Changes
Մի ժամանակ բերդի լայնափեղկ դռնից թագակիրներ էին միայն ել ու մուտ անում, վահանավոր զինվորներով շրջապատված, ռազմական շեփորի գոռ հնչյունների տակ։
Հիմա պարսպի մայր դուռը կիսաքանդ էր ու նրանից ամեն օր ել ու մուտ էին անում պիոներական տան ժիր պատանիները, բերդի երբեմնի գոռոզ տերերի աճյունը ծածկող հողերի վրա փողեր հնչեցնելով։
Եվ մեր ժամանակի հաղթական մարդը գիտության լույսով որոնում էր այնտեղ, հողի շերտերում և մամուռ կապած քարերի վրա, ինչ որ անվթար ու անեղծ էր մնացել պատմության համար։
Բերդը պարփակող քարե պարիսպը փուլ էր եկել և Նոր Գառնին, կյանքով ու խնդությամբ լի, անարգել գրոհել էր բերդը։
Պարսպի մոտ իմ ընտրած դիրքից նկատում էի կիսաքանդ տաճարը և միտք անում այդ բոլորի մասին և հուզվում ու ոգևորվում միաժամանակ։
Փողոցում տեսա վարդագույն հովանոցով մի կին։ Նրան թևանցիկ էր արել Ծովիկը։
Իմ փոքրիկ բարեկամուհին, որին նկարել էի մի քանի օր առաջ, քայլերն ուղղեց իմ կողմը, իր հետ ձգելով երիտասարդ կնոջը․
― Քույրս է,― ասաց։
― Անահիտ Վահանյան,― ասաց Ծովիկի քույրը,― սեղմելով իրեն երկարած ձեռքս։
― Պրոֆեսոր Արամյանի օգնակա՞նը, այո՞, ուրախ եմ ծանոթանալուս։
Նրա դեմքի վրա շողաց մի հմայիչ ժպիտ։
Զգացի, որ ինձ ուղղված նրա հայացքի ջերմությունը ծավալվում է իմ կրծքի տակ կտրուկի բույրի պես։
Ուշադիր եղա նրան և համոզվեցի, որ չեմ տեսել մի ուրիշ կնոջ, ավելի գեղեցիկ աչքերով։
Գիտեր Գառնի այցելությանս նպատակը, պրոֆեսորից էր լսել։
― Աչքաթող մի անեք բերդը,― ասաց,― այնտեղ դուք հետաքրքիր բաներ կգտնեք նկարելու։ Անցցյալ օր տաճարն էիք նկարում, շատ ուրախացա, որ հնամենի այս մեհյանը սկսել է մեր նկարիչ արվեստագետների ուշադրությունը գրավել Մի ուրիշ օր էլ եմ տեսել Ձեզ, նկարչատուփն ուսից կախ գնում էիք դեպի․․․
― Հիշում եմ այդ օրը,― ընդհատեցի նրան,― Դուք օտարազգի կանանց հետ գետնախարսխի վրա էիք և ես գնում էի նկարելու գետի ձախափնյա բլուրները։ Այդ օրը ես չեմ մոռանա, շատ անհաջող էտյուդ արեցի։
Ծիծաղեց։ Գուցե նրա համար, որ մերկ բլուրներն էին իմ ուշադրությունը գրավել, երբ այնքան շատ հրապուրիչ բան կար բերդում նկարչի համար, գուցե և հիշեց այն րոպեն, երբ ամեն մեկս շուռ եկանք իրար նայելու համար։
Չգիտեմ։
Բայց նրա հետաքրքրությունը դեպի իմ գործն ու անձը, նրա խոսքի տաք շունչն ու հայացքի ջերմությունը այնպես էին ոգևորել ինձ, որ քիչ էր մնում ասեի․ «Այդ ձախողման օրից էլ սիրում եմ քեզ»։
=XI=
Էտյուդի գնալիս բերդում տեսա Անահիտին, աշխատանքային խալաթը հագին, գլխին ծղոտե լայնեզր գլխարկ։
Ուրախացա։
«Այսուհետև նրան հաճախ բերդում տեսնելու առիթ պիտի ունենամ»,― մտածեցի։
Այս ուրախ միտքը ամբողջ օրը չհեռացավ գլխիցս, իսկ խալաթ հագած կնոջ սիլուետը՝ աչքերիս առաջից։
Պատից կախ արած կտավներս դիտելիս հայացքս ընկավ Ծովիկի դիմանկարին։
Դիտեցի այն երկա՜ր, ուշադիր․․․
Հանկարծ նկարի վրա գույներն աղոտացան, աղջկա վարսերում բացվող ժապավենը քանդվեց, դարձավ վարդագույն հովանոց մի կնոջ գլխին, որին թևանցուկ էր արել Ծովիկը։
«Քույրս է»։
Նորից ականջիս հասան այս բառերը։
Սպիտակ տան լուսամուտներն այս գիշեր մութ են, իմ հոգում անանդորր է, կարծես թանկագին մի բան, երջանկության հազվադեպ մի առիթ, որ պետք է տրվեր ինձ, խլել են ինձնից, և ես թախծում եմ։
=XII=
Ամեն օր էտյուդի գնալիս բերդի մոտով եմ անցնում և ուրախանում այնտեղ տեսնելով Անահիտին։
Բանվորների աշխատանքային ժամին, տաճարի հարթության վրա բարձրացող մանրամաղ փոշու միջից ես որոշում եմ նրա գեղեցիկ հասակն ու հրճվում։
Երբեմն էլ բերդ եմ գնում ու քայլերս ուղղում դեպի տաճարը, որի սանդուղքի աստիճանների մոտ կանգնած զրուցում են պրոֆեսորն ու օգնականը։
Իմ այցելությունը ես ճգնում եմ հիմնավորել իբր հնագիտական պեղումների մասին բուռն հետաքրքրությամբ։
Ծերունի բարեկամս գովում է իմ հետաքրքրասիրությունը։ Ուրեմն անկեղծորե՞ն հավատում է ինձ․․․ չգիտեմ։ Բայց Անահիտը գիտե իմ այցելության պատճառը, նա զգում է, որ ինքն է իմ հետաքրքրության առարկան։
Ինձ տեսնելիս նրա գեղեցիկ աչքերը փայլում են։ Դեմքի վրա կարդում եմ նրա հոգու թաքուն խնդությունը։ Շրթունքների անկյունում ուրվագծվող ժպիտը զուր է աշխատում թաքցնել ինձանից։ Ես զգում եմ նրա սրտի ուրախ թրթիռը իմ այցի առթիվ․․․
Պրոֆեսորի բացակայությամբ Անահիտը առանձին մտերմություն է ցուցաբերում իմ նկատմամբ։ Աչքերի թավիշ հայացքը հառած ինձ, խոսում է արագ, հևիհև, և խոսքը զարմանալի ջերմ է։
Հոգիս շլանում է նրա գեղեցկությամբ։ Նրան նայելիս հարբում եմ, շունչս բռնվում է և լեզուս կապ ընկնում։
Երեկ զրույցի ժամանակ հարցրեց․
― Հավանո՞ւմ եք Գառնին։
― Գեղեցիկ է Գառնին,― ասացի։― Այս գյուղը իր պատմական բերդով, բնությունը իր աննման տեսարաններով այնպես են գրավել ինձ, որ ես որոշել եմ ավելի երկար մնալ, քան նախատեսել էի։
Անահիտը իմաստավոր նայեց ինձ ու ծիծաղեց։
Մի օր դիտող աչքերը պիտի նկատեն, որ իմ հաճախակի այցելությունը բերդ գիտական հետաքրքրությունից չի բխում։
Ինչպիսի պերճախոսությամբ էլ որ ուզենամ հիմնավորել հետաքրքրությունս հնագիտական մասունքների հանդեպ, իմ հաճախակի այցը հոգեբանորեն ու անսխալ մեկնաբանող մեկը պիտի լինի այնտեղ, և դա անշուշտ պրոֆեսորն է լինելու։
Այս միտքն է ահա, որ հաճախ ստիպում է ինձ հրաժարվել բերդ այցելելուց, երբ այնտեղ Անահիտի մոտ տեսնում եմ պրոֆեսորին։
Բերդում պրոֆեսորի ներկայությամբ Անահիտն ինձ ընդունեց որպես պատահական այցելու։
Ես նույնիսկ նկատեցի, որ նա զգուշորեն հեռացավ ինձնից և բավարարվեց միայն հեռվից գաղտագողի հայացք ուղղելով իմ կողմը։
Իմ ծերունի բարեկամը գիտի՞ արդյոք, թե ինչպիսի մեծ երջանկությունից է զրկում ինձ․․․
Լուսաբացին աքաղաղի ժիր կանչն է հասնում ականջիս․ զարթնում եմ։ Գյուղի փողոցներում երկարաձգվում է արոտի շտապող կովերի բառաչը։
Մթնշաղը փարատվել է արդեն, և առավոտյան լույսի աղոտ պայծառության մեջ երևում են դիմացի սարավանդի վրա ցիրուցան տներ։
Այնտեղ երկհարկանի փոքրիկ տունն է սպիտակ ներկած պատերով։
Հիմա, ուր որ է Անահիտը կերևա պատշգամբում, կբարևի ինձ հեռվից, մերկ բազուկը գլխից վեր՝ օդի մեջ շարժելով։
Ես գիտեմ նրա բարևի իմաստը։
Քիչ անց կգնամ բերդ։ Անահիտը այնտեղ կլինի։ Մինչև կիրակնօրյա այցելուների ժամանումը կզրուցենք տափարակ քարի վրա իրար կողքի նստած։
Այդ մեծղի տափարակ քարը մեր ժամադրավայրն է։
=XIII=
Էտյուդի գնացի հարավի այգիները, որ գյուղացիք ծիրանանոց են անվանում։
Արև֊արեգակ օր էր, երկինքը պայծառ, ջինջ ու թափանցիկ։ Շուրջս տեսանելի աշխարհը լողում էր լույսի հորդ ալիքներում։ Ես տոգորված էի պարզի, գեղեցիկի և վսեմի զգայությամբ, որ մեծ բնությունն էր ինձ ներշնչում։
Ծառերի զով սաղարթներում թռչունները ճռվողում էին աշխուժորեն, չգիտես, արևի՞ց, թե՞ ծիրանի բույրից հարբած։
Ծիրանանոցից ներքև, ձորի խորքում գետն էր գալարվում։ Ջրից դուրս եկած պատանիները ուրախ աղմկում էին պառկած ավազի վրա, հունիսի այրող արևի տակ։ Նրանց մերկ մարմինները շողում էին էբենոսի փայլով, հրապուրելով հեռվից իմ նկարչի աչքը։
Իջա ձորն ի վար դեպի գետը։ Սաղարթներից թափանցող արևի լույսը կաքավում էր գետի վրա, երբ ստվերները փոխառփոխ պատռվում էին ու կարվում իմ քայլերի առաջ։
Ծիրանանոցի բոլոր կողմերից հողի մշակները խմբվեցին սաղարթաշատ չինարի ստվերում։ Հանգստյան ժամ էր։
Ես թաքուն ուշադիր եղա մի աղջկա շարժումների։ Նա դանդաղում էր թփուտներում։ Միջահասակ էր, սևահեր ու նրբամարմին, քայլում էր եղնիկի վեհերոտ քայլքով և աչքերն անհանգիստ թարթում։
Գաղտնաբար ու սիրով դիտեցի նրա մերկ սրունքների լիքը բումբերը և զիստերի զգլխիչ կլորությունը քամուց տարուբեր շորի ծալքերում։
Մի մեղմ սուլոց լսվեց, և սուլոցի հետ մի կայտառ պատանի դուրս եկավ թփուտներից։ Աղջիկը ցնցվեց, տեսավ պատանուն, ժպտաց խելահեղորեն և․․․ ճառագայթի նման թրթռաց տղայի բազուկների մեջ։
Աչքերս շլացան․․․ երբեք ավելի հմայիչ պատկեր չէի տեսել։
Գետափում ավազի վրա երևում էին պատանիների մերկ մարմինները արևի շողերի տակ։
=XIV=
Նստել ենք տափարակ քարին ու զրուցում ենք։ Մեզ չեն խանգարում ժիր պատանի պիոներները, որոնք պարսպի մոտ փղեր են հնչեցնում։
Անահիտը ուրախ է, խոսում է արագ, հևիհև, և ջերմություն կա նրա բառերում․․․ Նոր է իմացել իմ մասին հաճելի նորությունը, երեկ երեկո միայն, և հիմա ուզում է ինձ հայտնել իր մեծ ուրախությունը այդ առթիվ․․․ Շտապում է․ արևն արդեն բարձրացել է հորիզոնի վրա և հիմա ուր որ է կերևան տաճարի կիրակնօրյա այցելուները, պրոֆեսորը քաղաք մեկնեց, ու նրանք տասնյակներով կշրջապատեն իրեն, խնդրելով պատմել տաճարի մասին, բերդի մասին, և կընդհատվի մեր զրույցը։
Անահիտը պրոֆեսորի մոտ գտել է արվեստի մի ժուռնալ, ուր դրվատական տողեր են եղել իմ հասցեին։
― Կարդա,― ասել է ծերունին,― տես թե ինչ բարձր գնահատական է տրված մեր սիրելի նկարչին։
Ու Անահիտը կարդացել է և ուրախացել։ Նրա համար սակայն ամենաուրախալին այն է եղել, որ քննադատը տաղանդավոր է կոչել նկարչին։
― Հիմա դու կհասկանաս անշուշտ, թե ինչու եմ ուրախ․․․ պարզ ասեմ, իմ հպարտությունը շոյվում է, երբ գովում են քեզ․․․
Այս բառերն արտասանելիս Անահիտի աչքերը բացկլտում են և արագ֊արագ թրաթում։
― Քննադատներն,― ասում եմ,― հաճախ սխալվում են իրենց գնահատություններում և հեղինակների նկատմամբ ոչ ճիշտ եզրակացությունների են հանգում։
Բողոքում է իմ առարկության դեմ և պնդում, թե իմ քննադատի գնահատությունը ճիշտ է․․․ Ժուռնալում անցյալ տարվա իմ կտավներից հինգ նկար է տպագրված եղել, որոնք իր ասելով համոզում են ամեն մի դիտողի։
Բացի այդ, ավելացնում է,― պրոֆեսորն էլ է համաձայն հոդվածագրի հայտնած մտքերին։
Անահիտի համար պրոֆեսորը աներկբայելի հեղինակություն է, և նրա կարծիքը մի անխաբ վկայություն իր սիրածին տրված գնահատականին։
― Հոդվածագիր մի կետում իրավացի է,― ասացի։
Անահիտի աչքերում զարմանք երևաց։
― Ի՞նչ, ուրեմն դու հոդվածը կարդացե՞լ էիր․․․
― Այո, ավելի քան երկու ամիս առաջ։
Անահիտը դժգոհեց ինձանից, որ հոդվածի մասին լռել եմ։
Հետո ուզեց իմանալ, թե հոդվածագրի եզրակացությունների որ կետն եմ ակնարկում։
― Հեղինակի այն եզրակացությունն,― ասացի,― որ ես իմ կտավներով հայ նկարիչ և Հայաստանի նկարիչ եմ։
― Իսկ դու կուզենայի՞ր այդպիսին լինել։
― Դա իմ երազն էր։
― Սակայն ինչ տարբերություն,― ասաց,― դու կարող էիր Սիբիրցի նկարիչ լինել և նույնքան տաղանդավոր։
― Այո,― ասացի,― եթե միայն Սիբիրում ծնված լինեի, բայց այն ժամանակ իմ կտավները ոչ թե հայկական լեռնաշխարհի, այլ սիբիրյան աշխարհի գույնն ու հրապույրը կունենային․․․ Եվ հիմա, որ իմ կտավներով իմ աշխարհն եմ պատկերում իր արևով, լույսով, բույրով ու թույնով, դա ինձ շատ է ուրախացնում։
Պարսպի մեծ դռան կողմից երևացին կիրակնօրյա այցելուներ։ Նրանք մոտեցան մեզ և շրջապատեցին Անահիտին։
Իրիկնադեմին Ծովիկն եկավ իմ բնակարանը և ինձ թեյի հրավիրեց։
― Քույրս խնդրեց չմերժել,― ասաց։ Եվ ուրախ հեռացավ համաձայնությունս առնելով։
Ժամը յոթին սպիտակ տանն էի, ուր ինձ ընդունեցին հարազատների ջերմությամբ։
― Մեր տանը,― ասաց մայրը,― Անահիտն ու պրոֆեսորը, նույնիսկ Ծովիկը, այնքան հաճախ են խոսել Ձեր մասին, որ շատ էի ցանկանում ծանոթանալ Ձեզ, և ահա վերջապես․․․ լավ է ուշ, քան երբեք, ուրախ եմ ծանոթանալուս համար, ես սիրում եմ արվեստագետներին։
Քիչ հետո տիկին Շողիկի հետ,― այդպես էր Ծովիկի մոր անունը,― նստեցինք զրույցի, մինչդեռ երկու քույրերը թեյասեղանի պատրաստություն էին տեսնում։
Վերջալույսի խաղաղ պահն էր, գյուղական երեկոյի անրջային անդորրության պահը։ Ծառերի բարձր կատարները դեռ լողում էին մայրամուտի արևի շողերում, ստվերները լայն շերտերով բարձրանում էին բլուրների կողնիվեր, և մութը տակավ խտանում էր երկրի վրա։
Ես լսում էի Ծովիկի մորը։
Հիսունի մոտ միջահասակ կին էր, վաղաժամ այրիացած և տանջված կնոջ տրտում աչքերով։
Տասը տարի առաջ ամուսինը զոհվել էր ռազմաճակատում և այդ տարին ծնվել էր Ծովիկը։
― Նա հայր չի տեսել,― ասաց,― և զարմանալի նման է ամուսնուս, այնպես որ Ծովիկին տեսած՝ հորը տեսած։
Դժվարությամբ էր մեծացրել որբերին։ Ամուսնու մահվան տարին Անահիտը հազիվ տասնյոթ տարեկան, քնքուշ ու նիհար աղջիկ էր, անընդունակ դաշտային աշխատանքի։
― Անհայր երեխա մեծացնելուց դժվար բան չկա աշխարհում,― ասաց,― դառը և դժվար տարիներ էին։ Ծովիկը մեծացավ դաշտային մսուրներում, բայց Անահիտիս մի օր էլ չկտրեցի դասերից Տասը տարի է անցել, տասի տարի, միան ասելն է հեշտ, մինչև որ Անահիտը մեծացավ, զորացավ մարմնով ու աճեց խելքով, գիտությամբ պրոֆեսորի ձեռքի տակ։― Պրոֆեսորն Անահիտին ուղղակի հայրություն արեց․․․― եզրակացրեց տիկին Շողիկը, մենք երախտապարտ ենք նրան։
Հետո մայրական հպարտությամբ ասաց․
― Շուտով դիսերտացիա կպաշտպանի և կմոռացվի անցյալի դառնությունները։
Թեյի ժամանակ Անահիտը, փոքրիկ աղջկա քմահաճությամբ պահանջեց, որ ինքը մենակ սպասարկի սեղանը։
― Ես ուզում եմ,― ասաց,― սիրելի նկարչին ցույց տալ իմ ամբողջ տնարարական շնորհքը։
Ու հենց այդ րոպեին խմորեղենով լիքը ափսեն շուռ եկավ սեղանի վրա։
Բարձրացավ ընդհանուր քրքիջ։
― Այ քեզ տնարարական շնորհք,― ասաց մայրը ներողամտաբար ժպտալով։
Թեյից հետո Ծովիկը քնեց և մայրը նրան ննջասենյակ տարավ։
Մենք սկսեցինք զրուցել պրոֆեսորի գիտական աշխատությունների, բերդի պեղումների և Անահիտի դիսերտացիայի պաշտպանության մասին, որ տեղի էր ունենալու շուտով։
Անահիտը առանձին ոգևորությամբ էր խոսում պրոֆեսորի հմտության մասին որպես գիտնականի, ինչպես նաև նրա հայրենասիրական զգացումների մասին, որպես քաղաքացու։
Գիշերը ժամեր շարունակ երազեցի Անահիտին և քունը մոտ չեկավ աչքերիս։ Առավոտյան անհամբեր սպասում էի, թե երբ պիտի տեսնեմ նրան։ Հիշում էի նախորդ օրվա երեկոն և հարբել էի նրանով։
Գետի եզերքին նստել էինք ընկած ծառի կոճղի վրա, այնտեղ, ուր մի օր տեսել էի Ծովիկին իր ուլի հետ։
Ձորի կածաններում իմ մոլորված օրվա վերհուշը, Ծովիկը և նրա ուլը անասելի ուրախություն պատճառեցին մեզ․ և մենք երեխաների նման, որ չնչին բաներով ոգևորվելու գաղտնիքն ունեն, նստեցինք ընկած ծառի կոճղին ու երջանկորեն ծիծաղեցինք։
Արևը վաղուց մայր էր մտել, երկնքում փայլում էին աստղերը և իրիկնային հովաշունչ քամին խաղում էր սաղարթների հետ։
Գյուղից ոչ մի ձայն չէր հասնում մեզ։ Մենք տեսնում էինք հեռվի լույսերը, իսկ վերևից, սարավանդի բարձրությունից մեզ վրա հսկում էր տաճարի խորհրդավոր ու մռայլ ուրվագիծը։
Ձորի գաղտնապահ առանձնության մեջ, սաղարթների գգվող սոսափի ներքո մենք մեզ զգում էինք ժամանակից ու տարածությունից դուրս և գինով էինք սիրով։
Գիշերը քունը մոտ չեկավ աչքերից․․․
=XV=
Պրոֆեսոր Արամյանը եկավ նկարներս դիտելու։ Հուլիսյան շոգ կեսօր էր, և ես պատշգամբում աշխատում էի կիսավարտ մի նկարի վրա։ Նրա գալն ինձ շատ ուրախացրե, ես նրան ցույց տվի իմ կտավները։ Այդ կտավներից քչերն էին ավարտված, շատերը էտյուդներ էին, ապագա կոմպոզիցիոն աշխատանքի համար ընտրված տեսարաններ։
Պրոֆեսորը դիտեց կտավներս, հարցեր տվեց ու բացատրություններ լսեց։ Սրտի թրթիռով նայում էի նրան, դեմքի արտահայտությունից գուշակելու համար նրա ստացած տպավորությունը։
― Ես արվեստի քննադատ չեմ,― ասաց,― դա դժվար գործ է, և ես դրա շնորհքը չունեմ, ես սոսկ դիտող եմ, մի մարդ, որ սակայն սիրում է նկարչությունը։ Ամեն մի ընթերցող,― շարունակեց նա,― առանց քննադատ լինելու տպավորություններ է ստանում իր կարդացած գրքից և ըստ այնմ գնահատում գործը։ Ահա պատշգամբի ճաղերին հենած Ձեր գեղեցիկ կտավները ինձ համար բաց գիրք են, բնությունը պատկերող մի խորհրդավոր գիրք, որի ընթերցողն եմ ես հիմա և ուզում եմ ահյտնել հեղինակին, ընթերցողի, բայց ոչ քննադատի իմ տպավորությունները։
Հետո պրոֆեսորը մի քանի նկարների մասին առանձին դիտողություններ անելով, ասաց իմ կտավներում նկատելի է այն յուրահատուկը, որ տիպական է դարձնում իմ վրձինը։
― Ես համաձայն եմ,― ասաց,― քո քննադատի հետ, որի հոդվածը կարդացել եմ ամիսներ առաջ արվեստի ժուռնալում։ Նա քեզ անվանում է Հայաստանի նկարիչ։ Այո, դու Հայաստանի նկարիչ ես։ Նույնիսկ այս կտավները, որոնք դեռ ամբողջական գործեր չեն, մեր արևի փայլն ու ջերմությունն ունեն։ Ահա այս է, որ ուրախացրել է քո քննադատին և ուրախացնում է ինձ ու բոլոր նրանց, որոնք սիրում են արվեստը։
Վերջում մի խորհուրդ եմ ուզում տալ քեզ․
― Դու հարավի արվեստագետ ես, պահպանիր քո վրձինը ապագա բոլոր հրապուրիչ փորձություններից, որոնք կարող են խլել նրանից նրա ջերմությունն ու հրապույրը։
Պրոֆեսորը մեկնեց։ Նրա խորհուրդը ինձ խորհրդավոր, բայց իմաստուն թվաց։
=XVI=
Երեկ գիշեր, ուշ ժամին, ես նկարեցի Անահիտին, և նա չիմացավ, որ ես նրան նկարեցի։
Գյուղում վաղուց ճրագները հանգել էին։ Գիշերային լռության մեջ գետն էր աղմկում, ու ծղրինդներն էին ծղրտում։
Ինչպես միշտ, այս գիշեր էլ ես տեսա Անահիտին իմ սրտի աչքերով, այնքան պարզ, ինչպես որ կտեսնեի բաց աչքերով, եթե նա կանգնած լիներ ինձ մոտ, արևի լույսի տակ։
Նույն քաղցր աղջիկն էր, ինչպես միշտ նրբամարմին ու ծիծաղկոտ Անահիտը, հայացքը ջինջ, ճակատը պայծառ, իմաստության և խոհականության կնիքը վրան։
Մուգ շագանակագույն վարսերը թրթռան ալիքներով իջնում էին քունքերն ի վար, շեշտելով դեմքի վարդագույն թափանցիկությունը։
Նա կանգնեց իմ դեմ, ժպիտը երեսին, իրանը ուղիղ, կուրծքը բարձր․․․ Եվ լուսաշող աչքերը, որոնք ինձ էին հառած, խելահեղ արեցին ինձ իրենց անուշ թախիծով։
― «Նկարիր ինձ,― ասաց,― դու որ գույների ազնիվ ճաշակն ունես, նկարիր ինձ այնպես, որ դեմքիս վրա և աչքերիս մեջ ցցոլան հոգուս թաքուն խինդն ու երազանքը»։
Եվ ես նկարեցի նրան, ու նա չիմացավ այդ։
Նկարում էի և հետը զրույց անում։
«Այսօր իրիկնադեմին,― ասացի նրան,― էտյուդից վերադառնալիս տեսա քեզ, երբ դու դուրս էիր գալիս պարիսպի դռնից պրոֆեսորի հետ, որին թևանցուկ էիր արել»։
«Դուք երկուսով չնկատեցիք ինձ, իսկ ես աշխատեցի չերևալ ձեզ, չնայած առիթն այնքան պատեհ էր հանդիպելու քեզ, և ես բուռն կերպով ցանկանում էի այդ»։
«Կարող էի քայլերս արագացնել և հասնել ձեզ, բայց չարեցի, և դուք անցաք իմ նախանձավառ հայացքի առջևով»։
«Ներիր ինձ․․․ Բայց ես չեմ կարող չխոստովանել, որ նախանձում էի պրոֆեսորի երջանկությանը»։
Ես լռեցի, նա ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա, ես ամաչեցի, և ափսոսանքի ու զղջման տանջող մի զգացում համակեց ինձ։
Հետո նորից շարունակեցի նկարել․․․
«Գլուխդ աջ թեքիր,― ասացի,― այդպես կիսադեմ վարսերդ ավելի հորդ ալիքներով են իջնում քունքերդ ի վար․․․―
«Ես սիրում եմ դիտել դեմքդ գանգուրների ալիքների մեջ»։
Լուսացել էր։ Ճրագը հանգցրի։ Ես մատիտով արված նկարն ավարտել էի։
Անահիտը ժպտում էր ինձ արևի առաջին ճառագայթների տակ։
=XVII=
Առավոտից մինչև երեկո հնձվորների մոտ էի։
Չհագեցող ուրախությամբ դիտեցի հասուն հասկերի ալեկոծումն արտերում և հատիկների դեղին հոսքը կոմբայններից։
Ձորում, ուր իջել էի ճեպանկարներ անելու, մի երիտասարդ կոմբայնավար տեսա։ Հովանալու համար լողացել էր գետում և ավազի վրա կանգնած խոնավ մարմինն էր չորացնում։
Նրա գեղեցիկ մարմինն արևի ճառագայթների տակ շողշողում էր մաքուր պղնձի փայլով։
Հասակը նուրբ էր, սլացիկ, բազուկներն ու սրունքները ջլապինդ, զիստերը մկանուտ և կուրծքը թեթևակի մազոտ։
Անկարելի էր տեսնել նրա գեղեցիկ հասակը, լայն ուսերը լիքը իրանի ներդաշնակ կաղապարումով և անտարբեր հանդիսատես լինել այդ շքեղ պատկերի։
«Եթե ճիշտ է, որ արվեստի իսկական առարկան մարդկային մարմինն է,― մտածեցի ես,― ապա պետք է, որ այս գեղեցիկ կազմվածքի առջև գլուխս երկյուղածությամբ խոնարհեմ»։
Մոտեցա կոմբայնավարին և ողջունեցի։
Երիտասարդ կոմբայնավարի գեղեցկությունն իր մերկությամբ գայթակղեցրել էր ինձ և ես առաջարկեցի նրան նկարել։
― Թույլ կտա՞ս նկարեմ քեզ այս վիճակում, ինչպես որ կաս,― ասացի։
― Այսպես մե՞րկ,― հարցրեց զարմացած։
― Այո,― ասացի,― հենց այսպես մերկ, ինչ կա որ։ Գեղեցիկ կառուցվածքը, որ դու ունես, իմացիր, աստվածային պարգև է, պետք է այն ցուցադրել մարդկանց և ոչ թե թաքցնել։ Դու բնության երջանիկ պարգևն ես, քեզ նման շքեղ մարմնական կառուցվածք ունեցող երիտասարդը իր նմանների մոտ հպարտանալու իրավունք ունի, անմիտ բան է ճանաչվելու երկյուղը, որ քեզ շփոթության և վարանումի է մատնում։
Համաձայնեց։
Ուրախությանս չափ չկար։ Գառնիում առաջին անգամն էր ինձ հաջողվում մերկ բնորդ ունենալ։
Կոմբայնավարի մարմնի արձանային կառուցվածքը հմայել էր ինձ, և ես կախարդված էի նրանով, ինչպես արիսպագոսյան հույները անառակ ու աստվածային ֆրինեի մերկությունը դիտելիս։
Նկարում էի, հափշտակությամբ էի նկարում և կտավի վրա գույները երգում էին։
Երեկոյան գյուղ վերադարձա հետիոտն։ Մերժեցի վարորդների հրավերը։ Հով երեկո էր, բեռս էլ ինչ էր որ, մի կտավ միայն։ Ինձ հաճելի էր մտքերիս հետ առանձին լինել։
Ուրախությունից չէի զգում ոչ հոգնածություն, ոչ քաղց։
Արևը մայր էր մտել։ Արևմուտքի հորիզոնում ցիրուցան ամպեր էին բոցավառվում։ Դաշտերից դեպի գյուղ էին շարժվում ցորեն բարձած մեքենաները, նրանց հանդարտ աղմուկը խաղաղության երգի պես էր հնչում իմ հոգում։
Ստվերներն իջնում էին հանդարտորեն։ Շուտով երկնքում երևալու էին առաջին աստղերը, ճամփի վրա թափթփված հարդը փայլում էր իրիկնային կիսալույսի մեջ, ինձ հիշեցնելով հարդագողի ճամփան երկնքում։
Կտավը, որ կախ էի տվել ուսիցս, ամեն քայլափոխի խփում էր կողքիս, ինձ հիշեցնելով օրվա իմ հաղթանակը։ Գյուղը հեռու չէր։
=XVIII=
Ամբողջ օրը տանը աշխատեցի էտյուդների վրա։ Երեկոյան գնացի գյուղի զբոսայգին, ուր նվագախումբը ուրախ ողանակներ էր նվագում։
Զով երեկո էր։ Մի անկյունում առնձնացած դիտում էի երեխաներին, որոնք խաղում էին ծառուղիներում, ծիծաղում էինք, քրքջում երջանկորեն։
Այգում երկար մանցի։ Երեխաները գնացին ծնողների հետ, և նվագախումբը լռեց։ Մնացին փոքր թվով ծերունիներ միայն։
Ես մտադրվեցի դուրս գալ այգուց, երբ հանկարծ տեսա Անահիտին, ինձանից ոչ հեռու, ծառի բնին հենված։ Նրան երեք օրից ի վեր չէի տեսել։
Աչքի պատրանք կարծեցի։ Բայց նա էր, լսեցի ձայնը, որ իմ անունն է տալիս։
― Շավա՛րշ․․․
Շտապեցի մոտը և ձեռքերն առա ափերիս մեջ։
Այս կիսախավարը անկյունում ինձ գտնելու համար պետք է երկար շրջված լիներ այգում։
Տանտիրուհուցս էր իմացել, որ զբոսայգում եմ և եկել էր ինձ գտնելու։
― Այսօր շատ էի ուզում տեսնել քեզ,― ասաց,― որովհետև․․․
Շունչը կտրվեց և շրթունքները փակվեցին հանկարծ, իրենց արանքում պահելով բառեր, որոնց միտքը կռահեցի իսկույն ձայնի թրթռուն շեշտից և աչքերի փայլատակող արտահայտությունից։
Ես իմ մտքում լրացրի նրա չարտասանած բառերը․
«Որովհետև կարոտել էի քեզ․․․»
Դուրս եկանք այգուց և թևանցուկ քայլեցինք կիսախավար փողոցներով։
Իրիկնային մեղմ քամին խաղում էր ծառերի սաղարթների հետ, որոնց բացվածքից երևացող երկնքի լուսակապույտ պաստառի վրա քթթում էին ամառային գիշերվա աստղերը՝ սիրող աչքերիս պես։
Գյուղում ճրագները հագնել էին, փողոցներում երթևեկությունը դադարել։
Տներից երբեմն լսվում էին զարթնող մանկան սուր ճիչը, որ դանակի պես կտրում էր գիշերային լռությունը, և ուր ընդհատաբար որոտագին պայթում էր հեռավոր գամփռի բամբ հաչոցը։
Երբեք այնպես երջանիկ չէի եղել, ինչպես այդ երեկո․ ինձ թվում էր, որ շուրջս ամեն ինչ դրախտային էր․ տերևների մեղմ սոսափը, մթան մեջ փայլող ծաղիկների արբեցնող բույրը, երեկոյի հովաշունչ քաղցրությունը և աստղերի արծաթ ժպիտը, որ խաղաղության պես մեղմ ու քնքուշ ցոլում էր երկնքում։
Այդ երեկո ես խելագարի պես սիրահար էի։ Իմ եսը ձուլվել էր Անահիտի էության հետ, նա էր ակունքը իմ բոլոր ուրախ և արբեցնող զգայությունների։
Իմ բնակարանի մոտ էինք, երբ Անահիտն սկսեց ոգևորութամբ պատմել այն տպավորությունների մասին, որ պրոֆեսորը ստացել էր իմ կտավներից։
Միասին բարձրացանք իմ բնակարանը։
Սենյակում բոլոր կտավներս փակ էին, միայն կոմբայնավարի կտավն էր բաց, որ հենել էի պատին, որպեսզի չորանա։
Անահիտի հայացն իսկույն ընկավ այդ կտավին։
Դիտում էր լուռ ու երկար։ Հիացական արտահայտություն կար աչքերում։
― Դու գույների իսկական կախարդ ես,― առանց հայացքը կտավից հեռացնելու ասաց նա․․․
Հետո հանկարծ դառնալով ինձ․
― Իսկ ինձ ե՞րբ ես նկարելու։
Վարանեցի․ ասե՞լ արդյոք․․․
Դժգոհ իմ լռությունից հարցը կրկնեց։
― Ես քեզ նկարել եմ,― ասացի։
― Ի՞նչ,― ասաց սիրուն աչքերը մթնեցնելով,― կատա՞կ ես անում։
― Ես քեզ շարունակ տեսել եմ հոգուս աչքերով և նկարել եմ, զարմանո՞ւմ ես։
― Բանաստեղծական է, բայց․․․
― Չէ՞ որ,― կտրեցի նրա խոսքը,― հոգին աչքեր ունի, որով սիրողներն են միայն տեսնում։
Անահիտը մոտեցավ ինձ, գլուխը հենեց ուսիս և ուրախ ասաց․
― Այո,― հոգու աչքերով միայն սիրողներն են տեսնում։
Հետո մի քայլ ետ գնաց ու եռանդով ասաց․
― Բայց ես ուզում եմ տեսնել իմ նկարը կտավի վրա, քո հոգու աչքերով պատկերված։
― Մոտեցիր սեղանին,― ասացի,― և բաց արա պատին հենած մեծ ալբոմի առաջին էջը։
Անահիտը վարանումով մոտեցավ սեղանին, բաց արեց ալբոմի առաջին էջը, դիտեց նկարը և հանկարծ ուրախության ճիչով ետ դարձավ, թևերը լայն բացած եկավ դեպի ինձ և բազուկները պինդ փաթաթեց վզիս։
=XIX=
Երեկոյան երկար սպասեցի Անահիտին և նա չեկավ։ Ես դուրս եկա այգուց և վերջին մարդու հետ տխուր ու դառնացած վերադարձա տուն։
Տարակույսի ու կասկածանքի րոպեներ ունեցա։ Անսպասելի հյուրե՞ր են ունեցել, թե՞ անակնկալ հիվանդություն․․․
Գիշերը երկար ժամանակ զանազան ենթադրությունների ու կասկածների մեջ էի և քունը մոտ չեկավ աչքերիս։
Առավոտ շուտ փողոց իջա, չգիտենալով ուր գնալ։ Որոշել էի նույնիսկ չանցնել բերդի մոտով, ներս մտնելու փորձությունը չունենալու համար։
Պարզպաես վշտացել էի Անահիտից։
Սակայն սրտիս խորքում զգում էի, որ խիստ եմ դատում։ Եվ քանի մտածում էի այդ մասին, այնքան ավելի էր բորբոքվում իմ մեջ նրան տեսնելու ցանկությունը։
Եվ քայլերս ուղղեցի դեպի բերդ։
Պիոներական տան մոտ տեսա պրոֆեսորին։ Նախորդ երեք օրերին նա Գառնիում չէր, իսկ այսօր առավոտյան այդպես շուտ Երևանից եկած չէր կարող լինել․
Շտապեցի նրա մոտ։
― Այս առավո՞տ եք եկել,― հարցրի։
― Ոչ,― ասաց,― երեկ երեկոյան։
Եվ խնդրեց իրեն ուղեկցել մինչև բերդ։
Տաճարի մոտ հավաքված բանավորներն սպասում էին պրոֆեսորին։ Անահիտը բերդում չէր․
Պրոֆեսորը հագավ վերնաշապիկը և նստեց աթոռակին, որ նրա համար միշտ հետներն ունեին բանվորները։ Հետո բրիգադիրին հրահանգելով պեղումը շարունակեց տաճարի հյուսիս֊արևելյան կողմի ուղղությամբ և ապա դառնալով ինձ ասաց․
― Անահիտի մասին ուրախ լուր ունեմ քեզ հաղորդելու։
Ես, որ մտահոգված էի Անահիտի բացակայությամբ, մեծ հետաքրքրությամբ սպասեցի պրոֆեսորի ուրախ լուրին։
― Շուտով,― ասաց,― Անահիտը կմեկնի Մոսկվա, դիսերտացիա պաշտպանելու։
Նրա անակնկալ մեկնումի լուրը այնպես հուզեց ինձ, որ չկարողացա լսել հետագա բացատրությունների մանրամասնությունները։
― Այդ ե՞րբ է լինելու,― հարցրի,― չիմանալով ինչպես ընդունել լուրը։
Հետո առանց պատասխանի սպասելու․
― Նա ինձ չի ասել, որ պաշտպանությունը տեղի է ունենալու Մոսկվայում։
Ձայնս այնպես կերկերուն էր և հուսահատորեն նվազ, որ պրոֆեսորը փոխանակ ուղղակի պատասխանելու, մի պահ ուշադիր նայեց ինձ և ապա ասաց․
― Անահիտը չէր կարող վաղօրոք ասել քեզ, որովհետև ինքն էլ չգիտեր, թե որտեղ է լինելու պաշտպանությունը, Երևանո՞ւմ, թե՞ Մոսկվայում։ Ամիսներ շարունակ ակադեմիան բանակցությունների մեջ էր Մոսկվայի հետ, աշխատում էինք, որ պաշտպանությունը լինի Մոսկվայում, այդ և՛ իմ, և՛ Անահիտի ցանկությունն էր, դժվարություններ կային, որոնք նոր միայն հարթվեցին։
― Ե՞րբ է մեկնելու,― հարցրի ես։
― Պաշտպանությունը նշանակված է սեպտեմբերի չորսին, երկուշաբթի օր,― ասաց պրոֆեսորը,― այնպես որ Անահիտը կմեկնի օգոստոսի վերջերին։
― Իսկ ե՞րբ կվերադառնա։
― Վերադառնալու մասին չգիտեմ։ Վստահ եմ, որ մեծ հաջողություն է ունենալու, պաշտպանությունից հետո գուցե անհրաժեշտ լինի ևս մի քանի ամիս մնալ նոր ուսումնասիրությունների համար, ինչ որ ես կարևոր եմ համարում, գուցե և պահեն նրան Մոսկվայում, այնպես որ ես դժվարանում եմ ասել, թե երբ կվերադառնա։
Ոտքի ելա։
― Պետք է շտապեմ շնորհավորելու Անահիտին,― ասացի,― և հրաժեշտ տվի պրոֆեսորին։
=XX=
