Changes

— Հենց խնդիրն էլ այն է, որ չտվեցի, և դա երկար պատմություն է,— պատասխանեց Ալյոշան, կարծես ինքն էլ ամենից ավելի մտահոգված էր հենց այն հարցով, թե չի տվել փողը, այնինչ Lise-ը շատ լավ նկատեց, որ նա՛ ևս ուրիշ կողմ է նայում և երևի նույնպես աշխատում է կողմնակի նյութից խոսել։ Ալյոշան նստեց սեղանի մոտ և սկսեց պատմել, բայց առաջին իսկ խոսքերից բոլորովին անցավ նրա շփոթությունը, և նա Lise-ին էլ գրավեց իր պատմածով։ Խոսում էր ուժեղ զգացման ու իր կրած արտակարգ տպավորության ազդեցությամբ, և կարողացավ հանգամանալից ու լավ պատմել։ Առաջ էլ, դեռ Մոսկվայում, Լise֊ի Lise֊ի մանկության օրերին, Ալյոշան սիրում էր գալ նրա մոտ և պատմել՝ մերթ նոր պատահած մի դեպք, մերթ այն, ինչ կարդացել էր, ու մերթ իր հուշերը մանկության տարիներից։ Երբեմն նույնիսկ երազում էին միասին և ամբողջ վեպեր էին հորինում երկուսով, բայց մեծ մասամբ զվարթ ու ծիծաղաշարժ բաներ։ Հիմա երկուսն էլ հանկարծ իրենց զգացին մոսկովյան անցած օրերում, երկու տարի առաջ։ Lise-ը չափազանց հուզվել էր նրա պատմածից։ Ալյոշան կարողացավ ջերմ զգացումով պատկերել «Իլյուշկայի» կերպարը։ Իսկ երբ նա ամենայն մանրամասնությամբ նկարագրեց այն տեսարանը, թե ինչպես դժբախտ մարդը փողերն էր կոխկրտում, Lise-ը ձեռքերը զարկեց իրար և բացականչեց, չկարողանալով զսպել իր զգացումը.

— Ասեմ, թե ինչու։ Այդ մարդը երկչոտ ու թույլ է իր բնավորությամբ։ Այնքա՜ն տանջված և շատ բարի։ Ահա շարունակ մտածում եմ հիմա՝ ինչու նա հանկարծ վիրավորվեց այդպես և կոխկրտեց փողը. հավատացնում եմ ձեզ, մինչև ամենավերջին վայրկյանը չգիտեր, որ կոխկրտելու է։ Եվ հիմա ինձ թվում է, որ շատ բաներից վիրավորվեց... և ուրիշ կերպ չէր էլ կարող լինել նրա վիճակում... Նախ և առաջ, վիրավորված զգաց այն բանից, որ իմ ներկայությամբ չափազանց ուրախացավ փողի համար և չթաքցրեց ինձնից այդ ուրախությունը։ Եթե այնքան շատ չուրախանար, ցույց չտար իր զգացածը, եթե փողն առնելու ժամանակ ձևեր թափեր ուրիշների նման, կոտրատվեր, դե այդ դեպքում կարող էր դեռ հանդուրժել ու վերցնել փողը, բայց նա շատ անկեղծորեն ուրախացավ, և հենց դա էլ խոցեց նրա սիրտը։ Ա՜խ, Lise, նա ճշմարտասեր ու բարի մարդ է, և ահա ա՛յդ է ամբողջ ցավն այսպիսի դեպքերում։ Խոսած ժամանակ ձայնը միշտ էլ այնքա՜ն թույլ էր, բեկբեկուն, և այնպես արագ-արագ էր խոսում, անընդհատ քրքջում էր մի տեսակ՝ այնպիսի մի խնդուքով, և կամ լա՞ց էր լինում արդյոք... իսկապես, լաց էր լինում, այնքա՜ն մեծ էր իր ցնծությունը... իր աղջիկների մասին խոսեց... և այն պաշտոնի մասին, որ նրան տալու են մի ուրիշ քաղաքում... Եվ հազիվ էր սիրտը բացել, մեկ էլ հանկարծ ամոթ զգաց, որ այդպես ցույց տվեց ինձ իր ամբողջ հոգին։ Ա՜յ հենց նույն րոպեին էլ ատեց ինձ։ Նա այն չքավորներից է, որոնք սոսկալի ամոթխած են լինում։ Եվ ամենից ավելի նրան խոցողը այն էր, որ չափազանց շուտ ինձ իր բարեկամը նկատեց և շուտով անձնատուր եղավ. սկզբում կոտոշներն էր ցույց տալիս, վախեցնում էր, և ահա հանկարծ, հենց որ փողը տեսավ, սկսեց գրկել ինձ։ Այո, գրկում էր իսկապես, անընդհատ դիպչում ձեռքերով։ Ա՜յ հենց այդ ձևով է, որ նա պետք է զգացած լինի ամբողջ իր նվաստացումը, և մեկ էլ ահա՛ այդ սխալն արեցի ես, շատ կարևոր մի սխալ. ելա հանկարծ ասացի, որ եթե փողը չհերիքի ուրիշ քաղաք տեղափոխվելու համար, դեռ ավելին էլ կտան, և նույնիսկ ես ինքս կտամ իմ փողերից՝ որքան որ ուզե։ Ահա ա՛յս էր, օր որ հանկարծ ցնցեց նրան. այսինքն թե՝ ինչո՞ւ ե՛ս էլ մեջ ընկա օգնելու իրեն։ Գիտե՞ք, Lise, վիրավորված մարդու համար որքա՜ն ծանր է, սոսկալի ծանր, երբ բոլորն սկսում են բարերարի աչքով նայել նրան... ես լսել եմ այդ մասին, իմ սրբահայրն է ասել ինձ։ Չգիտեմ ինչպես արտահայտեմ, բայց հաճախ ինքս էլ տեսել եմ այդ բանը։ Եվ ինքս էլ, այո, ինքս էլ ճիշտ այդպես եմ զգում։ Իսկ գլխավորն այն է, որ նա, ճիշտ է, մինչև ամենավերջին վայրկյանը չգիտեր, թե կոխկրտելու է բանկտոմսերը, բայց այնուամենայնիվ նախազգում էր այդ, անպայման, վստահ եմ։ Նրա ցնծությունն էլ այնքան ուժեղ էր հենց այն պատճառով, որ նախազգում էր այդ բանը... Եվ ահա, թեև շատ վատ է այս ամբողջը, բայց համենայն դեպս ավելի լավ արդյունքի կհասցնի։ Նույնիսկ այնպես եմ կարծում, որ շատ-շատ լավ կլինի արդյունքը, ավելի լավ բան չէր էլ կարող լինել...

— Ես կցանկանայի միշտ դուր դալ ձեզ, Lise, բայց չգիտնմչգիտեմ, թե ինչպես անեմ։— մրմնջաց նա մի կերպ և նույնպես կարմրեց։

— Դե լավ, Ալյոշա, համբույրները մի կողմ թողնենք, որովհետև երկուսսս երկուսս էլ դեռ ընդունակ չենք այդ բանին, և դեռ շատ երկար ժամանակ պետք է սպասենք,— եզրակացրեց նա հանկարծ։— Ավելի լավ կլինի ասեք, թե ինչո՞ւ եք ընտրում ինձ նման հիմարին, ինձ նման հիվանդ ու անմիտ աղջկան, դուք որ այնքան խելացի եք, այնպե՜ս կարող եք մտածել, այնպե՜ս դիտել։ Ա՜խ, Ալյոշա, սոսկալի երջանիկ եմ, որովհետև բնավ արժանի չեմ ձեզ։

:::Անդիմադրելի ուժով<br />:::Կապվել եմ սիրած յարիս։<br />:::Տե՜ր, ողո֊ո՜֊որմյա<br />:::Ե՛վ նրան, և՛ ինձ,<br />:::Ե՛վ նրան, և՛ ինձ,<br />:::Ե՛վ նրան, և՛ ինձ։<br /poem>

:::Թագավորի թագն ի՞նչ անեմ,<br />:::Միայն թե յարս առողջ լինի։<br />:::Տե՜ր, ողո֊ո՜֊որմյա,<br />:::Ե՛վ նրան, և՛ ինձ,<br />:::Ե՛վ նրան, և՛ ինձ,<br />:::Ե՛վ նրան, և՛ ինձ։<br /poem>

:::Որքան էլ ջանք թափես,<br />:::Գնալու եմ ես,<br />:::Կյանքն ուրախ է այնպե-ե՜- ես<br />:::Մայրաքաղաքում։<br />:::Չեմ տխրի այնտեղ,<br />:::Երբեք չեմ տխրի այնտեղ,<br />:::Բնավ միտք չունեմ տխրելու այնտեղ։<br /poem>

— Թեև որպես հարևան ու ծանոթ եմ գալիս այստեղ,— սկսեց նորից Սմերդյակովը,- — բայց նա այստեղ էլ ինձ անողորմարար ճնշում էր, անընդհատ հարցուփորձ անելով մեր տիրոջ մասին՝ թե ի՞նչ նոր բան կա, ի՞նչ է անցնում֊դառնում այնտեղ, ո՞վ է գալիս, ո՞վ է գնում, և թե չե՞մ կարող տակավին ուրիշ բաներ էլ հաղորդել։ Երկու անգամ նույնիսկ մահվամբ սպառնաց ինձ։

— Տեսնում եմ, ներշնչվել ես մի տեսակ։ Սոսկալի սիրում եմ այսպիսի professions de foi (հավատո խոստովանություն - — ֆրանս.) լսել՝ ահա այսպիսի... նորընծաներից։ Ամուր մարդ ես դու, Ալեքսեյ։ Ճի՞շտ է, որ վանքից ուզում ես դուրս գալ։

— Ես կարծում եմ, որ եթե սատանան գոյություն չունի և ուրեմն մարդն է ստեղծել նրան, ապա ստեղծել է իր կերպարանքով ու նմանությամբ,նմանությամբ։

― Ես ոչինչ չեմ հասկանում,- — շարունակեց Իվանը ասես զառանցանքի մեջ,— հիմա չեմ էլ ուզում որևէ բան հասկանալ։ Ես ուզում եմ կառչած մնալ փաստին։ Եվ վաղուց եմ որոշել չհասկանալ։ Եթե ուզեմ որևէ բան հասկանալ, ապա նույն վայրկյանին կդավաճանեմ փաստին, իսկ ես որոշել եմ մնալ փաստին կառչած...

— Բայց ահա այստեղ էլ նորից առաջաբան է հարկավոր, այսինքն գրական առաջաբան, թո՜ւհ,— ծիծաղեց Իվանը։— Իսկ ես ի՛նչ մի հեղինակ եմ որ։ Մի խոսքով, իմ հորինած գործողությունը տեղի է ունենում տասնվեցերորդ դարում, իսկ այն ժամանակ,— թեև դա քեզ հայտնի պետք է լինի դեռ դպրոցական տարիներից,— այն ժամանակ հենց սովորություն կար երկնային զորությունները երկիր իջեցնել բանաստեղծական գործերի մեջ։ Դանթեի մասին չեմ էլ խոսում։ Ֆրանսիայում դատական գրագիրները, ինչպես և վանականները վանքերում տալիս էին կարգին ներկայացումներ, որոնց մեջ բեմ էին հանում աստվածամորը, հրեշտակներին, սրբերին, Քրիստոսին և նույնինքն աստծուն։ Այն ժամանակ շատ միամիտ էր այդ ամբողջը։ Վիկտոր Հյուգոյի «Notre Dame de Paris» («Փարիզի Աստվածամոր տաճարը» - — ֆրանս.), Լյուդովիկոս XI-ի օրերին, Ֆրանսիայի թագաժառանգի ծննդյանն ի պատիվ, Փարիզի քաղաքապետարանի դահլիճում ժողովրդի համար տրվում է խրատական ու ձրի ներկայացում, որ կոչվում է «Le bօn bon jugement de la tres sainte et gracieuse Vierge Marie» («Ամենասուրբ և գթառատ կույսն Մարիամի բարեհաճ դատաստանը» - — ֆրանս.), և այստեղ տիրամայրն անձամբ հայտնվում է բեմում և արտասանում իր bon jugmentjugement-ը։ Մեզ մոտ էլ, Մոսկվայում, նախապետրոսյան հին տարիներին, մերթ ընդ մերթ տեղի էին ունենում գրեթե նույնպիսի դրամատիկ ներկայացումներ՝ հատկապես հին կտակարանից։ Սակայն, դրամատիկ ներկայացումներից բացի, այն ժամանակ ամբողջ աշխարհով շրջում էին բազմաթիվ պատումներ ու «քերթվածներ», որոնց մեջ հարկ եղած դեպքում հանդես էրն գալիս սրբերը, հրեշտակները և երկնային բոլոր զորությունները։ Մեր վանքերում նույնպես զբաղվում էին նման պոեմներ թարգմանելով, ընդօրինակելով ու նույնիսկ հորինելով, այն էլ ե՜րբ. թաթարների տիրապետության տակ։ Կա, օրինակ, վանական մի պոեմ (անշուշտ հունարենից առնված)— «Հածմունք տիրամոր ի տառապանս», որն իր պատկերներով ու համարձակությամբ ետ չի մնում Դանթեի երկից։ Տիրամայրն այցելում է դժոխք, ուր Միքայել հրեշտակապետն է նրան առաջնորդում «ի տառապանս»։ Տեսնում է մեղավորներին ու նրանց տանջանքները։ Դժոխքում, ի միջի այլոց, հրավառ լճի մեջ տանջվող մեղավորների խիստ ուշագրավ մի կարգ կա. ոմանք այնպես են սուզվում լճի խորքը, որ այլևս չեն կարող վեր բարձրանալ, և «աստված մոռանում է այլևս նրանց»— մի արտահայտություն, որ չափազանց խոր է և ուժեղ։ Եվ ահա, ցնցված ու արտասվող տիրամայրն ընկնում է աստծո գահի առաջ և խնդրում է թողություն շնորհել դժոխքի բոլոր մեղավորներին, բոլորին, որ ինքը տեսել է այնտեղ, առանց խտրության։ Աստծու հետ նրա խոսակցությունն ահագնորեն հետաքրքրական է։ Աղաչում է տիրամայրը, աղաչում համառորեն, և երբ աստված մատնացույց է անում նրա որդու գամված ձեռքերն ու ոտքերը և հարցնում՝ նրան տանջողներին ինչպե՞ս ներեմ, ապա տիրամայրը հորդորում է բոլոր սրբերին, բոլոր նահատակներին, բոլոր հրեշտակներին ու հրեշտակապետերին՝ ծնկի ընկնել իր հետ և թողություն հայցել բոլորի համար անխտիր։ Եվ վերջապես նա աստծուց ձեռք է բերում տանջանքների դադարեցումն ամեն տարի՝ ավագ ուրբաթից մինչև երրորդության օրը, և մեղավորները դժոխքից անմիջապես իրենց շնորհակալությունն են հայտնում աստծուն և աղաղակում են. «Արդար ես, տե՜ր, զի այդպես դատեցեր»։ Դե՛հ, իմ պոեմն էլ նույնօրինակ մի բան կլիներ, եթե այն ժամանակ երևան գար։ Իմ պոեմի մեջ նա է հանդես գալիս, ճիշտ է, ոչինչ չի ասում, այլ միայն երևում ու անցնում է։ Արդեն տասնհինգ դար է բոլորվել այն օրից, երբ նա խոստացավ գալ իր զորությամբ ու փառոք բազմոք, տասնհինգ դար է, ինչ գրել է նրա մարգարեն. «Որ լինելոց է վաղվաղակի»։ «Բայց վասն աւուրն այնորիկ և ժամու ոչ ոք գիտէ, ո՛չ հրեշտակք երկնքից և ոչ Որդիորդի, բայց միայն հայր», ինչպես ինքն էլ ասաց, երբ դեռ գտնվում էր երկրի վրա։ Բայց մարդկությունն սպասում է նրան նախկին հավատքով ու նախկին խանդաղատանքով։ Օ՜, նույնիսկ ավելի մեծ հավատքով, որովհետև տասնհինգ դար է անցել այն օրից, երբ երկնային նշանները դադարեցին երևալ մարդուն.<poem>

:::Դու հավատա սրտի՛դ ձայնին,<br />:::Չկա նշան երկնային։<br /poem>

:::Կքած խաչի մեծ բեռան տակ՝<br />:::Երկնի արքան, ճորտի տեսքով,<br />:::Հայրենի՛ք իմ, ծագե ի ծագ<br />:::Շրջեց քո մեջ, քեզ օրհնելով։<br /poem>

:::Ավտոդաֆեներում այն փառահեղ<br/>:::Այրվում էին նենգ հերետիկոսներ։<br/poem>

Օ՜, դա անշուշտ այն գալուստը չէր, որով նա հայտնվելու է, ըստ իր խոստման, ի կատարածն աշխարհի իր ամբողջ երկնային փառքով, և որ լինելու է հանկարծակի, «որպէս փայլակն որ ելանէ յարևելից և երևի մինչև յարևմուտս»։ Ոչ, նա ցանկանում է գեթ մի ակնթարթ այցելել իր զավակներին և հենց այն վայրում, ուր ճարճատում էին հերետիկոսներին այրող խարույկները։ Շնորհիվ իր անհուն ողորմածության, նա մի անգամ ևս հայտնվում է մարդկանց՝ ճիշտ այն մարդկային կերպարանքով, որով երեք տարի քայլել էր մարդկանց մեջ՝ տասնհինգ դար առաջ։ Նա իջնում է «տոթակեզ փողոցների մեջ» հարավային քաղաքի, հենց որտեղ դեռ նախորդ օրը, թագավորի, արքունիքի, ասպետների, կարդինալների և պալատական հմայափայլ տիկնանց ներկայության, ամբողջ Սևիլի բազմամարդ բնակչության առաջ, մեծ հավատաքննիչ կարդինալը «փառահեղ ավտոդաֆեում» միանգամից այրել էր գրեթե մի ամբողջ հարյուրյակ հերետիկոսների՝ ad majorem gloriam Dei («Ի մեծագույն փառս ատուծո» - աստուծո» — լատ.)։ Նա հայտնվում է մեղմիվ, աննկատելի, և ահա բոլոր մարդիկ, տարօրինա՜կ բան, ճանաչում են նրան։ Դա կարող էր պոեմի լավագույն տեղերից մեկը լինել, այսինքն՝ թե ինչու հատկապես ճանաչում են նրան։ Ժողովուրդն անդիմադրելի մղումով վազում է նրա մոտ, շրջապատում նրան, բազմանում է նրա շուրջ։ Հետևում նրան։ Նա լուռ ընթանում է բազմության մեջ՝ անհուն ողորմածության մեղմ ժիպտը դեմքին։ Սիրո արևն է փայլում նրա սրտում, Լույսի, Պայծառացման ու Զորության ճառագայթներն են հոսում նրա աչքերից, ողողում մարդկանց և ցնցում նրանց սրտերը պատասխան սիրով։ Նա մեկնում է ձեռքերը, օրհնում մարդկանց, և երբ հպվում են նրան, թեկուզ միայն հանդերձներին, բուժիչ զորություն է ելնում նրանից։ Մանկությունից կույր մի ծերունի բացականչում է ամբոխի միջից՝ «Տե՜ր, բուժի՛ր ինձ, որ ես էլ քեզ տեսնեմ», և ահա կարծես թեփուկներն ընկնում են ծերունու աչքերից, և կույրը տեսնում է նրան։ Ժողովուրդը լաց է լինում և համբուրում երկիրը, որի վրա նա քայլում է։ Երեխաները ծաղիկներ են նետում նրա առաջ, երդում են և աղաղակում. «Ովսաննա՜»։ «Նա է, նա ինքն է,— կրկնում են բոլորը,— պետք է որ նա՛ լինի, ոչ այլ ոք, քան նա»։ Նա կանգ է առնում Սևիլի մայր եկեղեցու նախագավիթում՝ ճիշտ այն րոպեին, երբ ողբալով տաճար են բերում մանկական բաց, սպիտակ մի դագաղ. յոթ տարեկան աղջնակ է պառկած դագաղում՝ ականավոր մի քաղաքացու միակ դուստրը։ Մահացած երեխան ամբողջովին ծածկված է ծաղիկներով։ «Նա հարությո՜ւն կտա քո երեխային»,— գոռում է ամբոխն արտասվող մորը։ Դագաղին ընդառաջ եկող ավագ քահանան նայում է վարանած և հոնքերը կիտում։ Բայց ահա լսվում է մահացած երեխայի մոր ողբուկոծը։ Կինը նետվում է նրա ոտքերը։ «Եթե դու ես, հարությո՜ւն տուր իմ մանկիկին»,— բացականչում է մայրը, ձեռքերը մեկնելով նրան։ Թափորը կանգ է առնում, փոքրիկ դագաղն իջեցնում են եկեղեցու նախագավիթում, նրա ոտքերի առաջ։ Նա նայում է կարեկցանքով, և նրա շրթները մեկ անգամ ևս արտասանում են՝ «Տալի՛թա, կո՛ւմի»— «և յարեավ աղջիկն»։ Աղջնակը բարձրանում ու նստում է դագաղում և ժպտալով շուրջն է նայում իր զարմացած, խոշոր բացված աչուկներով։ Ձեռքերի մեջ բռնել է սպիտակ վարդերի մի փունջ, որով պառկած էր դագաղում։ Խլրտում է ժողովուրդը, աղաղակում, հեկեկում, և ահա ճիշտ այդ րոպեին հանկարծ մայր եկեղեցու հրապարակով անցնում է նույնինքն կարդինալ մեծ հավատաքննիչը։ Գրեթե իննսունամյա մի ծերունի է նա, բարձրահասակ և ուղղաթիկունք, չորացած դեմքով, փոս ընկած աչքերով, որոնց մեջ սակայն մի ցոլք է պսպղում տակավին՝ հրացայտ կայծի նման։ Օ՜, նա չի հանդերձավորվել իր կարդինալական փառահեղ զգեստով, որով փայլում էր երեկ ժողովրդի առաջ, երբ այրում էին հռոմեական դավանանքի թշնամիներին,— ո՜չ, այդ րոպեին իր վանական հին ու կոպիտ սքեմն է լոկ հագել։ Կարդինալի ետևից, որոշ հեռավորությամբ, գալիս են նրա մռայլ օգնականներն ու ստրուկները և «սրբազան» պահակախումբը։ Նա կանգ է առնում ամբոխի առջև ու դիտում է հեռվից։ Ամեն ինչ տեսել է, տեսել է, թե ինչպես դագաղը դրին նրա ոտքերի առաջ, տեսել է, թե ինչպես հարյավ աղջիկը, և դեմքը մռայլվել է։ Կախում է սպիտակած թավ հոնքերը, աչքերը փայլատակում են չարագուշակ հրով։ Մեկնում է իր ցուցամատը և պահակախմբին հրամայում է ձերբակալել նրան։ Եվ ահա, այնքան հզոր է մեծ հավատաքննիչը, ժողովուրդն արդեն այն աստիճան վարժվել է ենթարկվելու նրան և դողահար հնազանդվելու, որ ամբոխն անմիջապես ճանապարհ է բացում, և պահակախումբը, վերահաս մեռելային լռության մեջ, ձերբակալամ ու տանում է նրան։ Ամբոխը վայրկենաբար, մեկ մարդու նման, մինչև գետին խոնարհվում է մեծ հավատաքննիչի առաջ, իսկ նա լռելյայն օրհնում ժողովրդին ու հեռանում։ Պահակախումբը գերյալին բերում է դատական սրբազան ատյանի հնադարյան շենքը և բանտարկում նեղ ու մռայլ, կամարակապ բանտում։ Անցնում է օրը, իջնում է Սևիլի մութ, տաք և «անշունչ» գիշերը։ Օդը «դափնի ու կիտրոն է բուրում»։ Խոր մթության մեջ հանկարծ բացվում է բանտի երկաթե դուռը, և նույնինքն ծերունի մեծ հավատաքննիչը դանդաղ ներս է մտնում՝ աշտանակը ձեռքին։ Առանձին է, դուռն անմիջապես փակվում է նրա ետևից։ Կանգնում է շեմքին ու երկար, մեկ կամ երկու րոպե, դիտում է գերյալի դեմքը։ Վերջապես կամաց մոտենում է, աշտանակը դնում սեղանին և ասում նրան.

— Շատ էլ լավ չեմ հասկանում, Իվան, ի՞նչ է դա,— ժպտաց Ալյոշան, որ ամբողջ ժամանակ լուռ լսել էր,— ուղղակի անսանձ երևակայությո՞ւն է, թե ծերունու ինչ֊որ մի սխալը, ինչ֊որ անկարելի qui pro quo! (Մեկի տեղ մյուսը, - — լատ։ Այսինքն՝ թյուրիմացություն)։

― Բայց այդպես էլ պետք է լինի բոլոր դեպքերում,— նորից ծիծաղեց Իվանը։— Ծերունին ինքը նկատել է տալիս, որ նա իրավունք էլ չունի որևէ բան ավելացնելու իր նախկին ասածի վրա։ Եթե ուզում ես, հենց այդ է հռոմեական կաթոլիկության ամենահիմնական գիծը, գեթ իմ կարծիքով։ «Ամեն ինչ,- — ասում են նրանք,— դու հանձնեցիր պապին, և ամեն ինչ, ուրեմն, հիմա գտնվում է պապի ձեռքում, իսկ դու այլևս բոլորովին մի՛ գա թեկուզ, կամ գոնե մի՛ խանգարիր միառժամանակ»։ Այդ առումով ոչ միայն խոսում են նրանք, այլև գրում են, ճիզվիտները համենայն դեպս։ Ինքս կարդացել եմ նրանց աստվածականների գրվածքներում։ «Դու իրավունք ունե՞ս մեզ հայտնելու գեթ մի խորհուրդ այն աշխարհից, որտեղից եկել ես,— հարցնում է նրան իմ ծերունին և ինքը պատասխանում նրա փոխարեն.— Ոչ, չունես իրավունք, որպեսզի ոչինչ չավելացնես քո նախկին ասածին և որպեսզի մարդկանց չզրկես այն ազատությունից, որին եռանդով պաշտպան կանգնեցիր երբ գտնվում էիր երկրի վրա։ Քո արած ամեն մի նոր հայտնությունը ոտնձգություն կլինի մարդկանց հավատքի ազատության դեմ, որովհետև կներկայանա իբրև հրաշք, իսկ նրանց հավատքի ազատությունը քեզ համար ամեն բանից թանկ էր դեռ այն ժամանակ՝ հազար հինգ հարյուր տարի առաջ։ Դու էի՞ր, որ այնքան հաճախ ասում էիր այդ օրերին. «Ուզում եմ ազատ դարձնել ձեզ»։ Բայց ահա տեսար այժմ այդ «ազա՜տ» մարդկանց,— ավելացնում է հանկարծ ծերունին խոհուն քմծիծաղով։— Այո, թանկ նստեց մեզ վրա,— շարունակում է՝ խստահայաց նայելով նրան,— բայց այդ գործն ավարտեցինք վերջապես հանուն քո։ Տասնհինգ դար տանջվեցինք այդ ազատության դեմ մաքառելով, բայց այժմ արդեն ավարտված է գործը և առընդմիշտ ավարտված։ Դու չե՞ս հավատում, որ առընդմիշտ է ավարտված։ Դու ինձ հեզորեն նայում ես և նույնիսկ շնորհ չես անում վրդովվելո՞ւ իմ դեմ։ Բայց իմացի՛ր, որ այդ մարդիկ հիմա, հենց այժմ ավելի քան երբեք համոզված են, որ ազատ են լրիվ, այնինչ իրենք իսկ բերին մեզ ազատությունն իրենց և խոնարհաբար դրին մեր ոտքերի առաջ։ Սակայն դա մե՛ր արած գործն էր, իսկ դու ա՞յս էիր ցանկանում, այսպիսի՞ ազատություն»։

— Բնավ երբեք։ Նա հենց իր և յուրայինների արժանիքն է համարում այն, որ վերջապես հաղթահարել են ազատությունը, և այդ արել են, որպեսզի երջանկացնեն մարդկանց։ «Որովհետև այժմ միայն (այսինքն նա հավատաքննությունը նկատի ունի անշուշտ) հնարավոր դարձավ առաջին անգամ մտածել մարգկանց մարդկանց երջանկության մասին։ Մարդն ըմբոստ էր ստեղծված. ըմբոստները կարո՞ղ են միթե երջանիկ լինել։ Քեզ, նախազգուշացրին,— ասում է ծերունին նրան,— սակավ չէին նախազգուշացումներն ու հորդորները, բայց դու ունկն չդրիր նախազգուշացումներին, դու մերժեցիր այն միակ ուղին, որով կարելի էր երջանիկ դարձնել մարդկանց։ Սակայն բարեբախտաբար, մեկնելով՝ գործը հանձնեցիր մեզ։ Դու խոստում տվիր, դու հաստատեցիր քո խոսքով, դու մեզ իրավունք տվիր կապելու և արձակելու, և այժմ անշուշտ չես կարող նույնիսկ մտածել այդ իրավունքը մեզնից ետ առնելու մասին։ Ուրեմն ինչո՞ւ եկար մեզ խանգարելու»։

«Սարսափելի և իմաստուն ոգին, ոգին ինքնաոչնչացման ու չգոյության,— շարունակում է ծերունին,— մեծն ոգին խոսեց քեզ հետ անապատում, և գրքերում մեզ հաղորդված է, որ իբրև թե «փորձեց» քեզ նա։ Այդպե՞ս է արդյոք։ Եվ կարելի՞ էր միթե ասել որևէ ավելի ճշմարիտ բան, քան այն, որ նա հայտնեց քեզ երեք հարցի մեջ, և որ դու մերժեցիր, և որ գրքերում կոչված է «փորձություն»։ Այնինչ, եթե երկրի վրա երբևիցե կատարվել է իսկապես որոտաձայն մի հրաշք, ապա դա եղել է ճիշտ ա՛յդ օրը, այդ երեք փորձությունների օրը։ Հենց այդ երեք հարցերի հայտնակերպումն էր հրաշքը։ Եթե հնարավոր լիներ ենթադրել, լոկ իբրև փորձ ու օրինակ, թե սարսափելի ոգու այդ երեք հարցերն անհետ կորեչեն կորչեն գրքերից, և թե պետք է վերականգնել դրանք, վերստին հղանալ ու երկնել, որպեսզի կրկին մտցվեն գրքերի մեջ, և այդ անելու համար պետք է հավաքել երկրի բոլոր իմաստուններին՝ կառավարիչներին, քահանայապետերին, գիտնականներին, փիլիսոփաներին, բանաստեղծներին և նրանց խնդիր առաջադրել— մտածեցեք, ստեղծեցեք երեք հարց, բայց այնպիսի հարցեր, որոնք ոչ միայն համապատասխանեն դեպքի տարողությանը, այլև, ավելին, երեք խոսքի մեջ, մարդկային լոկ երեք նախադասության մեջ արտահայտեն աշխարհի և մարդկության ամբողջ ապագա պատմությունը,— ապա կարծո՞ւմ ես դու արդյոք, որ երկրի ամբողջ գերիմաստությունը, ի մի եկած, կարողանա գտնել գեթ որևէ բան՝ ուժով ու խորությամբ նման այն երեք հարցերին, որ այն ժամանակ հզոր և իմաստուն ոգին իսկապես առաջարկեց քեզ անապատում։ Արդեն միայն այդ հարցերից, դրանց լոկ հայտնակերպման հրաշքից կարելի է հասկանալ, որ գործ ունես ոչ թե մարդկային ընթացիկ խելքի, այլ հավիտենական ու բացարձակ իմաստության հետ։ Վասնզի այդ երեք հարցերի մեջ մարդկության ամբողջ հետագա պատմությունն է կարծես ի մի բերված ու նախագուշակված, և հայտնված է երեք պատկեր, որոնց մեջ համատեղվում են մարդկային բնության բոլոր անլուծելի պատմական հակասություններն ամբողջ երկրի վրա։ Այն ժամանակ դա չէր կարող այնքան պարզ երևալ տակավին, վասնզի անհաճո էր ապագան, իսկ այժմ, երբ անցել է տասնհինգ դար, մենք տեսնում ենք՝ այդ երեք հարցերի մեջ ամեն ինչ այնքան ճիշտ է կռահված ու նախագուշակված և այդ ամբողջն այնպես արդարացավ, որ այլևս ոչինչ կարելի չէ ավելացնել այդ հարցերին կամ զեղջել դրանցից։

— Թեկուզ և այդպե՛ս։ Վերջ ի վերջո գլխի ընկար։ Եվ իրոք այդպես է, իրոք ա՛յդ է միայն ամբողջ գաղտնիքը, բայց մի՞թե տառապանք չէ դա, գոնե նրա նման մարդու համար, որ իր ամբողջ կյանքն է փչացրել անապատում ճգնելով և չի բուժվել մարդկության հանդեպ սեր տածելուց։ Իր կյանքի վերջալույսին գալիս է այն հստակ համոզման, թե մեծ ու սարսափելի ոգու տված խորհոլրդնե՛րը խորհուրդնե՛րը միայն կարող էին թեկուզ որոշ չափով տանելի կյանք ստեղծել անզոր ըմբոստների համար, այդ «անկատար, փորձնական արարածների, որոնք իբրև ծաղր են ստեղծված»։ Եվ ահա, այդպիսի համոզման գալով, նա տեսնում է, որ պետք է գնալ իմաստուն ոգու՝ մահվան ու կործանման սարսափելի ոգու ցույց տված ճանապարհով, ուստի և պետք է ընդունել սուտն ու խաբեությունը և արդեն գիտակցորեն մարդկանց տանել դեպի մահ ու կործանում, ընդ որում խաբել նրանց ամբողջ ճանապարհին, որպեսզի նրանք որևէ կերպ չկարողանան նկատել, թե որտեղ են տանում իրենց, և որպեսզի այդ խեղճ կույրերը գոնե ճանապարհին իրենց երջանիկ համարեն։ Եվ նկատի ունեցիր, խաբեություն՝ հանուն նրա, որի իդեալին այնքա՜ն ջերմեռանդորեն հավատացել է ծերունին իր ամբո՜ղջ կյանքում։ Միթե տառապանք չէ՞ դա։ Եվ եթե այդպիսի մե՛կ հոգի թեկուզ գլխավորեր այդ ամբողջ բանակը, որ «տենչում է տիրել միայն կեղտոտ բարիքներ վայելելու համար», միթե բավական չէ՞ր լինի այդ մեկ հոգին, որ դա ողբերգություն լիներ։ Ավելին, այդպիսի մեկի գլխավորելը բավական է, որ վերջապես Հռոմի գործը, իր բոլոր բանակներով ու ճիզվիտներով, ունենա իր իսկական առաջնորդող գաղափարը, այդ գործի գերագույն գաղափարը։ Ուղղկի Ուղղակի ասեմ քեզ, ես հաստատ հավատում եմ, որ շարժման գլուխը կանգնածների մեջ միշտ էլ եղել է այդպիսի եզակի մարդ։ Ո՞վ գիտե, գուցե և Հռոմի քահանայապետերի մեջ եղել են այդ եզակիները։ Ո՞վ գիտե, գուցե այդ անիծյալ ծերունին, որ այնպես համառորեն և այնպես յուրովի սիրում է մարդկությանը, հիմա էլ գոյություն ունի՝ այդպիսի բազմաթիվ եզակի ծերունիների մի ամբողջ կաճառի ձևով, և գոյություն ունի ոչ թե պատահականորեն, այլ ըստ համաձայնության, որպես գաղտնի միություն, որն արդեն վաղուց կազմակերպվել է՝ պահելու համար խորհուրդը, պահելու համար ապերջանիկ ու անզոր մարդկանցից, որպեսզի երջանիկ դարձնի նրանց։ Այդ այդպես է անպայման, և այդպես էլ պետք է լինի։ Ինձ թվում է, թե նույնիսկ մասոններն այդ խորհուրդի նման մի բան ունեն իրենց հիմքում, և թե այդ պատճառով է, որ կաթոլիկներն այդպես ատում են մասոններին, նրանց մեջ տեսնելով մրցակիցների, տեսնելով միասնական գաղափարի տրոհումը, այնինչ պետք է լինի մի հոտ և մի հովիվ... Բայց, իմ միտքը պաշտպանելով, ես նմանվում եմ մի հեղինակի, որ չի հանդուրժել քո քննադատությունը։ Բավական է այս մասին։

— Իսկ կպչուն տերևիկնե՞րը, թանկագին գերեզմաննե՞րը, կապույտ երկի՞նքը, սիրելի կի՞նը։ Ինչպե՞ս ես դու ապրելու, ինչպե՞ս ես սիրելու նրանց,- — վշտագին բացականչեց Ալյոշան։— Միթե կարելի՞ է ապրել ու սիրել այդպիսի դժոխք ունենալով կրծքում ու գլխի մեջ։ Ո՜չ, դու հենց գնում ես, որ նրանց միանաս... ապա թե ոչ, ինքդ քեզ կսպանես, չե՛ս կարող դիմանալ։

— Լսի՛ր ինձ, Ալյոշա,— ասաց Իվանը կորովի ձայնով,— եթե իրոք կարողանամ անտարբեր չլինել կպչուն տերևիկների հանդեպ, քեզ հիշելով է միայն, որ սիրելու եմ դրանք։ Ինձ համար բավական է, որ դու կաս այստեղ որևէ մի անկյունում, և չեմ կորցնի դեռ ապրելու ցանկությունը։ Բավակա՞ն է դա քեզ համար։ Եթե ուզում ես, ընդունիր իբրև սիրո խոստովանություն թեկուզ։ Իսկ այժմ՝ դու դեպի աջ, ես դեպի ձախ, և բավական է այլևս, լսո՞ւմ ես, բավակա՛ն է։ Այսինքն, եթե նույնիսկ վաղը չմեկնեմ (կարծում եմ, որ կմեկնեմ անպայման) և մենք նորից հանդիպենք մի կերպ, այլևս ինձ հետ ոչ մի խոսք այս բոլոր նյութերի շուրջ։ Թախանձագին խնդրում եմ։ Եվ Դմիտրիի մասին էլ, հատուկ խնդրում եմ, երբեք այլևս խոսք չբացես իմ առաջ,― ավելացրեց նա հանկարծ ջղագրգիռ,— ամեն ինչ սպառվել է, ամեն ինչ ասվել պրծել է, այնպես չէ՞։ Ես էլ իմ կողմից մի խոստում եմ տալիս դրա դիմաց, երբ երեսունիս հասնեմ և ուզենամ «բաժակը գետին շպրտել», որտեղ էլ լինես դու՝ կգամ մի անգամ ևս խոսելու քեզ հետ... թեկուզ նույնիսկ Ամերիկայից՝ կգամ, վստահ եղիր։ Հատկապես կգամ։ Շատ հետաքրքրական կլինի մի հայացք նետել քո վրա այդ ժամանակ՝ տեսնենք դու էլ ինչպիսի՞ն ես լինելու։ Տեսնո՞ւմ ես, բավական հանդիսավոր խոստում է։ Եվ գուցե իսկապես յոթ կամ տասը տարով բաժանվում ենք իրարից։ Դե հիմա գնա քո Pater Seraphicus-ի (Հայր Սերովբեական ― հրեշտականման - ― լատ.) մոտ, մահամերձ է նա։ Եթե քո բացակայության մեռնի, մեկ էլ դեռ կարող ես բարկանալ ինձ վրա, որ ուշացրի քեզ։ Ցտեսություն, նորից համբուրիր ինձ, ա՛յ այդպես, դե գնա՛...

Իվանը հանկարծ շուռ եկավ ու գնաց իր ճանտպարհովճանապարհով, առանց այլևս ետ նայելու։ Այնպես, ինչպես երեկ Դմիտրին բաժանվեց Ալյոշայից, թեև երեկ բոլորովին այլ կերպ էր։ Այդ տարօրինակ նմանությունը հանկարծ փայլատակեց Ալյոշայի մտքում, որ այդ րոպեին լի էր տրտմությամբ ու վշտով։ Նա մի քիչ սպասեց, նայելով եղբոր ետևից։ Չգիտես ինչու, հանկարծ նկատեց, որ Իվանը քայլում է մի տեսակ օրորվելով, և որ նրա աջ ուսը, ետևից նայելիս, թվում է ավելի ցածր, քան ձախը։ Առաջ երբեք չէր նկատել այդ։ Բայց մեկեն ինքն էլ շուռ եկավ ու համարյա վազեց դեպի վանք։ Արդեն մութն ընկնում էր, և նա գրեթե վախեցավ. մի նոր բան էր աճում նրա հոգում, և չէր կարող տակավին հստակորեն որոշել, թե ինչ է դա։ Նորից քամի բարձրացավ, ինչպես երեկ, և դարավոր սոճիներն սկսեցին մռայլորեն խշխշալ նրա շուրջ, երբ մտավ մենաստանի պուրակը։ Համարյա վազում էր։ «Pater Seraphicus»... այս անունը վերցրել է մի տեղից՝ ո՞րտեղից,— անցավ հանկարծ Աոշայի մտքով։— Իվան, խե՜ղճ Իվան, մեկ էլ ե՞րբ կտեսնեմ քեզ նորից... Ահա՜ մենաստանը, աստվա՜ծ իմ։ Այո, այո, նա է, նա՝ Pater Seraphicus-ը, նա կփրկի ինձ... նրանից և առհավետ»։

— Երկուսն էլ բացարձակապես ցնդել են, երկուսն էլ կամակոր երեխա են դարձել ուղղակի,— շարունակեց Սմերդյակովը։— Խոսքս ձեր ծնողի և ձեր եղբոր՝ Դմիտրի Ֆյոդորովիչի մասին է։ Ա՛յ հիմա կվերկենա, այսինքն Ֆյոդոր Պավլովիչը, և իսկույն կսկսի բկիս կպչել ամեն րոպե. «Ի՞նչ է, չեկա՞վ։ Ինչչո՞ւ Ինչո՞ւ չեկավ»։ Եվ այդպես մինչև կեսգիշեր, նույնիսկ կեսգիշերից էլ հետո։ Իսկ եթե Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնան չգա (որովհետև նա, հավանական է, բոլորովին էլ միտք չունի երբևիցե գալու), վաղը առավոտ նորից կհարձակվի վրաս. «Ինչո՞ւ չեկավ։ Ի՞նչ պատճառով չեկավ, ե՞րբ է գալու»։ Կարծես թե մի բանով էլ ես եմ մեղավոր դուրս գալիս նրա առաջ։ Մյուս կողմից էլ նույն փորձանքը, հենց որ մութն ընկնում է, և դրանից էլ առաջ, ձեր եղբայրը զենքը ձեռքին հայտնվում է մոտերքում. «Դե տե՛ս, ստահակի մեկը, ապո՛ւր եփող. եթե աչքիցդ փախցնես ու լուր չտաս ինձ, որ եկել է, ամենից առաջ քե՛զ կսպանեմ»։ Անցնում է գիշերը, առավոտյան նա էլ Ֆյոդոր Պավլովիչի նման սկսում է տանջելով տանջել ինձ. «Ինչո՞ւ չեկավ, ե՞րբ է երևալու, շուտո՞վ»։ Եվ կարծես թե նրա առաջ էլ դարձյալ մեղավոր եմ դուրս գալիս, որ իր օրիորդը չի երևացել։ Եվ երկուսն էլ ավելի ու ավելի են գազազում օրեցօր, ժամեժամ, այնպես որ երբեմն րոպեներ են լինում՝ մտածում եմ կյանքիս վերջ տամ, այնքան վախենում եմ։ Չեմ վստահում նրանց, տեր իմ։

— Բայց ասում են՝ հնարավոր չէ նախօրոք իմանալ, թե ընկնավորության նոպան այսինչ ժամին է լինելու։ Իսկ դու ինչպե՞ս ես ասում, որ վաղն է գալու քո նոպան,— հարցրեց Իվան Ֆյոդորովիչը մի յուրահատուկ, ջղային հետաքրքրությամբդ։հետաքրքրությամբ։

— Ուրեմն ինչո՞ւ այդ բոլորից հետո,— ընդհատեց հանկարծ Սմերդյակովին,— դու ինձ խորհուրդ ես տայիս տալիս Չերմաշնյա գնալ։ Ի՞նչ էիր ուզում ասել դրանով։ Իմ գնալուց հետո ա՛յ թե ինչեր են պատահելու այս տանը,— Իվան Ֆյոդորովիչը դժվարությամբ էր շունչ քաշում։

— Ամենալավն էլ այդ է,— վրա բերեց իսկույն Սմերդյակովը, կարծես հենց սպասում էր դրան,— միայն թե այն կա, որ այստեղից հեռագրով կարող են անհանգստացնել ձեզ Մոսկվայում, եթե որևէ այդպիսի դեպք լինիլինի։

Երկար ժամանակ հետո վերհիշելով այդ գիշերը, Իվան Ֆյոդորովիչը հատուկ նողկանքով էր մտաբերում, թե ինչպես հանկարծ վերկացավ բազմոցից և կամացուկ, ասես սոսկալի վախենալով, որ կտեսնեն իրեն, բացեց դուռը, ելավ սանդուղքի վրա և ականջ դրեց դեպի ներքև, թե ինչպես է Ֆյոդոր Պավլովիչը շարժվում ու շրջում ներքևի սենյակներում, լսեց երկար ժամանակ՝ մոտ հինգ րոպե, տարօրինակ մի հետաքրքրությամբ, շունչը պահած, սրտատրոփ, բայց թե ինչո՞ւ էր անում այդ բոլորը, ինչո՞ւ էր ականջ դնում՝ ինքն էլ չգիտեր անշուշտ։ Հետագայում իր ամբողջ կյանքի ընթացքում «նողկալի» էր կոչում նա այդ «արարքը» և իր հոգու ամենախոր, ամենաթաքուն ծալքերում ընդունում էր, որ իր ամբողջ կյանքի ամենաստոր արարքն էր դա։ Իսկ հենց Ֆյոդոր Պավլովիչի նկատմամբ ոչ մի ատելություն չէր զգում այդ րոպեներին, այլ պարզապես, չգիտես ինչու, ամբողջ էությամբ հետաքրքրվում էր, թե ինչպես է քայլում նա ներքևում, մոտավորապես ինչ է անում հիմա այնտեղ, ենթադրում էր ու պատկերացնում, թե ինչպես նա դուրս պետք է նայի պատուհաններից, հետո հանկարծ կանգ առնի սենյակի մեջտեղում և սպասի, սպասի՝ չի՞ թխկացնելու արդյոք որեէ որևէ մեկը։ Իվան Ֆյոդորովիչը երկու անգամ դուրս ելավ ու կանգնեց սանդուղքի վրա, այդպես ականջ դնելու համար։ Երբ ամեն ինչ խաղաղվեց ու Ֆյոդոր Պավլովիչն էլ պառկեց արդեն, մոտավորապես ժամը երկուսին, Իվան Ֆյոդորովիչը նույնպես անկողին մտավ իսկույն քնելու հաստատ մտադրությամբ, քանի որ սոսկալի տանջահար էր զգում իրեն։ Եվ իրոք, անմիջապես խոր քուն մտավ և քնեց առանց երազների, բայց կանուխ զարթնեց, ժամը յոթին, երբ արդեն լույսը բացվել էր։ Աչքերը բանալով, հանկարծ արտակարգ մի կորով զգաց իր մեջ և ինքն էլ զարմացավ դրա համար. իսկույն վեր թռավ ու արագորեն հագնվեց, ապա դուրս քաշեց ճամպրուկը և անհապաղ, հապճեպորեն սկսեց իրերը տեղավորել։ Լվացարարուհին հենց երեկ առավոտ լրիվ վերադարձրել էր սպիտակեղենը։ Իվան Ֆյոդորովիչը նույնիսկ ժպտաց, այնպես էր դասավորվել ամեն ինչ, որ ոչ մի բան չէր կասեցնում իր անակնկալ մեկնումը։ Իսկ իր մեկնումն իսկապես որ անակնկալ էր լինում։ Թեև Իվան Ֆյոդորովիչը երեկ ասել էր (Կատերինա Իվանովնային, Ալյոշային և հետո էլ Սմերդյակովին), թե մեկնելու է առավոտյան, բայց հիմա շատ լավ հիշում էր, որ գիշերը, երբ պառկում էր քնելու, չէր էլ մտածում մեկնելու մասին, գոնե այդ րոպեին մտքովն էլ չէր անցնում, թե առավոտյան, զարթնելուն պես, առաջին գործը պետք է լինի իրերը տեղավորել ճամպրուկի մեջ։ Վերջապես պատրաստ էին ճամպրուկը և ուղեպարկը, ժամը իննի մոտ էր արդեն, երբ Մարֆա Իգնատևնան բարձրացավ նրա սենյակը՝ իր ամենօրյա սովորական հարցը տալու. «Որտե՞ղ եք բարեհաճում թեյ խմել, ձեր սենյակո՞ւմ, թե իջնելու եք ներքև»։ Իվան Ֆյոդորովիչը իջավ հյուրասրահ, գրեթե զվարթ էր երևում, թեև նրա խոսքերի ու շարժուձևերի մեջ ցաքուցրիվ ու աճապարող մի բան կար։ Սիրալիր ողջունելով հորը և նույնիսկ հատկապես հարցնելով նրա առողջության մասին, բայց և մինչև վերջ չլսելով պատասխանը, նա մեկեն հայտարարեց, որ մի ժամից մեկնում է Մոսկվա, վերջնականապես, և խնդրում է մարդ ուղարկել՝ ձիերը բերելու։ Ծեքունին Ծերունին առանց դույզն զարմանքի լսեց այդ լուրը, խիստ անպատշաճորեն մոռանալով իր վիշտը հայտնել որդու մեկնման առիթով։ Դրա փոխարեն հանկարծ արտակարգ եռուզեռի մեջ ընկավ, հենց տեղն ու տեղը հիշելով իր սեփական կարևոր մեկ գործը։

— Կա՛ց, սպասի՛ր, քո ձեռքից կգա, որովհետև հիմա քեզ կասեմ, թե ինչ նշաններից կարելի է հասկանալ նրան՝ այդ Գորստկինին, ես արդեն վաղուց եմ նրա հետ գործ ունեցել։ Գիտե՞ս ինչ, նրա մորուքին պետք է նայես. կարմիր, բարալիկ, զզվելի մի մորուք ունի։ Եթե մորուքը դողում է և ինքն էլ խոսում ու բարկանում, ուրեմն չվախենաս՝ ճիշտ է ասածը, ուզում է գործ անել։ Իսկ եթե մորուքն է շոյում ձախ ձեռքով և քթի տակին էլ ծիծաղում է, ուրեմն ուզում է խաբել, սրիկայություն է անում։ Աչքերին երբեք մի՛ նայիր, աչքերից ոչինչ չես հասկանա, մութ մարդ է, խաբեբա. դու մորուքի՛ն նայիր։ Քեզ մի երկտող կտամ, ցույց տուր իրեն։ Գորստկին են ասում նրան, բայց Գորստկին չէ անունը, Լյագավի (որսկան շուն) է, միայն թե դու նրան Լյագավի մի՛ ասա, կնեղանա։ Եթե լեզու գտնես հետը և տեսնես, որ ամեն ինչ կարգին է, իսկույն տեղեկացրու այստեղ։ Հենց ա՛յդ միայն գրիր, այսինքն՝ «Չի փչում»։ Տասնմեկ հազարի վրա մնա. կարող ես մի հազար զիջել, ավելի չզիջես։ Պատկերացրու, ութ և տասնմեկ՝ երեք հազարի տարբեբություն։ տարբերություն։ Ուղղակի գտած փող է այդ երեք հազարը, գնորդ ճարելը հե՞շտ բան է։ Իսկ ես սոսկալի պետք ունեմ փողի։ Իմաց կտաս, որ լուրջ է խնդիրը, և այդ դեպքում ինքս այստեղից կվազեմ ու կվերջացնեմ գործը։ Ժամանակ կգտնեմ մի կերպ։ Իսկ հիմա ինչո՞ւ թռնեմ֊գնամ այնտեղ, եթե այդ ամբողջը տերտերի հնտրած հնարած բանն է։ Դե ասա, գնո՞ւմ ես թե չէ։

Կառքը շարժվեց ու սլացավ։ Շփոթ էր տիրում ուղևորի հոգում, բայց նա ագահորեն նայում էր շուրջը՝ դաշտերին, բլուրներին, ծառերին, պայծառ երկնքում բարձրից թռչող սագերի երամին։ Եվ հանկարծ այնքա՜ն լավ զգաց իրեն։ Փորձեց խոսակցոլթյուն խոսակցություն բանալ կառապանի հետ, և գյուղացու տված պատասխանի մեջ մի բան սաստիկ հետաքրքրեց նրան, բայց մի րոպե հետո անդրադարձավ, որ ամեն ինչ մի ականջից մտել, մյուսից դուրս էր եկել, և որ, ճիշտն ասած, ինքը չէր էլ հասկացել այն, ինչ պատասխանել էր գյուղացին։ Լռեց. այդպես էլ լավ էր՝ օդը մաքուր, թարմ, սառնավուն, երկինքը պայծառ։ Մտքում մի վայրկյան պատկերացան Ալյոշան և Կատերինա Իվանովնան, բայց նա մեղմ ժպտաց ու մեղմ փչեց սիրելի ուրվականների վրա, և թռան-գնացին նրանք։ «Դեռ կգա նրանց ժամանակը»,— մտածեց։ Շուտով հասան առաջին կայանը, ձիերը փոխեցին և սուրացին դեպի Վոլովյա։ «Ինչո՞ւ խելոք մարդու հետ քար կրի, ի՞նչ էր ուզում ասել դրանով,— մտածեց նա հանկարծ և ուղղակի շունչը կտրվեց։— Իսկ ես ինչո՞ւ նրան ասացի, որ Չերմաշնյա եմ գնում»։ Հասան Վոլովյա կայանը։ Իվան Ֆյոդորովիչն ուղեկառքից դուրս եկավ, և ձիապանները շրջապատեցին նրան։ Սակարկում էին՝ տասներկու վերստ կողմնակի ճանապարհով Չերմաշնյա տանելու համար։ Պատվիրեց լծել ձիերը։ Կայանի շենքը մտավ, մի զննող հայացք նետեց շուրջը, նայեց վերակացուի կնոջը և հանկարծ դուրս եկավ նորից։

Իսկ Ֆյոդոր Պավլովիչը, ճանապարհ դնելով իր որդուն, շատ գոհ մնաց։ Ամբողջ երկու ժամ գրեթե երջանիկ էր զգում իրեն ու կոնյակ էր խմում շարունակ։ Բայց հանկարծ տան մեջ պատահեց մի շատ տխուր բան, որ չափազանց անախորժ էր բոլորի համար և Ֆյոդոր Պավլովիչին էլ մեձագույն շփոթության մատնեց անմիջապես։ Սմերդյակովն ինչ-որ գործով նկուղ գնաց և սանդուղքի առաջին աստիճանից ընկավ ներքև։ Լավ է որ այդ րոպեին Մարֆա Իգնատևնան պատահաբար գտնվում էր բակում և ճիշտ ժամանակին լսեց։ Չտեսավ ընկնելը, բայց ճիչը լսեց, այն յուրահատուկ, տարօրինակ ճիչը, որ վաղուց ծանոթ էր իրեն, ընկնավորի այն ճիչը, որով նա ընկնում է նոպան բռնելու պահին։ Հնարավոր չէր որոշել, թե արդյոք նոպան բռնել էր ա՞յն պահին, երբ նա իջնում էր սանդուղքով, ուստի և, բնական է, պետք է իսկույն ցած գլորվեր անզգա վիճակում, թե՞ ընդհակառակը՝ անկումն ու ցնցումն էին եղել նոպայի պատճառը, քանի որ հայտնի էր արդեն, որ Սմերդյակովը տառապում է այդ հիվանդությամբ։ Համենայն դեպս, նրան գտան նկուղի հատակին, թպրտում էր ջղակծկումներից գալարված, բերանը փրփրել էր։ Սկզբում մտածեցին, թե անպայման կոտրված կլինի մի տեղը՝ ձեռքը կամ ոտքը, և վնասվածքներ կունենա, բայց «աստված պահել էր», ինչպես արտահայտվեց Մարֆա Իգնատևնան, ոչ մի այդպիսի բան չէր եղել, միայն թե դժվար էր նրան վերցնելն ու նկուղից լույս աշխարհ հանելը։ Բայց հարևաններից օգնություն խնդրեցին ու գործը գլուխ բերեցին մի կերպ։ Ֆյոդոր Պավլովիչը ինքն էլ ներկա էր ամբողջ այդ արարողությանը, ինքն էլ օգնում էր՝ հայտնապես վախեցած ու կարծես գլուխը կորցրած։ Սակայն հիվանդն ուշքի չէր գալիս. ցնցումները որոշ ժամանակ դադարում էին, բայց հետո նորից էին սկսվում, և բոլորն էլ եկան այն եզրակացության, թե կատարվելու է ճիշտ այն, ինչ եղել էր անցյալ տարի, երբ նա նույնպես պատահաբար ընկել էր ձեղունից։ Հիշեցին, որ այն ժամանակ սառույց էին դրել գլխին։ Նկուղում դեռ սառույց կար, և Մարֆա Իգնատևնան գործի անցավ, իսկ Ֆյոդոր Պավլովիչը երեկոյան դեմ մարդ ուղարկեց բժիշկ Հերցենշտուբեին, որն անմիջապես ժամանեց։ Հիվանդին ուշի֊ուշով քննելուց հետո (ամբողջ նահանգում ամենից ավելի ճշտաջան և ուշադիր բժիշկն էր՝ խիստ պատվարժան մի ծերունի), նա եզրակացրեց, որ արտաքո կարգի մի նոպա է և «կարող է վտանգ սպառնալ», իսկ առայժմ ինքը, Հերցենշտուբեն, ամեն ինչ չի հասկանում տակավին, բայց որ վաղն առավոտյան, եթե չօգնեն այժմու բուժամիջոցները, կվճռի այլ բուժումների դիմել։ Հիվանդին պառկեցրին բակի շենքի մի սենյակում, որ կից էր Գրիգորիի և Մարֆա Իգնատևնայի սենյակին։ Հետո Ֆյոդոր Պավլովիչն իրար ետևից դժբախտություններ միայն կրեց այդ օրը. ճաշը Մարֆա Իգնատևնան պատրաստեց, և Սմերդյակովի եփածի հետ համեմատած՝ ապուրը «կարծես լվացքի ջուր» լիներ, իսկ հավն այնքան էր չորացել տապակվելով, որ ծամելն անգամ ոչ մի կերպ հնարավոր չէր։ Մարֆա Իգնատենան իր տիրոջ դառն, թեև արդարացի կշտամբանքներին առարկեց, որ հավն առանց այդ էլ շատ ծեր էր արդեն, և որ ինքն էլ խոհարարություն չի սովորել։ Երեկոյան մի ուրիշ մտահոգություն էլ ավելացավ. Ֆյոդոր Պավլովիչին հայտնեցին, թե Գրիգորին, որն արդեն երկու օր է անառողջ էր, հիմա բոլորովին անկողին է ընկել գոտկատեղը փայտացել է։ Ֆյոդոր Պավլովիչը հնարավորին չափ շուտ վերջացրեց իր ընթրիքը և առանձին փակվեց տանը։ Ահավոր ու տագնապալից սպասման մեջ էր նա։ Հենց այդ իրիկուն գրեթե հաստատապես սպասում էր Գրուշենկայի գալուն. համենայն դեպս Սմերդյակովը, դեռ վաղ առավոտյան, գրեթե հավաստիացրել էր, որ «նա արդեն անտարակուսելիսրեն անտարակուսելիորեն խոստացել է գալ»։ Անուղղա ծերունու սիրտը տագնապահար բաբախում էր. դատարկ սենյակներում շրջում էր նա և ուշադիր լսում։ Ականջը սրած պետք է պահեր, մի որևէ տեղ Դմիտրին կարող էր թաքնված լինել ու հետևել Գրուշենկային, ուստի հենց որ Գրուշենկան լուսամուտը ծեծեր (Սմերդյակովը դեռ երկու օր առաջ վստահացրել էր Ֆյոդոր Պավլովիչին, որ հայտնել է նրան, թե որտեղ և ինչ ձևով թխկացնի), պետք էր հնարավորին չափ շուտ բանալ դուռը և ոչ մի վայրկյան իզուր չսպասեցնել նրան գավիթում, որպեսզի, աստված չանի, մի որևէ բանից վախենալով չփախչի հանկարծ։ Մտահոգվելու շատ բան կար, բայց Ֆյոդոր Պավլովիչի սիրտը դեռ երբեք այդքան քաղցր հույսերով չէր ողողվել. չէ՞ որ համարյա վստահորեն կարելի էր ասել, թե այս անգամ արդեն անպատճառ կգա Գրուշենկան...