Changes
/* Գլուխ առաջին */
— Ասում ես դուրս կպրծնենք, հա՞։
— Եռունդա, հաշվիր գրպանումդ,— Լևոնը ձեռքը խփեց գրպանին և կտորի վրայից զգաց մատանու մետաղյա կոշտությունը։ «Իզուր ավելի շատ չվերցրեցի, գոնե երկուսը կամ երեքը»— մտածեց նա ու շարունակեց անավարտ միտքը,— դժվարը կշտանալն է, հետո մի շնչում կհասնենք որևէ անցքի ու դուրս կպրծնենք։
— Իսկ եթե գյուղում հարցնեն Հակոբի ու Արեգի մասի՞ն։
— Եռունդա։ Կասենք՝ չգիտենք։
— Ինչպե՞ս թե՝ չգիտենք։
— Հենց այդպես՝ չգիտենք։ Մենք իրար կարա՞ծ ենք, թե կպցրած։ Չենք տեսել։
— Հետո։
— Էլ ի՞նչ հետո։ Գանձը՞...
— Չէ, ի՞նչ գանձ։ Հակոբն ու Արեգը։ Ի՞նչ կլինեն նրանք առանց սննդամթերք, այս մթության մեջ։
— Ինչ ուզում են լինեն, մեզ չի վերաբերում։ Թող մեռնեն։
Վազգենն ուշադիր նայեց մթության մեջ չերևացող Լևոնի կողմը։ «Սա բոլորովի՞ն մարդ չէ»։ Հիշեց քիչ առաջվա դեպքը. աստիճաններով բարձրանալու ժամանակ Լևոնի ոտքը սահել էր ու քիչ մնացել ջարդուփշուր լիներ՝ գլորվելով մինչև սանդուղքի վերջը. Հակոբն էր փրկել՝ հասցրել էր ժամանակին բռնել նրան։ «Հակոբը կյանքի գնով փրկել է իրեն, իսկ ինքը։ Հակոբն էլ կարող էր հետը գլորվել, ջարդուփշուր լինել, բայց... Չէ, սրա հետ չի կարելի։ Ոչ մի քայլ։ Վերջ»— վճռեց Վազգենն ու նորից շրջվեց Լևոնի կողմը։
— Լսիր, Լևոն, նրանք այստեղ իսկապես կարող են մեռնել։
— Չեն մեռնի,— Լևոնը հասկացավ, որ Վազգենին այլ կերպ համոզել չի կարող։
— Ինչպե՞ս չեն մեռնի։
— Հենց այդպես էլի, չեն մեռնի՝ օգնություն կկանչենք։
— Գյուղի՞ց։
— Ըհը։
— Իսկ եթե չհասցնե՞նք։
— Կհասցնենք։
— Բայց չէ՞ որ մենք նրանց չենք տեսել։
— Գլխի ընկնո՞ղն ով է։
— Կընկնեն։
— Մենք էլ ուրիշ բան կմտածենք։
— Հիմա մտածիր։
— Ասացի կմտածենք,— զայրույթից Լևոնը բարձրացրեց ձայնը,— ինչ մարդ ես։ Իզուր տեղն էլ քեզ հետ գործ բռնեցի։ Արեգին կասեի կամ Հակոբին և նրանք չէին սկսի քեզ նման դուրս տալ։
— Նրանք չէին համաձայնի։ Ոչ Արեգը կհամաձայներ, ոչ Հակոբը։
— Քեզ է թվում։
— Նրանք մեզանից շուտ կարող էին փախչել, երբ ցանկանային, և՛ լապտերն էր իրենց մոտ, և՛ ուսապարկը։
— Ո՞ւմ ձեռքից փախչեին, ի՞մ։
«Պարծենկոտ ցախավել»,— մտքում ասաց Վազգենը,— եթե մերճ խոռոչում գտնված ժամանակ թողնեին ու փախչեին, մթության մեջ ի՞նչ էիր անելու»։
Լևոնի ձայնն ընդհատեց Վազգենի մտքերը.
— Ժամանակն է։
Վազգենը լսեց ու չպատասխանեց։ Կես րոպեի չափ սպասելուց հետո պատասխան չստանալով, Լևոնը զայրացավ.
— Խլացա՞ր։ Չե՞ս լսում։
— Ի՞նչ։
— Ասում եմ, պետք է սկսել։
— Աա՜աա...
— Պարկը Հակոբի գլխի տակ է, լապտերը՝ աջ կողքին։
— Լսիր, Լևոն, իմ կարծիքով։
— Կարծիքի ժամանակ չէ, սկսիր։
— Լսիր...
— Զզվեցրիր։ Ասա:
— Իմ կա րծիքով չպետք է փախչենք,— կմկմաց Վազգենը։
— Այսինքն՝ ուտենք ու մնա՞նք։
— Չէ,— մթության մեջ Վազգենը շարժեց գլուխը,— չգողանանք։
— Գժվեցի՞ր,— զայրույթից Լևոնը շուրթերը կծոտեց։
«Թե ինչ գործ ունեի այս սարսաղ լեղաճաքի հետ։ Մենակ կգողանայի, մենակ կուտեի»։
— Լսիր,— Լևոնի ձայնը հնչեց խիստ ու անողոք,— հիմա գալի՞ս ես, թե ոչ։
— Չեմ գալիս։
— Ի՞նչ։
— Չեմ գալիս։
— Գլուխդ կպոկեմ,— հոխորտաց Լևոնը։
— Չեմ գալիս։
— Կխեղդեմ, շան որդի։
Վերջին խոսքի հետ Լևոնը թռավ տեղից ու մթության մեջ գտավ Վազգենին։ Լևոնը Վազգենից ավելի ուժեղ էր և կարողացավ նրան գցել գետնին, բռնել կոկորդից.
— Հիմա գալի՞ս ես։
— Թող։
Լևոնը սեղմեց ավելի ուժեղ։ Վազգենին թվաց, թե աչքերը հենց հիմա կթռչեն տեղից։ Վախեցավ։ Ցանկացավ ճչալ, օգնություն կանչել արթնացնել Հակոբին, գոնե Արեգին։ Չկարողացավ։
— Գալի՞ս ես,— հևաց Լևոնը։
Վազգենը փորձեց պատասխանել՝ չկարողացավ։ Թափահարեց ոտքերը։
— Գալի՞ս ես,— գուցե պատասխան ստանալու համար, գուցե և պատահաբար Լևոնը փոքր ինչ թուլացրեց մատերը և Վազգենը հասցրեց շշնջալ։
— Կգամ։
— Եթե փորձես խաբել, կսպանեմ։ Քնածդ ժամանակ կխեղդեմ։
Վազգենը տրորեց վիզը.
— Կգամ։
— Ուրեմն շարժվիր, առանց ժամանակ կորցնելու։ Հիշիր, պարկը Հակոբի գլխատակին է, լապտերը կողքին՝ մեզանից աջ։ Գնա։
Վազգենը չորեքթաթ տվեց։ Գետինը սառն էր ու մի տեսակ՝ լպրծուն։ Վիզը շարունակում էր ցավել։ Աչքերի առաջ Լևոնի մա տներն էին՝ չոր ու կոշտ։ «Եթե չգողանամ նա ինձ կսպանի»։ Շարունակեց չորեքթաթ տալ։ «Իսկ եթե գողանա՞մ...»։ Անմիջապես աչքերի առաջ հայտնվեցին Արեգն ու Հակոբը՝ վախից, հուսահատությունից իրենց կորցրած։
— Շուտ արա, շտապիր,— ականջի տակ մռլտաց Լևոնը։
Վազգենը հասկացավ, որ նա գալիս է իր կողքից։ «Ուրեմն, արթնացնել չեմ հասցնի»,— մտածեց նա։ Եվ հաջորդ պահին անձավով մեկ տարածվեց Վազգենի գոռոցը.
— Վա՜խ, մեռա...
— Ի՞նչ պատահեց,— նրա կողքին չոքեց անհանգստացած Լևոնը։
Տեղերից թռան նաև Հակոբն ու Արեգը։ Մթության մեջ շողաց լապտերի լույսը.
— Ո՞վ է։
— Ի՞նչ պատահեց։
— Ոտքս,— տնքաց Վազգենը։
Երեք ընկերները հավաքվեցին հատակին փռված Վազգենի շուրջը։ Պառկեցրին մեջքի վրա։ Հակոբը փորձեց հանել անդրավարտիքը, այդ նպատակով ձեռքը գցեց գոտուն, բայց Վազգենը թույլ չտվեց։ Ցույց տվեց ձախ ոտքի սրունքն ու ցավից կակազելով շշնջաց.
— Այստեղ։
Հակոբը մի պահ տարակուսեց, ուսերը թոթվեց։ Լապտերը վառելու պահին նա տեսավ, որ Վազգենը բռնել էր աջ ոտքը, իսկ հիմա ցույց է տալիս ձախը։ Բայց, իհարկե, դրա ժամանակը չէր. «Երևի ցավից իրեն կորցրել է»,— մտածեց Հակոբն ու վեր քաշեց ընկերոջ անդրավարտիքի փողքը։ Ոտքի վրա ոչինչ չկար՝ վնասվածքի ոչ մի հետք։ Դրանից Հակոբն ավելի վախեցավ. «Ի՞նչ կարող է պատահած լինել»։
— Քնած ժամանակ ցավեց, հա՞,— հարցրեց։
— Ըմ՜մմ...
«Հանկարծ օձ խայթած չլինի՞»։ Հակոբն, իհարկե, գիտեր, թե ինչպես են վարվում օձ խայթելու դեպքում. «Խայթած տեղից վեր ամուր կապում են, որպեսզի թունավոր արյունը վերև չհոսի։ Իսկ ատամների տեղը կտրում են՝ թույնը հանելու համար։ Բայց ինչո՞վ կտրեմ...»։
Երեքից ոչ մեկը դեռ չէր հասցրել գտնել հարցի պատասխանը, երբ Վազգենը նորից քրթմնջաց.
— Լսեք, կարծես թե...
— Ի՞նչ,— ընդհատեց Հակոբը,— կարծես թե՝ ի՞նչ։
— Օգնեք բարձրանամ։— Վազգենը մեկնեց ձեռքերը։ Երեքով միանգամից քաշեցին նրան։ Բարձրացրին։ Վազգենը ոտքը դրեց գետին, ուժ տվեց ու ժպտալով նայեց շուրջը.
— Լսեք, կարծես թե չի ցավում,— նա կանգնեց մեկ ոտքի վրա,— չէ, չի ցավում։ Բոլորովին չի ցավում,— նա սկսեց թոչկոտել ոտքի վրա,— չի ցավում։ Ազնիվ խոսք, միանգամից անցավ, իսկ ինձ թվում էր, որ ցավից կմեռնեմ։
Վազդենն այնքան վարպետորեն կատարեց այդ ամենը, որ երեքից ոչ մեկի մտքով չանցավ, թե խաբում է։
Լևոնը մտքում լավ հայհոյեց դանդալոշ Լեղաճաքի հետ ընկերություն սկսելու օրը։ Արեգը պարզապես ուրախացավ՝ ամեն ինչ բարեհաջող ավարտվելու համար։ Միայն Հակոբը փոքր ինչ կասկածեց. նախ, որ Վազգենը սկզբում խառնել էր աջ ու ձախ ոտքը, իսկ այնուհետև արդեն՝ ցավը միանգամից անցնելու համար։
Ինչ֊որ մեկն առաջարկեց շարունակել քունը։ Վազդենը չհամաձայնեց.
— Չէ, այստեղ վտանգավոր է, ես վախենում եմ։ Ավելի լավ է շարունակենք քայլել։
— Թող քո ասածը լինի,— համաձայնեց Հակոբը,— կքնենք մեկ այլ տեղ։
Խումբը շարունակեց ճանապարհը։
{{ԵրեքԱստղ}}
— Ես այլևս ոչ մի քայլ անել չեմ կարող,— ասաց Լևոնն ու երկար ոտքերը տարածելով, մեկնվեց գետնին։
Տարօրինակ գիշերից՝ այսինքն Վազգենի դերասանությունից, անցել էր բավական ժամանակ. Հակոբի կարծիքով՝ երկու օր, մյուսների ասելով՝ ավելի շատ՝ երեք, չորս, նույնիսկ հինգ։ Տղաները քաղցից տանջվում էին։ Իսկ ուտելու ոչինչ չկար։ Ուսապարկը դատարկվել էր Վազգենի ոտքը «լավանալուց» տառացիորեն րոպեներ հետո՝ և հենց Վազգենի խնդրանքով։ Ճիշտ է, Հակոբը չէր ցանկացել միանգամից հրաժեշտ տալ ողջ ունեցվածքին, բայց Վազգենին միացել էին նաև մյուսները՝ Արեգը, Լևոնը և Հակոբը, որն ինքն էլ ուտել ցանկանում էր մյուսներից ոչ պակաս, անկարող եղավ դիմագրել։ Կերան մինչև վերջին պատառը, նույնիսկ պանրի կտորը, մի բան, որ Հակոբը փորձում էր ամեն կերպ արգելել առանց այդ էլ տանջող ծարավը ավելի անտանելի չդարձնելու նպատակով։ Սակայն նրա ջանքերն անցան ապարդյուն։ Ո՞ւմ ես ասում։ Արեգն ու Լևոնը այնպես վրա տվեցին, որ... Եվ հենց դրանից էլ ծարավը նրանց ավելի էր տանջում, քան Վազգենին ու Հակոբին։ Հետո ծարավին կրկին գումարվեց քաղցը և Լևոնն այլևս անկարող եղավ դիմանալ։
Հակոբը մոտեցավ քարերի վրա ընկած Լևոնին։ Համոզեց.
— Վեր կաց։ Ուր֊որ է կհասնենք։ Իսկ եթե մնաս պառկած...
— Չեմ կարող, ուժ չունեմ, հասկակիր։
— Հորս արև, ես էլ չեմ կարող,— ասաց Արեգն ու պառկեց Լևոնի կողքին։
Հակոբը տարակուսած թոթվեց ուսերը։ Նստելուց վախեցավ։ Գիտեր, եթե նստեր, այլևս վեր չի կենա։
Վազգենը նույնպես նստեց։
— Վեր կացեք, շուտ,— հանկարծ գոռաց Հակոբը։
Ոչ ոք չշարժվեց։ Ոչ ոք չպատասխանեց։
— Մենք այստեղ կսատկենք՝ թակարդն ընկած մկների պես, հասկացեք,— շարունակեց գոռգոռալ Հակոբը։
Ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց։
— Միևնույն է,— փնթփնթաց Վազգենը։
— Ի՞նչն է միևնույնը։
— Որտեղ մեռնելը։ Այստեղ կամ մի քանի քայլ այն կողմ՝ ի՞նչ տարբերություն։
— Վախկոտ Լեղաճաք, Ցախավել, դուք... դուք երեքդ էլ,— Հակոբը մի պահ լռեց,— չե՞ք գալիս։ Ուրեմն, չե՞ք գալիս։ Լավ, ձեր գործն է, մնացեք։ Ես կգնամ։ Մնացեք։ Ես գնում եմ։
Եվ իսկապես, նա իր մեջ ուժ դտավ քայլելու համար։
— Ո՞ւր—, տնքաց Լևոնը,— սպասիր։
— Չեմ սպասում։
— Բա լապտերը,— հևաց Վազգենը,— ո՞ւր ես տանում։
— Մեռնելու համար լապտեր հարկավոր չէ։ Ես չեմ ուզում մեռնել, լապտերն ինձ է պետք։
Հակոբը շարունակեց քայլել։ Դանդաղ էր քայլում։ Նա դանդադում էր դիտմամբ՝ սպասում էր ետևում մնացածների ձայնին։ Թողնել ու հեռանալ, իր հետ տանելով նաև լապտերը՝ դա միակ ելքն էր, որով նա ցանկանում էր տեղերից հանել ուժասպառ ընկերներին։
— Հակոբ, սպասիր։
Արեգի ձայնն էր։ «Չսխալվեցի»,— մտածեց Հակոբը։ Կանգ առավ.
— Ի՞նչ։ Միանգամից ասա, ես սպասելու ժամանակ չունեմ։
— Սպասիր։ Գալիս եմ,— հևաց Արեգն ու բարձրացավ տեղից,— հորս արև, ես մեռնել չեմ ուզում։
Արեգի ետևից բարձրացավ Վազգենը.
— Ես էլ։
Լևոնը սարսափից փշաքաղվեց, նա իրեն պատկերացրեց մթության մեջ, մեն-մենակ, և շրջապատը միանգամից լցվեց ամենատարբեր կախարդներով, կմախքներով, դևերով, հրեշներով, որոնք բոլորը խոսքները մեկ արած գրոհում էին իր վրա։ Նա ամբողջ ուժով ճչաց.
— Սպասեք։ Ինձ մենակ մի՜ թողեք։ Սպասեք, գալիս եմ,— ու թռավ տեղից։
— Շուտ արա,— անտարբեր ու չոր նետեց Հակոբը։
Լևոնը մյուսներին հասավ համարյա վազելով։
Խումբը շարժվեց։
Քայլում էին լուռ, յուրաքանչյուրը իր մտքերի հետ և դանդաղ, ինչպես ուղտերի հոգնած քարավանն արևակեզ անապատում՝ հազիվ քարշ տալով ոտքերը։
Այսպես անցած կլինեին հարյուր քայլ, գուցե մի քիչ էլ պակաս, երբ Լևոնը հանկարծ ճչաց և հասակով մեկ փռվեց գետին։
Ուժ չկար հարցնելու, թե ինչ պատահեց։ Հակոբը գետին ընկած Լևոնի վրա ուղղեց լապտերի լույսն ու տղայի տակ տեսավ ինչ-որ մութ մի բան։ Թվաց, որ քար է։ Մոտեցավ, օգնեց Լևոնին բարձրանալու։ Լևոնը կանգնեց ոտքի և անմիջապես էլ ասաց, որ ոտքերի տակ ընկածը կարծես քար չլիներ։
— Ինձ թվաց շարժվում էր,— ասաց Լևոնը։
— Շարժվո՞ւմ,— վախեցած արձագանքեց Վազգենը։
Հակոբը լույսն ուղղեց Լևոնին վախեցնող առարկայի վրա և չորսն էլ միասին բացականչեցին.
— Կրիա է։
Կենդանու գոյությունը քարանձավում՝ տղաներին աշխուժացրեց։ Իսկ Լևոնը, որ քաղցից ուշաթափվում էր, Հարցրեց.
— Կրիայի միսը ուտել կարելի՞ է։
— Կարելի է,— գլխով արեց Արեգը և հոր արևով երդվելուց հետո սկսեց պատմել մի պատմոլթյոԼն, որը տվյալ պահին բոլորովին հետաքրքիր չէր։
— Լավ է։ Ուրեմն մենք էլ կուտենք,— ոգևորվեց Լևոնը,— խորոված կանենք ու...
— Հա, բա՜,— ոգևորված ընկերոջն ընդհատեց Հակոբը,— քարերը կվառենք ու կխորովենք։
— Ըմ՜մմ...
Տղաների ոգևորության վրա սառը ջուր մաղվեց. խորոված անելը և ընդհանրապես, կրիայի միսը որևէ ձևով եփելը օրակարգից դուրս եկավ, շրջապատում փայտի հետք անգամ չկար։ Բայց և այնպես, անհրաժեշտ էր մի հնար գտնել կրիայի միսը ձեռքից չհանելու համար։ Չորսն էլ լարեցին ուղեղները։
— Եկեք մորթենք,— առաջարկեց Արեգը,— հետո մի բան կմտածենք։
— Ի՞նչ,— փնթփնթաց Վազգենը,— առանց փայտ ու լուցկի կրակ չի վառվի, ինչքան ուզում ես մտածիր։
— Ես հում-հում կուտեմ,— կիսաձայն մենախոսեց Լևոնն ու ձեռքը գցեց կրիայի զրահին։
— Հում-հո՞ւմ,— զարմացած բացականչեցին Արեգն ու Վազգենը։
— Ըհը,— Լևոնը գլխով արեց ու սկսեց քաշքշել կրիային։ Բայց զրահակիր կենդանին չէր պատրաստվում ենթարկվել տղային։
Կրիան համառում էր։ Վազգենն առաջարկեց քարաջարդ անել։ Հակոբը նորից հիշեցրեց, որ կրիան մեղք է, որ ավելորդ բան են անում՝ իզուր չարչարվում են ու նրան էլ անտեղի չարչարում։ Բայց ընկերները չլսեցին։
— Արեգ,— Լևոնը ուղղեց կռացած մեջքը,— չե՞ս հիշում, ինչպես մորթեցիք։
— Չէ, Համբո պապը մորթեց։ Մեզանից ո՞վ էր կրիա տեսել, որ մորթեր։ Մեր կողմերում կրիա հազարից մեկ է պատահում։
— Իսկ Համբո պապն ինչպե՞ս մորթեց։
— Դանակով մորթեց։ Կրիային շուռ ավեց մեջքի վրա ու մորթեց։
— Ուրեմն մենք էլ շուռ տանք,— անմիջապես գլխի ընկավ Լևոնն ու ձեռքերը խցկեց զրահի տակ։ Փորձեց բարձրացնել, բան դուրս չեկավ։ Ծանր էր։ Նրան անմիջապես օգնության հասան Վազգենն ու Արեգը։
— Հազար կիլո կլինի,— մրթմրթաց Արեգը,— իսկ նա թե՜թև֊թեթև էր։ Համբո պապը մենակ բարձրացրեց։
— Երեք, չորս,— առանց Արեգի մրթմրթոցին ուշադրություն դարձնելու հրահանգեց Լևոնը։ Կրիան չշարժվեց։ Նա նորից հրահանգեց,— երեք, չորս՝ միասիի՜ին։ Երեք, չորս... շարժվեց։ Մի անգամ էլ երեք ուուո՜ւուու չո՛րս...
Այս անգամ կրիան տեղից շարժվեց։ Ծանր քարի պես բարձրացավ ու չլմփաց զրահի վրա։
Տղաները հոգնել էին ու որոշեցին հանգստանալ։ Տեսնելով, որ այլևս իրեն չեն անհանգստացնում, կրիան գլուխը հանեց զրահից։ Վազգենը տեսավ ու անմիջապես ձեռքի քարը վրա բերեց։ Հակոբը շատ ուրախ կլիներ, եթե նա վրիպեր, բայց Վազգենը չվրիպեց։
— Մնաց ուտելը,— Վազգենը թևքով մաքրեց դեմքի քրտինքը։
— Եթե զրահից կարողանաս հանել,— խեթեց Հակոբը։
— Կհանենք,— ասաց Լևոնը։
Սակայն նրա լավատեսությունն իրականություն դառնալ չհաջողվեց՝ կրիայի զրահը տեղի չտվեց։ Տղաները երկար չարչարվեցին՝ ինչքան կարող էին։ Հետո համոզվեցին, որ ա րդյունքի հասնելն անհնար է և սուսուփուս նստեցին Հակոբի կողքին։
— Տեսա՞ք, որ ասում էի,— հիշեցրեց Հակոբը,— կենդանի էր, թող ապրեր, էլի։
Ոչ ոք ծպտուն չհանեց։
{{ԵրեքԱստղ}}
Հակոբը հասկացավ՝ պատմությունը կրկնվում էր։ Բայց այս անգամ արդեն ուժ չուներ դերասանություն անելու։ Եվ թույլ-թույլ, իմիջիայլոց ասաց. «Չշարժվե՞նք»։ Պատասխան չստացավ ու մնաց նստած։
Չորսն էլ հաշտվել էին միևնույն մտքին՝ այլևս ոչ մի հույս, վերջ։
Նայում էին մեջքի վրա ընկած կենդանուն և նրանցից յուրաքանչյուրին թվում էր, որ սատկած կրիան այդպես ընկած է արդեն հարյուր տարի՝ անհիշելի, նախապատմական ժամանակներից։ Մի տեսակ վարդագույն թմրություն էր իջել նրանց վրա՝ խաղաղ, հանգիստ, ոչ շարժվել էին ցանկանում, ոչ ուտել, ոչ խմել, ոչ խոսել։ Եվ չորսից ոչ մեկը չէր զգում, որ վերջը հենց դա է՝ խաղաղ, անվրդով այդ հանգստությունը։
Հանկարծ, հարյուր տարի առաջ հաստատված լռության մեջ ռումբի պես պայթեց Հակոբի ձայնը։ Նա գուցե շշնջաց։ Բայց բոլորին թվաց, թե իրենց կողքին ռումբ է պայթել՝ ամենաուժեղը, ատոմային կամ ջրածնային.
— Փրկված ենք։ Փրկված ենք։ Փրկված ենք...
Մի պահ բոլորին թվաց, որ Հակոբը խելագարվել է։ Լևոնը, Վազգենն ու Արեգը զարմանքից ու անսպասելիությունից շշմած նայեցին նրան։ Հետո Լևոնը չհամբերեց և ինքն իրեն շշնջաց.
— Գժվե՞ց։
— Չգիտեմ,— հևաց Արեգը։
Իսկ Վազգենն ասաց.
— Գուցե։
Հակոբը չլսեց։ Նա արդեն վեր էր թռել տեղից ու ցատկոտում էր, միաժամանակ չմոռանալով նաև ծափ տալն ու գռռալը։
— Գուցե մի բա՞ն ասեիր, հը՞,— նորից չհամբերեց Լևոնը։
— Մենք փրկված ենք...
Հանկարծ Հակոբը միանգամից լրջացավ։ Երևի ինքն էլ էր մտածել, որ ընկերներն իրեն խելագարի տեղ կարող են դնել։ Թողեց ծափ տալը, թռչկոտելը, գռռալը և ամենագործնական, լուրջ ձայնով ասաց.
— Լսեք, մենք փրկված ենք։ Կատակ չեմ անում,— նա հերթով նայեց ընկերներին՝ երեքի աչքերում էլ թերահավատություն կար։ «Ես էլ չէի հավատա»— մտածեց ու սկսեց բացատրել,— լսեք, որտեղի՞ց կարող էր կրիան հայտնվել այստեղ։ Քարերի մեջ ծնվել չէր կարող, սնվել էլ չէր կարող քարերի մեջ։ Ուրեմն, եկել է դրսից։ Դրսում կերել է, կշտացել ու խցկվել այստեղ։ Պարզ է նաև մի բան, որ նա երկար ճանապարհ անցած լինել չէր կարող,— Հակոբը նայեց Վազգենին,— մուտքը հեռու լինել չի կարող։ Հիմա հասկացա՞ք, որ մենք փրկված ենք։
— Հասկացա, հորս արև, ամեն ինչ հասկացա,— տեղից թռավ Արեգը,— մենակ մի բան չեմ հասկացել. կրիան քանի՞ օր կարող է ապրել առանց ուտելու։
— Ենթադրենք՝ տասը,— գուշակեց Հակոբը,— բայց մենք նրա տասը օրվա ճանապարհը կանցնենք մեկ ժամում։
Պատասխանը հուսադրող էր և միաժամանակ տրամաբանված։
Չորս զույգ աչքեր մթության մեջ շողացին ադամանդների պես։ Հիմա արդեն ոչ ոք չէր ցանկանում ժամանակ կորցնել։ Բոլորը վեր կացան։ Փրկարար ելքին մոտ լինելու հույսը ուժ ու եռանդ էր տվել տղաներին։ Հակոբն ընկավ առաջ՝ լուսավորելու ճանապարհը։ Մյուսները հետևեցին նրան։
Փրկության հույսը միաժամանակ վերացրել էր նաև նրանց լեզուներին դրված անտեսանելի կապանքները։ Քաղցն ու ծարավը հիմա կարծես թե էլ չէին տանջում առաջվա նման՝ անխիղճ ու անողոք։ Եվ Լևոնը, որ քարե դռան փակ լինելը տեսնելու պահին կորցրել էր մեծամիտ տեսքը, դարձավ նախկին ամբարտավանն ու սկսեց հոխորտալ ընկերների վրա.
— Փսլնքոտներ, ես այդպես էլ գիտեի,— սկսեց նա,— անընդհատ մտածում էի, որ վախենալու ոչինչ չկա, որ այս բոլորը եռունդա բան է։
— Գիտենք,— առանց ետ նայելու պատասխանեց Հակոբը,— քարերի վրա պառկած լաց լինողն էլ ես էի, ես էի ասում՝ «այլևս չեմ կարող»։
— Դե գա,— Լևոնը մտքում հայհոյեց փքված Տակառիկին։ Որոշեց, որ դուրս գալուն պես նրան հարկավոր է մի լավ ջարդել իր հեղինակությունը վերականգնելու համար։ Բայց հիմա Հակոբից դեռ շատ բան էր կախված և նա հասկացավ, որ շատ առաջ գնալն իմաստ չունի՝ նահանջեց.— Դու էլ, որ ինձ պես քաղցած լինեիր... եռունդա։ Իսկ փըրկությունը։ Ես որ չլինեի, կրիայի մասին դուք ի՞նչ կիմանայիք, որտեղի՞ց կիմանայիք։ Հը՞,— Լևոնը քմծիծաղ տվեց,— գուցե դո՞ւ էիր, որ չրմփալով ընկար նրա վրա, հա՞. կամ Լեղաճաքը, կամ թե չէ հորս արևը։ Հը՞, դե բլբլացրեք...
— Ուրեմն ընկնելն էլ ես գործ հաշվո՞ւմ,— հակաճառեց Արեգն ու փռթկացրեց,— որ այդպես լինե՜ր...
«Սրա դասն այստեղ պետք է սկսել»,— վճռեց Լևոնն ու միանգամից կանգնեցրեց ետևից եկող Արեգին,— այնպես կհասցնեմ, որ անուն-ազգանունդ հազար տարի մոռանաս։ Փսլնքոտ, մութը չի թողնում, որ ինձ տեսնես, հա՞։
— Շատ լավ էլ տեսնում եմ։ Ցախավելը չե՞ս... պարծենկոտ, եռունդա, մեծամիտ...
Արեգի անբարտավան տոնը Լևոնին հանեց ափերից։ Նա շրջվեց ու ամբողջ ուժով հասցրեց ետևից եկող տղայի դեմքին։
— Վախ,— ճչաց Արեգը։ Հարվածի նա չէր սպասում, իսկ Լևոնը խփել էր ամբողջ ուժով։ Արեգը չկարողացավ հավասարակշռությունը պահել ու հասակով մեկ փռվեց քարերի վրա։
Հակոբը լսեց Արեգի ճիչն ու շրջվեց։ Տեսավ գետին ընկած տղային, զայրացավ։ «Շան որդի»,— նետեց Լևոնի հասցեին, բռունցքը սեղմեց ու վրա հասավ։ Բայց դեռ չէր անցել իրենց բաժանող երկու-երեք քայլ հեռավորությունը, երբ Լևոնը երկտակվեց ու տնքաց.
— Վա՜խ, ես քո...
Արեգը քարով խփել էր փորին։
Հակոբը, որ նետվել էր Արեգին պաշտպանելու, տեսավ ցավից տնքացող Լևոնին ու խփելու փոխարեն՝ սկսեց օգնել, իհարկե, չմոռանալով խրատը.
— Ինչո՞ւ ես մարդկանց վիրավորում, որ նրանք էլ...
— Ես դրան վիրավորել ցույց կտամ,— հոխորտաց Լևոնը, հազիվ շունչը տեղը բերելով։
— Ո՞ւմ ցույց կտաս, ի՞նձ,— ինքն էլ իր հերթին հոխորտաց Արեգը,— կսատկացնեմ։
Վերջին բառի հետ Արեգը շպրտեց երրորդ քարը։ Հակոբը գոռաց. «Քար չգցես, թե չէ...» բայց արդեն ուշ էր՝ կատարվեց անուղղելին։ Լսվեց թույլ ճթթոց և անձավը թաղվեց թանձր մթության մեջ։ Մի պահ տղաներից ոչ մեկը չհասկացավ տեղի ունեցածի ահավորությունը։ Բայց հաջորդ պահին չորսն էլ հասկացան և միանգամից թևաթափ եղան՝ երրորդ քարը կպել էր լապտերին, կոտրել լամպն ու ապակին։ Շրջապատում ամեն ինչ քար կտրեց միանգամից, անսպասելիորեն։ Չէր լսվում նույնիսկ տղաների շնչառությունը։
Համատարած լռության մեջ պայթեց Արեգի ճիչը.
— Ես արեցի։ Մեղավորը ես եմ։ Լապտերը ես կոտրեցի, սպանեցեք ինձ...
— Բա չէ, կթողնենք,— ֆշշացրեց Լևոնն ու նետվեց մթության մեջ չերևացող տղայի կողմը։
