====Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն====
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար պետականության նպատակն այն էր, որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց սեփական շահերը, խնդիրներր եւ անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է, որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձեւով, ինչպես իրենք են դնում իրենց սեփական խնդիրները, սահմանում իրենց ազգային շահերր եւ հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձեւով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավոբումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության, եւ այն խնդիրների հաղթահարումը, որոնք սպառնում են կամ վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափո– « խումր եւ ժողովրդի բարեկեցության ապահովումր ժամանակ են պահանջում, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղավախություն, գաղա– վւարաիտսություն կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գոբծառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող վախարինել ժամանակին, գերեռանւաւն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությանը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժո–
92
ղովբդին հնարավորություն տալ զգալու եւ գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդները
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության ե– րաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, իսկ առավելագույն անվտանգությունր՝ բոլոր հարեւանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս պրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր եւ ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարեւանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել եւ անվտանգության նոր համակարգ չէր կազմվել, Հայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրով։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար Դարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում պետականության նպատակն այն էր Ղարաբաղի , որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց շահերը, խնդիրները և անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է, որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձևով, ինչպես իրենք են դնում իրենց խնդիրները, սահմանում իրենց ազգային շահերը և հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձևով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավորումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1988֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակր հարմարեցվեց ետխոբհբդային իրողություններին։ Ղա– բաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էրսոցիալական բարեկեցության, որքան էլ և այն խիստ յուրահատուկ եւ էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունըխնդիրների հաղթահարումը, ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող սահմանվել որոնք սպառնում են կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էրվտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափոխումը և ժողովրդի բարեկեցության ապահովումը ժամանակ են պահանջում, որ տնտեսապեսդրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, սոցիալապես ու քաղաքականապես թույլ եւ դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանր պիտանի չէր լինի Ղարաբաղի տարածքի երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղափոխություն, գաղափարախոսություն կամ ժողովրդի պաշտպանության համար։ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գործառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող փոխարինել ժամանակին, գերեռանդուն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությունը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժողովրդին հնարավորություն տալ զգալու և գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդները։
ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար Դարաբաղյան պատերազ– մր պարտադրված էր Ղարաբաղին Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀայաստանինՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության երաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, եւ այն պետք իսկ առավելագույն անվտանգությունը՝ բոլոր հարևանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս պրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր շահել, քանի որ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն և ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարևանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել և անվտանգության նոր համակարգը չէր կարալ նոր ցեղասպանություն կամ տեղահանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներկազմվել, հիմնախնդիրը պետք է լուծվերՀայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն րնձեռվեր։ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրով։
Ըստ այդմ՝ ՀՀՇ֊ի համար Ղարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ ժողովրդի անվտանգության ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1998֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակը հարմարեցվեց ետխորհրդային իրողություններին։ Ղարաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էր, այլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանր տարածքային հավելում որքան էլ այն խիստ յուրահատուկ և էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունը, ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող սահմանվել կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որ տնտեսապես, սոցիալապես և քաղաքականապես թույլ և դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանը պիտանի չէր որոնում ընդհանրապես։ լինի Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, այլ ոչ թե ձեւական տարածքի կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։ժողովրդի պաշտպանության համար։
93IՀՀՇ֊ի և Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր, բարեվաիաւմնէրի ու անկախության ամրացման Տեր֊Պետրոսյանի համար քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բազա ստեղծելու առումով, խաղաղության պայմանագրի դերր վճռորոշ Ղարաբաղյան պատերազմը պարտադրված էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական Ղարաբաղին ու հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծումՀայաստանին, որը բացառում և այն պետք էր Ադրբեջանի գերակայությունր Ղարաբաղի նկատմամբշահել, ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը քանի որ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չէր, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալնոր ցեղասպանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներ, սակայն այն ամենն էրհիմնախնդիրը պետք է լուծվեր, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն ընձեռվեր։
Ըստ այդմ՝ Ղարաբաղի անվտանգության համար ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ էր, քանի որ այնայլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանը տարածքային հավելում չէր որոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, փաստորեն, անձեռնմխելի էր թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ եւ Հայաստանի հետ գրեթե միավորված։այլ ոչ թե ձևական կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։
Հակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաեւ ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակամներրԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը, բացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն բարեփոխումների ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելուանկախության ամրացման համար քաղաքական, որ Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային տնտեսական ու միջմայրցամաքային կապերի մեջսոցիալական բազա ստեղծելու առումով, եւ վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանդ վտանգավոր խաղաղության պայմանագրի դերը վճռորոշ էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծում, որը բացառում էր Ադրբեջանի գերակայությունը Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարեւաններից երկուսի հետ եւս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր եւ կմեղմեր մյուս երկու հարեւանի՝ Վրաստանի ու Իրանինկատմամբ, ինչպես նաեւ միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը չէր, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալ, սակայն այն ամենն էր, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։
Մնում Ղարաբաղի անվտանգության համար ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր պետության հարաբերությունների հաբցր իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետության խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի էր, քանի որ պատկանում այն, փաստորեն, անձեռնմխելի էր իր քաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ այն բանից, թե որեւէ հայ որտեղ է բնակվում եւ թե որ երկրի քաղաքացի է։ և Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայության, նրա իղձերի ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ փնել։հետ գրեթե միավորված։
ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կարծիքովՀակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաև ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակումները, պետությունը պետք է ստանձնեբ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ94բացվելու էին իր շահերի համար եւ իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաեւ իր ներդրումն է կատարում, միջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկբների հայության շահերն հաղորդակցության միջոցներն ու կարիքները։ Ամեն դեպքումճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելու, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերր, բացի Ղարաբաղի որ Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային ու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքիցմիջմայրցամաքային կապերի մեջ, հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են պատմականորեն եւ, որոշ չափով, մշակութային առումով, նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյոտքահայերը այլ եբկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք եւ վայելելու բոլոր բարիքներն և վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանը վտանգավոր ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, նույնիսկ վտանգավոր է իրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարևաններից երկուսի հետ ևս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր և կմեղմեր մյուս երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալուհարևանի՝ Վրաստանի ու Իրանի, սակայն հարաբերություն ներր պետք է հիմնված լինեին վախադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։ինչպես նաև միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։
Մնում էր պետության հարաբերությունների հարցը իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետություն էր, որ պատկանում էր իր քաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, թե որևէ հայ որտեղ է բնակվում և թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայության, նրա իղձերի ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ լինել։ ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, պետությունը պետք է ստանձներ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ էին իր շահերի համար և իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաև իր ներդրումն է կատարում, միջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկրների հայության շահերն ու կարիքները։ Ամեն դեպքում, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերը, բացի Ղարաբաղի ու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքից, հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են պատմականորեն և, որոշ չափով, մշակությային առումով, նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյուռքահայերը այլ երկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք և վայելելու բոլոր բարիքներն ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, նույնիսկ վտանգավոր է իրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալու, սակայն հարաբերությունները պետք է հիմնված լինեին փոխադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։ Սա էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է այն համատեքստը, որի միջով էին դիտվում պրոբլեմները եւ րնդունվում և ընդունվում քաղաքական գլխավոր որոշումները։ Այն չի ապահովում, որ յուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ տղղակրորնն ուղղակիորեն այս իդեափ իդեալի սահմաններում։ Այն նաեւ նաև չի արդարացնում ձաաողումները՝ ձախողումները՝ անձնական թե քաղաքական, որոնք քայքայնցին քայքայեցին քաղաքականությունը եւ և ՀՀՇ֊ի ու, վերջ ի վերջո, Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի նկատմամբ ժողովրդի վստահությունդ։ Սակայն ձախողումներր չեն նսեմացնում այս մոտեցման դերը՝ ըմբռնելու համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած Հայաստանի բռնած ուղին եւ հասկանալու համար դրա ներկայացրած արժեքների ու նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։
====Սովորական ընդդիմությունը====
