր։
Նա իրեն հռչակել է աշխարհի տիրակալ, և նրա իշխանությունը ճանաչվել է միաձայն։ Ինչպես ձեզ հայտնի է, նրա երեսնամյա թագվորությունը լիակատար խաղաղության ժամանակաշրջան է եղել, բայց հետո նա մի դժբախտ պատահականության հետևանքով ինքն իրեն պայթեցրել է իր սարքի ու իր մայրաքաղաքներից մեկի հետ միասին, և նրա ահեղ գաղտնիքը իր հետ մեռել է։ Այնուհետև նորից են սկսվել ահեղ պատերազմները, որ մինչև օրս էլ շարունակվում են որպես մարդկության պատիժ՝ նրա գործած մեղքերի համար։ Բայց նրա հիմնադրած համաշխարհային կայսրությունը իմաստության և ուժի ծնունդ էր, և այսօր նրա որդին նստած է նրա գահին նույնքան հաստատուն, ինչպես որ այն օրերին, երբ նա նոր էր գահ բարձրացել շատ դարեր սրանից առաջ։
Դա շատ հետաքրքիր էր։ Այնուհետև նա սկսեց բացատրել իր «Պարբերական կրկնությունների օրենքը», իսկ գուցե և իր «Մտավոր միջին մակարդակի մշտականության օրենքը», բայց այստեղ մեզ ընդհատեցին։ Նրան խոստացել էին ունկնդրություն Նորին Վեհության տիկնոջ մոտ, և պալատական աստիճանավորը ներկայացավ հաղորդելու, որ այդ բարձր պատիվը նրան կշնորհվի հենց հիմա։
==Հատված մարդկության գլխավորի պարտականությունները կատարող Նորին Վեհություն տիկնոջ հետ Խելահեղ Իմաստասեր Ռեջինալդ Սելկիրկի ունեցած զրույցից==
«Մեր հիանալի քաղաքակրթությո՞ւնը։ Ես չեմ առարկում այդ մակդիրի դեմ․ դա ճիշտ է այն բնորոշում, բայց ինձ վճռականորեն դուր չի գալիս այն խոր ու ինքնագոհ հիացմունքը, որ նա ենթադրում է։ Բոլոր պատմածները, և մանավանդ ձեր պատմածները, ամենապայծառափայլ տիկին, ցույց են տալիս, որ Եդեմի լուսաշող, խաղաղ, տգետ, ոչնչով չարատավորված քաղաքակրթությունը արժեր հազար միլիոնավոր այնպիսի քաղաքակրթություններ, ինչպիսին մերն է։ Ի՞նչ է քաղաքակրթությունը, եթե այդ բառը վերցնենք իր ճշգրիտ նշանակությամբ։ Բարոյագիտական տեսակետից դա վատ կրքերի ճնշում է, բարոյական մակարդակի բարձրացում․ հոգևոր տեսակետից դա կուռքերի խորտակում է, Աստծու գահակալում․ նյութական տեսակետից դա հաց է և արդարություն հնարավորին չափ ավելի մեծ թվով մարդկանց համար։ Այսպիսին է այն սովորական բանաձևը, սովորական բնորոշումը, որ բոլորն ընդունում են լիակատար գոհունակությամբ։
Մեր քաղաքակրթությունը ուշագրավ է որոշ արտաքին ու խաբուսիկ գծերով․ ուշագրավ է գիտական ու տեխնիկական հրաշքներով, ուշագրավ է տեխնիկական հագեցվածությամբ, որը նա անվանում է զարգացում, առաջադիմություն և այլ գեղեցիկ բառերով, ուշագրավ է բնության խորհրդավոր գաղտնիքների բացահայտմամբ և նրա համառ օրենքների նկատմամբ տարած հաղթանակներով, ուշագրավ է իր չտեսնված ֆինանսական ու առևտրական նվաճումներով, ուշագրավ է դրամի ծավալով և անտարբերությամբ դեպի այն, թե ինչպես է ձեռք բերվում այդ դրամը, ուշագրավ է մասնավոր հարստությունների անասելի չափերով և այն առատաձեռնությամբ, որով դրանք նվիրաբերվում են հասարակական մշակույթի զարգացմանը նպաստող հիմնարկներին, ուշագրավ է, իր աղաղակող աղքատությամբ, ուշագրավ է այն անակնկալներով, որ նրան հրամցնում է այդ մեծ նորածինը՝ «Կազմակերպությունը», որը չարչիական բանականության ամենավերջին ու ամենազորեղ ստեղծագործությունն է, որը հրաշքներ է գործում տրանսպորտում, գործարաններում ու ֆաբրիկաներում, կապի, նորությունների հավաքման, գրքերի հրատարակման, ժուռնալիզմի ասպարեզներում, ինչպես նաև այն ամենում, ինչ վերաբերում է բանվորների պաշտպանությանը, բանվորների կեղեքմանը, բոլոր ազգային կուսակցությունների շարքային անդամների վերածմանը հլու ոչխարների, պետական ծառայության դռները ուժեղ բնավորության ու մտքի տեր անձանց առջև փակելուն կամ ծախու օրենսդրական ժողովների, շաղակրատ կոնգրեսների և քաղաքապետարանների ընտրությանը, որոնք կողոպտում են իրենց քաղաքը և կաշառքի դիմաց հովանավորում գողերին, պառնիկներին, խաղաորջատերերին ու կավատներին։ Դա մի քաղաքակրթություն է, որը ոչնչացրեց կյանքի պարզությունն ու անդորրը, նրա հանգիստը, նրա պոեզիան, նրա լուսավոր ռոմանտիկ երազանքներն ու տեսիլքները փոխարինեց դրամատենդով, ստոր նպատակներով, գռեհիկ ցանկություններով ու չթարմացնող քնով․ նա հորինեց անհրաժեշտություն․ նա հորինեց անօգուտ շքեղության բազում տեսակներ և դրանք դարձրեց անհրաժեշտություն․ նա ստեղծեց հազար տեսակ արատավոր ձգտումներ և չի բավարարում դրանցից և ոչ մեկը․ նա տապալեց աստծուն և նրա գահին բազմեցրեց շահամոլին։
Կրոնը սրտից տեղափոխվել է բերանը։ Այսպես է ասում Նոյը։ Եղել է ժամանակ, երբ վարդապետության միակ բարակ թելով միմյանցից բաժանված երկու աղանդներ կռվել են այդ թելի համար, սպանել, խոշտանգել, տանջել են դրա համար, մեռել են դրա համար։ Այդպիսի կրոնը սրտի մեջ է ապրում։ Այն անհրաժեշտ էր, այն ապրում էր, այն մարդու էությունն էր կազմում։ Ո՞վ է իր կրոնի համար կռվում այլ կերպ, քան լեզվով։ Ձեր քաղաքակրթությունը իրեն մատնել է ջրհեղեղի։ Այսպես է ասել Նոյը, և այն նախապատրաստվում է»։
==Հատված դասախոսությունից==
Տասնութին կայացավ Կայսերական ինստիտուտի ամենամսյա նիստը։ Քառասուն անմահների տեղերը, բացառությամբ երկուսի, զբաղված էին։ Այս երեկո դասախոսություն էր կարդում պատմական կանխագուշակումների մի նշանավոր պրոֆեսոր։ Դասախոսության մի մասը նա նվիրեց Ռեջինալդ Սելկիրկի՝ նրա, ում ավելի հաճախ անվանում են «Խելահեղ Իմաստասեր», երկու օրենքներին, այն է՝ «Մտավոր միջին մակարդակի օրենքին» և «Պարբերական կրկնության օրենքին»։ Հարակից հարցերի մանրամասն տեսությունից հետո, նա ասաց․
«Ես կարծում եմ, որ այս օրենքներն ապացուցված են։ «Պարբերական կրկնության օրենքի» համաձայն ոչ մի բան չի կարող կատարվել մեկ անգամ, ամեն բան կատարվում է կրկին, կրկին ու կրկին՝ միալար ու միօրինակ։ Բնությունը ինքնատիպ չէ՝ ես ուզում եմ ասել, որ նա համարյա չի կարողանում նոր առարկաներ, նոր գաղափարներ, թատերական նոր տպավորություններ ստեղծել։ Նա ունի հին եղանակների սքանչելի, ամենահրաշագեղ և անսահմանորեն բազմապիսի հավաքածու, բայց երբեք դրանք չի նորոգում։ Նա կրկնվում, կրկնվում, կրկնվում է։ Դիմեք ձեր սեփական հիշողությանը, ձեր սեփական փորձին և կհամոզվեք, որ դա այդպես է։ Ստեղծելով մարդուն, որը նրան բավարարեց, բնությունը հավատարիմ է մնում նրան, չի նահանջում նրանից ոչ մի պարագայում, նրան կրկնում է տասնյակ միլիարդավոր պատճեններով։ Ֆիզիկապես և մտավորապես միջին մարդը միշտ միատեսակ է, մազաչափ տարբերություն չկա առաջին ձագի, միջնեկ ձագի և վերջին ձագի միջև։ Եթե հարցնեք․ «Բայց մի՞թե դուք իսկապես այդ կարծիքին եք, որ բոլոր մարդիկ միատեսակ են», ― կպատասխանեմ՝ ես ասացի, որ միջին մարդը միշտ միատեսակ է։
«Բայց ընդունենք, որ որոշ անհատներ մեծ չափով գերազանցում են միջին մակարդակը, համենայն դեպս, մտավորապես»։
Այո, կպատասխանեմ ես, բայց բնությունը կրկնում է նաև այդպիսի մարդկանց։ Նա կրկնում է ամեն բան։ Խոսելով փախաբերականորեն, բնությունը մարդկության ընդհանուր մտավոր մակարդակը սահմանել է, ասենք, վեց ոտնաչափ։ Վերցրեք մեկ միլիարդ մարդ, նրանց կանգնեցրեք միմյանց կիպ կպած, և նրանց գագաթները կկազմեն նույնպիսի հավասար հարթություն, ինչպես սեղանի երեսը։ Այդ հարթությունը պատկերում է մասսայի մտավոր բարձրությունը, և դա անփոփոխ է։ Այստեղ ու այնտեղ, միմյանցից մի քանի մղոն հեռու, այդ հարթության վրա մոտավորապես մեկ մտավոր մատնաչափ, այսպես ասած, բարձրանում են առանձին գլուխներ․ նրանք այն մարդիկ են, որոնք աչքի են ընկել գիտության, իրավաբանության, ռազմական արվեստի, առևտրի և այլ ասպարեզներում։ Հինգ հազար քառակուսի մղոն մակերեսի վրա դուք կտեսնեք երեք գլուխ, որոնք բարձր են ևս մեկ մատնաչափ՝ դրանք ազգային համբավ վաստակած մարդիկ են, և մեկ գլուխ, որն այդ գլուխներից բարձր է մի երկու֊երեք մատնաչափ՝ դա համաշխարհային համբավ (ժամանակավորապես) նվաճած մարդու գլուխն է։ Եվ, վերջապես, երկրագնդի շրջագծի սահմաններում ինչ֊որ տեղ դուք, հինգ հարյուր տարվա սպասումից հետո, կտեսնեք մեկ֊միակ վեհապանծ գլուխ, որը բարձր է մյուս բոլորից՝ դա գրողի, իմաստունի, նկարչի, նահատակի, նվաճողի գլուխ է, կարճ ասած, գլուխը մի մարդու, որի փառքը աստղերին է հասնում և չի խամրի մինչև աշխարհի վախճանը, գլուխը որևէ հսկայի, որն անչափ գերազանցում է ամբողջ մարդկային հոտին, մի որևէ անհամեմատելի և անզուգական բացառիկ անձի, նման նրան, ով իր մեջ թաքնված ուժերի կախարդանքով կոշկակարի իր մուրճը փոխարինեց համաշխարհային տերության գայիսոնով։ Այս պատկերը ձեզ ցույց է տալիս ցանկացած ազգության սովորական մարդուն, այն առանձին մարդկանց, որոնք օժտված են ավելի զորեղ մտքով և այդ պատճառով էլ հռչակ են ձեռք բերում, ավելի հազվադեպ մարդկանց, որոնց տաղանդն ավելի մեծ է ու համբավն ավելի երկարատև, իսկ դարերի տարածության վրա մենավոր բարձրացող վերջին գլուխը մարմնավորում է այն առավելագույնը, ինչի ընդունակ է բնությունը։
Նա կփոխի՞, արդյոք, այդ ծրագիրը։ Ո՛չ, մինչև աշխարհի վերջը չի փոխի։ Նա, արդյոք, հավիտյան կկրկնի՞ այն։ Այո՛, հավիտյան ու անփոփոխ, նորից ու նորից նա կկրկնի այդ աստիճանավորումները, միշտ միևնույն համամասնությամբ և միշտ մեքենայի կանոնավորությամբ։ Մարդկանց յուրաքանչյուր միլիոնի հաշվով ճիշտ այսինչ թվով մեկ մատնաչափ նշանավոր դեմքեր, յուրաքանչյուր միլիարդի հաշվով՝ այսինչ թվով երկմատնաչափ նշանավոր դեմքեր և այլն։ Ու միշտ դարագլուխը մեկ անգամ՝ այդ վերադարձող մենավոր աստղը, ոչ ավելի հաճախ, քան դարագլուխը մեկ անգամ, և երբեք ոչ երկուական անգամ մեկ դարագլխում։
Եթե բնությանը որևէ գաղափար դուր է գալիս, նա անդուլորեն հետևում է դրան։ Ստեղծում է հարթավայրեր, ստեղծում է բլուրներ, ստեղծում է սարեր և միմյանցից մեծ հեռավորության վրա դնում է բարձր գագաթներ, ապա՝ ավելի հոյակապ ու հազվադեպ գագաթներ ամեն մայրցամաքին մեկական հատ և, վերջապես, ամենահոյակապ գագաթը՝ վեց մղոն բարձրությամբ։ Այդ նույն աստիճանավորմանը նա դիմում է նաև ձիերի վերաբերմամբ՝ ստեղծում մեծ քանակությամբ ձիեր, և դրանք բոլորն էլ վազում են միևնույն ու ոչ այնքան մեծ արագությամբ, միայն առանձին ձիեր մի փոքր ավելի արագ են վազում, շատ հազվադեպ նա ստեղծում է երկու֊երեք ձի, որոնք զգալիորեն ավելի արագ են վազում, և կես հարյուրամյակը մեկ անգամ՝ հռչակավոր մեկ ձի, որը երկու րոպեում վազում է մեկ մղոն։ Ու մինչև աշխարհի վերջը յուրաքանչյուր հիսուն տարին մեկ Բնությունը այդ ձին կկերտի։
Ըստ «Պարբերական կրկնության օրենքի», ամեն բան, ինչ մեկ անգամ կատարվել է, անպայման կկատարվի էլի մեկ անգամ, ու էլի՛ մեկ անգամ, ու էլի՛ մեկ անգամ, և ոչ թե անկանոն կերպով, այլ որոշակի ժամանակամիջոց անց, ըստ որում ամեն մի երևույթ կկրկնվի իր, այլ ոչ թե ուրիշ ժամանակաշրջանում, ենթարկվելով իր սեփական օրենքին։ Արևի խավարումը, Վեներայի անցնելը Արևի սկավառակի առջևով, գիսաստղերի երևալն ու անհետանալը, ամենամյա աստղային անձրևը՝ այս բոլոր երևույթները մեզ հուշում են, որ Բնությունը, որը սիրում է պարբերական կրկնությունները երկնքում, նույն բնությունն է, որը տնօրինում է Երկրի գործերը։ Ուրեմն, ըստ արժանվույն գնահատենք այդ ակնարկը։
Կա՞ արդյոք ինքնասպանությունների օրենքը հերքելու որևէ հնարավորություն։ Ո՛չ, այն հաստատված է։ Եթե այսինչ թվով ինքնասպանություններ այսինչ քաղաքում կատարվել են անցյալ տարի, մոտավորապես նույնքան էլ կկատարվեն այս տարի։ Եվ այդ թիվը տարեցտարի կաճի բնակչության թվի աճման համեմատ։ Եթե ձեզ հայտնեն բնակչության թիվը հարյուր տարի հետո, դուք կկարողանաք ճշտորեն հաշվել, թե ինչ քանակությամբ ինքնասպանություններ կկատարվեն այդ հեռավոր տարում։
Կկործանվի՞ արդյոք այս հիանալի քաղաքակրթությունը։ Այո՛, ամեն բան կործանվում է։ Արդյո՞ք նա կրկին կծագի և արդյո՞ք կրկին գոյություն կունենա։ Այո՛, որովհետև ամեն բան, ինչ որ պատահում է, պետք է կրկին պատահի։ Ու կրկին ու կրկին, և այդպես հավիտյան։ Ավելի քան ութ դար պահանջվեց այս քաղաքակրթությունը նախապատրաստելու համար։ Այնուհետև նա հանկարծակի սկսեց աճել և, հարյուր տարի էլ չանցած, մի անզուգական հրաշք դարձավ։ Ժամանակի ընթացքում այն կկործանվի ու կմոռացվի։ Դարեր կանցնեն, և այն կրկին կծնվի ճիշտ այնպիսին, ինչպիսին եղել էր՝ բոլոր գյուտերը, բոլոր հայտնագործությունները կկրկնվեն ամենայն մանրամասնությամբ։ Եվ կրկին այն կկործանվի ու դարեր հետո կծնվի, և նորից կշլացնի աշխարհը, ինչպես որ շլացնում է հիմա, նորից ամեն մանրամասնությամբ կատարելագործված։ Այսպիսին է «Պարբերական կրկնության օրենքը»։
Անգամ հնարավոր է, որ կրկնվեն նաև առարկաների անունները։ Մի՞թե հին ժամանակներում գոյություն չի ունեցել և չի մոռացվել Ապաքինման գիտությունը։ Եվ մի՞թե հենց վերջերս այն կրկին չծնվեց ու իր հետ չբերեց իր մոռացված անունը։ Արդյո՞ք այն կրկին կկործանվի։ Ես ենթադրում եմ, որ դարերի ընթացքում դեռ ոչ մեկ անգամ։ Եվ կրկին ու կրկին կծնվի։ Իսկ «Գիտությունը և Առողջությունը Սուրբ գրքի բանալիով» մոռացված գի՞րքը։ Մի՞թե մենք այն նորից չստացանք՝ վերանայված, ուղղված, այնպես, որ նրա ոճի ու քերականական կառուցվածքի խելահեղությունը սանձված էր ուսյալ նորադարձի ձեռքով։ Ու մի՞թե այն չի մոռացվի և՛ մեկ, և՛ երկու, և՛ քսան անգամ, ու կրկին չի ծնվի վիթխարի ժամանակահատվածներից հետո, և նորից փակուղու առջև չի կանգնեցնի մարդկային միտքը։ Դրանում կարելի է չտարակուսել։ Այդպես պետք է լինի ըստ «Պարբերական կրկնության օրենքի»։
