Changes

Դարաբաղյան հակամարտությունըՊրոբլեմի մի մասը տեղեկատվության աղբյուրների մեջ է։ Հայաստանի և Սփյուռքի հայկական մամուլը, որը բոցավառեց համաժողովրդական շարժման կրակը եւ եկավ խորհրդանշելու ժողովրդի ձգտումներըքիչ բացառություններով, մեկ տասնամյակում ծավալվեց բազմաթիվ ուղղություններով։ Քաղաքական հակամարտությունը վերածվեց արյունահեղության։ Մեկ պետության՝ ԽՍՀՄ֊ի ներսում ծագած վարչական հարցը վերաճեց երկու անկախ պետությունների միջեւ պատերազմի՝ վերածվելով տարածաշրջանային ու միջազգային անվտանգության կա՛մ քաղաքականապես նախապաշարված է, կա՛մ չունի մասնագիտաբար գործելու համար լուրջ մտահոգության առարկայի։ Միաժամանակ փոխվեց հակամարտության կարեւորությունը ներքին քաղաքականության39մեջանհրաժեշտ կարողություններ ու հետաքրքրություն, ինչպես փոխվեց նաեւ նրա 4֊ւՎ* ազգային օրակարգիհաճախ՝ երկուսն էլ միաժամանակ։ Հայկական թերթերի մեծ մասին պակասում է իրենց հաղորդելիքը ստուգելու և վերստուգելու դրվածքը, ազգային տնտեսության մեջ եւ կուսակցությունների ծրագրերում։փաստը բամբասանքից, տեղեկությունը կարծիքից ու կարծիքը վերլուծությունից տարանջատելու բարեխղճությունը։

Ղարաբաղոա՝ Դարաբաղյան Շարժումը եղել Այստեղ նույնպես կան բացառություններ, սակայն մեծ մասամբ արևմտյան լրագրողները տառապում են «մի ակնթարթում փորձագետ» դառնալու մասնագիտական բարդույթով։ Հարձակվում են երկրի վրա, որևէ բանի ու ամեն քայլի մասին կատարում են ոչ միայն քաղաքական, այլ նաև պատմական ու բարոյախոսական դատողություններ՝ սկսած երկրի Սահմանադրությունից, որը նրանց մեծ մասը ժամանակ չի ունեցել կարդալու, վերջացրած ընտրական օրենքներով, որոնք կարդալու նեղությունն իրենց չեն պատճառել։ Մեծ թերթերից մեկում Թուրքիայի մասին գրող մի լրագրող, նրա պատմության մասին բազմաթիվ սյունակներով լեցուն երկարաձիգ մի հոդվածում հայերին խորհուրդ էր եւ մնաց մեկ խնդրի՝ Ղարաբաղի ապագայի նվիրված շարժում։տալիս մոռանալ անցյալը։ Լրագրողները սիրում են կրկնել իրենք իրենց և ուրիշներին։ Ղարաբաղյան հակամարտության տասը տարիների ընթացքում հակամարտության կողմերը խոհեմաբար կարողացել են զերծ մնալ հակամարտության մեջ կրոնական հարցերի ընդգրկումից։ Սակայն նորություններ հաղորդող հոդվածների մեծ մասը այն ներկայացնում է իբրև «հիմնականում քրիստոնյա Հայաստանի և առավելապես մահմեդական Ադրբեջանի» միջև հակամարտություն։

Հայաստանում Ղարաբաղի ռաբցը բոցավառեց ՇարժումըԽնդրական է նաև այն, սակայն չկարողացավ սահմանա ^ վնլդբա օրակարգն թե ինչպես են Հայաստանից դուրս բնակվող ընթերցողներն ստանում ու զարգացումը։ Եթե 1988֊ի փետրվաբ–մաճա․ ամիսների ելույթները ամփոփվում էին Ղարաբաղովմարսում նորությունները։ Երբ նորություններ կարդալու հիմնական նպատակը սեփական կանխակալ կարծիքի հաստատումն է, 1988֊ի մսւյի՜Հւն շարժման առաջնորդներն արծարծում էին ժողովրդավաւա^յսներբ ընթերցողի ինքնասահմանումը դեր է կատարում լուրերի ընկալման մեջ, արժեքների համակարգինվազ հավանական է, կոռուպցիայիոր ընթերցողը քննադատական դատողություն անի այդ լուրերի աղբյուրի, պետության ապազգային բնույթի (ռուսականացում եւ ադրբեջանցի ազգաբնակչության ծնելիության աճ) եւ, ի վերջո, անկախության հարցերը։կարևորության և նպատակադրման առնչությամբ։

Աոաջին<i>Խաղաղ, երբ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում մարզային իշխանությունը 1988 թ․ փետրվարի 20֊ին բարձրացրեց Հայաստանի հետ միավորվելու հար– ցր, եւ Ղաբաբաղում, եւ Հայաստանում ակնկալվում էր, որ հարցն ա– րագորեն կլուծվի հօգուտ Ղաբսաաղի հայցի։ ԽՍՀՄ տարածքում ներքին վարչական սահմանների կանոնավորման դեպքեր ԽՍՀՄ պատմության մեջ տեղի էին ունեցել բազմաթիվ անգամ։ Բացի այդ, «Մոսկվայամ» զրույցներ ունեցած որոշ անհատ ակտիվիստճսր եզրակացրել էին, որ նման վերակարգավորման համաժողովրդական հայցին «Մոսկվան» նպաստավոր արձագանք կտա։ Այդ ամենն, ի վերջո, տեղի էր ունենում «գլասնոստի» , «պերեստրոյկայի» եւ ա– պաստալինականացման շրջանակում։ Եթե շտկումներ էին կատարվում ստալինիզմի հարկադրած քաղաքական ու տնտեսական *՝՚՚․մա– կաբգի մեջ, հիմք կար կարծելու, որ խորհրդային կարգերի երրորդ սյունը՝ ազգային շատ խմբերի համար անարդար ներքին սահմանների համակարգը, նույնպես կարող ։․բ փոփոխվել։սակայն անավարտ հեղափոխություն</i>

Մոսկվայի կողմից դրական արձագանքի զլացումը եւ փետրվարի վերջին ու մարտի սկզբին Սումգայիթում հայերի կոտորածները վերջիններիս մղեցին կասկածի տակ դնելու այդ համակարգըԱյնուամենայնիվ, քանզի կարելի է ընդհանուր գծերով ներկայացնել ներկայիս Հայաստանի քաղաքական մշակույթի և պատմության ծավալումը։ Խորհրդային Միության մաս կազն ՜․լշ ենթադրում հանրապետությունից անցումը անկախության խաղաղ էրու հանդարտ։ Սա մնում էր կարևոր և պատշաճ գնահատման արժանի մի փաստ, որ հայերի անվտանգությունը որի համար երախտիքի տուրք պետք է երաշխավորված փներ։մատուցվի Ղարաբաղ Կոմիտեին ու այդ ժամանակվա Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարներին։ Երկիրը խուսափեց ներքին ընդհարումներից կամ վատթար զարգացումներից։ Չնայած բռնությամբ փոփոխությունների հասնելու որոշ փորձերի, հաղթեց կայունությունը։ Դրա համար երախտիքի տուրք պետք է մատուցվի ժողովրդին, սակայն նաև Հայոց համազգային շարժմանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի իրավահաջորդ կազմակերպությանը և Հայաստանի առաջին Նախագահին։

֊․:Փոփոխությունը շատ մեծ չէր տասնիններորդ դարավերջի եւ քսաներորդ դարասկզբի հայ քաղաքական մտքի զարգացումից։ Չափավոր հայերի կողմից Օսմանյան Կայսրությունում բարեփոխումների մասին խաղաղ խնդրագրերըՎհուկների որս նույնպես չկատարվեց, փորձ չարվեց վրեժ լուծել անցյալի չարաշահումների համար կամ պատժել նախկին ղեկավարներին այն իրավիճակի համար, որ երԽսնայաբար իբր պաշտպանվում էին մեծ տերությունների կողմիօ, ակունքի չհանգեցրին։ Չափավորներն իրենց տեղը զիջեցին հեղափոխականներին, պետությունը պատասխանեց կոտորածներով։ Դրանից հետո հեղափոխական– նեբն սկսեցին հարցնելգոյություն ուներ ՀՀՇ֊ն 1990֊ին կոմունիստներից վերցրեց իշխանությունը։ Ճիշտ հակառակը․ նախկին այդ ղեկավարները, թե ինչո՞ւ Արեւմտյան երկբները բարեփոխումներին իրենց սատարման հարցում հետեւողական չէին։ Պատասխանը պարզ էր․ կապիտալիստ եվրոպացիների իմպերիալիստական շահերր եւ Ռուսաստանի ոչ֊ժողովբդավարական բնույթը։ Այս պատասխանը հեղափոխականներից ոմանց մղեց «Հայոց հարցի» լուծումր փնտրելու համաշխարհային համակարգի արմատական վերափոխման մեջ։ Ոմանք միացան հակաիմպերիալիստական ու հեղափոխական եվրոպական ու ռուսական շարժմանը եւ ընդունեցին մարքսիզմն ու մարքսիստականորոնք կամեցան աջակցել նոր պետությանը, եւ ոչ թե սոսկ սոցիալիստականպաշտոններ ստացան նոր վարչակազմում, քաղաքական գաղափարախոսությաննեբ։արդյունաբերության մեջ և գիտության ոլորտում։

Դարաբաղյան ցույցերը ազգային վերածննդի շարժման վերածվելու երկրորդ կարեւոր պատճառր պարզ քաղաքացու համար փողոցային ցույցերի նշանակափությունն էր։ Նույնքան կարեւորՍակայն և չկատարվեց նախկին ռեժիմի քննադատությունը, որքան շատերի համար Ղարաբաղի հարցն էրչարվեց տնտեսության, կարեւոր էր նաեւ (կամ դարձավ այդպիսին) աոաջին անգամ պետության դեմ արոյունավետո– բեն արտահայտվող ընդդիմության խորհրդանշումը։ Համակարգը քաղաքականապես ու բարոյապես սնանկ էրքաղաքական մշակույթի, մարդիկ բավարարված չէինբարոյականության և հասարակության մտածելակերպի վրա խորհրդային կարգերի թողած հետևանքների գնահատականը։ Մտավորական դասակարգը զլացավ քննելու այն կեղծ արժեքները, եւ այժմ հնարավորություն ունեին միանալու ժողովրդի այդ մասին՝ համակարգի վերաբերյալ հբապաբակավ անհատական հայտարարություն անելու։ Նրանց հակակրանքր սոսկ Ղարաբաղի կարգավիճակին չէր վերաբերում։ Այն ավելի վերաբերում էր համակարգինորոնցով առաջ էին քաշվում մտավորականները, որը ղեկավարում էր գրողներն ու արվեստագետները, ինչպես նաև՝ իրենց կյանքի բոլոր բնագավառները։ Ղա– բաբաղը դարձավ համակարգի դեմ բողոքի շարժման ձգանն ներկայացրած արժեքների ազդեցությունը հասարակության հոգևոր ու խոբհրդանիշրմշակութային կացության վրա։ Արդյունաբերության ղեկավարները չքննադատեցին ֆինանսական սնանկությունը, սակայն չսպառեց շ կառավարման ձախողությունները, ՞։քման օրակարգը։ Սա բացատրում է նաեւ Շարժման ղեկավարության փոփոխությունը միախնդիր ազգային կոմունիստներիցենթակառուցվածքների քայքայվածությունը, ինչպիսին Զորի Բալայանըհաստոցների բարոյական մաշվածությունը, Սիլվա Կա– պուտիկյանը, Իգոր Մուրադյանն որոնք դժվարացնելու էինտնտեսության վերականգնումը։ Բժիշկները զլացան մերկացնել հնացած ու աղետալի առողջապահական համակարգն ու բուժական գործունեությունը՝ սկսած մանկածնությունից մինչև մտավոր հիվանդների բուժման ստալինյան կարգերից մնացած մեթոդները։ Կրթական համակարգի պատասխանատուները զլացան քննադատել կրթական մի համակարգ, նոր, շատերին անծանոթ դեմքերով, ինչպիսիք էին Վազգեն Մանուկյանը, Լեռն Տեր֊Պետրոսյանըորը հնացած էր և գաղութարարական՝ իր մտածողությամբ, Բաբկեն Արարքցյանը եւ ուրիշներ։ստալինյան՝ իր մանկավարժությամբ և՝ միջուկից փտած։

ՀԵրրորդ գործոնը Ղարաբաղի ու Հայաստանի իրավական կարգավիճակների տարբերությունն էր։ Ղարաբաղն ինքնավար մարզ Փոխարենը մի ժամանակ արտոնյալ վերնախավն այժմ փորձում է իր դիրքերը փրկել՝ անցյալի և իր սեփական ձախողումները քողարկելով։ Նրանք ընդդիմանում էին փոփոխությունների բոլոր փորձերին և ձայնակցում «մտավորականների» ճարտասանությանը, որը պախարակում էր Ադրբեջանի կազմում՝ Խորհրդային պետության կառույցների մեջ սահմանափակ մուտքով նոր վարչակազմին ու ներգործությամբ եւ առանց միջազգային դիրքինրա ձեռնարկումները, մինչդեռ Հայաստանր ԽՍՀՄ֊ի բաղկացուցիչ հանրապետություն էր։ Պայքարի ձեւավորման ընթացքում Մոսկվայիկարծես թե դա լիովին նոր երկիր էր, Ադրբեջանի եւ մնացյալ աշխարհի հետ շփումներում Հայաստանն ստիպված և 1990֊ին ամեն ինչ սկսվել էր հարցերը սահմանել՝ նկատի ունենալով խորհրդային իշխանությունների եւ միջազգային հանրության հետ իր հարաբերությունների բոլոր մյուս եզրերը։դատարկ տեղից։ Նրանք ցանկանում էին բոլորին համոզել, որ անկախությունն ու նոր վարչակազմն են պատասխանատու ամեն բանի՝ շրջափակումների ու բարտերային տնտեսության, աղքատության ու պոռնկության, կոռուպցիայի ու հանցագործության համար։ Այժմ Ռ․ Կոչարյանի վարչակազմում կոչեր են հնչում 1990-1997 թթ․ վարչակազմի անդամներին դատական պատասխանատվության ենթարկելու մասին, սակայն երբեք նման կոչեր չհնչեցին նրանց կապակցությամբ, ովքեր ղեկավարել էին երկիրը 1921֊ից մինչև 1990֊ը և այն հասցրել քաղաքական, տնտեսական ու բարոյական սնանկության։

1988 թ․ դեկտեմբերին տեղի ունեցած երկբաշարժից հետո Շարժման առաջնորդների բանտարկումը Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից մեծագույն սխալ եղավ։ Սակայն այդ ա– ռաջնոբդներին թույլ տալՆորմալ առողջ հասարակություն դառնալու համար Հայաստանը կարիք ուներ արմատական փոփոխությունների ոչ միայն քաղաքական ու տնտեսական, որ կազմակերպեն համաժողովրդական փրկարար աշխատանքներըայլ նաև կրթական, նույնպես սխալ էր լինելու․ Շարժումր վւաստացիորեն փոխարինած էր փնելու կառավարությանըիրավական, որն այլեւս չէր կարողանալու ազդեցություն ունենալ կամ ղեկավարել։ Երբ բյուրոկրատական ու կաաւմպացված կառավարության հանդեպ համաժողովրդական բարկությունր Մոսկվային ստիպեց 1989֊ի հունիսին բանտարկյալներին ազատ արձակելառողջապահական և սոցիալական ապահովության համակարգում։ Հիմնարկությունների, իրավիճակն արմատապես փոխվեցչինովնիկության, եւ Ղարաբաղ Կոմիտեն սկսեց մտածել իշխանության գալու42ուղղությամբ գործելու մասին։ 1989֊ին Շարժումը վերածվեց կազմակերպության ( ՀՀՇ)՝ հեոուն գնացող մասնագիտական խմբերի և արտոնյալ վերնախավի կողմից փոփոխության հանդեպ դիմակայությունը դարձավ նոր և արժանապատիվ հասարակություն ստեղծելու հարցում Հայաստանի անկարողության պատճառների կարևոր մի մասը։ Քաղաքական կուսակցությունները համակիրներ ապահովելու համար փոփոխության համար դիմակայությունը վերածեցին քաղաքական ծրագրերով։ Այն պահանջում էր ոչ պակասօրակարգի, քան Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական կառուցվածքների վերափոխում եւ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմամբ Դարաբաղյան հարցի լուծում։ ՀՀՇ֊ն ա– ոաջարկում իսկ «ազգային գաղափարախոսությունը» հարմարավետ քող էր ազգային վերածն նդի ծրագիր։ապահովում հետադեմ քաղաքականության համար։

43Այս բանակցություններին սւ տնակցության խնդիրը դարձավ հաջորդ վիճարկվող հարցը։ ՂարաբաղըՀայաստանի քաղաքացիները հիմնավոր, որը բանակցություններին հրավիրված էր իբրեւ «շահազրօհո կողմ» գրեթե բնազդային անվստահություն են տածում քաղաքական կուսակցությունների, նախ մեբժեց մասնակցել ղրանց։ Ղարաբաղի այս քայլր պաշտպանում էին Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցությունները որոնք 1992֊ի ամռանը փողոցային ցույցեր կազմակերպեցին՝ Հայ սատանի իշխանություններից պահանջելով ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունր։ բոլո՛ր կուսակցությունների հանդեպ։ Քաղաքացիների մեծամասնությունը որևէ կուսակցության չի պատկանում և չի առնչվում որևէ կուսակցության հետ։ Այդ խնդիրը հետապնդում էին երկու կոմունիստական անվստահությունն սկսվել է խորհրդային ժամանակաշրջանում Կումունիստական կուսակցության հետ ունեցած փորձառությունից։ Նոր կուսակցություններըժողովրդին իրենց կարծիքը փոխելու առանձնապես շատ առիթ չտվեցին՝ մասամբ անիրատես ակնկալությունների պատճառով, Վազ– գեն Մանուկյանի ԱԺՄ֊ն, Պարույր Հայրիկյանի Ազգային ինքնորո– շում միավորումր (ԱԻՄ) եւ ՀՅԴ֊Ր․ որոնք, Հայաստանում րնտբական հաջողության հասնելու հարցում ւ՞ապալվելուց հետո, ջանում էին ի– րենց դիրքերն ամրապնդելՂարւ՚՚^աղում։մասամբ էլ նոր կուսակցությունների ու դրանց ղեկավարների վարքի ու բարքի հանդեպ քաղաքացիների տածած հակակրանքի հետևանքով։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունր՝ փաստարկելովՀայերը նաև ոչ֊միանաշնակ վերաբերմունք ունեն մամուլի և նորությունների այլ աղբյուրների նկատմամբ։ Բանավոր փոխանցված տեղեկությունը՝ բամբասանքը, որ կայուն ա ճկուն լուծումը պահանջում անշուշտ նվազ արժանահավատ է լուծման հասնել երկու կողմերից "՚նհրաժեշտ փոխզիջումների վրա հիմնված բանակցությունների միջոցով, որ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախության ճանաչումը կկասեցնի բոլոր բանակցություններըքան մամուլը, եւ հիմնախնդիրր կմնւ՛՛ չլուծված։միջին քաղաքացու համար շատ ավելի վստահելի է։ Դրանով հանդերձ, հայերը մնում են նորությունների ու մեկնաբանությունների մոլի ընթերցողներ և ունկնդիրներ։ Նրանք հաճախ դրանց նկատմամբ քամահրական վերաբերմունք ունեն, սակայն ուզում են հավատալ։ Սիրում են բողոքել, սակայն նրանց բողոքը միշտ չէ, որ իրենց քվեի հիմքն է կազմում։

Ղարաբաղն ի վերջո համաձայնեց մասնակցել ԵԱՀԿ֊ի բանակցություններին։ Մինսկի Խմբի ^սգակցությունները երբեք չհասան կարգավիճակի խնդրինԹեկնածուների միջև նախապատվությունը արտացոլում է ոչ միայն հարցերի վերաբերյալ նրանց դիրքորոշումներին, սակայն հանգեցրին մի շարք առաջարկներիայլ նաև նրանց վարքագծին տված նախապատվությունը, որոնցից ոչ մեկը չընդունվեց հակամարտության բոլոր երեք մասնակիցների կողմից միաժամանակ։ Մինսկի Խմբի 1997֊ի սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկրև միշտ չէ, որ կարող է նշանակել համակրանք նաև թեկնածուի կուսակցության նկատմամբ։ Ինչպես մի դիտորդ նշեց, իբրեւ վերսկսելիք բանակցությունների հիմքհայերը նաև իմունիտետ ունեն քարոզչության հանդեպ։ Խորհրդային շրջանում խոսքի չարաշահումը նրանց մեջ անվստահություն է ներշնչել այն ղեկավարների հանդեպ, ընդունվեց Ադրբեջանի ու Հայաստանի կողմիցորոնք չափազանց շատ են խոսում, սակայն մերժվեց Ղարաբաղի կողմից։ Այն մերժվեց նաեւ Լեռն Տեր֊Պետրոս– յանի վարչակազմի որոշ անդամների կողմից՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր– Պեսդասյանի հրաժարականին եւ Հայաստանի Նախագահի պաշտոնում Ռոբերտ Քոչարյանի ընտրվելուն։չափազանց շատ են պահանջում և չափազանց շատ խոստանում։

Այս խնդիրը շարունակելու է արծարծվել հաջորդ երկու գլուխներում։ Քաղաքական կուսակցությունները դեռևս անհրաժեշտ են համարվում ժողովրդավարության համար։ Սակայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման հարցում մոտեցումների տարբերությունները սահմանազատելու ցանկացած փորձ հարուցում է մի շարք բարդություններ։ Նախ, փոխզիջում՝ կոմպրոմիս բառը քաղաքականացվեց մինչեւ հստակեցվելը։ Երկրորդնույնիսկ զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներում, խնդի– բր սկսեց հեշտորեն շահարկվել թերևս հատկապե՛ս զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներում քաղաքական նպատակներովկուսակցություններն այլևս չունեն միևնույն զորությունը, եւ կուսակցությունները հակասական ազդանշաններ որ սովոր էին արձակում։ 1998֊ին Նախագահ Ռ․ Քոչարյանի խորհրդականների շարքում էին Հայաստանի ՀՅԴ ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանրվայելել տասնիններորդ դարում կամ քսաներորդ դարի սկզբին։ Մասնավորապես, ԱԻՄ ղեկավար Պարույր Հայրիկյանըազատ շուկայական տնտեսություններում շատ բան որոշվում է կուսակցական կառույցներից ու միջոցառումներից դուրս․ կենտրոնական բանկերը, ՀԴԿ ղեկավար Արամ Սարգսյանր։ ԱԺՍ֊ում Վազգեն Սանուկյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանը Նախագահի աշխատակազմում Վեբահսկողական ծառայության ղեկավարն էր։ Բոլորր ներկայացնում մեծ բիզնեսը, բազմազգ կորպորացիաները և քաղաքացիների նախաձեռնությունները հարցերը որոշում են այն կուսակցություններըայնպիսի գործընթացների միջոցով, որոնք 1992֊ին պահանջում էինդուրս են կուսակցական քաղաքականությունից։ Եվ, որ է․ Տեր֊Պետրոսյանր ճանաչի Ղարաբաղի հռչա– կած անկախությունր։ Սակայն նրանցից ոչ ոք չաբծարծեց այդ հար– ցր նախագահական աշխատակազմում Քոչաբյանին միանալուց հետոհամաշխարհային տնտեսական կառույցների ու հարաբերությունների փոփոխությանը զուգընթաց, եւ, առնվազն հրապարակավ, չպահանջեց Ղարաբաղի միացումը Հայաստանին։աջերի ու ձախերի միջև զանազանումն ավելի ու ավելի է մշուշվում։

ԱնկախությանԲացի Ղարաբաղի հիմնախնդբիցՀայաստանում կուսակցությունները շատ ավելի նվազ չափով են ի վիճակի արտացոլել ընտրողների մտահոգությունները՝ այդ իսկ ընտրողների համար վստահելի ձևով։ Այնուամենայնիվ, 1990֊ին Հայաստանի քաղաքական օրակարգը բաղկացած էր այնպիսի խնդիրներիցնույնիսկ Հայաստանում, որոնք պայմանավորելու էին եբկրի բնույթը․ Հայաստանը պետք ուր պրոբլեմներն ու լուծումներն արտահայտելու նրանց վստահելիությունը հարցական է մնար ԽՍՀՍ֊ի մա՞ս, թե՞ դառնար անկախ երկիրկուսակցությունները դեռևս զբաղեցնում են քաղաքական դաշտը և մնում են այն գործիքը, Հայաստանը պետք է ունենար մե՞կ կուսակցություն, թե՞ հաստատեր բազմակուսակցական45համակարգ, Հայաստանը պետք է ունենար Կենտրոնի կողմից պլանավորված տնտեսությո՞ւն՝ հիմնված պետության սեփականությունը հանդիսացող արտադրության միջոցների վրա, թե՞ պետք է անցներ ազատ շուկայական տնտեսության։որի միջոցով թեկնածուներ ու ընտրանքներ են առաջարկվում քաղաքացիներին։

Թերեւս Ղարաբաղ Կոմիտեի որոշ անդամներ կարող էին մտածած փնել անկախության հնարավորության մասինԵրկու կուսակցություն՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ)՝ Սերգեյ Բադալյանի առաջնորդությամբ, սակայն Կոմիտեն այդ գաղափարով չէր սկսել իր գործունեությանը։ Անկախության ձգտումը ներքին իրադրության զարգացման տրամաբանության արգասիքն էրև Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ)՝ Արամ Սարգսյանի առաջնորդությամբ, ոմանք ասում են՝ հայության եւ համաշխարհային պատմության տրամաբանությունը։ Ամեն դեպքում անկախություննհիմնադրել են խորհրդային շրջանի Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության հիմքի վրա, ի վերջո, անխուսափելի էր։որն ինքնալուծարվել էր 1991-ին։

Համբարձում Գալստյանը՝ Կոմիտեի ամենաերիտասարդ անդամն ու Երեւանի ապագա քադաքապետը, այն մարդկանցից էր, որը վստահ էր, որ այդ ողջ պատմությունն ավարտվելու էր անկախությամբ։ Նա Կոմիտեի աոաջին անդամն էր, որին ես համեմատաբար մոտիկից ճանաչեցի 1988 թ․ մայիսին Երեւան կատարած իմ ուղեւորության ընթացքում։ Կոմերիտական կազմակերպության մեջ ակտիվ երիտասարդ ազգագրագետ Համբարձում Գալստյանը փորձում էր համոզել ինձ՝ սփյոտքյան պատմաբանիս եւ դեռեւս Երեք կուսակցություն՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը (ՀՅԴ անդամիս, որ անկախությունն այն հանգրվանն է, դեպի ուր շարժվում է Հայաստանը, եւ դա լավ բան է, ճիշտ այն, ինչի մասին ՀՅԴ անդամը պետք էկամ Դաշնակցություն), Հայաստանի ռամկավար ազատական կուսակցությունը կամ ենթադրվում է, որ պետք է մտածած լինի։ Սակայն այս ՀՅԴ֊ականը թերահավատ էր։Ռամկավար կուսակցությունը (ՀՌԱԿ) և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը (ՍԴՀԿ) ներմուծվել են Սփյուռքից՝ 1991֊ին բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո։

ժամանակի ընթացքում իրադարձություններն այլընտրանք չթողեցին։ Որոշումը կայացնելով՝ ՀՀՇ֊ն բռնեց Անցած տասնամյակում որոշ խնդիրներ (ինչպես անկախության ուղին ամբողջ ճակատովև ինքնիշխան պետության կառույցների ձևավորում) լուծվեցին՝ դրանով որոշակիորեն նսեմացնելով խորհրդային շրջանի այլախոհների հիմնադրած կուսակցությունները, սակայն այդ արեց խաղաղ կերպով՝ ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու մասին Գորբաչովի սահմանած օրենքի համաձայն։թեև դրանց ղեկավարները դեռևս քաղաքականապես ակտիվ են և ունեն հետևորդներ։

Դեպի անկախություն ընթացքի կասեցման վերջին հնարավորությունը Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի Նախագահության նախագահի ընտրությանն էր, որը հաջորդում էբ խորհրդային ոճի այդ օրենսդիր մարմնի 1990թ․ գարնանը կայացած ընդհանուր ընտրություններին։ Ըստ էության, այդ ժամանակ Գերագույն խորհրդում ներկայացված էր երկու կուսակցության, պաշտոնական Կոմունիստական կուսակցությունը (ԿԿ) եւ ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոափցիան, որն ընդդիմության էր։ Ընտրությունը հեշտ չէր։ Գերագույն խորհրդի46նախագահի ընտրության արդյունքը ըստ էության պետք է նշեր այն ուղղությունը, որով հիմնական հարցերում պետք է ընթանար Հայաստանը։ Կողմերից ոչ մեկը ապահովված չէր մեծամասնությամբ։ Կոմունիստների մեծամասնությանր ձայնը տվեց ԿԿ աոաջին քարտուղար եւ այդ կուսակցության ներկայացրած թեկնածու Վլադիմիր Մով– սիսյանին։ Ի վերջո, նորեկների 1998֊ի վերջի դրությամբ Հայաստանում գրանցված քաղաքական կուսակցությունների մեծ մասը եւ մի քանի կոմունիստներմասի նույնիսկ անունները հայտնի չեն և կարող են երբեք հայտնի չդառնալ։ Դրանք չափազանց փոքր են ու աննշմար, ԿԿ Գուգարքի շրջանային կազմակերպության քարտուղար Վիգեն Խաչատրյանի առանցքային մասնակցությամբչունեն տեղական կազմակերպություններ, քվեարկեցին ՀՀՇ թեկնածու Լեոն Տեբ֊Պետբոսյանի օգտին։ Մովսիսյանը պարտվեցանդամների նշանակալի քանակ կամ առաջնորդող հայտնի քաղաքական դեմքեր։ Շատ ուրիշներ, սակայն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ ոխ չպահեցոր հարաբերականորեն ճանաչված են, իսկ Լ․ Տեբ֊Պետրոս– յանն իր հերթին որեւէ չարակամություն չունեցավ նրա դեմ։ Հետագայում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախագահության շրջանում Մովսիսյանը գործեց որպես Գաղթականների հարցերով պետական կոմիտեի ղեկավար, Գյուղատնտեսության նախարար եւ մարզպետ։ Այլ կոմունիստներ նույնպես պաշտոններ ստանձնեցին նոր վարչակազմում։ Օրինակփոքր են, ԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի տնտեսական հարցերի բաժնի վարիչ Գազիկ Հարությունյանն ընտրվեց Գերագույն խորհրդի փոխնախագահ, իսկ այնուհետեւ, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ցուցակով՝ հանրապետության փոխնախագահ (1991֊1995), ապա, 1995թ․ Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումից հետո, նշանակվեց Սահմանադրական դատարանի նախագահ։սակայն իրենց նշանավոր ղեկավարների շնորհիվ ավելի մեծ համբավ են վայելում։

Ինչպես սեպտեմբերի 21֊ի հանրաքվեն ցույց տվեց1998֊ին ընտրողների մեկ տոկոսից ավելի հետևորդներ ունեցող կուսակցությունների մեծ մասը գրանցվել է մինչև 1992 թվականը։ Միայն երկուսն են նորելուկներ։ Երկրապահներն սկսեցին որպես պատերազմի վետերանների կազմակերպություն և վայելեցին պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի աջակցությունը։ Վերջինիս դիմումով 1995 թ․ խորհրդարանական ընտրություններում Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը և ՀՀՇ֊ն սատարեցին այս խմբի ութ թեկնածուի՝ Ազգային ժողով նրանց ընտրության հարցում։ Խորհրդարանի Երկրապահ խումբը, ԿԿ֊ն գիտեր, որ ինքը չափազանց թույլ էր՝ դիմակայելու համար անկախության հռչակման ուղղությամբ անխոնջ երթին։ Նա գիտեր, որ անկաիտւթյանր նշանակելու որը սովորաբար սատարում էր իշխանության կորուստ։ Կուսակցության անդամներից ոմանք անկեղծ մտահոգության անեին սեփական ոտքերի վրա կանգնելու Հայաստանի կարողության վերաբերյալ։ Նրանք մտահոգված էին նաեւԼ․ Տեր֊Պետրոսյանին, թե Մոսկվան ինչ կասի դարձավ 1997֊ին նրա ղարաբաղյան քաղաքականությանն ընդդիմացող հիմնական խմբակցությունը։ Երկրապահները 1998֊ին իրենց մեջ առան փոքր Հանրապետական կուսակցությունը և 1999֊ի սկզբին դարձան լիարժեք քաղաքական կուսակցություն։ Հայաստանի ու ժողովրդական կուսակցությունը հիմնադրեց Կարեն Դեմիրճյանի կողմից 1998 թ․ կեսերին նախագահական ընտրություններում նրա հավատարմության մասին։ Այնուամենայնիվ, նրանք գիտեին, որ այդ ընթացքը կասեցնելու համար շատ բան անել չեն կարող։ Խոր– հըրդային Հայաստանի վերջին ղեկավարներր մեծ մասամբ գործել են ազնվորեն՝ զերծ պահելով ժողովրդին ու նոր հանրապետությանը որեւէ նոր հարվածից։ ՀՅԴ֊ն նույնպես, թեեւ եղել էր 1918֊ին Առաջին Հանրապետության հիմնադիրր եւ, 1919֊ից սկսած՝ անկախության ջահակիբր, դժկամորեն, սակայն ի վերջո անհնար գտավ անկախությանը հակադրվելը։ Սվւյուռքի մյուս երկու կուսակցությունները սատարեցին անկախությանը, թեեւ պատմականորեն նրանք են եղել այդ հարցում վերապահտթյուններ ունեցողները։նշանակալի հաջողությունից հետո։

47Գերագույն խորհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի րնդանումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկր չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգեւորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայնՍտեղծվում են նոր կուսակցություններ, 1997֊ից, սկսեց քարոզել Ռու– սաստան֊Բելաաւս միության և որոշ կուսակցություններ անհետանում են։ Կուսակցությունների ճակատագրերի մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։փոփոխություններն ու որակափոխությունները բավականաչափ նորմալ երևույթ են, և ինքնին, ու իբրև այդպիսին, պրոբլեմ չեն կարող համարվել դրանցում ծրագրերի փոխարեն անհատների գերիշխող դերը։ Դա է պատճառը, որ քիչ կուսակցություններ կարող են պարծենալ սկզբնավորումից ի վեր իրենց անդամակիցների քանակի նշանակալի աճով։

Տնտեսական բարեփոխումներՀայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեոեւս անկախությունից առաջ։ Շատերն Ավելի կարևոր է այն կարծիքին էինհանգամանքը, որ անկախ նրանից, թե խորհրդային մոդե– փ սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին մի շարք կուսակցություններ ֆինանսական օգնություն են ե– ղելստանում երկրից դուրս գտնվող աղբյուրներից։ Արտաքին ֆինանսավորումը Հայաստանում, ինչ֊որ բան զարհուրելիորեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդելը։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էրինչպես և այլ երկրներում, նույնքան էլ քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունը։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանելի։ Հետեւաբարապօրինի է։ Լինի հատուկ գործունեության նպատակով, բնական էր, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն իարհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, ո՛չ նրանից ընձյուղված ընդդիմադիրները երբեւէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդուղուց։թե իբրև սովորական օգնություն՝ արտաքին ֆինանսավորումը խեղաթյուրում է կուսակցությունների հարաբերական հզորության հանրային ընկալումը և ոմանց անարդարացի առավելություն է ընձեռում մյուսների նկատմամբ։

Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք Խնդիրների միջոցով կուսակցությունների վերլուծությունը հեշտացնում է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնր Երեւանը չէր եղելՀայաստանի քաղաքականության ըմբռնումը։ Ի լրումն Ղարաբաղի հիմնախնդրի, եղել որը հիմնականում դեռևս գտնվում էր Մոսկվան։ Այնիր նախառազմական փուլում, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրեւ տնտեսություն, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն եւ Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որեւէ իմաստ։ Այլ բան 1990 թվին ՀՀՇ֊ի առաջնորդած հաղթական ոչ֊կոմունիստ ընդդիմության առջև երեք մեծ խնդիր կար ծառացած․ Հայաստանը պե՞տք է դառնա անկախ պետության կենտրոնացված պլանավորման տնտեսություն փոխելըպետություն, երբ պրոբլեմըթե՞ մնա իբրև ԽՍՀՄ֊ի մաս։ Հայաստանը պե՞տք է ընտրի բազմակուսակցական ժողովրդավարություն, այսպես ասածթե՞ մնա միակուսակցական վարչակարգ։ Հայաստանը պե՞տք է պահի կենտրոնի կողմից պլանավորվող սոցիալիստական տնտեսական համակարգը, արտադրության միջոցների պատկանելության հարցն է։ Բոլորովին այլ բան թե՞ պետք է սկսել մի որդեգրի ազատ շուկայական տնտեսության մնացուկներից, որն անվադողերն արտադրում էր Հայաստանում, մարմինր՝ էստոնիայում, շարժիչը՝ Ղազախստանում, իսկ այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբալջացվում֊հավաքվում էր Բւկ– րաինայամ։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղա– փարախոսական էր, այլ նաեւ կայսեբապետական։քաղաքականություն։

Տնտեսության արտադրական հիմքր բախվում էր այլ պրոբլեմների եւս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էր1988֊ին ոչ ոք չգիտեր, եւ արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թե կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակղարաբաղյան հիմնախնդիրն ուր էր տանելու։ Ամեն դեպքում, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ 1991֊ին ամեն ոք ենթադրում էր կրել, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ չէին կատարել երկրի, ճանապարհների, հաղորդակցության միջոցների ենթակաոուցվածքների մեջ։ Ավելին, երկրռւմ քչերն էին, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որեւէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասինՀայաստանի անկախությունը կհռչակվի այդ տարի, եւ շատ ավելի քչերբ գիտեին այն շուկաների մասինսակայն անկախության միջազգային ճանաչումը չէր ակնկալվում առաջիկա երեք, ուր ապրանքները վաճառվում կամ վախանակ– վում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք թերևս հինգ տարում։ Թեև բազմակուսակցական համակարգի և ազատ շուկայական տնտեսության ընդունման հարցում գոյություն ուներ բոլորովին նոր տնտեսությանընդհանուր համաձայնություն, սակայն հստակ չէր, եւ ոչ թե սոսկ հնի բարեվախման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը դրանից յուրաքանչյուրն ինչ աստիճանի և որքան արագ կարող էր ավելի հեշտ լինել, քան այն հիմքի վրա կառուցելըէ իրականացվել առանց Մոսկվայի կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչման։ Ամեն դեպքում, որից սկսեց Հայաստանը։ուղղությունների հիմնավոր ընտրությունները կատարվեցին 1991֊հուլիսին։

Շուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներ, ո– րոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում էր օրենսդրական ենթակաոուցվածք եւ գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենս–4 Պետականության մարտահրավերըԳերագույն իտրհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկը չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգեւորությամբ սատարեց դրան։ 1991 թ․ դեկտեմբերին ԽՍՀՄ֊ի փլուզումը խթանեց Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայն, 1997֊իցինչպես նաև բոլոր մյուս խորհրդային հանրապետությունների անկախության ճանաչումը, սկսեց քարոզել Ռուսաստան –Բելոռուս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։ներառյալ նաև այն հանրապետություններինը, որոնք չէին ձգտել ու քայլեր չէին ձեռնարկել այդ ուղղությամբ։

Տնտեսական բարեփոխումներՀայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեռեւս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էինՇարժման ղեկավարների միջև ի հայտ եկան հին, որ անկախ նրանիցհաճախ դեռևս լուռ տարաձայնություններ, թե խորհրդային մոդե– փ սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին են ե– ղելիսկ երբ հայ ժողովրդի առջև ծառացավ հարցերի նոր շղթա, ինչ֊որ բան զարհոտելիոբեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդետ։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էր, նույնքան էլ քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունր։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանեփ։ Հետեւաբար, բնական էր, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, ո՛չ նրանից ընձյտղված րնդղիմադիրները երբեւէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդուղուց։առաջացան նաև նոր անհամաձայնություններ։

Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնը Երեւանը չէր եղելՈմանք կարող են մոռացած լինել, եղել որ 1988 թ․ փետրվարի զանգվածային շարժմանը նախորդել էին 1987 թ․ աշնանը Երևանի փողոցներում կայացած ավելի փոքր ցույցեր՝ ընդվզելու Երևանում ու նրա շուրջ գործարանների արտադրած աղտոտիչների դեմ։ Ամենամեծը մոտ 5000 մարդու մասնակցությամբ ցույցն էր Մոսկվան։ Այն, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրեւ տնտեսությունորը հետագա չափանիշներով տպավորիչ չէր, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն եւ Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որեւէ իմաստ։ Այլ բան է անկախ պետության կենտրոնացված պլանավորման տնտեսություն վտխելբ, երբ պրոբլեմը, այսպես ասած, արտադրության միջոցների պատկանելության հարցն է։ Բոլորովին այլ բան է սկսել մի տնտեսության մնացուկներից, որն անվադողերն արտադրում էր Հայաստանում, մարմինը՝ էստոնիայում, շարժիչը՝ Ղազախստանտմ, իսկ այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբողջացվում֊հավաքվում էր Ուկ– րաինայում։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղա– փարախոսական էր, այլ նաեւ կայսերապետական։սակայն իր ժամանակին բավական նշանակալի երևույթ էր։

Տնտեսության արտադրական հիմքր բախվում էր այլ պրոբլեմների եւս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էրԿազմակերպիչները Հայաստանի թույլ կազմակերպված «Կանաչներն» էին։ Ցույցերը բարձրացրին ազգաբնակչության գիտակցությունն ու հետաքրքրասիրությունը, եւ արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թ° կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակսակայն որևէ արդյունք չտվեցին։ Բացի հարցի ինքնին կարևորությունից, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրելայն փաստը, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ չէին կատարել երկրիոր կարող է զանգվածային ցույց տեղի ունենալ, ճանապարհներիարձանագրվեց քաղաքացիների մտքում։ Նախ և առաջ, հաղորդակցության միջոցների ենթակաոուցվածքների մեջ։ Ավելին, երկրռւմ քչերն էին, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որեւէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասին, եւ շատ ավեփ քչերր գիտեին այն շուկաների մասին, ուր ապրանքները վաճառվում կամ փոխանակ– վում նախադեպ ստեղծեց հետագա իրադարձությունների համար։ Այժմ ցույցերը օրակարգի հարց բարձրացնելու հնարավոր միջոց էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսության, եւ ոչ թե սոսկ հնի բարեվախման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը կարող էր ավեփ հեշտ փնել, քան այն հիմքի վրա կառուցելը, որից սկսեց Հայաստանը։և կառավարության ու կուսակցության կառույցից դուրս հնարավորություն կար ժողովրդին հուզող հարցեր արծարծելու։

Շուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներԵրկրորդ, ո– րոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում էր օրենսդրական ենթակաոուցվածք եւ գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենս–4 Պետականության մարտահրավերըդրության եւ Ղարաբաղյան Շարժումը մթագնեց շրջակա միջավայրի խնդիրը։ Վերջինս դարձավ այն իմացող դատավորներ ու փաստաբաններբազմաթիվ հարցերից լոկ մեկը, անկախ իրավական համակարգ, մաքսային որոնք փետրվարին հրապարակ հանեցին ժողովրդին ու հարկային օրենսդրություն ե ծառայություններ։ Ամենից ավեփնրա բոլոր դժգոհությունները։ Ահա այսպես, այն պահանջում էր կապիտալ ներդրումներ։ Սեվւականատիրության օրենքների փոփոխությունը հազիվ թե բավական լիներ համակարգը փոխելու համար։զանգվածային ցույցերը 1988֊ի փետրվարին Ղարաբաղը Հայաստանին միավորելու պահանջից շատ արագ 1988֊ի մայիսին վերածվեցին ազգային վերածննդի համապարփակ օրակարգի։

Բացի այդՇրջակա միջավայրի հարցը, ո՛չ երկիրըդեռևս չսպառված, ո՛չ քաղաքացիները վափոխության մեջ ներդնելու կապիտալ չունեին։ Անորոշությանը եղած֊չեղած կապիտալի տերերին ստիպում էր ավեփ շուտ եղածը ներդնել կարճաժամկետ առեւտրի, քան հեռանկարային արդյունաբերական արտադրության մեջ, որը շատ քիչ հնարավորություն տնտեսության փլուզումից հետո դարձավ երկրորդական։ Անկախ Հայաստանի առաջին խորհրդարանն (1990-1995) ուներ ելք գտնելու ղեպի համաշխարհային շուկաներ։ Հայաստանն ինքը նույնպես չափազանց փոքր էր եւ չափազանց աղքատ, որպեսզի հնարավոր շուկա դառնար արտասահմանյան ներդրումների համարԿանաչներից մեկ անդամ, որոնք կարող էին փոխարինել կամ լրացնել ներքին կապիտաա։որն այնուհետև չվերընտրվեց Ազգային ժողովում։

Տնտեսական համակարգի փոփոխության պրոբլեմն այն էրՂարաբաղյան հակամարտությունը, որ շատերը շատ բան չգիտեին շուկայական տնտեսության մասին։ Ինչ նրանք գիտեինորը բոցավառեց համաժողովրդական շարժման կրակը և եկավ խորհրդանշելու ժողովրդի ձգտումները, դրանք այլ եբկրնեբի մոդելների հատակոտորներ էին։ Ավեփն՝ Հայաստանումմեկ տասնամյակում ծավալվեց բազմաթիվ ուղղություններով։ Քաղաքական հակամարտությունը վերածվեց արյունահեղության։ Մեկ պետության՝ ԽՍՀՄ֊ի ներսում ծագած վարչական հարցը, նախկին ԽԱՀՄ հանրապետություններում կամ ողջ աշխարհում շատ ավեփ քչերն էին տեղյակվերաճեց տարածաշրջանային ու միջազգային անվտանգության համար լուրջ մտահոգության առարկայի։ Միաժամանակ փոխվեց հակամարտության կարևորությունը ներքին քաղաքականության մեջ, թե ինչպես պետք է փոխել համակարգը։ Մի հանրապետությունումփոխվեց նաև նրա դերը ազգային օրակարգի, որտեղ տնտեսությունն ամեն բան էր, բացի ազգային փնելուց՝ գոյություն չունեին կենտրոնացված պլանավորվող տնտեսությունը ազատ շուկայականի վերածելու մեխանիզմների առաջնակարգ գիտելիքներ կամ կուտակված փորձ։տնտեսության մեջ և կուսակցությունների ծրագրերում։

1993թ․ վերջերին, փորձարարության ու որոնումների երկու տարուց հետո Ղարաբաղում Ղարաբաղյան Շարժումը եղել էր միայն, որ ոգեշնչությամբ ընթացող, բայց չհամակար– գավորված բարեփոխումները Միջազգային արժութային հիմնադրամի եւ Համաշխարհային բանկի նեբգբավմամբ կազմակերպվեցին՝ կենտրոնանալով մակրոտնտեսական նպատակների ու ռազմավարության շուրջ։և մնաց մեկ խնդրի՝ Ղարաբաղի ապագային նվիրված շարժում։

Շուկայական տնտեսության փակատաբ իմաստը եւ դրանից բխող հետեւությունները դրսեւորվեցին ժամանակի ընթացքում։ ԱյդպեսՀայաստանում Ղարաբաղի հարցը բոցավառեց Շարժումը, նաեւ ժամանակի ընթացքում դրսեւորվեց շրջափակումների նշանակությունը, Ռուսաստանի կողմից Հայաստանն սակայն չկարողացավ սահմանափակել դրա օրակարգն ու նախկին խորհրդային մյուս հանրապետությունները ռուբլու գոտուց դուրս թողնելու51որոշման նշանակությունը (որով Հայաստանն ստիպված եղավ իր ազգային տարադրամն ավելի շուտ դնել շրջանառության մեջզարգացումը։ Եթե 1988֊ի փետրվար֊մարտ ամիսների ելույթները ամփոփվում էին Ղարաբաղով, քան նախատեսվում էր1988֊ի մայիսին շարժման առաջնորդներն արծարծում էին ժողովրդավարության, արժեքների համակարգի, կոռուպցիայի, պետության ապազգային բնույթի (ռուսականացում և ադրբեջանցի ազգաբնակչության ծնելիության աճ)և, ինչպես նաեւ պատերազմի նշանակությունըի վերջո, որր մշտապես հարցականի տակ էր դնում տնտեսական կանխատեսում– ներր։անկախության հարցերը։

1996֊ին իր նախագահական ընտրարշավի ընթացքում Վազգեն Մանուկյանը կենտրոնացավ այս բնագավառի վրա՝ բերելով երեք փաստարկԱռաջին․ երբ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում մարզային իշխանությունը 1988 թ․ փետրվարի 20֊ին բարձրացրեց Հայաստանի հետ միավորվելու հարցը, վարչակազմը անհմուտ է տնտեսական բարեփոխումների իրականացման հարցումև՛ ղարաբաղում, վարչակազմն անկարող է օտարերկրյա ներդրումներ բերել երկիրև՛ Հայաստանում ակնկալվում էր, եւ կառավարական պաշտոնյաներբ կո– ռումպացված ենոր հարցն արագորեն կլուծվի հօգուտ Ղարաբաղի հայցի։ ԽՍՀՄ տարածքում ներքին վարչական սահմանների կանոնավորման դեպքեր ԽՍՀՄ պատմության մեջ տեղի էին ունեցել բազմաթիվ անգամ։ Բացի այդ, կլաննեբ ունեն եւ «մաֆիայի» ղեկավարներ են։ «Մոսկովյան զրույցներ ունեցած որոշ անհատ ակտիվիստներ եզրակացրել էին, որ նման վերակարզմավորման համաժողովրդական հայցին «Մոսկվան» նպաստավոր արձագանք կտա։ Այդ ամենի արդյունքն է այն աղքատությունըամենն, որի ի վերջո, տեղի էր ունենում «գլասնոստի», «պերեստրոյկայի» և ապաստալինականացման շրջանակում։ Եթե շտկումներ էին կատարվում ստալինիզմի հարկադրած քաղաքական ու տնտեսական համակարգի մեջ մխրճված է նախկին միջին դասակարգը, քաղաքացիների մեծ մասը։հիմք կար կարծելու, որ խորհրդային կարգերի երրորդ սյունը՝ ազգային շատ խմբերի համար անարդար ներքին սահմանների համակարգը, նույնպես կարող էր փոփոխվել։

Աոաջին փաստարկի կապակցությամբ ասենքՄոսկվայի կողմից դրական արձագանքի զլացումը և փետրվարի վերջին ու մարտի սկզբին Սումգայիթում հայերի կոտորածները վերջիններիս մղեցին կասկածի տակ դնելու այդ համակարգը, որ Վ․ Մանուկյանը եւ նրա ղեկավարած ԱԺՄ֊ն, ինչպես նաեւ 1996֊ին նրա թեկնածությունը պաշտպանած մյուս կուսակցությունները, բացատրում էինքանզի Խորհրդային Միության մաս կազմելը ենթադրում էր, որ կառավարության պաշտոնյաները մասնագետներ չեն եւ հետաքրքրված չեն ժողովրդի բարեկեցությամբ, անտարբեր են երկրի ապագայի նկատմամբ եւ գլխովին թաղված են անձնական շահ ա– պահովելու գործում։ Նրանք պնդում էին, որ ԱԺՄ֊ն եւ ընդդիմադիր այլ կուսակցություններ ավեփ մեծ նվիրում ունեն եւ տնտեսական բարեփոխումների իրականացման ու արտասահմանյան ներդրումներ գրավելու գործում ավեփ արդյունավետ կփնեն։հայերի անվտանգությունը պետք է երաշխավորված լիներ։

Ընդդիմությունը կոռուպցիան քննարկում էր բարոյականության առումով։ Շահարկում Փոփոխությունը շատ մեծ չէր տասնիններորդ դարավերջի և քսաներորդ դարասկզբի հայ քաղաքական մտքի զարգացումից։ Չափավոր հայերի կողմից Օսմանյան Կայսրությունում բարեփոխումների մասին խաղաղ խնդրագրերը, որ երևակայաբար իբր պաշտպանվում էին մաֆիա բառի ժողովրդական սահմանումը՝ գործածելով այն որեւէ մեկի առնչությամբմեծ տերությունների կողմից, ով արագ եկամուտ էր կուտակել՝ անկախ այն բանիցարդյունքի չհանգեցրին։ Չափավորներն իրենց տեղը զիջեցին հեղափոխականներին, թե դա արել էր օրինական միջոցներովպետությունը պատասխանեց կոտորածներով։ Դրանից հետո հեղափոխականներն սկսեցին հարցնել, թե ապօրինաբար։ Նրանք նաեւ միեւնույն հարթության վրա էին դնում կառավարության բարձր մակարդակների կոռուպցիան եւ ավտոտե– սուչների ինչո՞ւ Արևմտյան երկրները բարեփոխումներին իրենց սատարման հարցում հետևողական չէին։ Պատասխանը պարզ էր․ կապիտալիստ եվրոպացիների իմպերիալիստական շահերը և Ռուսաստանի ոչ֊ժողովրդավարական բնույթը։ Այս պատասխանը հեղափոխականներից ոմանց մղեղ «Հայոց հարցի» լուծումը փնտրելու համաշխարհային համակարգի արմատական վերափոխման մեջ։ Ոմանք միացան հակաիմպերիալիստական ու բյուրոկրատների մանր կաշառակերությունը։հեղափոխական եվրոպական ու ռուսական շարժմանը և ընդունեցին մարքսիզմն ու մարքսիստական, և ոչ թե սոսկ սոցիալիստական քաղաքական գաղափարախոսություններ։

ՀակափաստարկըՂարաբաղյան ցույցերը ազգային վերածննդի շարժման վերածվելու երկրորդ կարևոր պատճառը պարզ քաղաքացու համար փողոցային ցույցերի նշանակությունն էր։ Նույնքան կարևոր, որ սակավ դեպքերում որքան շատերի համար Ղարաբաղի հարցն էր հստակորեն ներկայացվում, այն կարևոր էր նաև (կամ դարձավ այդպիսին) առաջին անգամ պետության դեմ արդյունավետորեն արտահայտվող ընդդիմության խորհրդանշումը։ Համակարգը քաղաքականապես և բարոյապես սնանկ էր, որ աղքատության պրոբլեմը կախարդական լուծում չունիմարդիկ բավարարված չէին, տնտեսական ճգնաժամր շտապ լուծումներ չունի։ Նշանակա– փ վափոխությունների համար հարկավոր են հուսալի օրենսդրական եւ կառուցվածքային բարեփոխումներ, ինչպես նաեւ տարածաշրջանի անվտանգության միջավայրի բարելավում՝ ապահովելու համար օ– տարերկրյա ներդրումները։ Հնարավոր և այժմ հնարավորություն ունեին միանալու ժողովրդի այդ մասին՝ համակարգի վերաբերյալ հրապարակավ անհատական հայտարարություն անելու։ Նրանց հակակրանքը սոսկ Ղարաբաղի կարգավիճակին չէր քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի էական բարձրացում կատարել՝ առանց տնտեսության մեջ արտադրողականության ու արտադրանքի փաստացի աճի բարձրացման։ Աշխատավարձերի բարձրացման միակ այլ ձեւը փող տպելն վերաբերում։ Այն ավելի վերաբերում էրհամակարգին, որն ավելացնելու որը ղեկավարում էր դրամի արժեզրկումը եւ նվազեցնելու դրա գնողունակությունըիրենց կյանքի բոլոր բնագավառները։ Ղարաբաղը դարձավ համակարգի դեմ բողոքի շարժման ձգանն ու խորհրդանիշը, սակայն չսպառեց շարժման օրակարգը։ Սա բացատրվում է նաև Շարժման ղեկավարության փոփոխությունը միախնդիր ազգային կոմունիստներից, ինչպիսին Զորի Բալայանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Իգոր Մուրադյանն էին, նոր, շատերին անծանոթ դեմքերով, ինչպիսին էին Վազգեն Մանուկյանը, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, ինչպես նաեւ՝ արժույթի նկատմամբ քաղաքացիների վստահությունր։Բաբկեն Արարքցյանը և ուրիշներ։

Բացի այդ, «գործարաններն աշխատեցնելը» նախընտրական լավ խոստում Երկրորդ գործոնը Ղարաբաղի ու Հայաստանի իրավական կարգավիճակների տարբերությունն էր։ Ղարաբաղն ինքնավար մարզ էր, սակայն հստակեցված չէր, թե դա ինչպե՛ս պետք է արվեր, ի՛նչ կապիտալով Ադրբեջանի կազմում՝ Խորհրդային կառույցների մեջ սահմանափակ մուտքով ու սարքավորումներովներգործությամբ և առանց միջազգային դիրքի, ի՛նչ ապրանքներ էին արտադրվելումինչդեռ Հայաստանը ԽՍՀՄ֊ի բաղկացուցիչ հանրապետություն էր։ Պայքարի ձևավորման ընթացքում Մոսկվայի, ինչպե՛ս էին դրանք տեղափոխվելու եւ ո՛ր շուկաներում էին վաճառվելու։Ադրբեջանի և մնացյալ աշխարհի հետ շփումներում Հայաստանն ստիպված էր հարցերը սահմանել՝ նկատի ունենալով խորհրդային իշխանությունների և միջազգային հանրության հետ իր հարաբերությունների բոլոր մյուս եզրերը։

ԿոռուպցիանՄինչ Ղարաբաղ Կոմիտեն համառորեն հետապնդում էր վարչական սահմանների փոփոխման հասնելու նպատակը, խորհրդային շրջանում ավեփ մոլեգնած այդ պրոբլեմըորով Ղարաբաղը կարող էր վերամիավորվել Հայաստանին, որն այն ժամանակներում օրենքով արտոնված չէր արծարծել ու քննարկելՀայաստանը միակ օրինական և կառավարող կուսակցությունը՝ Հայկական ԽՍՀ կոմունիստական կուսակցությունը, իր էությամբ տնտեսական եւ ոչ թե բարոյական խնդիր է։ Կոռուպցիան արմատախիլ անելու իրավական միջոցառումներն ու կարգապահական գործողություններն ի վերջո տապալվելու պատասխանեց Շարժումը վերահսկելու երկչոտ փորձով։ Թեև որոշ պաշտոնյաներ համակրանք էինտածում Շարժման առաջին նպատակի հանդեպ, քանի դեռ դատավորըմեծ մասը մտահոգ էր դրա բռնած ուղղությամբ և ընդունած ծավալով։ Երբ զանգվածային շարժումը վերածվեց տիրապետող երևույթի, դատախազըիսկ կարգախոսներն սկսեցին անցնել նախնական խնդրի սահմանները, չինովնիկն Կոմունիստական կուսակցությունն ու ոստիկանը արժանւս– վայել ապրելու համար բավականաչափ դրամ չէին վաստակում։ Ընտրազանգվածի այն մասի համար, որը թերահավատությունր վերածել կառավարության մարմիններն սկսեցին փորձել իրենց տիրույթի մեջ առնել Շարժումը՝ նրա արմատականացումը կանխելու ապարդյուն փորձով։ Արմատականացումը կարող էր արվեստիհակադրվել խորհրդային կարգերին ու ԽՍՀՄ կազմում Հայաստանի կարգավիճակին, եթե ոչ վերլուծական համակարգի, ավեփ լավ էր իշխանության գլուխ «պահել նրանց, ովքեր արդեն լցրել են իրենց53գրպանները», քան թե բերել նոր գործող անձանց, որոնք ամեն բան սկզբից են սկսելու։և ժողովրդավարության ու անկախության հարցեր կարող էին ծագել։

ՀԿԿ֊ն1988 թ․ դեկտեմբերին տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո Շարժման առաջնորդների բանտարկումը Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից մեծագույն սխալ եղավ։ Սակայն այդ առաջնորդներին թույլ տալ, Ս․ Բադսղյանի գլխավորությամբոր կազմակերպեն համաժողովրդական փրկարար աշխատանքները, չմիացավ ընդդիմության այն խմբավորումներին, որոնք պաշտպանում էին Վ․ Մանուկյանի թեկնածությունը։ Սակայն հին հավատքի պահապանները նույնպես վերապահումներ ունեին տնտեսական քաղաքականության ոլորտումսխալ էր լինելու․ Շարժումը փաստացիորեն փոխարինած էր լինելու կառավարությանը, թեեւ վաղ վտւլում դրանք շեշտված չէին արտահայտում։ Այդ ժամանակ նրանց որն այլևս չէր կարողանալու ազդեցություն ունենալ կամ ղեկավարել։ Երբ բյուրոկրատական ու կոռումպացված կառավարության հանդեպ հավատը սասանված էրհամաժողովրդական բարկությունը Մոսկվային ստիպեց 1989֊ի հունիսին բանտարկյալներին ազատ արձակել, եւ վստահություն չէին ներշնչում։ Նույնիսկ եթեիրավիճակն արմատապես փոխվեց, հաշվի առնելով արմատական փոփոխությունների սոցիալական հետեւանքներըև Ղարաբաղ Կոմիտեն սկսեց մտածել իշխանության գալու ուղղությամբ գործելու մասին։ 1989֊ին Շարժումը վերածվեց կազմակերպության (ՀՀՇ)՝ հեռուն գնացող քաղաքական ծրագրերով։ Այն պահանջում էր ոչ պակաս, կոմունիստներն ունենային չափավոր կամ աստիճանական փոփոխությունների լավ փաստարկներ, նրանց լրջորեն չէին ընդունի։քան Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական կառուցվածքների վերափոխում և Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմամբ Ղարաբաղյան հարցի լուծում։ ՀՀՇ֊ն առաջարկում էր ազգային վերածննդի ծրագիր։

Սակայն աստիճանաբարՉնայած առկա տարաձայնություններին, երբ տնտեսության անկումն այնքան խորացավկառավարությունն ու ՀՀՇ֊ն հիմնականում քաղաքակիրթ հարաբերություններ էին պահպանում։ 1990֊ի գարնանը Հայաստանի Գերագույն խորհրդի ընտրությունները ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիան բերեցին իշխանության։ Կոմունիստները ծանր պայքար մղեցին, որ Հայաստանում անհետացավ միջին դասակարգըսակայն կորցրին օրենսդիր մարմնի նախագահի պաշտոնը։ Գերագույն խորհուրդը վերածվեց փոփոխությունների միջոցի, կոմունիստական կուսակցություններն աշխուժացան եւ սկսեցին կառավարությանը քննադատելոչ միայն մեթոդների, այլեւ էության համար։ Սակայն նրանք ի վիճակի չէին այնպիսի այլընտրանք ներկայացնել, որն ընտրողի համար իմաստ ունենար։իրական օրենսդիր մարմնի՝ Նախարարների խորհրդի ու գործադիր մյուս մարմինների վրա ուղղակի վերահսկողությամբ։ Դա կառուցվածքային ու քաղաքական վերափոխումների սկիզբն էր։

Տնտեսական բարեփոխումների ավելի արմատական քննադատություն, առնվազն՝ կոնցեպտուալ մակարդակի, ներկայացվեց 1996֊ին ԳիԱրՔՍի֊ի ՀՀՇ֊ի կողմից իշխանության ստանձնումը և միջազգային հանրության կողմիցՀայաստանի անկախության ճանաչումը արմատապես փոխեցին Ղարաբաղյան հիմնախնդրի բնույթը։ Ղարաբաղը դարձավ նոր կառավարության և ինքնիշխան նոր պետության օրակարգի հարցերից միայն մեկը։ Թեև Ղարաբաղը նույնպես, որն Աշոտ Մանուչաբյանին՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանի նախկին գլխավոր խորհրդականին1992֊ին, ընտրել էր որպես նախագահության միակողմանիորեն հռչակեց իր թեկնածու։ ԳիԱբՔՄբ֊ն նույնպես 1996֊ին պահեց իր անկախ թեկնածությունը։ Լինելով ճարտարամիտանկախությունը, սակայն ոչ միշտ արդյունավետ մտածողԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձեռնպահ մնաց այդ հռչակման ճանաչումից։ Այնուամենայնիվ, Մանուչարյանն ընդունեց, որ իարհըր– դային մոդելը չի գործել, սակայն հավաստեց, որ կապիտալիստականը նույնպես չի գործելու։ Մանուչարյանը դրսեւորեց անկեղծորեն մարքսյան, եթե ոչ մարքսիստական մտահոգություն աշխատող եւ գործազուրկ դասակարգերի նկատմամբ։ Նա առաջարկեց «երրորդ ուղին»։ Դժբախտաբար, նա զլացավ որեւէ մանրամասնություն հա– ղորդելայդ ուղու մասին։ Սակայն, այնուամենայնիվ, պնդեց, որ այդ երբորդ ուղին միայն Հայաստանի համար չէ, որ այն ունի ունիվերսալ կարեւորություն, եւ ոչ միայն տնտեսական ընտրանքների տիրույթում, այլ նաեւ մարդկության ու քաղաքակրթության արժեքների առումով։ Ընտրողներն իրենց հերթին զլացան նրան գնահատել, եւ 1996֊ի նախագահական ընտրություններում նա ստացավ քվեների մեկ տոկոսից պակաս ձայն։Ղարաբաղի միջև հարաբերությունները մնացին ջերմ ու ամուր։

54Նայն կերպ, 1998 Ադրբեջանի և հայկական կողմի միջև Ռուսաստանի ու Իրանի միջնորդական ջանքերը 1992 թ․ նախագահական ընտրություններին եւս, հիմնական թեկնածուները չարտահայտվեցին ծավալվող համակարգի դեմ։ Երկու հիմնական թեկնածուները՝ Ռոբերտ Քոչարյանն հունիսին փոխարինվեցին Եվրոպայի անվտանգության ու Կտրեն Դեմիբճյանը, խոսում էին տնտեսական քաղաքականության «սոցիալական» չափանիշների մասին։ Եթե նրանց միջեւ որեւէ տարբերություն կարհամագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ, այն արտահայտվում ժամանակ՝ ԵԱԽՀ) կողմից միջնորդվող բանակցություններով։ Ե՛վ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանը, իրենց անկախությունների ճանաչումից քիչ անց, անդամակցեցին այդ կազմակերպությանն իբրև անկախ պետություններ։ Թեև ԵԱՀԿ֊ի սկզբանական մանդատը Բելառուսի մայրաքաղաք Մինսկում կայանալիք համաժողովի ընթացքում Ղարաբաղի կարգավիճակի խնդրի լուծում գտնելն էր մեծ գործարանների սեփա– կանաշնորհման հարցում Քոչարյանի համեմատ Դեմիրճյանի ցուցաբերած ավելի մեծ զգուշության մեջ։, ռազմական առճակատման սաստկացումը միջնորդներին ստիպեց զբաղվել մարտերի դադարեցման միջոցների որոնմամբ՝ այն դարձնելով ԵԱՀԿ Մինսկի Խումբ անվանմամբ հայտնի ատյանի օրակարգի հիմնական հարցը։

Սհայն Այս բանակցություններին մասնակցության խնդիրը դարձավ հաջորդ վիճարկվող հարցը։ Ղարաբաղը, որ բանակցություններին հրավիրված էր իբրև «շահագրգիռ կողմ», նախ մերժեց մասնակցել դրանց։ Ղարաբաղի այս քայլը պաշտպանում էին Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցությունները, որոնք 1992֊ի ամռանը փողոցային ցույցեր կազմակերպեցին՝ Հայաստանի իշխանություններից պահանջելով ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունը։ Այդ խնդիրը հետապնդում էին երկու կոմունիստական կուսակցությունները, Վազգեն Մանուկյանի ԱԺՄ֊ն, Պարյուր Հայրիկյանի Ազգային ինքնորոշում միավորումը (ԱԻՄ) և ՀՅԴ֊ն, որոնք, Հայաստանում ընտրական հաջողության հասնելու հարցում տապալվելուց հետո, ջանում էին իրենց դիրքերն ամրապնդել Ղարաբաղում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունը՝ փաստարկելով, որ կայուն ու ճկուն լուծումը պահանջում է լուծման հասնել երկու կողմերից անհրաժեշտ փոխզիջումների վրա հիմնված բանակցությունների միջոցով, որ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախության ճանաչումը կկասեցնի բոլոր բանակցությունները, և հիմնախնդիրը կմնա չլուծված։ Ղարաբաղն ի վերջո համաձայնեց մասնակցել ԵԱՀԿ֊ի բանակցություններին։ Մինսկի Խմբի բանակցությունները երբեք չհասան կարգավիճակի մասին խնդրին, սակայն հանգեցրին մի շարք առաջարկների, որոնցից ոչ մեկը չընդունվեց հակամարտության բոլոր երեք մասնակիցների կողմից միաժամանակ։ Մինսկի Խմբի 1997֊ի սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկը, իբրև վերսկսվելիք բանակցությունների հիմք, ընդունվեց Ադրբեջանի ու Հայաստանի կողմից, սակայն մերժվեց Ղարաբաղի կողմից։ Այն մերժվեց նաև Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի որոշ անդամների կողմից՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսայնի հրաժարականին և Հայաստանի Նախագահի պաշտոնում Ռոբերտ Քոչարյանի ընտրվելուն։ Քաղաքական կուսակցությունները կամ քաղաքական առաջնորդները, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից թե՛ առաջ և թե՛ հետո հազվադեպ են արտահայտել Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման կամ դրան հասնելու ռազմավարության վերաբերյալ հստակ շարադրված տեսակետերը։ Ընդդիմադիր շատ կուսակցություններ, ինչպես կոմունիստական խմբերն ու ՀՅԴ֊ն, խիստ հակազդեցություն էին ցուցաբերում փոխզիջման մասին որևէ ակնարկի հանդեպ, սակայն հակամարտության լուծման որևէ կառուցողական ծրագիր չէին առաջարկում։ Ուրիշները խոսում էին փոխզիջման մասին, սակայն չէին հստակեցնում, թե ինչն էին պատրաստ զիջելու։ ՀՀՇ֊ից ընձյուղված և Կտրիճ Սարդարյանի ու Աշոտ Բլեյանի ղեկավարած Նոր ուղի կուսակցությունն առաջարկեց պարզագույն, թեև ամենանվազ ժողովրդականություն վայելող լուծումը․ ապահովել Ղարաբաղի հայերի իրավունքների երաշխիքն ու Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանի կազմում։ Նոր ուղու ղեկավարները պատճառաբանում էին, որ Ղարաբաղը կդառնա այն ձկնկուլը, որը կկլանի Հայաստանը, կհանգեցնի վերջինիս անկախաբար գործելու ունակության կորստին, և կդառնա այն մեխանիզմը, որով ավանդական մտածողությունը վերստին մուտք կգործի Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ։ Այս խնդիրը շարունակելու է արծարծվել հաջորդ երկու գլուխներում։ Սակայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման հարցում մոտեցումների տարբերությունները սահմանազատելու ցանկացած փորձ հարուցում է մի շարք բարդություններ։ Նախ, փոխզիջում՝ կոմպրոմիս բառը քաղաքականացվեց մինչև հստակեցնելը։ Երկրորդ, խնդիրը սկսեց հեշտորեն շահարկվել քաղաքական նպատակներով, և կուսակցությունները հակասական ազդանշաններ էին արձակում։ 1998֊ին Նախագահ Ռ․ Քոչարյանի խորհրդականների շարքում էին Հայաստանի ՀՅԴ ղեկավար Վահան Հովաննիսյանը, ԱԻՄ ղեկավար Պարույր Հայրիկյանը, ՀԴԿ ղեկավար Արամ սարգսյանը։ ԱԺՄ֊ում Վազգեն Մանուկյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանը Նախագահի աշխատակազմում Վերահսկողական ծառայության ղեկավարն էր։ Բոլորը ներկայացնում են այն կուսակցությունները, որոնք 1992֊ին պահանջում էին, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ճանաչի Ղարաբաղի հռչակած անկախությունը։ Սակայն նրանից ոչ ոք չարծարծեց այդ հարցը նախագահական աշխատակազմում Քոչարյանին միանալուց հետո, և, առնվազն հրապարակավ, չպահանջեց Ղարաբաղի միացումը Հայաստանին։  <b>Անկախություն</b> Բացի Ղարաբաղի հիմնախնդրից, 1990֊ին Հայաստանի քաղաքական օրակարգը բաղկացած էր այնպիսի խնդիրներից, որոնք պայմանավորելու էին երկրի բնույթը․ Հայաստանը պետք է մնար ԽՍՀՄ մա՞ս, թե՞ դառնար անկախ երկիր, Հայաստանը պետք է ունենար մե՞կ կուսակցություն, թե՞ հաստատեր բազմակուսակցական համակարգ․ Հայաստանը պետք է ունենար Կենտրոնի կողմից պլանավորված տնտեսությո՞ւն՝ հիմնված պետության սեփականությունը հանդիսացող արտադրության միջոցների վրա, թե՞ պետք է անցներ ազատ շուկայական տնտեսության։ Կուսակցությունների առջև ծառացած առաջին հիմնախնդիրը անկախությունն էր։ Թերևս Ղարաբաղ Կոմիտեի որոշ անդամներ կարող էին մտածած լինել անկախության հնարավորության մասին, սակայն Կոմիտեն այդ գաղափարով չէր սկսել իր գործունեությունը։ Անկախության ձգտումը ներքին իրողության զարգացման տրամաբանության արգասիքն էր․ ոմանք ասում են՝ հայության և համաշխարհային պատմության տրամաբանությունը։ Ամեն դեպքում անկախությունն, ի վերջո, անխուսափելի էր։ Համբարձում Գալստյանը՝ Կոմիտեի ամենաերիտասարդ անդամն ու Երևանի ապագա քաղաքապետը, այն մարդկանցից էր, որը վստահ էր, որ այդ ողջ պատմությունն ավարտվելու էր անկախությամբ։ Նա Կոմիտեի առաջին անդամն էր, որին ես համեմատաբար մոտիկից ճանաչեցի 1998 թ․ մայիսին Երևան կատարած իմ ուղևորության ընթացքում։ Կոմերիտական կազմակերպության մեջ ակտիվ երիտասարդ ազգագրագետ Համբարձում Գալստյանը փորձում էր համոզել ինձ՝ սփյուռքյան պատմաբանիս և դեռևս ՀՅԴ անդամիս, որ անկախությունն այն հանգրվանն է, դեպի ուր շարժվում է Հայաստանը, և դա լավ բան է, ճիշտ այն, ինչի մասին ՀՅԴ անդամը պետք է, կամ ենթադրվում է, որ պետք է մտածած լինի։ Սակայն այս ՀՅԴ֊ականը թերահավատ էր։ Ժամանակի ընթացքում իրադարձություններն այլընտրանք չթողեցին։ Որոշումը կայացնելով՝ ՀՀՇ֊ն բռնեց անկախության ուղին ամբողջ ճակատով, սակայն այդ արեց խաղաղ կերպով՝ ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու մասին Գորբաչովի սահմանած օրենքի համաձայն։ Դեպի անկախություն ընթացքի կասեցման վերջին հնարավորությունը Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի Նախագահության նախագահի ընտրությունն էր, որը հաջորդում էր խորհրդային ոճի այդ օրենսդիր մարմնի 1990 թ․ գարնանը կայացած ընդհանուր ընտրություններին։ Ըստ էության, այդ ժամանակ Գերագույն խորհրդում ներկայացված էր երկու կուսակցություն․ պաշտոնական Կոմուսնիստական կուսակցությունը (ԿԿ) և ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիան, որն ընդդիմություն էր։ Ընտրությունը հեշտ չէր։ Գերագույն խորհրդի նախագահի ընտրության արդյունքը ըստ էության պետք է նշեր այն ուղղությունը, որով հիմնական հարցերում պետք է ընթանար Հայաստանը։ Կողմերից ոչ մեկը ապահովված չէր մեծամասնությամբ։ Կոմունիստների մեծամասնությունը ձայնը տվեց ԿԿ առաջին քարտուղար և այդ կուսակցության ներկայացրած թեկնածու Վլադիմիր Մովսիսյանին։ Ի վերջո, նորեկների մեծ մասը և մի քանի կոմունիստներ, ԿԿ Գուգարքի շրջանային կազմակերպության քարտուղար Վիգեն Խաչատրյանի առանցքային մասնակցությամբ, քվեարկեցին ՀՀՇ թեկնածու Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի օգտին։ Մովսիսյանը պարտվեց, սակայն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ ոխ չպահեց, իսկ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր հերթին որևէ չարակամություն չունեցավ նրա դեմ։ Հետագայում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախագահության շրջանում Մովսիսյանը գործեց որպես Գաղթականների հարցերով պետական կոմիտեի ղեկավար, Գյուղատնտեսության նախարար և մարզպետ։ Այլ կոմունիստներ նույնպես պաշտոններ ստանձնեցին նոր վարչակազմում։ Օրինակ, ԿԿ Կենտրոնական կոմիտի տնտեսության հարցերի բաժնի վարիչ Գագիկ Հարությունյանը ընտրվեց Գերագույն խորհրդի փոխնախագահ, իսկ այնուհետև, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ցուցակով՝ հանրապետության փոխնախագահ (1991-19935), ապա, 1995 թ․ Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումից հետո, նշանակվեց Սահմանադրական դատարանի նախագահ։ Ինչպես սեպտեմբերի21֊ի հանրաքվեն ցույց տվեց, ԿԿ֊ն գիտեր, որ ինքը չափազանց թույլ էր՝ դիմակայելու համար անկախության հռչակման ուղղությամբ անխոնջ երթին։ Նա գիտեր, որ անկախությունը նշանակելու էր իշխանության կորուստ։ Կուսակցության անդամներից ոմանք անկեղծ մտահոգություն ունեին սեփական ոտքերի վրա կանգնելու Հայաստանի կարողության վերաբերյալ։ Նրանք մտահոգված էին նաև, թե Մոսկվան ինչ կասի Հայաստանի ու նրա հավատարմության մասին։ Այնուամենայնիվ, նրանք գիտեին, որ այդ ընթացքը կասեցնելու համար շատ բան անել չեն կարող։ Խորհրդային Հայաստանի վերջին ղեկավարները մեծ մասամբ գործել են ազնվորեն՝ զերծ պահելով ժողովրդին ու նոր հանրապետությունը որևէ նոր հարվածից։ ՀՅԴ֊ն նույնպես, թեև եղել էր 1918֊ին Առաջին Հանրապետության հիմնադիրը և, 1919֊ից սկսած՝ անկախության ջահակիրը, դժկամորեն, սակայն ի վերջո անհնար գտավ անկախությանը հակադրվելը։ Սփյուռքի մյուս երկու կուսակցությունները սատարեցին անկախությանը, թեև պատմականորեն նրանք են եղել այդ հարցում վերապահություններ ունեցողները։ Գերագույն խորհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկը չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգևորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայն, 1997֊ից, սկսեց քարոզել Ռուսաստան֊Բելառուս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։  <b>Տնտեսական բարեփոխումներ</b> Հայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեռևս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էին, որ անկախ նրանից, թե խորհրդային մոդելի սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին են եղել, ինչ֊որ բան զարհուրելիորեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդելը։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էր, նույնքան քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունը։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանելի։ Հետևաբար, բնական էր, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, ո՛չ նրանից ընձյուղված ընդդիմադիրները երբևէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդ ուղուց։ Անկախությունից ի վեր, տնտեսական բարեփոխումը եղել է ավելի հավակնոտ խնդիր, քան Ղարաբաղյան հակամարտությունը, ավելի ծանր, քան պետականության կառույցների հաստատումը, ավելի դժվարահասանելի, քան պատերազմ շահելը, ավելի բարդ, քան գործող Սահմանադրության ստեղծումը, և ավելի վատ ընկալված, քան համատարած կոռուպցիան։ Այնուամենայնիվ, այն մի խնդիր է, որը կապվում է մնացած խնդիրներին ու խթանում դրանք։ Քաղաքացիների համար այն նշանակում է աշխատելու իրավունք, սեփական աշխատանքով արժանավայել կյանք ստեղծելու իրավունք, և ընդգրկում է դրանից բխող այլ իրավունքներ։ Խնդիրն սկսվում է հենց բարեփոխում բառից։ Տնտեսության բարեփոխում անվանել այն, ինչ անհրաժեշտ էր անել, նշանակում է սխալ ախտորոշում տալ պրոբլեմին և, հետևաբար, հետաձգել իրական բուժումը։ Նույնիսկ «վերափոխում» (տրանսֆորմացիա) բառը չի մոտենում հարկ եղած անելիքի խորքի ըմբռնմանը։ Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնը Երևանը չէր եղել, եղել էր Մոսկվան։ Այն, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրև տնտեսություն, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն և Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որևէ իմաստ։ Այլ բան է անկախ պետության կենտրոնական պլանավորման տնտեսություն փոխելը, երբ պրոբլեմը, այսպես ասած, արտադրության միջոցների պատկանելիության հացն է։ Բոլորովին այլ բան է սկսել մի տնտեսության մնացուկներից, որն անվադողերն արտադրում էր Հայաստանում, մարմինը՝ Էստոնիայում, շարժիչը՝ Ղազախստանում, իսկ այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբողջացվում֊հավաքվում էր Ուկրաինայում։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղափարախոսական էր, այլ նաև կայսերապետական։ Տնտեսության արտադրական հիմքը բախվում էր այլ պրոբլեմների ևս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էր, և արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թե կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակ, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրել, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ չէին կատարել երկրի, ճանապարհների, հաղորդակցության միջոցների ենթակառուցվածքների մեջ։ Ավելին, երկրում քչերն էին, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որևէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասին, և շատ ավելի քչերը գիտեին այն շուկաների մասին, ուր ապրանքները վաճառվում կամ փոխանակվում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսության, և ոչ թե սոսկ հնի բարեփոխման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը կարող էր ավելի հեշտ լինել, քան այն հիմքի վրա կառուցելը, որից սկսեց Հայաստանը։ Շուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներ, որոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում էր օրենսդրական ենթակառուցվածք և գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենսդրություն և այն իմացող դատավորներ ու փաստաբաններ, անկախ իրավական համակարգ, մաքսային ու հարկային օրենսդրություն և ծառայություններ։ Ամենից ավելի, այն պահանջում էր կապիտալ ներդրումներ։ Սեփականատիրության օրենքների փոփոխությունը հազիվ թե բավական լիներ համակարգը փոխելու համար։ Բացի այդ, ո՛չ երկիրը, ո՛չ քաղաքացիները փոփոխության մեջ ներդնելու կապիտալ չունեին։ Անորոշությունը եղած֊չեղած կապիտալի տերերին ստիպում էր ավելի շուտ եղածը ներդնել կարճաժամկետ առևտրի, քան հեռանկարային արդյունաբերական արտադրության մեջ, որը շատ քիչ հնարավորություն ուներ ելք գտնելու դեպի համաշխարհային շուկաներ։ Հայաստանն ինքը նույնպես չափազանց փոքր էր և չափազանց աղքատ, որպեսզի հնարավոր շուկա դառնար արտասահմանյան ներդրումների համար, որոնք կարող էին փոխարինել կամ լրացնել ներքին կապիտալը։ Այնուհետև հայտնվեց ևս երկու խանգարող գործոն՝ շրջափակումները, որոնք հումքի ներմուծումները և պատրաստի արտադրանքի արտահանումները դարձրին ծայրահեղորեն թանկ, եթե ոչ անհնարին, և պատերազմը, որն առաջնայնություն ձեռք բերեց առկա, թեև սուղ, ռեսուրսների օգտագործման հանդեպ։ Ղարաբաղյան հակամարտությունը նաև անհնարին էր դարձրել ավելի մեծ, տարածաշրջանային շուկայի ստեղծումը այն ապրանքների համար, որոնք կարող էին արտադրվել Հայաստանում։ Այդ գործոններից յուրաքանչյուրն առանձին վերցրած մարտակոչ կլիներ ամեն մի կառավարության համար։ Դրանց համադրումը մտքի, երևակայության, համբերության ու տոկունության փորձաքննություն էր դրանց հետ առնչվող ամեն մի պաշտոնյայի համար։ Ինչ էլ որ լինի այս ուղղությամբ կատարված առաջընթացը, կասկած չկա, որ ի վերջո տնտեսական չափանիշն է, որն անմիջական և ամենօրյա ազդեցություն է գործում հայաստանցիների՝ թե՛ իբրև անհատների, թե՛ իբրև ընտանիքների և թե՛ հասարակության կյանքի գրեթե բոլոր բնագավառների վրա։ Անկախությունն ու ժողովրդավարությունը, ազգային հեռանկարներն ու միջազգային հավակնությունները, հոգևոր ձգտումներն ու մշակութային նվաճումները, ավանդական կապերն ու բարոյական ընտրանքները՝ բոլորը հօդս են ցնդում՝ բախվելով մեկ իրականության՝ աղքատությանը, որի մեջ սնանկ տնտեսության փլուզումից հետո ընկղմված է ազգաբնակչության մեծ մասը։ Ինչպես և ամենուր, քաղաքացու համար անկախությունն ու աղքատությունը միմյանց կապելը և հարց տալը, թե այս ամենից հետո ո՞րն է անկախ պետականության առավելությունը, կարող է դժվար հաղթահարելի մի գայթակղություն լինել։ Տնտեսական համակարգի փոփոխության պրոբլեմն այն էր, որ շատերը շատ բան չգիտեին շուկայական տնտեսության մասին։ Ինչ նրանք գիտեին, դրանք այլ երկրների մոդելների հատակոտորներ էին։ Ավելին՝ Հայաստանում, նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններում կամ ողջ աշխարհում շատ ավելի քչերն էին տեղյակ, թե ինչպես պետք է փոխել համակարգը։ Մի հանրապետությունում, որտեղ տնտեսությունն ամեն բան էր, բացի ազգային լինելուց՝ գոյություն չունեին կենտրոնացած պլանավորող տնտեսությունը ազատ շուկայականի վերածելու մեխանիզմների առաջնակարգ գիտելիքներ կամ կուտակված փորձ։ 1991֊ին Հայաստանը, լինելով առաջինը նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ, ապակենտրոնացրեց գյուղատնտեսական սեկտորը՝ վարելահողերի 90 տոկոսը բաժանելով այն մշակող գյուղացիներին։ Արմատական և ողջունելի ագրարային այդ հեղափոխությունն անավարտ մնաց՝ չունենալով համապատասխան նախատեսումներ մեխանիզացիայի օգտագործման, վարկերի, պահեստավորման և դեպի շուկաներ առաքման վերաբերյալ։ Խանութների, միջին ձեռնարկությունների և մեծ արդյունաբերական գործարանների լայնածավալ սեփականաշնորհումը հաջորդեց դանդաղորեն։ Յուրաքանչյուր փուլ և մեթոդ ուղեկցվում էր երբեմն իրավացի, հաճախ անհեթեթ բողոքներով ու մեղադրանքներով, որոնց մեջ պարբերական ձախողումները նույնքան դեր էին կատարում, որքան «ծանոթով գործ անելը», տնավարությունը և կոռուպցիան։ 1993 թ․ վերջերին, փորձարարության ու որոնումների երկու տարուց հետո էր միայն, որ ոգեշնչությամբ ընթացող, բայց չհամակարգավորված բարեփոխումները Միջազգային արժութային հիմնադրամի և Համաշխարհային բանկի ներգրավմամբ կազմակերպվեցին՝ կենտրոնանալով մակրոտնտեսական նպատակների ու ռազմավարության շուրջ։ Շուկայական տնտեսության լիակատար իմաստը և դրանից բխող հետևությունները դրսևորվեցին ժամանակի ընթացքում։ Այդպես, նաև ժամանակի ընթացքում դրսևորվեց շրջափակումների նշանակությունը, Ռուսաստանի կողմից Հայաստանն ու նախկին խորհրդային մյուս հանրապետությունները ռուբլու գոտուց դուրս թողնելու որոշման նշանակությունը (որով Հայաստանն ստիպված եղավ իր ազգային տարադրամն ավելի շուտ դնել շրջանառության մեջ, քան նախատեսվում էր), ինչպես նաև պատերազմի նշանակությունը, որը մշտապես հարցականի տակ էր դնում տնտեսական կանխատեսումները։  Վերջին ութ տարում տնտեսական հարցերի մասին վիճաբանությունները սևեռվել են կենտրոնի կողմից պլանավորվող տնտեսության ապամոնտաժումը ծրագրելու և իրականացնելու սխալների վրա, և ոչ թե այդ անել կամ չանելու վրա։ Անհամաձայնությունները վերաբերում էին նոր համակարգի կառուցման միջոցներին և ոչ թե նոր համակարգ կառուցելուն կամ չկառուցելուն։ 1996֊ին իր նախագահական ընտրարշավի ընթացքում Վազգեն Մանուկյանը կենտրոնացավ այս բնագավառի վրա՝ բերելով երեք փաստարկ․ վարչակազմը անհմուտ է տնտեսական բարեփոխումների իրականացման հարցում, վարչակազմն անկարող է օտարերկրյա ներդրումներ բերել երկիր, և կառավարական պաշտոնյաները կոռումպացված են, կլաններ ունեն և «մաֆիայի» ղեկավարներ են։ Այդ ամենի արդյունքն է այն աղքատությունը, որի մեջ մխրճված է նախկին միջին դասակարգը, քաղաքացիների մեծ մասը։ Առաջին փաստարկի կապակցությամբ ասենք, որ Վ․ Մանուկյանը և նրա ղեկավարած ԱԺՄ֊ն, ինչպես նաև 1996֊ին նրա թեկնածությունը պաշտպանած մյուս կուսակցությունները, բացատրում էին, որ կառավարության պաշտոնյաները մասնագետներ չեն և հետաքրքրված չեն ժողովրդի բարեկեցությամբ, անտարբեր են երկրի ապագայի նկատմամբ և գլխովին թաղված են անձնական շահ ապահովելու գործում։ Նրանք պնդում էին, որ ԱԺՄ֊ն և ընդդիմադիր այլ կուսակցություններ ավելի մեծ նվիրում ունեն և տնտեսական բարեփոխումների իրականացման ու արտասահմանյան ներդրումներ գրավելու գործում ավելի արդյունավետ կլինեն։ Ընդդիմությունը կառուպցիան քննարկում էր բարոյականության առումով։ Շահարկվում էին մաֆիա բառի ժողովրդական սահմանումը՝ գործածելով ան որևէ մեկի առնչությամբ, ով արագ եկամուտ էր կուտակել՝ անկախ այն բանից, թե դա արել էր օրինկան միջոցներով, թե ապօրինաբար։ Նրանք նաև միևնույն հարթությայն վրա էին դնում կառավարության բարձր մակարդակների կոռուպցիան և ավտոտեսուչների ու բյուրոկրատների մանր կաշառակերությունը։ Այդ ամենի լուծումը նրանք տեսնում էին ընդդիմությանն իշխանության բերելու մեջ։ Նոր վարչակազմը կլինի ունակ, մաքուր և ազգային գաղափարներին ու արժեքներին նվիրված։ Ընդդիմությունը խոստանում էր Հայաստանը դարձնել հզոր երկիր։ Գիտությունն ու արդյունաբերությունը վերականգնվելու էին բարոյականության հետ միասին։ Իբրև գործնական քայլ, Վ․ Մանուկյանը խոստացավ պետական սեկտորի աշխատողների աշխատավարձերը տասնապատկել։ Պետական սեկտորի աշխատողները դեռևս աշխատավարձով աշխատողների մեծամասնությունն էին։ Հակափաստարկը, որ սակավ դեպքերում էր հստակորեն ներկայացվում, այն էր, որ աղքատության պրոբելմը կախարդական լուծում չունի, տնտեսական ճգնաժամը շտապ լուծումներ չունի։ Նշանակալի փոփոխությունների համար հարկավոր են հուսալի օրենսդրական և կառուցվածքային բարեփոխումներ, ինչպես նաև տարածաշրջանի անվտանգության միջավայրի բարելավում՝ ապահովելու համար օտարերկրյա ներդրումները։ Հնարավոր չէր քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի էական բարձրացում կատարել՝ առանց տնտեսության մեջ արտադրողականության ու արտադրանքի փաստացի աճի բարձրացման։ Աշխատավարձերի բարձրացման միակ այլ ձևը փող տպելն էր, որն ավելացնելու էր դրամի արժեզրկումը և նվազեցնելու դրա գնողունակությունը, ինչպես նաև՝ արժույթի նկատմամբ քաղաքացիների վստահությունը։ Բացի այդ, «գործարաններն աշխատեցնելը» նախընտրական լավ խոստում էր, սակայն հստակեցված չէր, թե դա ինչպես պետք է արվեր, ինչ կապիտալով ու սարքավորումներով, ի՛նչ ապրանքներ էին արտադրվելու, ինչպե՛ս էին դրանք տեղափոխվելու և ո՛ր շուկաներում էին վաճառվելու։ Կոռուպցիան, խորհրդային շրջանում ավելի մոլեգնած այդ պրոբլեմը, որն այն ժամանակներում օրենքով արտոնված չէր արծարծել ու քննարկել, իր էությամբ տնտեսական և ոչ թե բարոյական խնդիր է։ Կոռուպցիան արմատախիլ անելու իրավական միջոցառումներն ու կարգապահական գործողություններն ի վերջո տապալվելու էին, քանի դեռ դատավորը, դատախազը, չինովնիկն ու ոստիկանը արժանավայել ապրելու համար բավականաչափ դրամ չէին վաստակում։ Ընտրազանգվածի այն մասի համար, որը թերահավատությունը վերածել էր արվեստի, եթե ոչ վերլուծական համակարգի, ավելի լավ էր իշխանության գլուխ «պահել նրանց, ովքեր արդեն լցրել են իրենց գրպանները», քան թե բերել նոր գործող անձաց, որոնք ամեն բան սկզբից են սկսելու։ ՀՀԿ֊ն, Բադալյանի գլխավորությամբ, չմիացավ ընդդիմության այն խմբավորումներին, որոնք պաշտպանում էին Վ․ Մանուկյանի թեկնածությունը։ Սակայն հին հավատքի պահապանները նույնպես վերապահումներ ունեին տնտեսական քաղաքականության ոլորտում, թեև վաղ փուլում դրանք շեշտված չէին արտահայտում։ Այդ ժամանակ նրանց հանդեպ հավատը սասանված էր, և վստահություն չէին ներշնչում։ Նույնիսկ եթե, հաշվի առնելով արմատական փոփոխությունների սոցիալական հետևանքները, կոմունիստներն ունենային չափավոր կամ աստիճանական փոփոխությունների լավ փաստարկներ, նրանց լրջորեն չէին ընդունի։ Սակայն աստիճանաբար, երբ տնտեսության անկումն այնքան խորացավ, որ Հայաստանում անհետացավ միջին դասակարգը, կոմունիստական կուսակցություններն աշխուժացան և սկսեցին կառավարությանը քննադատել ոչ միայն մեթոդների, այլև էության համար։ Սակայն նրանք ի վիճակի չէին այնպիսի այլընտրանք ներկայացնել, որն ընտրողի համար իմաստ ունենար։ Տնտեսական բարեփոխումների ավելի արմատական քննադատություն, առնվազն՝ կոնցեպտուալ մակարդակի, ներկայացվեց 1996֊ին ԳիԱրՔՄի֊ի կողմից, որն Աշոտ Մանուչարյանին՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախկին գլխավոր խորհրդականին, ընտրել էր որպես նախագահության իր թեկնածու։ ԳիԱրՔՄի֊ն նույնպես 1996֊ին պահեց իր անկախ թեկնածությունը։ Լինելով ճարտարամիտ, սակայն ոչ միշտ արդյունավետ մտածող Մանուչարյանն ընդունեց, որ խորհրդային մոդելը չի գործել, սակայն հավաստեց, որ կապիտալիստականը նույնպես չի գործելու։ Մանուչարյանը դրսևորեց անկեղծորեն մարքսյան, եթե ոչ մարքսիստական մտահոգություն աշխատող և գործազուրկ դասակարգերի նկատմամբ։ Նա առաջարկեց «երրորդ ուղին»։ Դժբախտաբար, նա զլացավ որևէ մանրամասնություն հաղորդել այդ ուղու մասին։ Սակայն, այնուամենայնիվ, պնդեց, որ այդ երրորդ ուղին միայն Հայաստանի համար չէ, որ այն ունի ունիվերսալ կարևորություն, և ոչ միայն տնտեսական րնտրանքների տիրույքում, այլ նաև մարդկության ու քաղաքակրթության արժեքների առումով։ Ընտրողներն իրենց հերթին զլացան նրան գնահատել, և 1996֊ի նախագահական ընտրություններում նա ստացավ քվեների մեկ տոկոսից պակաս ձայն։ Նույն կերպ, 1998 թ․ նախագահական ընտրություններին ևս, հիմնական թեկնածուները չարտահայտվեցին ծավալվող համակարգի դեմ։ Երկու հիմնական թեկնածուները՝ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Կարեն Դեմիրճյանը, խոսում էին տնտեսական քաղաքականության «սոցիալական» չափանիշների մասին։ Եթե նրանց միջև որևէ տարբերություն կար, այն արտահայտվում էր մեծ գործարանների սեփականաշնորհման հարցում Քոչարյանի համեմատ Դեմիրճյանի ցուցաբերած ավելի մեծ զգուշության մեջ։ Միայն կոմունիստական կուսակցություններն առաջաբկեցին առաջարկեցին ետ շրջել րնթացքը։ ընթացքը։ Եվ այս կուսակցությունների 1991֊ից ի վեր կուտակած ձայների միացյալ քանակը չի անցել 7%֊ից։ տոկոսից։ Մեծ գործարանների ու արդյունաբերության սեփականաշնորհման հարցում, ինչպիսիք են, օրինակ, կոնյակի գործարանն ու հեռախոսային կապը, Քոչարյանի ագրեսիվ քաղաքականությունր քաղաքականությունը հարուցեց րնդոիմադիր ընդդիմադիր մի շարք կուսակցությունների դիմակայությունը, որոնք, այնուամենայնիվ, հիմնականում շուկայական տնտեսության կողմնակիցներ են։