Changes

— Այո՛, մենք կանգնած ենք Սովետական Միության հարավային սահմանում,— անսովոր լրջությամբ ասաց Գագիկը։ — Մարդ որ մի կուշտ ուտի ու պարսատիկով քար նետի՝ կընկնի կապիտալիստական աշխարհը… Մի դենը նայիր, Աշո՛տ,— գոչեց նա հանկարծ,— տեսնո՞ւմ ես Նոյի տապանի կտորը Արարատի կատարին։ Նկատեցի՞ր։ Էն էլ ամերիկյան արշավախումբն է չոքեչոք բարձրանում1… բարձրանում<ref>Նկատի ունի ամերիկյան «տուրիստների» այն արշավախումբը, որ 1951թ. Ամռանը Արարատ լեռը բարձրացավ, իբր թե Նոյի տապանի մնացորդները փնտրելու նպատակով։</ref>… Ծիծաղո՞ւմ ես, Շուշի՛կ… Էն էլ գեներալ Ռիջուեն, ձեր արևը վկա, Արարատի փեշին տնկված, հեռադիտակն աչքերին կարոտով նայում է սոցիալիզմի երկրին… Երևի սիրտը չի կտրվում մեր հարստություններից… 2։<ref>Եվրոպայում ամերիկյան օկուպացիոն զորքերի գլխ. Հրամանատար Ռիջուեն իրոք 1952թ. Մեր պատանիների կանգնած վայրի դիմաց հեռադիտակով դիտել է Արաքսի ձախ ափը, ուր Սովետական սահմանամերձ գոտին է։ Նա շրջապատված էր թուրքական բանակի բարձրաստիճան սպաներով…</ref>։

— Այստեղ են վայրի ոչխարները կանգնում ու նայում Մասիսներին։ Դրա համար էլ հնում այդ սարին Մարալ-բախան3 բախան<ref>Մարալ-բախան ադրբեջաներեն է և նշանակում է՝ եղջերվի (կամ վայրի ոչխարի) դիտակետ։</ref> են կոչել,— բացատրեց նա։

— Տեսա՞ք թաքաները4 թաքաները<ref>Թաքա – արու այծ։</ref> ոնց են կանգնում ետ նայում։ Հասկացա՞ք,— հարցրեց Աշոտը։

Թաղիքե կլոր գլխարկին փաթաթած փուշիի5 փուշիի<ref>Փուշի – ծոպավոր գլխակապ։</ref> աբրշումե ծոպերը իջնում-ծածկում էին նրա կոպերը և տղան իր սև աչքերով նայում էր այդ ծոպերի արանքից։ Դա առանձին խորհրդավորություն էր տալիս կարծես Արաբիայի անապատներում կիզված նրա դեմքին։

— Խուշկե6՛ Խուշկե՛<ref>Խուշկե - քույրիկ։</ref> Շուշիկ, Բոյնախին փաթաթվիր, Բոյնախը տաք է,— այդ ցրտին անգամ կարմրելով դիմեց նա աղջկան։ Ապա ինքն իրեն ասաց քուրդ հովիվների առածը.— Հեյ վա՜խ, ո՞ւր ես, ամա՛ռ… ամառը չոբանի հարազատ ծնողն է։

— Ձեռքով կրակ հանել կլինի՞,— տատանվեց Շուշիկը։ Շուշիկը։

Մինչ նրանք գետնին նստոտած աշխատում էին կրակ ստանալ մեր նախնիների պարզ ու դժվարին եղանակով, Հասոն պտրտեց իր տոպրակը, գտավ մի կտոր ղավ7ղավ<ref>Ղավ կամ աբեթ – մի տեսակ ծառասունկ, որ չորանալուց հետո դառնում է շատ դյուրավառ նյութ։</ref>, որ օրեր առաջ պոկել էր մի կոճղից, չորացրել տաք մոխրի մեջ և պիտի ծեծեր-աբեթ դարձներ ու հանձներ հորը։

— Ես հուսահա՞տ… Չէ՜… Ինչի՛ պիտի հուսահատ լինեմ, ձեզ պես ընկերներ ունեմ։ Ընկերը գիտե՞ք ինչ է, ընկերոջ հետ մահը հարսանիք է… Սա Խչեզարեի երգն է։ Իր սիրած տղային՝ Սիաբանդոյին ասում է. մի՛ գնա վայրի ցուլի հետևից, մի՛ գնա։ Թե որ դու որսորդ ես, ես ահա քո որսն եմ, մի՛ գնա։ Սիաբանդոն չլսեց, ջահել էր, սիրահարված, արյունը եռում էր։ Ընկավ ցուլի հետևից, իր նետերն արձակեց, վիրավորեց նրան։ Բայց կույր Ֆալագը8 Ֆալագը<ref>Ֆալագ – բախտ, ճակատագիր։</ref> չթողեց, ցուլն առավ իր պոզերի վրա, շպրտեց ներքև, խփեց մի չոր, ցցված ճյուղի, ճյուղը մտավ Սիաբանդոյի սիրտը…

Բացվեց մեր խմբի գերության հինգերորդ օրը։ Երբ Աշոտը գլուխը վեր բարձրացրեց՝ տեսավ, որ Հասոն դանակով կտրտում է իր «տոլաղներից»9 «տոլաղներից»<ref>Տոլաղ – կոշտ և ամուր կտոր, որով հովիվները փաթաթում են իրենց անդրավարտիքի ծայրերը։</ref> մեկը։

— Տեսա։ Կաքավի քարի տակ մի խոր զաղա10 զաղա<ref>Զաղա - այր։</ref> կա, մտան նրա մեջ։

«Պատանի բնասերների մեր ֆոնդից11 ֆոնդից<ref>Ընթերցողը հավանաբար գիտի, որ Լճավանի պատանի բնասերները Ճանճաքարից բերված մեղրի կարասներից մեկի մեջ գտան Սևանա աշխարհի զորավար Արտակ իշխանի գանձը, հանձնեցին իշխանությանը և իրենց ստացած օրինական տոկոսները՝ մի պատկառելի գումար, տրամադրեցին պատանի բնասերների ֆոնդին։ Այդ մասին պատմված է «Սևանի ափին» վիպակում։</ref> դրամ ենք փոխադրում, օգտագործեցեք պատանիներին որոնելու համար։ Մեր խումբը կազմ ու պատրաստ է որոնելու Այգեձորի կորած պիոներներին։ Հեռագրով հադորդեցեք մեզ ո՞ւր գնանք և որ շրջանում փնտրենք։ Կամո, Արմեն, Գրիգոր, Հասմիկ, Միրուք Ասատուր»։

— Ձայնդ կտրի մի լսենք,— բարկացավ Հասոն և գոտիով կապեց շան դունչը։ — Սարգիս, հե՜յ, որտե՛ղ ես, կուռո12կուռո<ref>Կուռո - տղա</ref>, որտե՜ղ,— քրդավարի գոռաց նա ժայռն ի վար։

— Տնտեսվարը ես եմ, նա չի… Բաժինդ եկա՜վ, հավաքի՛ր, Սարգի՜ս… Այ տղա, ոսկորներդ տե՞ղն են, հո ոչ մեկը չի՛ ջարդվել… Չէ՞… Դե լավ է, թե չէ ամբողջ Հովազաձորում մի սնղչի13 սնղչի<ref>Սնղչի – ջարդվածքներ կապող հեքիմ։</ref> չես գտնի։

Մի խոսքով, ջերմուկցի հարսը լեղապատառ փախչում է, արջն էլ դրա հետևից։ Գալիս դեմ է առնում Արփա գետին նայող մի քարափի։ Թիկունքում գազանն է, ներքևում՝ անդունդը, ի՞նչ անի խեղճը։ Ու նետվում է ցած… բայց էլի շորերը փրկում են դրան, ուռչում են, ամեն մեկը մի պարաշյուտ է դառնում, բայց ձորը խոր է լինում, եթե ներքևում կուտակված խազալը14 խազալը<ref>Խազալ – չորացած, թափված տերևներ։</ref> չլիներ, ոտները կփշրվեին։ Ուրեմն, եզրակացություն՝ իմ ջուխտ պատմություններից. Սարգսի ուղղությամբ մի փափուկ բլրակ պիտի շինենք։ Կուզեք ձեռքերով խոտ քաղեցեք, կուզեք խազալ հավաքեցեք լցնենք շորերի մեջ և ուռած-փափուկ պարկերի նման դնենք իրար վրա, որ ընկնելիս կենդանի մնա։ Կուզեք… Սպասեցե՛ք, ա՛յ քեզ գյո՜ւտ…

— Ափսոս, ոչ մեկս գոնե ոսկրացավ չենք ընկել, որ ճարպ քսենք-առողջանանք15առողջանանք<ref>Մեր գյուղերում ոզնու, գորշուկի և արջի ճարպը ոսկրացավի դեղ է համարվում։ Նրանով շփում են ցավող տեղը և դեմ անում արևին կամ վառարանին, կամ էլ ճարպ քսած ոտքերը կախում են գոլ թոնրի մեջ։</ref>,— շաղակրատում էր Գագիկը։

Այդ գիշեր Հասոն խարույկի մոտ նստած երբեմն խանձողներից16 խանձողներից<ref>Խանձող կամ անձղակոթ, կամ ածխակոթ – մի ծայրն այրված վառելափայտ։</ref> մեկն ու մեկը առաջ էր մղում, կրակը բորբոքում և հետն էլ մտածում էր զանազան բաների մասին։ Օրինակ, նա մտածում էր, թե այս ինչպե՛ս է, որ Հովազաձորի բոլոր անձավներն էլ ծածկված են վայրի այծերի կտիտով, ինչպես դա լինում է փարախներում, իսկ այն անձավում, ուր ապաստանել էին իրենք, ոչ մի կտիտ չկար։ Ուրիշ խոսքով, ինչո՞ւ քարայծերը մտնում են բոլոր անձավները, բացի այս մեկից…

Սարսափից Հասոյի լեզուն բռնվել էր։ Մինչև ծնկները ջրի մեջ կանգնած՝ նա դողդողում ու մրմնջոցով օգնության էր կանչում ամենազոր Շամս17 Շամս<ref>Խանձող կամ անձղակոթ, կամ ածխակոթ – մի ծայրն այրված վառելափայտ։</ref> աստծուն, երբ շեմքից լսվեց Աշոտի կանչը։

— Դրա համա՞ր էիր գիշերը ԽԾԲ18ԽԾԲ<ref>ԽԾԲ – ժողովրդական հապավում՝ խնամի, ծանոթ և բարեկամ բառերի։</ref>-ի կարգով քո աբան Շուշիկի վրա գցում… Կարծում ես չնկատեցի՞, ախր ես մի աչքս բաց եմ քնում…

֊ — Սովորիր, լաո19լաո<ref>Լաո - որդի։</ref>, պետք կգա, -— միշտ ասում էր հովիվ Ավդալն իր որդուն և ցույց էր տալիս խնձորոսկրը տեղը գցելն ու կապելը։

— Չէ, գել չի,— հետքը ուշադիր նայելուց հետո իր կարծիքը հայտնեց «գայլի մասնագետ» Հասոն։ — Գելի ռադը20 ռադը<ref>Ռադ – հետք, ոտնատեղ։</ref> սրանից փոքր է ու երկարուկ։

Երբ լավ կշտացան և ուշքի եկան, նոր միայն գլխի ընկան, որ իրենք մի շատ մեծ գյուտ են արել, բոլոր նշաններից երևում էր, որ իրենց կերածը վայրի խաղող չէր։ Ճիշտ է, ողկույզները փոքր էին, նոսր, պտուղներն անհավասար՝ մեկը շատ խոշոր, մյուսները շատ մանր (այդպիսի տեսք վայրի խաղողն է ունենում), բայց նրանք այնպիսի տեսակների էին հանդիպել, որոնցից բնության մեջ չկա։ Դրանք հազարամյակների ընթացքում ստացել են Արարատյան դաշտի հին բնակիչները, որոնք խաղողի մշակույթով էին զբաղվում նույնիսկ մեր էրայից շատ դարեր առաջ21 առաջ<ref>Մեզնից 2400 տարի առաջ, երբ հունական բանակի մի զորասյուն անցնում էր Հայաստանով՝ Սև ծովի ափը հասնելու հույսով, հույն զինվորները Արարատյան դաշտի գյուղերում խաղողի գինի էին խմում և կարասներում պատրաստված գարեջուր (իր գրքում այդ մասին է վկայում նույն զորասյան հրամանատար Քսենոֆոնը, որը իր ժամանակի պատմագիրներից էր)։</ref>։ Ահա մարդուս բթի չափ խոշոր ու մսոտ «կարմիր կախանին», որ հայ գյուղացու մառանում կախված՝ դիմանում է մինչև գարուն և երբեմն էլ մայիսմեկյան տոներին պատվով բազմում նրա ճոխ սեղանին, որպես հին բերքի վերջին նմուշ։ Ահա «ոսկեհատը», որն աչքի չի ընկնում իր արտաքինով, բայց այնքան քաղցր հյութ ունի, որ նրանից պատրաստած գինին «պորտվեյն» ու «մադերա» դարձնելու համար այլևս կարիք չի զգացվում լրացուցիչ սպիրտի, որովհետև հասունացած, դեղնած ոսկեհատը մինչև 30 տոկոս պտղաշաքար ունի իր մեջ։ Ահա «իծապտուկը», որ երկար է այծի պտուկների նման և այնպես թափանցիկ, որ հունդերը պարզ երևում են պտուղների մեջ։

— Հետո, տե՞ս, սղոցել են այս կոճղը, որ վազը ջահելանա… Չէ, սա մարդի ստեղծած այգի է, ես դա հաստատ գիտեմ։ Ես իմ պապից լսել եմ, որ դաշտի գյուղերից մի բարի ծերունի բարձրացել է ժայռերը, նրանց մեջ մի կտոր հող գտել, թմբեր կապել, վազեր տնկել ու ասել՝ թող իմ մահից հետո վիրու կենդանիներն ուտեն իմ վազերի բարն 22 <ref>Բար - պտուղ։</ref> ու ինձ ողորմի տան… Գուցե սա հենց այդ այգին է։

Այդպես, ցերեկները նրանք փշրում էին իրենց ազատության ճամփան փակող սառույցները, քրտնում էին ու հովանում, հուսահատվում էին ու ոգևորում, իսկ երեկոները մարխի23 մարխի<ref>Մարխ – դյուրավառ խեժ, որով հարուստ են եղևնու, սոճու, կենու, գիհի ծառերը, մանավանդ նրանց արմատները, որոնցից տաշեղներ են ծինում և վառում ճրագի տեղ։</ref> լույսով երբեմն գիրք կարդում, ամենից հաճախ լսում հովիվ Հասոյի անուշ երգերը..

Նրանցից յուրաքանչյուրը մի խուրձ գերմաստի24 գերմաստի<ref>Գիլմասրը կամ գերմաստը –բրդոտ թուփ է, որի ճկուն և ամուր շիվերը պատած են շիկակարմիր կեղևով։ Գերմաստի ճիպոտը փափուկ է և շատ դիմացկուն։</ref> ճիպոտ էր բերել։

Կացնով, դանակով մեր պատանիները ճեղքեցին-ձողեր պատրաստեցին այդ ծառերի թե՛ ճյուղերից, թե՛ բնից, թե՛ արմատներից, որոնք կարծես ամբողջովին կազմված էին դեղին սաթից25։սաթից<ref>Սաթը հենց առաջանում է սոճու և եղևնու նկարագրածս խեժից։</ref>։

— Հիմի էլ լսեցեք ի՛մ առաջարկը,— ասաց Գագիկը, երբ «ճրագի» պաշարը արդեն կուտակված էր։ — Ցեխ բերենք, ամեն մեկիդ համար մի-մի կուկլա գավաթ ու քերեղան26 քերեղան<ref>Քերեղան – կավե ափսե։</ref> պատրաստեմ, հերիք է մեր պապերի նման մի ամանից ուտենք։

 Եկե ռանգ Ասմարա անի գետատ…27գետատ…<ref>Ես մատաղ լինեմ էն ջահել տղի երկար բոյին, քաղցր լեզվին, Ես մատաղ նրա ասմար գույնին, պայծառ ճակատին։</ref></poem>

Շատ չգնաց Արամը, գյուղի վերևի ձորերում էին թե՛ ֆերմայի հոտերը, թե՛ ձյունոտ լեռնագագաթներից ու սարահարթերից իջած մուֆլոններն28 մուֆլոններն<ref>Մուֆլոն – վայրի ոչխարի տեսակներից։</ref> ու այծերը։ Արևը նոր էր թեքվել դեպի մայրամուտ, երբ նա հանդում գտավ Ավդալին, մոտեցավ, բարևեց ու տխուր նստեց մոտը։

— Արամ քիրվո29 քիրվո<ref>Քիրվո – բարեկամ։</ref>, ուրեմն մեր բալեքը կորա՞ն,— տխուր հարցրեց Ավդալը և նրա աչքերը պղտորվեցին։

— Ավդալ ախպեր, դրանից հետո ասածդ թաքին30 թաքին<ref>Թաքա – արու այծ, նոխազ։</ref> տեսնող չի՞ եղել։

-— Չէ։

Նրանք տեղ-տեղ կանգ էին առել, շունչ քաշել, պոկել ձյան տակից նոր դուրս եկած «թոփալախոտի» կանաչ փնջերը31 փնջերը<ref>Այդ խոտը, որ բուսնում է լեռների միայն հարավ նայող լանջերին, փնջերով կախված է հողի փոքր ու մեծ գուղձերից և այնքան ցրտադիմացկուն է, որ ձյան տակ անգամ կանաչ է մնում։</ref> , ապա հեռվից զգալով, որ իրենց հետապնդում են, նորից սլացել էին առաջ, դեպի Հովազաձորի բնական ամրոցը։

— Տղե՛րք,— գոչեց Գագիկը,— լուսավոր միտք է ծագել կարկաճիս32 կարկաճիս<ref>Կարկաճ – դդում։ Ներկա դեպքում՝ գլուխ։</ref> մեջ,— և մատը դրեց իր ճակատին։ -ճակատին։— Իսկի մտածե՞լ եք, թե որտեղից է աղ վերցրել ճգնավոր քեռին…

— Թուխիկը մեր ֆերմայի ոչխարներից է։ Անցյալ տարի ապրիլին, որ ներքին ձմեռանոցից սուրուն33 սուրուն<ref>Սուրու – հոտ։</ref> բերինք, էդ ոչխարը կորավ՝ չորս ամսական գառը հետը, ախր քոչը արանից34 արանից<ref>Արան – տաք երկիր, դաշտավայր։</ref> բերելիս գառն ու ոչխարը խառն են լինում։ Ես ու հերս, շները վերցրած՝ հանդերն ընկանք, ման եկանք, ման՝ չգտանք։ Շատ զարմացանք, եթե գելը կերած լիներ, գոնե ոսկորները կգտնեինք։ Բա՞, դրա ֆանդերը35 ֆանդերը<ref>Ֆանդեր – հնարքներ։</ref> տես, էնպես տեղ է եկել, որ ոչ մտքովդ անց կենա, ոչ գտնես։ Բռռո՜ւ, բռո՜ւ, բռու, գը՛դը, գը՛դը, գը՛դը,… յակ, յակ, յակ,— կանչում էր Հասոն և լեզուն ծալած՝ այնպիսի ձայներ էր հանում, որից անծանոթ մարդը կամ կսոսկար, կամ կզզվեր, բայց Թուխիկը վաղուց կարոտ էր այդ ձայներին։ Այդ կանչերը նրա մշուշապատ ուղեղում քաղցր հուշեր էին արթնացնում՝ ֆերմայի ուրախ ժխորի մասին, որ վաղուց մարել-մոռացվել էր, իր հազարավոր ցեղակիցների մասին, որոնց հետ ինքը ապահով, առանց ահի արածում էր լեռնային մարգագետիններում, իսկ ձմեռը համեղ կեր ուտում տաք փարախում։ Գուցե այդ ձայները նրան հիշեցնում էին և իր բարի պահապան շների մասին, սրնգի խաղաղ ու ականջ շոյող դայլայլի մասին և իր սիրասուն մոր մասին,— չէ՞ որ մի ժամանակ նա էլ էր փոքր, նրան էլ էին սիրում-փայփայում։

— Մորթե՞նք։ Չէ՞, իմ ձեռը չի բռնի… Մեռած բան է, որ ես Թուխիկին սաղ-սալամաթ36 սալամաթ<ref>Սաղ-սալամաթ – ողջ և առողջ։</ref> ֆերմա չհասցնեմ,— անառարկելի տոնով ասաց Հասոն։

— Երիշից37 Երիշից<ref>Երիշ – քայլվածք։</ref>… Չե՞ս տեսնում, որ փորը գետնին քարշ տալով անջախ 38 <ref>Անջախ – հազիվ։</ref> է տանում։

Ողջ գիշերը ժայռի վրա ծխացող կրակը իր մանկության վայրերն էին հիշեցնում, իր արխաջը39 արխաջը<ref>Արխաջ – հոտի մակաղելու վայրը։</ref>…

— Ինչքան անզգույշ լինեն, մոտ չեն թողնում,— առարկեց Հասոն,— դե նա շատ անգամ էր հանդերում հանդիսատես եղել այդ կենդանիների «հարսանիքին»։— Բայց,— ավելացրեց նա,— որ մտնենք խոր-խոր զաղաները40 զաղաները<ref>Զաղա – անձավ։</ref> կարող ենք էծեր գտնել ու…

— Փալանգն41 Փալանգն<ref>Փալանգ – հովազ։</ref> էլ գելի պես բան է, չէ՞,— հարցրեց Հասոն։ — Դե որ կշտացել է, մի տեղ մրափելիս կլինի… Նա մեկ էլ կգա իրիկունը…

Նման դեպքերում նրա հայրը ճարպ էր քսում երկաթին և դրանով չեզոքացնում ժանգի հոտը։ Ճարպը որտեղի՞ց, արու քարայծը «հարսանիքի» ու կռիվների մեջ մի քանի օրում հալեցրել էր մարմնի ճարպի ամբողջ պաշարը42 պաշարը<ref>Արու քարայծը ամբողջ ամառվա և աշնան ընթացքում գիրանում-ճարպ է կուտակում մինչև այծերի զուգավորման շրջանը։ Այդ շրջանում մի քանի օրվա ընթացքում այնպես է նիհարում, որ թվում է նոր միայն ազատվել է ծանր հիվանդությունից…</ref>։

Վրդովվեց հովազը, թաթից կախված երկաթը խփեց քարին փշրեց43։փշրեց<ref>Իրավացի էր Աշոտը. թակարդի աջ ճանկի վիզը, որ ժանգոտելուց բարակել էր, պոկ եկավ։</ref>։

— Դե, հիմի կես-կես մետր երկարությամբ գյունգեր44 գյունգեր<ref>Գյունգեր – կավե խողովակ։</ref> ենք շինում… Ի՞նչ եք մոլորվել, կոլխոզը սարի աղբյուրը ինչով բերեց գյուղ, կավե խողովակներով չբերե՞ց,— գոչեց Գագիկը։ — Կուկլա-կուկլա խողովակներ շինենք մի ծայրը լայն, մյուսը՝ նեղ, թրծենք, իրար հագցնենք, արմունկով դուրս հանենք այրի դռան գլխից, ահա ձեզ և ծխնելույզ…

— Ագռավի օճա՞ռ45։ օճա՞ռ<ref>Ագռավի սապոն – մանրածաղիկ բույս է, որ օճառի նման փրփրում է և մաքրում մարմինը։</ref>։ Չէ՜, «ագռավի օճառը» գարնանն է լինում։

— Ասում է, դա՛յե46 դա՛յե<ref>Դայե – մայրիկ։</ref> , մածունը խառնիր կաթին՝ տուր ուտեմ։ Խառնում են դնում առաջը։ Ոտը գետին է խփում, թե՝ հիմի էլ կաթը մածնից ջոկեցե՛ք…

— Հա, -ասաց նա,— Թուխիկին գնել են Զանգեզուրի մի ֆերմայից։ Էնտեղի ֆերմաները ամեն ձմեռ գնում են Մուղան47Մուղան<ref>Մուղանի դաշտը գտնվում է Ադրբեջանում, Արաքս և Քուռ գետերի ստորին հոսանքի ափերին։</ref>, իսկ էնտեղ ձմեռ չկա։ Դեկտեմբերին չորս կողմդ կանա՜չ, ոնց որ մարտ ամսին, մարդիկ կոների48 կոների<ref>Կոն – քրդերեն՝ վրան։</ref> մեջ են ապրում… Դրա համար էլ էնտեղ ամեն տարի ղոչախառնուրդը49 ղոչախառնուրդը<ref>Ղոչախառնուրդ – խոյերին մայր ոչխարների հոտին խառնելը։</ref> ոչ թե աշնանամտին են անում, այլ ամառվա կեսին, որ ծինը շուտ սկսվի՝ դեկտեմբերին։ Դրանից էլ նրանց ոչխարները սովորել են ոչ թե գարունը ծնել, այլ՝ դեկտեմբերին։ Խեղճ Թուխիկը գլխի չի, որ սա Մուղանը չի, էստեղ ձմեռը ծնվածը չի ապրի…

— Զա՛ֆ, զա՛ֆ ռազիմա50… ռազիմա<ref>Շա՛տ, շատ շնորհակալություն։</ref>… Իմ քուրն ես, իմ աչքի լուսն ես…

Գիշատիչ գազանները այրը օգտագործել են որպես որջ։ Այստեղ էին բերում նրանք իրենց ավարը, հոշոտում, և ոսկորները, իհարկե, դուրս չէին թափում, այլ թողնում էին այրում51։այրում<ref>Ես այստեղ ինձնից ոչինչ չեմ հնարել։ Ես թվարկել եմ միայն մի քանիսը այն 659 զանազան կենդանիների 1798 ոսկորներից, որ, իրոք, մեր գիտնականները գտել են պատմական Ուրծի լեռնաշղթայի հարավային լանջերից մեկի նկարագրածս անձավներում։ Այդ ոսկորներն այժմ պահվում են Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի կենդանաբանական ինստիտուտի նկուղներում։ ''Հեղինակ''</ref>։

<center>ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏՈւՆԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏՈՒՆ

<pre>::որսորդ Ասատուր</pre>::1953 թվականի դեկտեմբերի 17-ին։