Changes
/* Գլուխ տասներորդ */
― Այս կեսօրից հետո, ― ասաց Մարիան։ ― Այս կեսօրից հետո։ Թող շուտ գա այս կեսօրից հետոն։
==Գլուխ տասնմեկերորդ==
Սարահարթից իջան անտառապատ մի հովիտ, քայլեցին գետակի երկայնքով ձգվող արահետով, հետո թեքվեցին, բարձրացան զառիթափ լանջն ի վեր և դուրս եկան մի ապառաժոտ բարձունքի գագաթը։ Կարաբինը ձեռքին մի մարդ ծառի ետևից ելավ ու կանգնեց նրանց դիմացը։
― Կանգնեք, ― ասաց նա։ ― Hola, Պիլար։ Այդ ո՞վ է հետդ։
― Ingles֊ն է, ― ասաց Պիլարը։ ― Բայց անունը քրիստոնյայի է՝ Ռոբերտո։ Այս ինչ զզվելի զառիթափ է։
― Salud camarada, ― ասաց ժամապահը Ռոբերտ Ջորդանին և մեկնեց ձեռքը։ ― Լա՞վ ես։
― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Իսկ դո՞ւ։
― Նույնպես, ― ասաց ժամապահը։ Փխրուն, նիհար, արծվաքիթ, ցցուն այտերով ու մոխրագույն աչքերով մի պատանի էր։ Գլխաբաց էր, մազերը սև էին ու գզգզված, ձեռքի ամուր սեղմումի մեջ սրտալի մի բան կար, նույնը և աչքերի մեջ։
― Ողջույն, Մարիա, ― ասաց աղջկան։ ― Չե՞ս հոգնել։
― Que va, Խոակին, ― ասաց աղջիկը։ ― Ճանապարհին այնքան ենք նստել ու զրուցել։ Ավելի շատ նստել ենք, քան քայլել։
― Դինամիտավո՞րն ես, ― հարցրեց Խոակինը։ ― Լսել էինք, որ եկել ես։
― Գիշերը Պաբլոյի մոտ էինք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Այո, դինամիտավորն եմ։
― Ուրախ ենք, որ եկել ես, ― ասաց Խոակինը։ ― Գնա՞ցք է լինելու։
― Վերջին գնացքին դո՞ւ էլ ես մասնակցել, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը և ժպտաց։
― Ոնց չէ։ Սրան այնտեղից ճարեցինք, ― ասաց Խոակինն ու աչքով արեց Մարիային։ ― Հիմա արդեն գեղեցկուհի ես, ― ասաց աղջկան։ ― Ասե՞լ են, որ գեղեցիկ ես։
― Շնորհակալ եմ, Խոակին, բայց ավելի լավ է լռես, ― ասաց Մարիան։ ― Լավ էլ գեղեցիկ կլինես այսպիսի խուզած գլխով։
― Շալակած տարել եմ քեզ, ― ասաց Խոակինը աղջկան։ ― Ո՜նց եմ ուսերիս առած տարել։
― Ոնց որ շատ֊շատերը, ― ասաց Պիլարը ցածրաձայն։ ― Ո՞վ չի շալակել նրան։ Ծերուկը որտե՞ղ է։
― Ճամբարում։
― Երեկ գիշեր որտե՞ղ էր։
― Սեգովիայում։
― Նորություններ կա՞ն։
― Այո, ― ասաց Խոակինը։ ― Կան։
― Լավ թե՞ վատ։
― Կարծեմ վատ։
― Ինքնաթիռները տեսա՞ր։
― Օ՜, ― ասաց Խոակինն ու տարուբերեց գլուխը։ ― Դրանց անունը մի՛ տուր։ Ընկեր դինամիտավոր, դրանք ի՞նչ ինքնաթիռներ էին։
― Ռմբակոծիչները «Հայնքել 1-11» էին, կործանիչները՝ «Ֆիատ» և «Հայնքել», ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Այն մեծ, ցած թևերով ինքնաթիռներն ի՞նչ էին։
― «Հայնքել 1-11»։
― Ինչ անուն էլ ունենան, միևնույն է, վատ է, ― ասաց Խոակինը։ ― Բայց ես ձեզ ուշացնում եմ։ Գնանք, տանեմ հրամանատարի մոտ։
― Հրամանատա՞ր, ― հարցրեց Պիլարը։
― Խոակինը գլխի շարժումով հաստատեց։
― Ինձ դա ավելի է դուր գալիս, քան «առաջնորդը», ― ասաց նա։ ― Ավելի ռազմական է։
― Դու լրիվ ռազմականանում ես, ― ասաց Պիլարն ու ծիծաղեց։
― Չէ, ― ասաց Խոակինը։ ― Բայց ռազմական տերմիններն ինձ դուր են գալիս, որովհետև հրամանները ավելի հստակ են տրվում, և կարգապահության համար դա լավ է։
― Քո ճաշակի մարդ հայտնվեց, Ingles, ― ասաց Պիլարը։ ― Սա շատ լուրջ տղա է։
― Շալակե՞մ, ― ասաց Խոակինն աղջկան և ձեռքը դրեց նրա ուսին ու ժպտաց։աա
― Ինչքան շալակել ես, բավական է, ― ասաց աղջիկը։ ― Դրա համար էլ եմ շնորհակալ։
― Իսկ դու հիշո՞ւմ ես, ― հարցրեց Խոակինը աղջկան։
― Հիշում եմ, որ ինձ շալակած տանում էին, ― ասաց Մարիան։ ― Քո շալակելը չեմ հիշում։ Գնչուին հիշում եմ, որովհետև մի քանի անգամ գցեց։ Բայց շնորհակալ եմ քեզանից, Խոակին, մի օր էլ ես կշալակեմ քեզ։
― Իսկ ես բավական լավ եմ հիշում, ― ասաց Խոակինը։ ― Հիշում եմ, որ բռնել էի երկու սրունքներդ, փորի վրա ընկել էիր ուսիս, գլուխդ կպել էր մեջքիս, ձեռքերդ կախվել էին ցած։
― Լավ հիշողություն ունես, ― ասաց Մարիան ու ժպտաց։ ― Ես ոչինչ չեմ հիշում։ Ո՛չ թևերդ, ո՛չ ուսերդ, ո՛չ էլ մեջքդ։
― Ուզո՞ւմ ես մի բան ասեմ, ― հարցրեց Խոակինը աղջկան։
― Ի՞նչ։
― Ես ուրախ էի, որ դու մեջքիս վրա կախ էիր ընկել, երբ կրակում էին իմ ետևից։
― Ա՛յ քեզ խոզ, ― ասաց Մարիան։ ― Դրա համար է, հա՞, գնչուն ինձ այդքան շատ շալակել։
― Դրա համար, մեկ էլ սրունքներիդ։
― Հերոսներս, ― ասաց Մարիան։ ― Սա էլ իմ փրկարարները։
― Լսի՛ր, guapa, ― ասաց Պիլարը աղջկան։ ― Այս տղան քեզ շատ է շալակել։ Իսկ քո սրունքներն այն ժամանակ ոչ մեկի էլ միտքը չէին։ Այն ժամանակ բոլորի գլխում միայն կրակոցների ձայնն էր։ Եվ ինչքան շուտ քեզ ցած գցեր, այնքան շուտ կպրծացներ գլուխը գնդակներից։
― Ես շնորհակալ եմ իրենից, արդեն ասացի։ Մի օր էլ ես կշալակեմ իրեն, ― ասաց Մարիան։ ― Թո՛ղ կատակենք, Պիլար։ Լա՞ց լինեմ հիմա, որ ինձ շալակել է։
― Ես այն ժամանակ ցած կգցեի, ― շարունակեց ձեռ առնել Խոակինը աղջկան, ― բայց վախեցա՝ Պիլարը գնդակահարի ինձ։
― Ես ոչ ոքի չեմ գնդակահարել, ― ասաց Պիլարը։
― No hace falta, ― ասաց Խոակինը։ ― Դու դրա կարիքը չունես։ Դու լեզվով կարող ես սպանել։
― Դու այդ ո՞նց ես խոսում, ― ասաց Պիլարը։ ― Կարգին քաղաքավարի մանչուկ էիր։ Պատերազմից առաջ ի՞նչ էիր անում, մանչո՛ւկ։
― Շատ փոքր էի, ի՞նչ պիտի անեի, ― ասաց Խոակինը։ ― Տասնվեց տարեկան։
― Բայց ինչ, ճիշտը։
― Երբեմն֊երբեմն մի զույգ կոշիկ։
― Սարքո՞ւմ էիր։
― Ոչ։ Փայլեցնում։
― Que va, ― ասաց Պիլարը։ ― Բայց դրանից բացի էլի ինչ֊որ բան արած կլինես։ ― Նա նայեց տղայի թուխ դեմքին, փխրուն մարմնին, մազերի դեզին և արագ քայլքին․ նա նախ կրունկն էր դնում հատակին, հետո ոտի մատները։ ― Իսկ ինչպե՞ս եղավ, որ ձախողվեցիր։
― Ի՞նչ ձախողվել։
― Ի՞նչ։ Դու գիտես թե ինչ։ Հիմա էլ ես խոպոպներ պահում։
― Երևի վախն էր պատճառը, ― ասաց տղան։
― Մարմինդ հիանալի է, ― ասաց Պիլարը։ ― Դեմքդ այնքան էլ չէ։ Ուրեմն ասում ես վախն էր, հա՞։ Բայց գնացքի ժամանակ լավ էիր, ոնց որ պետք էր։
― Հիմա արդեն չեմ վախենում, ― ասաց տղան։ ― Բոլորովին։ Այնքան սարսափելի ու վտանգավոր բաներ տեսանք, որ ցուլն ի՞նչ։ Պարզ բան է, ոչ մի ցուլ էլ գնդացրից վտանգավոր չէ, բայց էլի հաստատ չեմ կարող ասել՝ ծնկներս տակիս չե՞ն ծալվի, եթե հիմա հրապարակում մեն֊մենակ մնաց ցուլի հետ։
― Ցլամարտիկ է ուզեցել դառնալ, ― բացատրեց Պիլարը Ռոբերտ Ջորդանին, ― բայց վախեցել է։
― Դու ցլամարտ սիրո՞ւմ ես, ընկեր դինամիտավոր, ― հարցրեց Խոակինը և ժպտաց՝ ցույց տալով սպիտակ ատամները։
― Շատ եմ սիրում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շա՜տ շատ։
― Վալլադոլիդում տեսե՞լ ես, ― հարցրեց Խոակինը։
― Այո՛։ Սեպտեմբերին, տոնավաճառի ժամանակ։
― Իմ քաղաքն է, ― ասաց Խոակինը։ ― Ի՜նչ հիանալի քաղաք է, բայց այդ քաղաքի buena gente ― լավ մարդիկ ինչպիսի՜ տառապանքներ կրեցին այս պատերազմի օրերին։ ― Նրա դեմքը մռայլվեց։ ― Նրանք հորս գնդակահարեցին։ Եվ մորս։ Եվ փեսայիս, հիմա էլ քրոջս։
― Բարբարոսնե՛ր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Քանի֊քանի անգամ է արդեն նման պատմություններ լսում։ Քանի֊քանի անգամ է արդեն նկատում, թե ինչպիսի դժվարությամբ են մարդիկ այդ մասին խոսում, ինչպես են նրանց աչքերը լցվում, կոկորդները սեղմվում, երբ ասում են հայրս, եղբայրս, մայրս, քույրս։ Մարդիկ մեծ մասամբ այդպես են հիշել իրենց սպանված հարազատներին, մոտավորապես ոնց որ հիմա այս տղան, հանկարծակի, իրենց քաղաքը հիշելիս, խոսել են նաև այդ մասին, և ինքն էլ միշտ նույն բանն է կրկնել՝ «Բարբարոսներ»։
Հարազատների կորուստի մասին դու միայն հայտարարություններ ես լսել։ Դու չես տեսել հոր մահը, այնպես, ինչպես ֆաշիստների մեռնելը տեսար այսօր, երբ գետակի ափին Պիլարը այդ պատմություններն էր անում։ Իմացել ես, որ հորը սպանել են ինչ֊որ բակում, ինչ֊որ պատի տակ, կամ էլ հանդում, բանջարանոցում, գիշերը՝ ավտոմեքենաների ցոլարձակների լույսի տակ, ճանապարհի եզրին։ Բլուրների հեռվից տեսել ես ավտոմեքենաների լույսերը, լսել ես համազարկերի ձայները, հետո իջել ես ու ճանապարհի եզրին գտել ես դիակները։ Դու չես տեսել, թե ինչպես են սպանել մորը, ոչ էլ քրոջը, ոչ էլ եղբորը։ Այդ մասին միայն լսել ես։ Լսել ես կրակոցները, տեսել ես դիակները։
Պիլարն իր քաղաքի դեպքերը պատմելիս տեսնել տվեց դա։
Եթե այդ կինը գրել կարողանա՜ր։ Ինքը կփորձի գրել, եթե բախտ վիճակվի ու կարողանա հիշել և գրի առնել այնպես, ինչպես պատմեց նա։ Աստված իմ, այդ ո՜նց էր պատմում։ Քևեդոյից լավ, մտածեց նա։ Ինչ֊որ դոն Ֆաուստինոյի մահը Քևեդոն այնպես չէր պատկերի, ինչպես այդ կինն արեց։ Եթե ես այդ պատմությունը կարողանայի՜ լավ գրել, մտածեց նա։ Այն, ինչ մենք ենք արել։ Ոչ թե այն, ինչ մեզ են արել։ Դա բավական լավ գիտեր։ Թշնամու թիկունքում այդ մասին շատ բան էր իմացել։ Բայց որպեսզի մարդկանց ճանաչես, պետք է իմանաս, թե առաջ ինչ են եղել նրանք։ Պետք է իմանաս, թե իրենց գյուղերում ինչ են եղել։
Մեր գործն այնպիսին է, որ անընդհատ շարժման մեջ ենք եղել․ եկել ենք, մեր անելիքն արել ու պատժից խուսափելու համար թողել արագ հեռացել, երբեք չենք տեսել, թե ինչ վախճան են ունեցել մեր սկսած գործերը, մտածեց նա։ Դու եկել ես ու պատսպարվել ես մի գյուղացու հարկի տակ։ Եկել ես գիշերով, ընթրել ես նրանց հետ։ Ցերեկը թաքնվել ես, մութն ընկել է՝ գնացել ես։ Գործդ արել ես ու հեռացել։ Հաջորդ անգամ եկել ես ու իմացել, որ այդ մարդկանց գնդակահարել են։ Այդպես պարզ ու հասարակ։
Բայց այդ գնդակահարությունները եղել են միշտ քո բացակայությամբ։ Պարտիզանները պայթեցրել են, քանդել են ու հեռացել։ Գյուղացիները մնացել են ու պատիժը կրել։ Ես առաջ էլ գիտեի, թե պատերազմի առաջին օրերին ինչեր ենք մենք նրանց արել, մտածեց նա։ Իմացել եմ ու ատել եմ այդ ամենը, տեսել եմ նաև, թե ինչպես են ոմանք անամոթաբար պարծեցել, հպարտացել, ուրիշներ ամաչելով փորձել են արդարացնել, բացատրել, հերքել։ Բայց այդ նզովյալ կինը այնպես նկարագրեց, որ տեսնում էի, կարծես այնտեղ լինեի։
Դե ինչ, մտածեց նա, դա էլ է հարկավոր համակողմանի կրթության համար։ Երբ այս ամենն ավարտվի, կտեսնես, որ բավական լավ կրթություն ես ստացել։ Եթե լսել իմանաս, այս պատերազմի ընթացքում շատ բան կսովորես։ Անշուշտ հիմա էլ արդեն դու շատ բան գիտես։ Բախտդ բերել է, որ պատերազմից առաջ շուրջ մի տասնամյակ ամեն տարի մի որոշ շրջան ապրել ես Իսպանիայում։ Քեզ վստահել են հիմնականում լեզվի պատճառով։ Վստահել են, որովհետև կատարելապես հասկանում ես ամեն ինչ, տիրապետում ես խոսակցական լեզվին և ծանոթ ես երկրի տարբեր շրջաններին։ Թեև, վերջին հաշվով, իսպանացին միայն իր գյուղին է իրոք հավատարիմ, բայց կա մի կարգ, որ նա երբեք անտես չի առնում, այն է՝ նախ Իսպանիան, հետո իր ցեղակիցները, հետո իր գավառը, հետո իր գյուղը, իր ընտանիքը, վերջապես, իր արհեստը։ Եթե իսպաներեն գիտես, իմացիր, որ քո նկատմամբ նա արդեն լավ է տրամադրված, եթե բացի այդ, եղել ես նաև գավառում, առավել ևս, իսկ եթե գյուղն ու արահետն էլ են քեզ ծանոթ, ուրեմն դու այնքան յուրային ես, ինչքան կարող է լինել օտարերկրացին։ Քեզ համար իսպաներենը երբեք օտար լեզու չի եղել, մտածում էր Ռոբերտ Ջորդանը, դրա համար էլ, մեծ մասամբ, նրանք քեզ հետ որպես օտարականի չեն վերաբերվել։ Եղել են դեպքեր, երբ շուռ են եկել քո դեմ։ Անշուշտ եղել են։ Հաճախ են եղել, բայց ում դեմ էլ ասես կարող են նրանք շուռ գալ։ Իրենք իրենց դեմ էլ են շուռ գալիս։
Լավ չէր այս ձևով մտածելը։ Բայց ո՞վ էր նրա մտքերն ստուգում։ Ինքը և միայն ինքը։ Չէր կարծում, որ այդ մտքերը կարող են իրեն բերել հասցնել պարտվողականության։ Մենք պատերազմը պետք է շահենք, գլխավորը սա է։ Եթե մենք պատերազմը չշահենք, ամեն ինչ կորած է։ Բայց նա ամեն ինչ նշում էր, ամեն ինչ լսում և հիշողության մեջ պահում։ Նա զինվոր էր, և պետք է հավատարմությամբ ծառայեր ու լիովին կատարեր իր պարտքը։ Բայց ոչ ոք չի կարող արգելել իրեն, որ իր սեփական մտքերն ունենա, չի կարող զրկել տեսնելու և լսելու ընդունակությունից, իսկ ինչ վերաբերում է դատողություններին ու եզրակացություններին, դա արդեն հետագայի գործ է։ Դատողությունների ու եզրակացությունների համար նյութ շատ կա։ Երբեմն նույնիսկ թվում է, թե չափից շատ կա։
Նայիր թեկուզ այդ կնոջը՝ Պիլարին, մտածեց նա։ Ինչ ուզում է լինի, եթե ժամանակ եղավ, այդ պատմության շարունակությունը պատմել եմ տալու նրան։ Նայիր, թե ոնց է քայլում, այդ երկու մանկիկների հետ։ Դրանցից ավելի չքնաղատես երեք ծնունդ չես գտնի ողջ Իսպանիայում։ Կինը կարծես սար լինի, իսկ աղջիկն ու տղան՝ դալար ծառեր։ Ծերացած բոլոր ծառերը տապալվել են, իսկ երիտասարդներն աճում են՝ այսպես առողջ։ Ի հեճուկս այն ամենի, ինչ պատահել է նրանց, հիմա երկուսն էլ առողջ, թարմ, ջահել ու անաղարտ տեսք ունեն, կարծես երբեք և ոչ մի դժբախտության շորշոփ չի դիպել նրանց։ Պիլարն ասում է, սակայն, որ Մարիան վերջերս է միայն իրեն գտել։ Երևի ահավոր վիճակում է եղել։
Հիշեց բելգիացի մի տղայի, Տասնմեկերորդ բրիգադից, որն իրենց գյուղացի հինգ տղաների հետ կամավոր եկել էր Իսպանիա։ Այդ գյուղն ընդամենը երկու երկու հարյուր բնակիչ է ունեցել, իսկ տղան մինչև այդ երբեք դուրս եկած չի եղել գյուղի սահմաններից։ Առաջին անգամ այդ տղային տեսել էր Հանսի Բրիգադային շտաբում։ Հինգ ընկերներն էլ սպանվել էին։ Տղան շատ վատ վիճակում էր։ Նրան բերել էին, որ ճաշարանում սպասարկի։ Խարտյաշ, ֆլամանդացու լայն ու կարմիր երեսով, գյուղացու անշնորհք ու խոշոր ձեռքերով այդ տղան այնպես էր ամաններով ետ ու առաջ անում ճաշարանում, կարծես ծանրաքարշ ձի լիներ։ Անընդհատ լալիս էր։ Ճաշը մատուցելու ողջ ընթացքում լուռ լալիս էր։
Երբ էլ գլուխդ բարձրացնեիր ու նայեիր, կտեսնեիր, որ լալիս է։ Գինի էիր խնդրում, լալիս էր, ամանդ էիր մեկնում, որ միս լցնի, լալիս էր ու գլուխը շրջում։ Հետո մի պահ դադարում էր, բայց բավական էր, որ նայեիր իրեն, նորից սկսում էին արցունքներն հոսել։ Մինչև երկրորդ ճաշատեսակը մատուցելու պահը խոհանոցում էր լալիս։ Բոլորն էլ շատ քնքշորեն էին վերաբերվում հետը։ Բայց ոչինչ չէր օգնում։ Տեսնես ի՞նչ եղավ, գտա՞վ իրեն, նորից պիտանի դարձա՞վ զինվորական ծառայության համար։
Մարիան հիմա լավ է։ Համենայն դեպս այդպես է թվում։ Դե ինքը հոգեբույժ չէ։ Հոգեբույժը Պիլարն է։ Հավանաբար երկուսի համար էլ լավ էր, որ գիշերն իրար հետ անցկացրին։ Այո՛, եթե ամեն ինչ դրանով էլ չվերջանա։ Իր համար, ոչ մի խոսք, որ լավ էր։ Հիանալի է զգում այսօր՝ առողջ, ամուր, անհոգ ու երջանիկ։ Կամրջի գործը երևում է բավական վատ է լինելու, բայց դե ինքը ահավոր բախտավոր է։ Եղել են ավելի վատ լինելու խոստումներով գործեր, լինելու խոստումներով։ Իսպաներեն է մտածում արդեն։ Բայց ինչ սքանչելի է Մարիան։
Նայի՛ր, ասաց ինքն իրեն, նայի՛ր, տե՛ս։
Նա նայեց աղջկան, որը խակի գույնի վերնաշապկի վիզը բացած՝ ուրախ֊ուրախ ոստոստում էր արևի շողերի մեջ։ Ոնց որ մտրուկը թռչկոտի, մտածեց նա։ Դու երբեք այդպես ընդառաջ չես գնա որևիցե բանի։ Այսպիսի բան քիչ է պատահում։ Գուցե երբեք էլ չի պատահել, մտածեց նա։ Գուցե երազ էր, ցնորք, այդպիսի բան չի եղել երբեք։ Գուցե սա էլ այն երազներից է, երբ կինոնկարներում տեսած կանանցից մեկն ու մեկը գալիս է գիշերով և այնպես քնքուշ ու այնպես անուշ մտնում է անկողինդ։ Նա այդ ձևով բոլորի հետ քնել է։ Հիմա էլ տակավին հիշում է Գարբոյին, Հարլոուին։ Այո, Հարլոուն շատ է եկել։ Գուցե սա էլ է այդպիսի մի երազ։
Հիմա էլ տակավաին հիշում է, թե ինչպես Գարբոն Պոսոբլանկայի գրոհին նախորդող գիշերը, հագին մետաքսի նման փափուկ մի բրդյա սվիտեր, եկավ ու մտավ իր անկողինը, գրկեց իրեն, և երբ կռացավ իր վրա, մազերը թափվեցին երեսին, ու հարցրեց, թե ինչո՞ւ ոչ մի անգամ չի ասել, որ սիրում է իրեն։ Նա բոլորովին ամոթխած չէր, ոչ էլ սառն ու հեռավոր մի էակ։ Այնպես անուշ էր, այնպես քնքուշ, այո, այնպես անուշ, ինչպես մի ժամանակ Ջեկ Գիլբերտի հետ, և այդ ամենը այնքան իրական էին, և ինքն այնպիսի՜ սիրով սիրեց Գարբոյին, ավելի ուժեղ, քան Հարլոուին, չնայած Գարբոն միայն մի անգամ էր եկել, մինչդեռ Հարլոուն․․․ Գուցե սա էլ նման մի երազ է։
Գուցեև երազ չէ, ասաց ինքն իրեն։ Գուցե մոտենամ հիմա և ձեռ տամ այդ Մարիային, ասաց ինքն իրեն։ Գուցե վախենո՞ւմ ես այդ բանն անել, վախենում ես հանկարծ պարզվի, որ ոչինչ էլ չի պատահել, որ դա ճիշտ չէր, որ դա էլ էր ցնորք, և նա եկել է քո մոտ ճիշտ այնպես, ինչպես գալիս էին կինոնկարների դերասանուհիներն ու քո հին սիրուհիները և քնում քեզ հետ այդ ննջապարկում՝ չոր գետնին, մարագներում, ախոռներում, corral֊ներում ու cortijo<ref>Գրմերում և ագարակներում։</ref>֊ներում, անտառներում, գարաժներում, բեռնատարների թափքերին, ողջ Իսպանիայի սարերում։ Նրանք բոլորն էլ գալիս էին ու մտնում այդ ննջապարկը, երբ նա քնած էր լինում, և միշտ էլ ավելի քնքուշ էին, քան եղել են իրականում։ Գուցե սա էլ էր այդպես։ Գուցե վախենում ես դիպչել և ստուգել իրական էր, թե ոչ։ Հնարավոր է, որ սա էլ երազ լինի, լինի քո ցնորքներից։
Մոտեցավ աղջկան ու ձեռքը դրեց թևին։ Մաշված շապիկի վրայից մատների տակ զգաց ողորկ մաշկը։ Աղջիկը նայեց իրեն ու ժպտաց։
― Ողջո՛ւյն, Մարիա, ― ասաց։
― Ողջո՛ւյն, Ingles, ― պատասխանեց աղջիկը, և Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ նրա շիկա֊շագանակագույն դեմքը, դեղնա֊մոխրագույն աչքերը, ժպտացող հուռթի շուրթերն ու արևավառ շատ կարճ մազերը, և աղջիկը գլուխը բարձրացրեց, նայեց իր աչքերի մեջ ու ժպտաց։ Ուրեմն, ճիշտ էր, իրականություն էր։
Հասել էին Էլ Սորդոյի ճամբարը։ Սոճուտի սահմանին էր, մի կողի վրա շրջված կոնքի նմանվող ձորում։ Այս կրաքարերի մեջ երևի քարայրներ են, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Հենց դեմուդեմը երկու քարայր կար։ Ժայռերի արանքում աճած սոճիների ետևում քարայրները չէին նկատվում։ Սա եթե Պաբլոյի ճամբարից լավ չէ, ապա վատ էլ չէ, մտածեց նա։
― Պատմի՛ր տեսնեմ, ոնց են գնդակահարել հարազատներիդ, ― հարցրեց Պիլարը Խոակինին։
― Ի՞նչ պատմեմ, կին, ― ասաց Խոակինը։ ― Մերոնք ձախ էին, ոնց որ շատերը Վալլադոլիդում։ Երբ ֆաշիստներն սկսեցին քաղաքը մաքրել, նախ հորս գնդակահարեցին։ Սոցիալիստներին էր քվե տվել։ Հետո մորս գնդակահարեցին։ Նա էլ էր քվեն նրանց տվել։ Կյանքում առաջին անգամ էր քվերարկել։ Դրանից հետո քրոջս ամուսնուն գնդակահարեցին։ Տրամվայի վարորդների սինդիկատի անդամ էր։ Ուզեր֊չուզեր պիտի անդամ լիներ, թե չէ ով կթողներ, որ տրամվայ վարի։ Բայց քաղաքականությունից հեռու մարդ էր։ Նրան ես լավ գիտեի։ Եթե կուզես նույնիսկ մի քիչ էլ անամոթ էր։ Ոչ էլ լավ ընկեր էր։ Կարծում եմ։ Մյուս քրոջս ամուսինը նույնպես տրամվայի վրա էր, նա քաշվեց սարերը, ոնց որ ես։ Ֆաշիստները մտածեցին, որ քույրս տեղը գիտի։ Բայց նա չգիտեր։ Տեսան, որ չի ասում, քրոջս գնդակահարեցին։
― Բարբարոսնե՛ր, ― ասաց Պիլարը։ ― Որտե՞ղ է Էլ Սորդոն։ Այս ինչո՞ւ չի երևում։
― Այստեղ է։ Ներսն է երևի, ― պատասխանեց Խոակինը, հետո մի պահ լռեց, հրացանի կոթը դրեց հատակին ու ասաց․ ― Պիլա՛ր, լսի՛ր։ Մարի՛ա, դու էլ։ Ներեցե՛ք, պետք չէր, որ ես վշտացնեի ձեզ իմ ընտանեկան պատմություններով։ Բոլորն էլ նույն ցավերն ունեն, գիտեմ, դրա համար էլ ավելի լավ է այդ մասին չխոսենք։
― Պետք է խոսենք, ― ասաց Պիլարը։ ― Եթե միմյանց չենք օգնելու, էլ ինչո՞ւ ենք ծնվել։ Իսկ լսել և լռելը այնքան էլ մեծ օգնություն չէ։
― Բայց դա կարող է Մարիային ցավ պատճառել։ Նա առանց այդ էլ այնքա՜ն բան է տեսել։
― Que va, ― ասաց Մարիան։ ― Իմ ցավերն այնքա՜ն շատ են, որ ոչինչ չի փոխվի, եթե քոնն էլ դրա վրա ավելանա։ Ցավակցում եմ քեզ, Խոակին, հուսանք, որ քրոջդ վիճակը լավ է։
― Այնքան էլ լավ չէ, ― ասաց Խոակինը։ ― Բանտարկված է, բայց երևում է նրան շատ չեն տանջում։
― Ուրիշ հարազատներ ունե՞ս, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ոչ, ― ասաց տղան։ ― Ես եմ։ Ուրիշ ոչ ոք։ Փեսաս քաշվեց սարերը, բայց երևի նա էլ է արդեն մահացել։
― Գուցե ողջ է, ― ասաց Մարիան։ ― Գուցե նա էլ ինչ֊որ խմբերի հետ շրջում է սարերում։
― Ինձ թվում է, որ մահացած պիտի լինի, ― ասաց Խոակինը։ ― Նա միշտ էլ տկար էր, իսկ տրամվայի վարորդի համար սարերում շրջելը հեշտ չէ։ Դժվար թե նա կարողանար մի ամբողջ տարի դիմանալ սարերում։ Թոքերն էլ թույլ էին։
― Բայց կարող է և ողջ լինել, ― ասաց Մարիան ու ձեռքը դրեց տղայի ուսին։
― Կարող է, քույրիկս։ Կարող է, ինչո՞ւ չէ, ― ասաց Խոակինը։
Տղան կանգնած էր, Մարիան մոտեցավ, գրկեց նրան ու համբուրեց։ Խոակինը գլուխը շրջեց, որովհետև լալիս էր։
― Ոնց որ եղբորս, ― ասաց Մարիան, ― համբուրում եմ, ոնց որ եղբորս։
Տղան գլուխը շարժեց ու շարունակեց լուռ լաց լինել։
― Ես քո քույրն եմ, ― ասաց Մարիան նրան։ ― Ես քեզ սիրում եմ, դու հարազատներ ունես։ Մենք բոլորս մի ընտանիք ենք։
― Ներառյալ և Ingles֊ը, ― որոտաց Պիլարը։ ― Ճի՞շտ է, Ingles:
Ռոբերտ Ջորդանը թևը գցեց տղայի ուսով և ասաց․
― Մենք բոլորս եղբայրներ ենք։
Տղան շարժեց գլուխը։
― Ամաչում եմ, որ պատմեցի, ― ասաց տղան։ ― Այդ բաների մասին խոսելը նշանակում է մարդկանց ծանր վիճակի մեջ դնել։ Ես ամաչում եմ, որ ձեզ ցավ պատճառեցի։
― Ես քո այդ ամաչելու մեջը, ― ասաց Պիլարն իր կրծքային անուշ ձայնով։ ― Եվ եթե Մարիան նորից համբուրի քեզ, ես էլ կսկսեմ։ Ինչքա՜ն ժամանակ է, որ ցլամարտիկի չեմ համբուրել, թեկուզ քեզ նման ձախողակի, ո՜նց կհամբուրեի կոմունիստ դարձած ձախողակ ցլամարտիկին։ Պահի՛ր դրան, Ingles, պահի՛ր մի լավ համբուրեմ։
― Deja,<ref>Հեռու մնա (իսպ․)։</ref> ― ասաց տղան ու կտրուկ շրջվեց։ ― Ինձ մենակ թող։ Ես ինձ շատ լավ եմ զգում, միայն թե ամաչում եմ։ Նա կանգնել էր ու դեմքը շրջել։ Ռոբերտ Ջորդանը բռնել էր Մարիայի ձեռքը։ Պիլարը ձեռքերը մեջքին կանգնել ու ծաղրական ժպիտով նայում էր տղային։
― Ես որ համբուրեմ, ― ասաց նա տղային, ― քրոջ համբույր չի լինի։ Մենք լավ գիտենք այդ քրոջ համբույր կոչվածը։
― Կարիք չկա այդպիսի հանաքների, ― ասաց տղան։ ― Ասացի, որ արդեն լավ եմ և ցավում եմ, որ պատմեցի այդ ամենը։
― Դե լավ, գնանք ծերուկին տեսնենք, ― ասաց Պիլարը։ ― Հոգնեցի, ո՞ւր եմ այսքան հուզվում։
Տղան նայեց նրան։ Նրա աչքերում մեծագույն վիրավորանքի արտահայտություն երևաց հանկար։
― Քո հուզվելու մասին չեմ, այլ իմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Շատ ես քնքուշ, դժվար թե կարողանաս մատադոր դառնալ։
― Ձախողվել եմ, այո, հետո՞, ― ասաց Խոակինը։ ― Ի՞նչ ես անընդհատ կրկնում։
― Բայց հիմա էլ ես ցլամարտիկի խոպոպներդ պահում։
― Պահում եմ, և ինչո՞ւ չպահեմ։ Եթե ցլամարտիկ դառնամ, տնտեսապես ապահովված կլինեմ։ Շատ շատերի ապրուստի միջոցը դա է։ Իսկ հիմա արդեն պետությունն է այդ գործը իր ձեռքը վերցնելու։ Եվ գուցե այսուհետև չվախենամ։
― Գուցե, ― ասաց Պիլարը։ ― Գուցե։
― Ինչո՞ւ ես նրան այդպես կոպտում, Պիլա՛ր, ― ասաց Մարիան։ ― Ես քեզ շատ եմ սիրում, բայց դու ոնց որ վայրենի լինես։
― Հնարավոր է, գուցե և վայրենի եմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Լսի՛ր, Ingles, դու լավ մտածե՞լ ես այն ամենի մասին, ինչ խոսելու ես Էլ Սորդոյի հետ։
― Այո։
― Որովհետև նա քչախոս մարդ է, ոչ ինձ նման է, ոչ քեզ, ոչ էլ այս վնգստան լակոտների։
― Ինչո՞ւ ես այդպես խոսում, ― դարձյալ հարցրեց զայրացած Մարիան։
― Չգիտեմ, ― ասաց Պիլարն ու առաջ շարժվեց։ ― Իսկապես, ի՞նչ ես կարծում, ինչո՞ւ։
― Չգիտեմ։
― Այնքան բաներ կան, որոնք մեկ էլ տեսար եկան, ու գժվեցի, ― ասաց զայրացած Պիլարը։ ― Դու հասկանո՞ւմ ես։ Դրանցից մեկն այն է, որ ես քառասունութ տարեկան եմ։ Լսո՞ւմ ես։ Քառասունութ տարեկան և տգեղ մի մռութ։ Մյուսը այն, որ ես տեսա, թե ինչպես իրար անցավ այս ձախողակ, կոմունիստական գաղափարներով ցլամարտիկը, երբ կատակով ասացի, որ կհամբուրեմ իրեն։
― Ճիշտ չես, Պիլար, ― ասաց տղան։ ― Այդպիսի բան չի եղել։
― Que va, ճիշտ չեմ։ Ես ձեր բոլորի կաթի մեջ։ Օհո՜, ահա և նա։ Hola, Սանտյագո։ Que tal?
Պիլարը ողջունում էր կարճահասակ, ամրակազմ, թխադեմ, լայն այտոսկրերով, ալեխառն մազերով մի տղամարդու։ Նրա դեղնա֊շագանակագույն աչքերը իրարից բավական հեռու էին տեղադրված, հնդկացու նեղ ու կեռ քիթ ուներ, բերանը մեծ էր, շրթունքները բարակ էին, վերինը՝ կախ։ Ածիլված էր, աղեղնաձև սրունքներն առաջ գցելով՝ քարայրի մուտքից դեպի իրենց էր գալիս, հագին նախրարածի շալվար էր, ոտներին՝ հեծյալի երկարաճիտ սապոգներ։ Չնայած որ օդը տաք էր, նա հագել էր ոչխարի մորթուց կարված կարճ բաճկոն և մինչև վիզը կոճկել։ Խոշոր, շագանակագույն ձեռքը նա մեկնեց Պիլարին ու «Hola, կին» ասաց։ Հետո «Hola» ասաց Ռոբերտ Ջորդանին, սեղմեց ձեռքն ու զննող հայացքով նայեց դեմքին։ Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ, որ նրա աչքերը դեղին էին, ինչպես կատվինը, և անփայլ՝ ինչպես զեռունինը։ «Guapa» ասաց Մարիային ու թփթփացրեց աղջկա ուսը։
― Բան կերե՞լ եք, ― հարցրեց Պիլարին։ Կինը գլխով արեց։
― Ուտել, ― ասաց ու նայեց Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Խմե՞լ, ― հարցրեց ու բութ մատով կոկորդով ցած մի բան լցնելու շարժում արեց։
― Այո, շնորհակալ կլինեմ։
― Լավ, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Վիսկի՞։
― Վիսկի ունե՞ք։
Էլ Սորդոն գլխով արեց։
― Ingles, ― հարցրեց։ ― Ո՞չ Ruso:
― Americano:
― Ամերիկացի քիչ կա այստեղ, ― ասաց նա։
― Հիմա արդեն շատացել են։
― Ավելի լավ։ Հյուսիսայի՞ն, թե հարավային։
― Հյուսիսային։
― Նույնն է, ինչ Ingles-ը։ Կամուրջը ե՞րբ է պայթեցվելու։
― Գիտես, հա՞, կամուրջի մասին։
Սորդոն գլխով արեց։
― Վաղը չէ մյուս օրը, առավոտյան։
― Լավ, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Պաբլո՞ն, ― հարցրեց Պիլարին։
Կինը գլուխը թափ տվեց։ Էլ Սորդոն քմծիծաղեց։
― Դու գնա՛, ― ասաց նա Մարիային և նորից քմծիծաղեց։ ― Կգաս, ― նայեց բաճկոնի գրպանից հանած կաշվե փոկով ժամացույցին, ― կես ժամից։
Նա գլխով նշան արեց, որ նստեն նստարանի տեղ ծառայող տաշված գերանին, նայեց Խոակինին և բութ մատով ցույց տվեց արահետը, որով եկել էին։
― Ես Խոակինի հետ կգնամ ներքև, հետո կվերադառնամ, ― ասաց Մարիան։
Էլ Սորդոն գնաց քարայր և շոտլանդական վիսկիի մի շիշ թևատակին դուրս եկավ, մատներին երեք բաժակ էր հագցրել, մյուս ձեռքին էլ ջրով լի մի կուժ կար։ Շիշն ու բաժակները դրեց գերանին, կուժը՝ հատակին։
― Սառույց չկա, ― ասաց և շիշը երկարեց Ռոբերտ Ջորդանին։
― Ես չեմ ուզում, ― ասաց Պիլարն ու ձեռքով ծածկեց բաժակը։
― Սառույցն արդեն գետնից կտրվեց, ― ասաց Էլ Սորդոն ու քմծիծաղեց։ ― Ինչ կար չկար հալվեց։ Միայն այնտեղ՝ վերևում է մնացել, ― ասաց ու ցույց տվեց լեռների ձույնածածկ լերկ կատարները։ ― Շատ հեռու է։
Ռոբերտ Ջորդանն ուզեց լցնել Էլ Սորդոյի բաժակը, բայց խուլ մարդը գլխով նշան արեց, որ նա ինքը իրեն լցնի։
Ռոբերտ Ջորդանը մի լավ բաժին շոտլանդական վիսկի լցրեց իր բաժակի մեջ, Էլ Սորդոն, որն ուշադիր հետևում էր, ջրի կուժը մեկնեց նրան, Ռոբերտ Ջորդանը վերցրեց ու սկսեց լցնել բաժակը կավե կժի կտուցից ծորացող սառը ջրով։
Էլ Սորդոն իր բաժակի մեջ կիսով չափ վիսկի լցրեց, հետո մինչև բերանը ջուր ավելացրեց։
― Գինի՞, ― հարցրեց Պիլարին։
― Ո՛չ։ Ջուր։
― Վերցրո՛ւ, ― ասաց։ ― Լավ չէ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանին և քմծիծաղեց։ ― Շատ անգլիացիների եմ ճանաչել։ Միշտ շատ վիսկի։
― Որտե՞ղ։
― Ռանչոյում, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Կալվածատիրոջ բարեկամներն էին։
― Վիսկին որտեղի՞ց ես ճարում։
― Ի՞նչ։ ― Չէր լսել։
― Դու գոռալով խոսիր, ― ասաց Պիլարը։ ― Մյուս ականջին։ Էլ Սորդոն մատով ցույց տվեց առողջ ականջն ու քմծիծաղեց։
― Վիսկին որտեղի՞ց ես ճարում, ― գոռաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ինքս եմ սարքում, ― ասաց Էլ Սորդոն և նկատեց, որ Ռոբերտ Ջորդանի ձեռքի բաժակը կանգ առավ օդում, չհասավ բերանին։
― Չէ, ― ասաց Էլ Սորդոն ու թփթփացրեց Ռոբերտ Ջորդանի ուսը։ ― Կատակում եմ։ Լա Գրանխայից է։ Անցած գիշեր լսեցի, որ անգլիացի դինամիտավոր է եկել։ Լավ է։ Շատ ուրախ եմ։ Վիսկի ճարեցի։ Քեզ համար։ Հավանո՞ւմ ես։
― Շատ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շատ լավ վիսկի է։
― Գոհ եմ, ― խնդմնդաց Սորդոն։ ― Դրա հետ լուրեր էլ եմ բերել։
― Ի՞նչ լուրեր։
― Մեծ զորաշարժեր են։
― Որտե՞ղ։
― Սեգովիայում։ Ինքնաթիռները տեսա՞ր։
― Այո։
― Վատ է, չէ՞։
― Վատ է։ Զորքերի տեղաշարժերը որտե՞ղ էին։
― Շատ զորք կար Վիլլակաստինի և Սեգովիայի արանքում։ Վալլադոլիդի ճանապարհին։ Շատ շատ էին Վիլլակաստինի և Սան Ռաֆայելի արանքում։ Շատ։ Շատ։
― Ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ է նշանակում։
― Մերոնք ինչ֊որ բա՞ն են պատրաստում։
― Հնարավոր է։
― Նրանք գիտեն։ Նույնպես պատրաստվում են։
― Հնարավոր է։
― Ինչո՞ւ այս գիշեր չպայթեցրիր կամուրջը։
― Հրամանն այդպես է։
― Ո՞ւմ հրամանն է։
― Գլխավոր շտաբի։
― Այդպես։
― Պայթեցնելու պահը կարևո՞ր է, ― հարցրեց Պիլարը։
― Շատ կարևոր։
― Բայց եթե զորքերն հիմա արդեն շարժվո՞ւմ են։
― Անսելմոյի միջոցով բոլոր տեղաշարժերի ու զորակուտակումների մասին զեկուցագիր եմ ուղարկելու։ Նա հիմա հսկում է ճանապարհին։
― Ճանապարհին հսկող ունե՞ս, ― հարցրեց Էլ Սորդոն։
Ռոբերտ Ջորդանը չգիտեր, թե իր ասածների որ մասն է նա լսել։ Այդպես է խուլ մարդու հետ գործ ունենալը։
― Այո՛, ― ասաց նա։
― Ես նույնպես։ Ինչո՞ւ հիմա չպայթեցնենք կամուրջը։
― Ինձ այդպես են հրամայել։
― Դա ինձ դուր չի գալիս, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Դա ինձ դուր չի գալիս։
― Ոչ էլ ինձ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Էլ Սորդոն թափ տվեց գլուխն ու մի կում էլ վիսկի խմեց։
― Ի՞նչ ես ուզում, որ ես անեմ։
― Քանի՞ մարդ ունես։
― Ութ։
― Կտրել հեռախոսալարերը, գրավել ճանապարհաշինության վարպետի տան պահակակետը և վերադառնալ կամուրջ։
― Դա հեշտ է։
― Այդ բոլորը կգրեմ կտամ։
― Մի՛ անհանգստանա։ Իսկ Պաբլո՞ն։
― Կկտրի ներքևի հեռախոսալարերը, կգրավի սղոցարանի պահակակետը, և կվերադառնա կամուրջ։
― Իսկ ինչպե՞ս ենք նահանջելու, ― հարցրեց Պիլարը։ ― Մենք յոթ տղամարդ ու երկու կին ենք և ունենք հինգ ձի։ Դուք ո՞նց եք, ― գոռաց Էլ Սորդոյի ականջին։
― Ութ մարդ և չորս ձի։ Faltan caballos, ― ասաց նա։ ― Ձիերը հերիք չեն։
― Տասնյոթ հոգի և ինը ձի, ― ասաց Պիլարը։ ― Բեռը չհաշված։
Սորդոն ոչինչ չասաց։
― Հնարավոր չէ՞ ձիեր ճարել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Էլ Սորդոյի առողջ ականջին։
― Այս մի տարի է, որ պատերազմ է, ― ասաց Էլ Սորդոն, ― ընդամենը չորս ձի ենք ձեռք գցել։ ― Նա ցույց տվեց չորս մատները։ ― Հիմա դու վաղվա համար ութ ձի ես ուզում։
― Այո՛, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդաանը։ ― Հիմա որ այստեղից հեռանալու ես, դրա համար եմ ասում։ Հարևաններից զգուշանալու կարիք չունես արդեն։ Զգոնությունն այլևս անհրաժեշտ չէ։ Չե՞ս կարող մի ութ ձի քաշել֊բերել։
― Կարելի է փորձել, ― ասաց Սորդոն։ ― Գուցե ոչ մի հատ չճարենք։ Գուցե ավելի լինի։
― Ձեռքի գնդացիր ունե՞ք, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Սորդոն գլխով արեց։
― Որտե՞ղ է։
― Բարձունքում։
― Ի՞նչ տիպի։
― Անունը չգիտեմ։ Սկավառակներով է։
― Քանի՞ սկավառակ ունեք։
― Հինգ։
― Լեզուն հասկացող կա՞։
― Ես։ Մի քիչ։ Շատ չենք կրակել։ Չենք ուզեցել աղմուկ բարձրացնել այստեղ, փամփուշտ փչացնել։
― Ես հետո կգնամ աչքի կանցկացնեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Նռնակներ ունե՞ք։
― Ինչքան ասես։
― Իսկ փամփո՞ւշտ, ամեն հրացանի քանի՞ հատ կլինի։
― Հարյուր հիսուն։ Գուցեև ավելի։
― Բայց մեզ էլի մարդիկ են հարկավոր։
― Ինչի՞ համար։
― Որպեսզի բավարար չափով ուժեր լինեն և պահակակետերը գրավելու, և կամուրջը կրակի տակ պահելու համար, մինչև որ ես վերջացնեմ գործը։ Այս եղածից երկու անգամ ավելի մարդ է պետք։
― Պահակակետերի մասին մի անհանգստանա։ Ժամը քանիսի՞ն է պետք։
― Լուսաբացին։
― Մի անհանգստանա։
― Եվս քսան հոգի ունենայինք՝ արդեն հանգիստ կլինեի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Լավը չկա։ Եղածները վստահելի չեն։ Ուզո՞ւմ ես։
― Ոչ։ Վստահելիները քանի՞ հոգի կլինեն։
― Երևի չորս։
― Ինչո՞ւ այդքան քիչ։
― Այդպես է։
― Մյուսները թող ձիերը պահեն։
― Ձի պահողները շաը վստահելի պետք է լինեն։
― Գոնե մի տասը հոգի լիներ, բավական էր։
― Չորս։
― Անսելմոն ասում էր հարյուրից ավելի մարդ կա այս սարերում։
― Լավը չեն։
― Իսկ դու ասում էիր երեսուն, ― դարձավ Ռոբերտ Ջորդանը Պիլարին։ ― Երեսուն հոգի, որոնց կարելի է ինչ֊որ չափով վստահել։
― Էլիասի տղերքը ո՞նց են, ― գոռաց Պիլարը Էլ Սորդոյի ականջին։
Նա գլուխը թափ տվեց։
― Լավը չեն։
― Տասը հոգի չե՞ս կարող ճարել, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
Սորդոն նայեց նրան իր անփայլ, դեղին աչքերով և գլուխը թափ տվեց։
― Չորս, ― ասաց ու ցույց տվեց չորս մատները։
― Քո տղաները վստահելի՞ են, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը և իսկույն էլ զղջաց, որ այդ հարցը տվեց։
Սորդոն գլխով արեց։
― Dentro de la gravedad, ― ասաց իսպաներեն, ― նայած վտանգի չափին։ ― Քմծիծաղեց։ ― Հը՞, վա՞տ են գործերը։
― Հնարավոր է։
― Ինձ համար միևնույն է, ― պարզ ու հասարակ, առանց որևէ պարծենկոտության շեշտի ասաց Էլ Սորդոն։ ― Ավելի լավ է չորս կարգին մարդը, քան հարյուր անպետքը։ Այս պատերազմում վատը ինչքան ուզես, լավն է քիչ։ Եվ օր օրի վրա ավելի է պակասում։ Իսկ Պաբլո՞ն, ― նայեց Պիլարին։
― Ոնց որ գիտես, ― ասաց Պիլարը։ ― Օր օրի վրա ավելի վատ։
Սորդոն ուսերը վեր քաշեց։
― Խմի՛ր, ― ասաց Սորդոն Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Ես կբերեմ իմոնց ու ևս չորս հոգի։ Դա կանի տասներկու։ Այս իրիկուն այդ ամենը կգտնենք։ Վաթսուն կտոր դինամիտ ունեմ։ Ուզո՞ւմ ես։
― Քանի տոկոսանոց է։
― Չգիտեմ։ Սովորական դինամիտ է։ Կբերեմ։
― Դրանով վերևի փոքր կամուրջը կպայթեցնենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հիանալի է։ Երեկոյան գալո՞ւ ես ներքև։ Բե՛ր, կարո՞ղ ես։ Թեև այդ կամուրջը պայթեցնելու հրաման չեմ ստացել, բայց կպայթեցնենք։
― Երեկոյան կգամ։ Հետո կգնամ ձիեր ճարելու։
― Իսկ ի՞նչ հույս կա։
― Կարող է։ Հիմա ուտել։
Տեսնես բոլորի՞ հետ է այս ձևով խոսում, ― մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Գուցե կարծում է, որ օտարականին այդպես ավելի հասկանալի է։
― Իսկ ո՞ւր ենք գնալու այս ամենն անելուց հետո, ― գոռաց Պիլարը Սորդոյի ականջին։
Սորդոն ուսերը թափ տվեց։
― Դա պետք է նախօրոք որոշել, ― ասաց կինը։
― Անշուշտ, ― ասաց Սորդոն։ ― Պետք է։
― Դա այնքան էլ հեշտ չէ, ― ասաց Պիլարը։ ― Պետք է ամեն ինչ լավ ծրագրել։
― Այո՛, կին, ― ասաց Սորդոն։ ― Քեզ ի՞նչն է մտահոգում։
― Ամեն ինչ, ― գոռաց Պիլարը։
Սորդոն քմծիծաղցեց։
― Պաբլոյից ես վարակվել, ― ասաց նա։
Ուրեմն միայն օտարականների հետ է նա պոչատ իսպաներենով խոսում, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Դե լավ է, վերջապես մի կարգին լեզվով ասված խոսք լսեցինք։
― Ո՞ւր պետք է գնանք, ի՞նչ ես կարծում, ― հարցրեց Պիլարը։
― Ո՞ւր։
― Այո՛, ո՞ւր։
― Տեղ շատ կա, ― ասաց Սորդոն։ ― Շատ տեղեր կան։ Գրեդոսը քեզ ծանո՞թ է։
― Այնտեղ շատ են լցվել։ Շուտով, հենց որ առիթ ունեցան, սկսելու են այդ տեղերը մաքրել։
― Այո։ Բայց ընդարձակ երկրամաս է, անմարդաբնակ։
― Շատ դժվար կլինի տեղ հասնելը, ― ասաց Պիլարը։
― Ամեն ինչ դժվար է, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Գրեդոս գնալն էլ նույնն է, ինչ ուրիշ տեղ։ Գիշերներն ենք ճամփա գնալու։ Այստեղ հիմա շատ ավելի վտանգավոր է։ Հրաշք էր, որ այսքան երկար ժամանակ կարողացանք մնալ այստեղ։ Գրեդոսն ավելի ապահով է։
― Գիտե՞ս ուր եմ ուզում գնալ, ― հարցրեց Պիլարը։
― Ո՞ւր։ Պարամե՞րա։ Բանի պետք չէ։
― Չէ, ― ասաց Պիլարը։ ― Ոչ մի Սիեռա դե Պարամերա։ Ուզում եմ գնալ Հանրապետություն։
― Դա էլ է հնարավոր։
― Ձերոնք կուզե՞ն գնալ։
― Այո՛։ Եթե ասեմ։
― Իմոնք՝ չգիտեմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Պաբլոն չի ուզենա, չնայած, ճիշտը որ ասենք, այնտեղ նա կարող է իրեն ավելի ապահով զգալ։ Զինվոր չեն տանի, տարիքն առել է, անշուշտ եթե համատարած զորակոչ չսկսվի։ Գնչուն էլ չի ուզենա գնալ։ Մյուսները չգիտեմ։
― Երկար ժամանակ որ այստեղ ոչինչ չի եղել, վտանգը չեն պատկերացնում, ― ասաց Էլ Սորդոն։
― Այսօրվա ինքնաթիռներից հետո կպատկերացնեն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց ինձ թվում է, որ Գրեդոսում դուք կարող եք ավելի լավ գործել։
― Ի՞նչ, ― ասաց Էլ Սորդոն և նայեց նրան իր բոլորովին անփայլ աչքերով։ Հարցադրման եղանակը բարեկամական չէր։
― Այնտեղից դուք կարող եք ավելի արդյունավետ հարձակումներ գործել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Այդպե՜ս, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Ծանո՞թ ես Գրեդոսին։
― Այո՛։ Այնտեղից դուք կարող եք հարձակումներ գործել երկաթգծի մայրուղու վրա։ Կարող եք գծերը պայթեցնել, ոնց որ մենք էինք անում մի փոքր հարավում՝ Էսթրեմադուրայում։ Այնտեղ գործելն ավելի ճիշտ կլինի, քան Հանրապետություն վերադառնալը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Դուք այնտեղ ավելի օգտակար կարող եք լինել։
Երկուսն էլ՝ և՛ Էլ Սորդոն, և՛ Պիլարը, լսում էին նրան ու մռայլվում։
Սորդոն նայեց Պիլարին, կինը նայեց Սորդոյին։
― Ասում ես ծանոթ ես, հա՞, Գրեդոսին, ― հարցրեց Սորդոն։ ― Իսկապե՞ս։
― Անպայման, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ինքդ ո՞ւր կգնայիր։
― Բարկո դե Ավիլայից այն կողմ։ Սրանից լավ տեղեր են։ Կարելի է հարձակումներ գործել և մայրուղու, և Բեխար֊Պլասենսիա երկաթուղու վրա։
― Դժվար գործ է, ― ասաց Սորդոն։
― Մենք այդ նույն երկաթուղու վրա ավելի վտանգավոր երկրամասում ենք հարձակումներ գործել, Էսթրեմադուրայում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Այդ ո՞վ՝ մենք։
― Էսթրեմադուրայի guerrillero<ref>Պարտիզան (իսպ․)։</ref>֊ների ջոկատը։
― Շա՞տ էիք։
― Մոտ քառասուն հոգի։
― Այն մի հոգին՝ թույլ նյարդերով ու տարօրինակ անունով նա՞ էլ էր այնտեղից, ― հարցրեց Պիլարը։
― Այո՛։
― Հիմա որտե՞ղ է։
― Մահացել է։ Ես քեզ ասել եմ։
― Դո՞ւ էլ ես այնտեղից։
― Այո՛։
― Հասկանո՞ւմ ես, չէ՞, թե ինչ եմ ուզում ասել, ― հարցրեց Պիլարը։
Դարձյալ սխալվեցի, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Ասացի, որ մենք ինչ֊որ բաներ իրենցից լավ ենք կարողանում անել, այնինչ Իսպանիայում չգրված օրենք է՝ քո սխրանքների և ունակությունների մասին չպետք է խոսես։ Շողոքորթելու փոխարեն սկսել եմ նրանց սովորեցնել, թե ինչ պետք է անեն և, ահա, զայրացրի։ Ինչ արած, գուցե կհանդուրժեն, գուցև ոչ։ Ինչ խոսք, որ Գրեդոսում նրանք ավելի օգտակար կարող են լինել, քան այստեղ։ Փաստ է, գնացքից հետո ոչինչ չեն արել։ Դա էլ Կաշկինն է կազմակերպել։ Այն էլ ո՞վ գիտի, թե ինչ թամաշա է եղել։ Ընդամենը մի շոգեքարշ են պայթեցրել ու մի քանի ֆաշիստ են սպանել, իսկ դրա մասին այնպես են խոսում, կարծես պատերազմի ամենավճռական իրադարձությունը լիներ։ Գուցե ամաչեն ու գնան Գրեդոս։ Գուցեև վերցնեն ու ինձ այնտեղից դուրս շպրտեն։ Մի խոսքով, հեռանկարը այնքան էլ վարդագույն չէ։
― Լսիր, Ingles, ― ասաց Պիալրը, ― նյարդերդ ո՞նց են։
― Շատ ամուր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ոնց որ պետք է։
― Գիտե՞ս ինչու եմ հարցնում, այն վերջին դինամիտավորը, որին ուղարկել էին այստեղ, լավ տեխնիկ էր, բայց նյարդերը շատ թույլ էին։
― Մեր մեջ էլ թույլ նյարդերով մարդիկ կան, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Չէ՛, վախկոտ չէր, այդպիսի բան չեմ կարող ասել, ― մինչև վերջ էլ իրեն լավ պահեց, ― շարունակեց Պիլարը։ ― Բայց շատ էր խոսում, տարօրինակ բաներ էր դուրս տալիս։ ― Ձայնը բարձրացրեց․ ― Ճիշտ չե՞մ, Սանտյագո, գնացքի դինամիտավորը մի քիչ տարօրինակ չէ՞ր։
― Algo raro, ― հաստատեց խուլ մարդը և կլոր, փոշեծծիչի անցք հիշեցնող աչքերն հառեց Ռոբերտ Ջորդանի դեմքին։ ― Si, algo raro, pero bueno:<ref>Այո, բավական տարօրինակ, բայց լավ (իսպ․)։</ref>
― Murio՛, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը խուլ մարդու ականջին։ ― Մահացել է։
― Ինչպե՞ս պատահեց, ― հարցրեց խուլը՝ հայացքը Ռոբերտ Ջորդանի աչքերից շրթունքներին իջեցնլով։
― Ես խփեցի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շատ ծանր վիրավոր էր, ճանապարհը չէր կարող անցնել, և ես խփեցի։
― Նա անընդհատ այդ մասին էր խոսում, ― ասաց Պիլարը։ ― Այդ մտքից չէր կարողանում ազատվել։
― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Նա անընդհատ այդ մասին էր խոսում, և իսկապես, չէր կարողանում ազատվել այդ մտքից։
― Como fue,<ref>Ինչպե՞ս եղավ (իսպ․)։</ref> ― հարցրեց խուլ մարդը։ ― Էլի՞ գնացք էր։
― Գնացքի պայթեցումից հետո էր, վերադառնում էինք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ամեն ինչ հաջող էր անցել։ Մութ էր, ճանապարհին հանդիպեցինք ֆաշիստ պարեկների, վազեցինք, կրակեցին, թիկունքից վիրավորվեց, բայց ոսկորը չէր վնասվել, փամփուշտը մտել էր թիակի տակ։ Երկար ժամանակ քայլում էր մեզ հետ, բայց վերքն այնպիսին էր, որ այլևս չկարողացավ գալ։ Չէր ուզում այդտեղ մնալ, և ես խփեցի։
― Menos mal, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Չարյաց փոքրագույնը։
― Իսկ դու վստա՞հ ես, որ նյարդերդ ամուր են, ― հարցրեց Պիլարը Ռոբերտ Ջորդանին։
― Այո՛, ― ասաց նա։ ― Վստահ եմ, նյարդերս ամուր են, և ես կարծում եմ, որ լավ կանեք կամրջից հետո գնաք Գրեդոս։
Խոսքը հազիվ էր վերջացրել, որ կինն սկսեց հայհոյանքների մի այնպիսի կեղտոտագույն տարափ տեղալ գլխին, կարծես հեյզերի հանկարծական ժայթքումից առաջացած սպիտակափրփուր տաք ջուր թափվեր։
Խուլն օրորում էր գլուխն ու հրճվանքով քմծիծաղում։ Նա երջանիկ օրորում էր գլուխը, Պիլարը տեղում էր իր հայհոյանքները, իսկ Ռոբերտ Ջորդանն աստիճանաբար համոզվում էր, որ ամեն ինչ հարթվում է։ Վերջապես կինն սկսեց հանդարտվել, ձեռքը տարավ ջրի կժին, բարձրացրեց, մի կում արեց և հանգիստ ասաց․
― Արի, Ingles, մեր հետագա անելիքների մասին մի խոսիր, եղա՞վ։ Վերադարձիր Հանրապետություն, աղջկադ էլ վերցրու հետդ ու մեզ էլ հանգիստ թող, ինքներս կորոշենք, թե այս սարերից որի լանջին ենք մեռնելու։
― Ապրելու, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Հանդարտվի՛ր, Պիլա՛ր։
― Ե՛վ ապրելու, և՛ մեռնելու, ― ասաց Պիլարը։ ― Ինձ համար վախճանը պարզ է։ Դու ինձ դուր ես գալիս, Ingles, բայց արի բերանդ փակի՛ր, քեզանից հետո թե մենք ինչ կանենք, մեր գործն է։
― Քո գործն է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Չեմ խառնվում։
― Բայց խառնվել էիր, ― ասաց Պիլարը։ ― Վերցրո՛ւ, հերատուկ փոքրիկ ջլթիկիդ և վերադարձիր Հանրապետություն, բայց նրանց երեսին, ովքեր օտարականներ չեն և սիրել են Հանրապետությունը տակավին այն ժամանակ, երբ քո բերանից դեռևս կաթի հոտ է գալիս, դռները մի՛ փակիր։
Պիլարը նորից էր ձայնը բարձրացրել, և արահետով բարձրացած Մարիան լսեց նրա վերջին նախադասությունը։ Աղջիկը գլխով ու մատով սկսեց զգուշացնել Ռոբերտ Ջորդանին, որպեսզի չմատնի իր գալը։ Պիլարը տեսավ, որ Ռոբերտ Ջորդանը ժպտում է ու նայում աղջկան։
― Այո՛, ― ասաց կինը աղջկան, ― ասացի։ Ասացի ջլթիկ։ Հենց դա է որ կա։ Վեր կացեք ու իրար հետ գնացեք Վալենսիա, մենք էլ կգնանք Գրեդոս այծի կոտոշ ուտելու։
― Թող ջլթիկ լինեմ, Պիլար, եթե ուզում ես, ― ասաց Մարիան։ ― Թե որ ասում ես, ուրեմն այդպես է։ Բայց հանդարտվիր։ Այդ ի՞նչ է պատահել քեզ։
― Ոչինչ, ― ասաց Պիլարն ու նստեց նստարանին։ Նրա ձայնն արդեն հանդարտվել էր, զայրույթի պահի մետաղի զրնգունությունը չքացել էր։ ― Չէ, դու այդպիսին չես։ Բայց ախր շատ եմ ուզում Հանրապետություն գնալ։
― Գնանք բոլորս իրար հետ, ― ասաց Մարիան։
― Ինչո՞ւ չէ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Որ Գրեդոսը սրտովդ չէ, գնանք։
Սորդոն քմծիծաղեց։
― Դեռ կտեսնենք, ― արդեն հանգստացած ասաց Պիլարը։ ― Մի բաժակ այդ տարօրինակ խմիչքից տվեք։ Բարկությունից կոկորդս շարքից հանեցի։ Դեռ կտեսնենք։ Օրը կգա կտեսնենք։
― Հասկանո՞ւմ ես, ընկե՛ր, ― սկսեց բացատրել Սորդոն։ ― Որ առավոտյան է լինելու, դա է դժվար։ ― Նա արդեն պոչատ իսպաներենով չէր խոսում, հանգիստ նայում էր Ռոբերտ Ջորդանի աչքերին և փորձում էր պարզաբանել խնդիրը։ Հիմա նա քիչ առաջվա կասկածոտ ու զննող կամ մարդկանց վերևից նայող ծեր զինվորականը չէր։ ― Ես հասկանում եմ, թե քեզ ինչ է պետք՝ պետք է ոչնչացվեն պահակակետերը և կրակի տակ պիտի պահվի կամուրջը, մինչև գործդ ավարտես։ Լրիվ հասկանում եմ։ Դա կարելի է հեշտությամբ անել մինչև լուսաբացը կամ նույնիսկ լուսաբացին։
― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Դու մի րոպեով գնա, հա՞, ― ասաց նա Մարիային, առանց նայելու նրան։
Աղջիկը հեռացավ այնքան, որ արդեն խոսակցությունը չէր լսում, նստեց գետնին ու ծնկներն առավ ձեռքերի մեջ։
― Հասկանո՞ւմ ես, ― ասաց Սորդոն։ ― Դա կանենք, այդտեղ դժվարություն չկա։ Բայց դրանից հետո օրը ցերեկով նահանջելը արդեն շատ լուրջ խնդիր է։
― Ճիշտ ես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես էլ եմ մտածել այդ մասին։ Ախր ինձ համար էլ է ցերեկ, չէ՞։
― Բայց դու մեկ հոգի ես, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Մենք շատ ենք, և մեկս մյուսից տարբեր մարդիկ։
― Կարելի է վերադառնալ ճամբար, հետո, երբ մութն ընկնի, թողնել֊հեռանալ, ― ասաց Պիլարը՝ բաժակը տանելով շրթներին ու նորից իջեցնելով։
― Դա էլ շատ վտանգավոր է, ― ասաց Էլ Սորդդոն։ ― Դա գուցե շատ ավելի վտանգավոր է։
― Պատկերացնում եմ, թե ինչ կարող է լինել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Գիշերով հեշտ կլիներ կամուրջը պայթեցնել, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Բայց որ ասում ես պետք է ցերեկով պայթեցնել, գործը բարդանում է, հետևանքները ծանր են լինելու։
― Գիտեմ։
― Չէի՞ր կարող գիշերով պայթեցնել։
― Եթե այդպիսի բան անեմ, ինձ կգնդակահարեն։
― Իսկ եթե ցերեկով անես, շատ հնարավոր է, որ քեզ էլ գնդակահարեն, մեզ էլ։
― Եթե կամուրջը պայթեցրի, իմ անձն արդեն կարևոր չէ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց ես ձեզ էլ եմ հասկանում։ Դժվար է ցերեկով նահանջելը։
― Անպայման, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Կփորձենք դրա ճարն էլ գտնել։ Բայց ես ուզում եմ, որ քեզ համար պարզ դառնա մարդկանց մտահոգության ու զայրույթի պատճառը։ Դու Գրեդոս գնալու մասին այնպես ես խոսում, կարծես դա ընդամենը զորախաղ լինի։ Եթե մենք Գրեդոս հասնենք, դա հրաշքի նման բան կլինի։
Ռոբերտ Ջորդանը ոչինչ չասաց։
― Լսի՛ր, ― ասաց խուլ մարդը։ ― Ես շատ եմ խոսում։ Պատճառն այն է, որ ուզում եմ իրար հասկանանք։ Հրաշքով է, որ մենք այստեղ կենդանի ենք մնացել։ Այդ հրաշքի համար մեղավորը ֆաշիստների ծուլությունն է ու հիմարությունը, ժամանակի ընթացքում նրանք դրանից կբուժվեն։ Ճիշտ է, մենք չափազանց զգույշ ենք եղել, այստեղ ոչ մի խռովություն չենք բարձրացրել, դա էլ է նշանակություն ունեցել։
― Գիտեմ։
― Բայց հիմա, այս գործից հետո պետք է հեռանանք այստեղից։ Իսկ նահանջը պետք է լավ ծրագրել։
― Անպայման։
― Այդպես, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Հիմա եկեք մի բան ուտենք։ Շատ խոսեցի։
― Դու երբեք այսքան երկար չէիր խոսել, ― ասաց Պիլարը։ ― Դա՞ է պատճառը, ― ցույց տվեց բաժակը։
― Չէ՛․․․ ― ասաց Էլ Սորդոն ու գլուխը շարժեց։ ― Վիսկիից չէ։ Մինչև հիմա այնպիսի հարց չէր եղել, որ անհրաժեշտություն զգացվեր երկար խոսելու։
― Ես գնահատում եմ քո օգնությունը, Հանրապետության հանդեպ քո հավատարմությունը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես հասկանում եմ նաև, թե կամրջի պայթեցման համար որոշված պահը ինչպիսի դժվար կացության առաջ է կանգնեցնում բոլորին։
― Այդ մասին չխոսենք, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Մենք այստեղ ենք, որպեսզի անենք այն, ինչ կարող ենք, բայց խնդիրը բարդ է։
― Թղթի վրա շատ պարզ է, ― քմծիծաղեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Այնպես է հաշվարկված, որ հենց որ հարձակումն սկսվի, կամուրջը պայթի, և ոչ մի նոր ուժ չկարողանա այս կողմն անցել։ Այնքա՜ն պարզ է։
― Ասեին, մենք էլ թղթի վրա մի բան անեինք, ― ասաց Էլ Սորդոն։ ― Մենք էլ թղթի վրա ծրագրեինք, կատարեինք։
― Թուղթը արյուն չի ծորա, ― Ռոբերտ Ջորդանը հիշեց ասացվածքը։
― Մանավանդ մի բանի համար շատ է պետք գալիս, ― ասաց Պիլարը։ ― Es muy util:<ref>
Շատ օգտակար է (իսպ․)։</ref> Պիտի ուզենայի քո հրամանները այդ նպատակի համար օգտագործել։
― Ես նույնպես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց պատերազմում դրանով երբեք չես հաղթի։
― Չէ, չես հաղթի, ― ասաց խոշոր կինը։ ― Ես էլ եմ այդպես կարծում։ Գիտե՞ք, թե իսկապես ինչ կուզենայի։
― Գնալ Հանրապետություն, ― ասաց Էլ Սորդոն։ Նա իր առողջ ականջը մոտեցրել էր Պիլարին։ ― Ya iras, mujer:<ref>Կգնաս, կին (իսպ․)։</ref> Ա՛յ պատերազմը կշահենք, և ամբողջ երկիրը Հանրապետություն կդառնա։
― Դե լավ, ― ասաց Պիլարը։ ― Իսկ հիմա, թե աստված կսիրեք, եկեք մի բան ուտենք։
