Changes
/* Ծանոթագրություններ */
Բայց ախր սա ամեն քայլափոխի էլ կարող է պատահել։ Մեկ էլ տեսար՝ սպասածիդ պես չեղավավ, մեկ էլ տեսար՝ մի ապուշ անակնկալ մեջ ընկավ, ախր սա կարող է էնքան հեշտ ու հանգիստ պատահել՝ էլ չասած։ Պատերազմում շատ մարդիկ են մեռնում անընդհատ կատարվող ինչ֊որ բաներից․ ամեն տեսակ պատահականություններից, ամեն տեսակ սխալներից, ամեն տեսակ դժբախտ դեպքերից, հենց հիմարության երեսից։ Մեր մեկնելուց ի վեր, ինչ պատմություն ասես չիէնք լսել։ Գյուղամիջյան ճամփաները լիքն էին անտեղի տուժած տղերքով։ Առաջին ափհանումների ընթացքում ալիքը շատերին սրբել տարել էր տախտակամածից, ու նրանք խեղդվել էին։ Կարճլիկ տղերքից քանի֊քանի հոգի, ափ հանող նավակներից իջնելիս, իրենց եղած֊չեղախծով սուզվեցին ջրի մեջ ու էլ դուրս չեկան, նրանց փրկելու ժամանակ չկար, բոլորն իրար հետևից թռչում էին ջուրը՝ հույս ունենալով, թե էնքան խորը չի լինի, որ խեղդվեն։ Շտապել էր պետք, դու էլ շտապում էիր, և քեզ երազ եկած ամենատանջալի ու ահավոր բաներն էլ սրանց համեմատ դատարկ ու փուչ էին թվում։ Պիտի անընդհատ շտապեիր, որ քիչ հետո ոտքդ Եվրոպա դնեիր։
==Գլուխ յոթանասունմեկերորդ==
'''Վեսլին երազ է տեսնում՝ իբր ուր որ է իրեն կգնդակահարեն, արթնանում է և գերի ընկնում գերմանացիներին'''
Մի գիշեր երազ տեսա, որն ինձ հազար անգամ ավելի վախեցրեց, քան արթուն աչքերով տեսած֊չտեսածս։ Չեմ էլ իմանում ինչ էր պատահել, բայց Վիկտոր Տոսկային, Ջո Ֆոքսհոլին, Դունկան Օլսոնին ու ինձ բերել էին, պատի տակ կանգնեցրել, որ գնդակահարեն։ Չգիտեի ով էր գնդակահարելու, ուղղակի գիտեի, որ եթե մի անհավատալի հրաշք կատարվի, երկու րոպե չանցած՝ մեզ վերջ կտան ու պըրծ․ էլ երբեք չեմ տեսնի ոչ Ջիլին, ոչ որդուս, ոչ հայրիկին ու մայրիկին, ոչ Վիրջիլին, ոչ Նիլ քեռուս․ ա՜խ, ոնց չէի ուզում։ Մեկ էլ ըհը, հրացանավորներ եկան, պատրաստվում են, որ մեզ գնդակահարեն։ Մոտեան աչքներս կապելու։ Վիկտորը, Ջոն ու Օլսոնը իրար հետևից լաթի կտորները վերցրին ու աչքները կապեցին։ Ես էլ վերցրի նրանց տված լաթի կտորն ու արդեն աչքերս կապելու վրա էի, բայց ինձ ու ինձ ասի․ «Անիծվեմ, թե կարեցածիս չափ աշխարհին չնայեմ, թեկուզ ընդամենը մի րոպե ավել տեսնեմ»։ Աչքերս չկապեցի, հրամանատարն էլ, թե՝ ոչինչ, կարելի է։ Հետ դարձավ իր զինվորների մոտ ու սկսեց հրամաններ տալ։ Առաջին հրամանով դիմացի շարքը իջավ մի ծնկին։ Երկրորդ հրամանով երկու շարքերն էլ հրացանները բարձրացրին, դեմ արին ուսներին ու մեզ նշան առան՝ ի՛նձ․ աստվա՜ծ, տե՜ր աստված, ես չէի ուզում մեռնել։ Ամեն հրամանից հետո սպան դադար էր տալիս․ մե՛կ, դադար, երկո՛ւ, դադար, հաջորդը երեքն էր, բայց դրանից հետո ինձ համար էլ ոչ մի դադար չէր լինի։ Բոլորովին ժամանակ չկար, բայց եղածն էլ էր ինձ հերիք, որ աշխարհում ամենքի հանդեպ ահով, կատաղությամբ ու զայրույթով լցվեմ, անընդհատ սպասում էի, թե ուր որ է համազարկի ձայնը կլսեմ, կտեսնեմ կրակի փայլատակումն ու էն աշխարհ կգնամ, իսկ ես չէի ուզում էն աշխարհ գնալ, որովհետև մենակ էի լինելու․ առանց Ջիլի, առանց իմ որդու։ Չէի ուզում գնալ, որովհետև էն աշխարհը ես չէի ճանաչում, իսկ սա ճանաչում էի ու սիրում։ Ամբողջ հոգով֊սրտով է՛ս աշխարհն էի սիրում և ուզում էի ինչքան հնարավոր է՝ երկար մնալ էստեղ, այնինչ ինձ տրված ժամանակը, մինչև գնդակը դուրս թռչեր հրացանի փողից ու գար, հասներ գլխիս, չնչին բան էր թվում։ Էդպես աչքս էս աշխարհի վրա՝ սպասում էի, թե էն աշխարհ եմ գնալու, մեկ էլ զարթնեցի քնաթաթախ, փառք տվի աստծուն, որ կյանքս խնայեց ու հայհոյեցի աշխարհը էսպիսի երազ տեսնելուս համար։
Նոր օրվա բացվելուն պես՝ մտքի մեջ ընկա, թե երազս ինչ է նշանակում։ Մեկ համոզվում էի, որ հաստատ սպանվելու եմ, մեկ համոզվում էի, թե փրկվելու եմ։
Անընդհատ փորձում էի Վիկտորի, Ջոյի ու Դունկանի մասին մի բան իմանալ, բայց նրանցից ոչ մի լուր չկար։ Հետո սկսեցին խոսակցություններ պտտվել, թե նրանց ջոկատից մի քանի տղա են սպանվել, մի քանիսն էլ՝ վիրավորվել, բայց ես ուշադրություն չդարձրի, դե, բանակում միշտ էլ անթիվ֊անհամար ասեկոսեներ են ականջիդ հասնում ու իզուր տեղը մարդու տակնուվրա անում։ Պատերազմը կարծես թե սպասվածից դանդաղ էր առաջ գնում, չնայած բոլորն ասում էին՝ ամեն ինչ շատ լավ է։ Ամենավատ նորությունները Լոնդոնի ու ինքնաթիռ֊արկերի մասին էին։ Դրա համար էլ գիշեր֊ցերեկ Ջիլի համար անհանգստանում էի, ախր որ միասին էինք, օդային հարձակման ժամանակ տանը մնալուց մեզ բան չէր լինի, որովհետև իրար հետ էինք՝ երկուսով, բայց ես չէի ուզի նա մեն֊մենակ տանը մնար։ Նամակ գրեցի, որ մորը բերել տա իր մոտ կամ էլ եթե մայրը չի կարող հետը մնալ, եղբայրներից ու քույրերից մեկին թող ուղարկի։ Բայց պատկերացում չունեի, թե նամակս երբ կհասնի նրան, լսել էի, որ փոստը դանդաղ է աշխատում, նրանից էլ դեռ ոչ մի նամակ չէի ստացել։
Իմ գործընկերը մի կինոօպերատոր էր, ազգանունը՝ Գրեհեմ, սա Անգլիայում մեր ջոկատն էր մտել, որովհետև ծնունդով ամերիկացի էր։ Ծնողներն անգլիացիներ էին, ու նա կյանքի մեծ մասը Լոնդոնում էր ապրել, բայց քանի որ ձևականորեն ամերիկացի էր, գերադասել էր ամերիկյան բանակում ծառայել, նախնական ուսուցումն էլ Լիչֆիլդում էր անցել։ Նա իմ տեսած ամենազտարյուն անգլիացին էր, բայց լավ տղա էր, ու մենք կարգին յոլա էինք գնում։ Երբեմն մեզ մի երկու օրով ուղարկում էին հատուկ նկարահանումների, բայց Գրեհեմը մոռանում էր ստացած առաջադրանքն ու տարվում ուրիշ բանով, ես էլ նրա ուզածով էի շարժվում։ Սկզբում ամեն մեկս մի որակավորում էինք ստացել։ Ինձ որպես գրող էին որակավորել, բայց հենց որ պատերազմ գնալու ժամանակն եկավ, ու մենք ճակատ ընկանք, է՛հ, էլ որակավորմանը ոչ մի նշանակություն չտվին։ Գրեհեմի ու Վանհուք ազգանունով մի վարորդի հետ ջիփով դեսուդեն էինք գնում։ Իմ անելիքը կինոխցիկը տանել տեղադրելուն օգնություն ցույց տալն էր, մեկ֊մեկ էլ փորձում էի նկարահանվող մարդկանց հսկողության տակ առնել, որ իրենց անբնական չպահեն ինչ է թե՝ օբյեկտիվի առաջ են հայտնվել։ Վանհուքն էլ քշում էր մեքենան, ամեն ինչին հետևում ու նեղն ընկած տեղն՝ օգնում։ Ղեկավարը Գրեհեմն էր։ Պատյանավոր ատրճանակ էր կապում, ու պատերազմի համար խելքն իրենը չէր, երբեք էնքան երջանիկ չէր լինում, ինչքան էն ժամանակ, երբ թվում էր, թե դեպքերը հուզիչ ընթացք են ստանում։ Միշտ հիասթափվում էր՝ իմանալով, որ մերոնցից ոչ ոք չի սպանվել կամ վիրավորվել, բայց սրա հետ մեկտեղ դուրեկան տղա էր ու ջանք չէր խնայում սկսածը ավարտին հասցնելու։ Ափսոս, որ նրա վերջը վատ եղավ, չնայած երևի ուզում էր ճիշտ գործ բռնել։
Արդեն երկու օր, երկու գիշեր շրջագայության մեջ էինք ու ինչի համար մեզ ուղարկել էին, դա էլ էինք նկարել, հազար ու մի տեսակ ուրիշ բաներ էլ․ դաշտային ծաղիկներ, ժպիտը դեմքներին ֆրանսիացի գեղջուկներ, լոլիկով լի զամբյուղներն ուսներին սիրուն աղջիկներ, մի խոսքով, Գրեհեմին դուր եկած ամեն ինչ, որ իմ սրտով էլ էր։ Ժամանակն էր՝ ջիփը նստեինք ու մեր նյութերով հետ գայինք, բայց ճամփին մի նոր միտք ծագեց Գրեհեմի գլխում, ու նա Վանհուքին կարգադրեց թեքվել, որովհետև իր կարծիքով, եթե մի տասը մղոն ճանապարհից շեղվեինք, հաստատ իսկական նյութ կպատահեր։ Վանհուքը թեքվեց ու ջիփը Գրեհեմի ցույց տված ուղղությամբ քշեց, դե, Գրեհեմը սերժանտ էր, իսկ Վանհուքը՝ կապրալ։ Քիչ հետո մի ջոկատի հանդիպեցինք, որն արդեն իրիկվա հանգստին էր անցել։ Գրեհեմն ասաց՝ ինչ ենք փնտրում ու հարցրեց, թե որտեղ կարող ենք գտնել, սրանք էլ բացատրեցին։ Շարունակեցինք ճամփան ու շուտով տեղ հասանք։ Սա ճակատային գիծ էր կոչվում, բայց ամեն ինչ էստեղ սովորականի պես էր, չհաշված, որ մերթընդմերթ մեծ֊մեծ արկեր էին ընկնում, մենք էլ նետվում էինք գետնին ու շունչներս պահում։ Գրեհեմը որոշեց, թե ճակատային գծից մի երկու֊երեք մղոն էլ պիտի առաջ գնանք, կինոխցիկը մի լավ տեղ հարմարեցնենք ու սպասենք․ լսել էր, որ մի կողմից մերոնց տանկերն են գալու, մյուս կողմից էլ թշնամու տանկերն են դեմ֊դիմաց ելնելու և մտադիր էր ճակատամարտը նկարել։ Հուսով էր, թե մի հարմար ծառապատ բլրակ կգնենք ու կինոխցիկը կդնենք։
Իրոք, մի հարմար տեղ գտանք։ Էստեղ շատ հանդարտ էր, խաղաղ, ու եթե երկու֊երեք րոպեն մեկ հրետանային զարկեր չլինեին, բոլորովին չէիր ասի, թե պատերազմում ես։ Մեր ճակատային օրաբաժնից ինչ մնացել էր՝ հանեցինք ու հենց ծառերի տակ էլ նստեցինք, հանգիստ ուտում էինք, կատակում, տրամադրություններս կարգին բարձրացել էր, դե, կանաչ, զով տեղ էինք, կինոխցիկը դրել պատրաստել էինք ու հույս ունեինք լուսաբացին պետքական նյութ նկարել։
Է՜հ, հիմա կտեսնենք, թե կյանքի ու մահվան գաղտնիքները ինչքան անիմանալի են․ ախր մեր քեֆին, հաշտ ու խաղաղ նստած՝ ուտում էինք, ասում֊խոսում ու մտքներումս ուրախանում, թե առավոտն ինչ նյութ ենք ձեռք գցելու, հետո մերոնց մոտ պոկվենք, մտածում, ,թե պատերազմը կարծես մեզ համար եղած֊չեղած, առաջվա վրա նույնիսկ ավելի լավ ենք, մեկ էլ հանկարծ չգիտես ով շատ հանգիստ, շատ մաքուր անլերենով ասաց․
― Տղերք, վախենամ, թե գերի եք ընկել, այնպես որ վեր կացեք ու ձեռքներդ բարձրացրեք։
Գրողը տանի, ես մինչև անգամ հետ չնայեցի ու լավ էլ արի։ Փառք տվի աստծուն հրացանս ջիփի մեջ թողնելու համար, որովհետև դժվար թե ուզենայի կրակել մեկի վրա, որն էդպես մաքուր անգլերեն էր խոսում ու էդպես հանգիստ վերաբերվում մեզ գերի վերցնելուն, եթե իհարկե, սա մեր տղերքի սարքած խաղը չէր։ Խաղ էր, թե խաղ չէր, ես ու Վանհուքը ոտքի թռանք ու ձեռքներս բարձրացրինք․ ով գիտի ինչքան հիմար տեսք ունեինք։
Քիչ հետո, անշտապ ճեմելով, մի երիտասարդ դուրս եկավ մեր դիմաց։ Ճիշտ որ թշնամու բանակից էր, բայց միայն համազգեստից ու սաղավարտից էր դա պարզ երևում։ Կարծես մենակ էր, աջ ձեռքին էլ ատրճանակ կար։ Հանկարծ մի կրակոց լսվեց, բայց տեսա, որ կրակողը նա չի, որովհետև իրեն գցեց գետնին ու դեռ չէր կրակել։ Հետո նոր կրակեց, իսկ մյուս կրակողը Գրեհեմն էր, գերմանացին էլի կրակեց, Գրեհեմը տնքաց, ինքն էլ մի անգամ կրակեց, հետո լսեցինք, թե ոնց թրմփաց։ Չնայած շուռ չեկանք նայենք։ Գերմանացին շատ դանդաղ ոտքի կանգնեց ու յուրայիններին ձեռքով արեց, տեսնենք վեց հոգի էլ են գալիս։ Նա ատրճանակը տեղը դրեց ու գնաց Գրեհեմի վրա մի հայացք ձգելու, իսկ զինվորները խուզարկեցին ջիփն ու մեր հրացանները վերցրին։ Հետո սպան մոտեցավ ինձ ու Վանհուքին, ասաց՝ ամեն ինչ կարգին է, կարող ենք նստել ու մեր ընթրիքը վերջացնել։
― Ձեր ընկերը,― ասաց,― մեծ հիմարություն արեց։ Ամբողջ հասակով ցցվել էր այնտեղ, դրանից էլ հոյակապ թիրա՞խ։ Իմ կարծիքով, լավ հրաձիգ էլ չէր։ Ես մտադիր էի պարզապես կասեցնել նրանց, բայց դժբախտաբար ինձ չկարողացա զսպել, շատ դիպուկ կրակեցի։ Ի՞նչ եք անում այստեղ՝ ձերոնցից հեռու։
Դե, ես գիտեի, որ ոչ մի հարցի չպետք է պատասխանենք, ուղղակի ազգանուններս էինք ասելու, մեր կոչումն ու բանակային հերթական համարը, բայց Վանհուքը երևի մոռացել էր, որովհետև ասաց․
― Նկարահանում ենք։
― Ո՞վ է հրամայել, որ այստեղ գաք։
― Գրեհեմը,― ասաց Վանհուքն ու մատով ցույց տվեց կանաչների մեջ փռված խեղճ Գրեհեմին։
― Իսկ նրա՞ն ով է հրամայել։
― Դա նրա սեփական միտքն էր։
― Ինչ անհաջող միտք,― ասաց գերմանացին։― Ամերիկյան սիգարետներ ունե՞ք։
Ամեն մեկս մի երկու բլոկ հետներս տարել էինք, հանեցինք, նա թե՝
― Կարելի է մի տուփ վերցնել։ «Չեսթըրֆիլդ» շատ եմ սիրում, քանի դեռ Քորնելում էի՝ միշտ սա էի ծխում։
Նա դարձավ իր զինվորներին ու գերմաներեն մի քանի խոսք ասաց՝ նույնքան անկաշկանդ, ինչքան որ մեզ հետ էր խոսում։ Սրանցից մեկը պահակ ակնգնեց՝ հրացանն «ազատ» դիրքով բռնած, իսկ մյուսները հավաքվեցին գլխներիս, նայում էին մեզ, ժպտում, ու մենք հասկացանք, որ նրանք էլ են սիգարետ ուզում, բայց ձայն չհանեցինք, որովհետև էստեղ սպան էր կարգադրողը։
― Դեմ չե՞ք լինի, եթե տղերքն էլ մի֊մի տուփ վերցնեն,― ասաց նա։― Իհարկե, կարող եք չտալ։ Շուտով ձեզ էլ պետք կգան։
Ասինք՝ ոչինչ, թող վերցնեն, ու սպան թույլ տվեց, որ ամեն մեկը մի֊մի տուփ վերցնի, սրանք էլ վերցրին, նստեցին չորս բոլորն ու սիգարետները կպցրին։
― Տարօրինակ է,― ասաց սպան,― որ դուք եք մեզ գերի ընկնում, մինչդեռ մեր տղերքից շատերը ձերո՛նց են գերի ընկնում։ Ձեր դժբախտ ընկերը պետք է հրամանի համաձայն շարժվեր։
Տասը֊տասնհինգ րոպե նստած մնացինք, հետո սպան ծուլորեն վեր կացավ ու իր զինվորներին գերմաներեն ինչ֊որ բան ասաց։ Սրանք կանաչների միջից Գրեհեմին բարձրացրին, դրին ջիփն ու վրան թիկնոց գցեցին։ Սպան ինձ ու Վանհուքին պատվիրեց կինոխցիկը քանդել ու ջիփի մեջ տեղավորել, մենք էլ էդպես արինք։ Հետո ասաց, որ երկուսս էլ առջևում նստենք։ Իսկ ինքը հետևում նստեց։ Վանհուքին խնդրեց մեքենան դանդաղ քշել, որովհետև իր ասելով՝ հաճելի երեկո էր, մեզ հրաշալի զբոսանք էր սպասում, ու ինքն ուզում էր հիանալ բնության տեսարաններով։ Նա զինվորներին մի քանի հրամաններ էլ տվեց, հետո ճամփա ընկանք։ Վանհուքը շատ դանդաղ էր քշում, ու մի ժամից ավել տևեց մինչև տեղ հասանք՝ ինչ֊որ բացօթյա ճամբար։
― Սա միայն այս գիշերվա համար է,― ասաց սպան։ Նա առաջարկեց, որ մեր անձնական իրերը վերցնենք ու գնանք իր հետ։ Փոքրիկ պահակատանը մեզ հանձնեց ուրիշ սպայի ու ասաց․
― Իսկ հիմա պիտի հրաժեշտ տամ ձեզ, և շնորհակալություն սիգարետների համար։
Սեղանի մոտ նստած սպան տարեց մարդ էր, անչափ հոգնած, բայց սա էլ էր լավ անգլերեն խոսում։ նա պարզպաես մեր ազգանունները հարցրեց, կոչումն ու հերթական համարը։ Էդ ժամանակ մտքովս չէր անցնում, որ էս բոլորը ուսումնական ֆիլմերում մեզ ցույց տվածից շատ է տարբերվում։ Գերմանացի վեց զինվոր էլ ոչ իմ դեմ էին մազաչափ չարացած, ոչ էլ՝ Վանհուքի։ Ճիշտ է, սպան Գրեհեմի վրա կրակեց, բայց ուրիշ ելք չուներ ու իր արածից բոլորովին էլ հաճույք չէր զգում։ Նա նետվեց գետնին, դե, կարգը պահանջում է, որ հարմար թիրախ չդառնաս։ Գրեհեմը բավական ժամանակ ուներ նույն բանն անելու, բայց չարեց։
Հետո ես Վանհուքին հարցրի, թե միգուցե պիտի վազեինք հրացանները վերցնելու, հենց որ Գրեհեմը սկսեց կրակել, իսկ նա ասաց՝ խելքը չի հասել, ու լավ է՝ չի հասել, թե չէ, ասաց, հրացանների հետևից որ վազեինք, մեզ էլ կխփեին, ու բոլոր սիգարետները նրանց բաժին կընկնեին։ Հարցրի՝ հո շատ չվախեցա՞վ, ասաց՝ չէ, ես էլ ասի՝ ինչո՞ւ, որ տեսնեմ նրա պատճառաբանությունն իմին համընկնո՞ւմ է, ու պարզվեց՝ երկուսս էլ նույն ձևով ենք դատում։ Նախ և առաջ՝ ամեն ինչ էնքան խաղաղ էր, որ Վանհուքը չի էլ կասկածել, թե մեկնումեկն իր նկատմամբ ատելություն կզգա ու իզուր տեղը վրան կկրակի։ Սպայի ձայնը լսելուն պես՝ հասկացել էր, որ մարդը լուրջ է տրամադրված, բայց բորբոքված չի ու չի էլ կրակի, եթե նրան չդրդես կրակել․ ուրեմն ինչո՞ւ դրդես։ Ես հարցրի՝ իսկ ի՞նչ է կարծում, Գրեհեմը ճի՞շտ արեց, Վանհուքն ասաց․
― Իմ կարծիքով, Գրեհեմը մտածում էր, թե հերոս դառնալու առենն եկել է․ հազար ափսոս, որ նրան սպանեցին, բայց խելքը գլխին ամեն զինվոր կասի՝ նա սխալ արեց։
Գիշերը ճամբարում անցկացրինք՝ բաց երկնքի տակ, ծանոթացանք էստեղի մյուս գերիների հետ։ Սրանց մեծ մասը հենց մեզ նման էին գերի ընկել․ էնտեղ էին բռնվել, ուր ոչ ոք նրանց չէր էլ ուղարկել․ բայց ասում էին՝ էսպես էնքան էլ վատ չի, ու երևում է՝ գերմանացիք գիտեն, որ մեզ գերի վերցնելը ժամանակի անտեղի կորուստ է, որովհետև մերոնք անընդհատ նեղում են դրանց։
Գերմանացի պահակները մեր տղերքից քիչումիչ անգլերեն էին սովորել, ընկերավարի էին վերաբերվում ու մշտական, ծանոթ թեմաներով խոսք ու զրույց բացում՝ տան մասին, կանանց մասին, յուրայինների ու մերոնց մասին․ գրողի ծո՛ցը բոլոր բանակները, հարազատ աղջիկս է՝ տե՛ս, մոտդ փոխելու բան֊ման չկա՞։
==Գլուխ յոթանասուներկուերորդ==
'''Վիկտոր Տոսկան Վեսլիին պատմում է, որ Ջո Ֆոքսհոլը մահացել է'''
Մյուս օրը մեզ լցրին բեռնատարներն ու տարան մոտ հարյուր մղոն հեռու՝ մի ուրիշ բացօթյա ճամբար, բայց գետնի տակն անցնեմ, թե գիտեի որտեղ ենք։ Անընդհատ Ջիլի մասին էի մտածում, գլուխ կոտրում, թե ինչ հնարքով նամակ ուղարկեմ, որ իմանա գերի եմ ընկել, բայց ողջ֊առողջ եմ, դե, սովորական ճանապարհով նամակներն էնքան դանդաղ էին գնում։
Նոր ճամբարում ավելի շատ մարդ կար, ես ու Վանհուքը թրև էինք գալիս, որ մի ծանոթ գտնենք կամ գոնե մեր ծանոթներին տեսած մեկնումեկին։ Ճամբարը ահագին մեծ էր, գերիներով լեփլեցուն, շատերը խումբ֊խումբ, վեց֊յոթ հոգով հավաքված՝ ասում֊խոսում էին, պատմություններ անում կամ էլ թուղթ խաղում, էնպես որ հեշտ չէր բոլորին մեկ առ մեկ տնտղել։ Երբեմն էլ գետնին մեն֊մենակ նստած ու մտքերով տարված մարդիկ կտեսնեիր․ երևի տան կարոտն էին քաշում ու ատելությամբ մտածում, որ իրենց նախրի պես փշալարի հետևն են առել։
Ու հանկարծ հո մի զարմանք բա՜ն չտեսա՝ զարմանալու տեղ էլ չմնաց․ ախր դրա վրա հույս էլ չունեի։ Գետնին՝ հենց դիմացս, նստած էր Վիկտոր Տոսկան։ Ո՜նց ուրախացա նրան տեսնելուս համար, որոշեցի նստել կողքին ու սպասել մինչև ինքն ինձ ճանաչի։ Ճամբարում էնքան մարդ կար իրար գլխի լցված, որ մեկը մյուսի վրա ուշք էլ չէր դարձնում, ու երբ Վիկտորի կողքին նստեցի, նա նույնիսկ չշարժվեց։ Էդպես նստել, սպասում էի, ինձ ու ինձ հրճվում, որ նա ողջ է, աչքիս առաջ, դե ես էլ հենց դա էի ուզում իմանալ։ Ուղղակի նստել էի մոտն ու ձայն չէի հանում, մտածում էի՝ շուռ կգա, կտեսնի ով է իր կողքին, ու երկուսով մի կուշտ կծիծաղենք։ Որոշեցի թեկուզ մի ժամ նստել, մինչև որ շուռ գա․ ինձ թվում էր՝ էդպես ավելի լավ է, քան թե աղմուկ֊աղաղակ գցելը, որովհետև ո՞վ իմանար՝ նա ինչեր է քաշել։ Եթե չհաշվեցինք, որ Գրեհեմը հետներս ընթրիք էր անում, իսկ մի րոպե անց արդեն մեռած էր, ինձ ու Վանհուքին բան էլ չէր պատահել։
Է՛հ, Վիկտորս ոչ շուռ էր գալիս, ոչ էլ ես էի տեղիցս շարժվում։ Նստել էինք՝ նստած մնացել, ու ես սկսեցի անհանգստանալ՝ հո նրա գլխին մի փորձանք չի՞ եկել, ախր տասը րոպեից ավել մոտը նստած էի, ու եթե էսքան ժամանակ ոչ մի շարժում չարեց, չշարժվեց էլ տեսնի՝ ով է իր կողքին, ուրեմն կա֊չկա մի պատճառ կլինի։
Տասը րոպե էլ անցնելուց հետո, նա վերջապես շուռ եկավ ու, իհարկե, ինձ տեսավ, բայց ես որոշեցի ծպտում չհանել։ Մի երկու րոպեից էլի շուռ եկավ ու նորից նայեց։ Էս անգամ էլ երեսը չթեքեց։
― Շատ ուրախ եմ, որ քեզ տեսա,― ասաց։― Մտածում էի՝ դու կլինես, բայց հավատս չէր գալիս։ Լա՞վ ես։
― Լավ եմ, լավ։ Դո՞ւ ոնց ես։
― Խելքս մի քիչ տեղը չի։
― Ոչինչ, կանցնի։
Երկուսս էլ վեր կացանք։
― Քեզ պատմելու բան ունեմ,― ասաց Վիկտորը։
Հենց որ մի առանձին անկյուն գտանք խոսելու, նա երկա՜ր֊երկա՜ր նայեց ինձ ու ասաց․
― Ջոն մեռավ, Օլսոնն էլ ծանր վիրավոր է, իսկ հետներս եկած էն ախմախ լեյտենանտին գիտես, որ հա ջղաձգվում էր ու վեր֊վեր թռչում։ Այ, նա ողջ մնաց, մեկ էլ ես։
Հետո վրա բերեց․
― Տես քեզ ինչ եմ ուզում ասել։ Ջոն դա ինձ համար արեց։ Ինն օր ոչ մեկի հետ մի բառ չեմ խոսել։ Նրան ոչ ոք չի ճանաչում, բայց ես ու դու ճանաչում ենք, ուրեմն քեզ կարող եմ ասել։ Մինչև հիմա կարգին չգիտեմ, թե անտերը՝ ինչ պատահեց, բայց նա հանկարծ ինձ ցած գցեց, ու մի խելագար դղրդոց լսեցի։ Երկինք֊գետին իրար էին խառնվել, ու էդ խելագար դղրդոցը անընդհատ ականջներումս էր՝ մեկ ուժեղ, մեկ խուլ, մեկ ուժեղ, մեկ խուլ։ Քիչ հետո դղրդոցը լրիվ կտրվեց, տեսնեմ Ջոն գետնին նստած՝ նայում է կանաչին։ Երեսի ձախ կեսը չկար, ամբողջ ձախ թևից ոսկորն էր մնացել, ու մսի պատառներ էին կախված, ձախ ոտքն էլ բաց էր, թաթն՝ արնաշաղախ։ Օլսոնն արկի բեկորներից ծակծկված՝ կաղին տալով, քարշ էր գալիս, բայց ջղաձգվող լեյտենանտն էլ էր անվնաս, ես էլ։
Վիկտորը մի պահ լռեց ու հետո ասաց․
― Խելքս մի քիչ տեղը չի։ Չգիտեմ ինչ անեմ Ջոյի համար, ախր նա հիմա մեռած է։ Նայում էի նրան, բայց դիմացինս կարծես Ջոն չլիներ ոչ մի նմանություն։ Չնայած հենց Ջոն էր, ինքն էլ ինձ էր նայում։ Սիրտս խառնում էր՝ հազիվ ինձ զսպեցի, որ չիմանա, թե տեսքն ինչքան է սարսափելի։
― Վա՛յ, ոնց վախեցրեց ինձ,― շարունակեց Վիկտորը։― Ասում է՝ մի րոպե կողքիս նստիր, բայց որ տեսնեիր ի՜նչ դեմք ուներ, հենց փորձեց բառերը մի կերպ իրար կապել։
«Էն անգամ Չիկագոյում լավ նախաճաշեցինք,― չէ՞»,― ասաց։
Հետո սկսեց ծիծաղել, բայց դա ծիծաղ չէր։ Ավելի շուտ՝ բարձր֊բարձր լաց էր լինում։ Քիչ հետո լացը կտրեց, թե՝ էն դողդողուն աղջկան կասես, որ սիրում եմ իրեն։ Քեզ էլ խնդրեց ասեմ, որ չմոռանաս․․․ էսքանն ասաց՝ թող չմոռանա․ դե, երևի դու կիմանաս, թե ինչն էր ուզում, ոչ չմոռանաս։ Հետո Դոմինիկի մասին էլ ասաց․․․ հա, արդեն գիտեմ՝ Դոմինիկը չկա։ Իսկ հետո խնդրեց, որ էն երգս իր համար երգեմ, ու գրողը տանի, նստեցի կողքը, ճարս կտրված՝ փորձեցի երգել։ Բայց ձայնս խզվել էր, ես էլ որոշեցի ուղղակի խոսքերը ասել։ Բերանիցս հազիվ էի հանել՝ «Ինձ ասում են․․․», մեկ էլ Ջոն շշնջաց․ «Բեն, Բեն», ու շունչը բռնվեց, կուչուձիգ եկավ, գետնին գլորվեց, ճիգ արեց, որ գոնե մի վայրկյան էլ շնչի ու հետո հանգավ։ Ջո Ֆոքսհոլի վերջը այ էսպես եղավ․ տեսնես հիմա որտե՞ղ է։
Վիկտորը մի պահ լուռ էր։ Հետո շատ կամացուկ ասաց․
― Ախր կարծում էի՝ ե՛ս պիտի սպանվեմ։ Պատրաստ էի դրան։ Գլուխս էր մտել, թե դա ուր որ է կկատարվի։ Անընդհատ սպասում էի, էն ժամանակ էլ էի սպասում, երբ Ջոն ինձ ցած գցեց ու տեղս գրավեց։ Իսկ ես չէի ուզում, որ Ջոն իմ տեղը գրավի։ Չէի ուզում մեկնումեկն իմ տեղը գրավի։ Բայց Ջոն էլ էր սպասում։ Ինձ հետ հավասար նա էլ էր անընդհատ սպասում։ Մինչև պատերազմի վրա հասնելը, ուզում էր ինքը վրա հասնի։ Ու էդպես էլ արեց։ Հենց էդպես։ Պատերազմում երկար մտածելու ժամանակ չունես։ Բայց դե խելքս մի քիչ տեղը չի, ախր գիտեմ՝ ե՛ս պիտի մեռնեի, այնինչ ողջ եմ, իսկ Ջոն՝ մեռած։ Էլ մտքովս չի անցնում, թե ինձ կսպանեն։ Բայց ի՞նչ անեմ Ջոյի համար։
==Գլուխ յոթանասուներեքերորդ==
'''Վեսլին գերմանական ճամբարում ուսումնասիրում է ռազմագերիների տարբեր խմբեին'''
Ես ու Վիկտորը գերմանացիներին գերի մնացինք մինչև օգոստոսի ամենավերջին օրը, նրանք հեռացան ու մեզ էդպես թողեցին։ Ճամբարում շատ բան տեսանք, թե՛ ծիծաղելի, զարմանալի ու գեղեցիկ, թե՜ ահավոր ու այլանդակ։ Հեռանալիս գերմանացիք մեզ ոչ մի բառ չասացին։ Գիշերն ուղղակի հավաքել էին իրենց ունեցած֊չունեցածն ու փախել, մենք էլ մյուս օրը սպասում էին, սպասում, էլ չգիտենք, որ սրանք գնացել են։ Փշալարի հետևում մի հազար հոգուց ավել բանտարկված կլինեինք, արդեն երկար ժամանակ էդտեղ էինք, ու երբ լուր ընկավ, թե գերմանացիք մեզ թողել գնացել են, պա՛հ, բոլորը խառնիխուռն իրարով անցան։
Ես ու Վիկտորը հուլիսի չորսի նախօրյակին էինք էդ ճամբարում հանդիպել, էնպես որ համարյա երկու ամիս էր՝ միասին էինք։ Հուլիսի չորսը<ref>1776 թ․ Ֆիլադելֆիայի 2֊րդ Մայրցամաքային կոնգրեսում ԱՄՆ֊ի Անկախության դեկլարացիայի ընդունման օրը։</ref> տոնեցինք, բայց էնքան էլ հաջող չանցավ։ Մի քանիսը փորձեցին ներկայացում տալ՝ չստացվեց։ Մի տղա կար, հենց որ վեր կացավ ելույթ ունենա, բոլորը բղավեիցն, թե՝ լավ, հա՛, պրծի՛։ Տղային զուր տեղը կոպտեցին, իսկ նա պարզապես միտք ուներ մի կարգին բան անել։ Ներկայացումը պիեսի բեմադրություն պիտի լիներ՝ ինչ֊որ փոքրիկ վոդևիլ, բայց ոչ ոք չուզեց իրեն նեղություն տալ, ու մի կես ժամից գործը խափանվեց, ամեն մարդ էլի սպասողական դիրք բռնեց։
Նախ՝ ահավոր բաները նշեմ, որ մեջտեղից դուրս գան։
Մի գիշեր տղերքից մեկը դաստակի երակները կտրել էր ու առավոտը նրան մեռած գտան։
Մի անգամ էլ, օրը ցերեկով, երկու դեսանտային պարաշյուտիստ՝ երկու ընկեր տղա, կպան իրար ինչ է՝ մեկն ասել էր, թե երկուսին էլ լավ ծանոթ մի աղջիկ իրենց ընկերներից վեցի հետ եղել է (իրենց էլ չհաշված), իսկ մյուսն ասում էր՝ չէ որ չէ, ընդամենը հինգի հետ է եղել։ Վեցերորդն էլ էր պարաշյուտիստ, բայց սրանցից մեկը դրան ատելով ատում էր ու չէր ուզում, որ նա էլ եղած լինի էդ աղջկա հետ։ Ընկերը անընդհատ կրկնում էր, թե ինքը հաստատ գիտի՝ վեցերորդն էլ է աղջկա հետ եղել, էս մի տղան էլ, որ ասում էր՝ աղջիկն ընդամենը հինգի հետ է եղել, բռնեց ընկերոջ կոկորդն ու սկսեց խեղդել։ Բայց ընկերն էլ էր կռվից գլուխ հանում, էնպես որ համարյա իրար սպանում էին։ Հենց երկուսին իրարից բաժանեցին, սրանք միջնորդների բերանով պայման կապեցին, թե մեկը ճամբարի մի կողմում է մնալու, մեկը՝ մյուս, որովհետև երդվում էին, որ եթե նորից հանդիպեն, իրար կսպանեն ու իրոք, էդպես էլ կանեին, չնայած մոտ ընկերներ էին եղել ու ինչքան ասես միասին հարձակման գնացել։ Իրենց խոսքը նրանք պահեցին, ամեն մեկը ճամբարի իր մասում էր մնում։ Էլ երբեք իրար հետ ոչ մի բառ չփոխանակեցին։
==Ծանոթագրություններ==
<references>
