Changes
― Պետք է շտապեմ շնորհավորելու Անահիտին,― ասացի,― և հրաժեշտ տվի պրոֆեսորին։
=XX=
Պրոֆեսոր Արամյանի վերջին բառերը ինձ սաստիկ հուզել էին․ «Գուցե նրան պահեն Մոսկվայում․․․»
Ես գիտեի, որ Անահիտը պատրաստվում էր գիտական աստիճան ստանալ, և հաճախ ուրախությամբ էի մտածել այն օրվա մասին, երբ ներկա պիտի լինեի նրա դիսերտացիայի պաշտպանությանը Երևանում։
Եվ այդ օրվա հուզումնալից արարողությունների հետ կապված քաղցր պատկերները տոգորել էին երևակայությունս։
Իսկ հիմա, պաշտպանությունն, ահա, փոխադրվում է հեռու, և սահմանված ժամկետից էլ մի քանի օր առաջ․․․ իսկ վերադա՞րձը, քանի՞ օրից, ե՞րբ, արդյո՞ք․․․
Տիկին Շողիկը բաց արեց դուռը և ինձ դիմավորեց խնդության ժպիտը երեսին։
― Իմացե՞լ եք։
― Իմացել եմ,― ասացի,― որ շուտով կորցնելու ենք Անահիտին։
― Կորցնելո՞ւ, ինչո՞ւ․․․
― Չէ՞ որ Մոսկվա է գնալու շուտով։
― Հա, այդ իմաստո՞վ եք ասում, ճիշտ է շուտով, երեկ պրոֆեսորի հետ որոշեցին, որ Անահիտը մեկնի օգոստոսի 25֊ին։
― Դրա համար,― ասացի,― նախ շնորհավորում եմ ձեզ,― և համբուրելով ձեռքը, շարունակեցի․― ես եկել եմ շնորհավորելու Անահիտին, տա՞նն է։
― Տանն է,― ասաց,― քնել է, ուրախությամբ կարթնացնեի, բայց խստիվ պատվիրել է հանգիստ թողնել իրեն, ողջ գիշեր չի քնել։
― Ուրախությունի՞ց․․․
― Էդ էլ կա, իհարկե, բայց երեկ երեկոյան շատ անհանգիստ էր, գլխացավ ուներ, ուզում էր զբոսայգի գնալ հովանալու, բայց որ պրոֆեսորը մեր տանն էր, անհարմար էր տնից դուրս գալ։
Ես հրաժեշտ տվի տիկին Շողիկին։
Առավոտյան գնացի բերդ և շնորհավորեցի Անահիտին մոտալուտ պաշտպանության համար։
Ուրախացավ։ Սակայն նրա սրատես աչքերից չվրիպեց իմ անտրամադիր լինելը։ Նա զգաց, որ ուրախ երևալու իմ ճիգերը բռնազբոսիկ են։
― Ես նկատում եմ,― ասաց,― որ դու սպասածս ոգևորությամբ չես դիմավորում պաշտպանության համար ինձ եղած հրավերը։
― Երկա՞ր ես մնալու Մոսկվայում,― հարցրի,― առանց պատասխան տալու իր դիտողությանը։
Դեմքին զարմանքի արտահայտություն երևաց, ծիծաղեց․ գուշակել էր միտքը։
― Ոչ,― ասաց։
― Հուսով եմ, որ դա երկար չի տևի և մինչև վերադարձդ կլինեմ Գառնիում։ Բայց եթե հանկարծ ընդմիշտ մնաս Մոսվկայում․․․
Անահիտը մի րոպե շփոթվեց։
― Ո՞վ է քեզ այդպիսի միտք ներշնչել․․․
― Ոչ թե միտք, այլ կասկած,― ընդհատեցի նրան։
― Իսկ ո՞վ, ասա ինձ ո՞վ․․․
― Այդպիսի կասկած իմ մեջ զարթեցրել է պրոֆեսորը։ Անահիտը ծիծաղեց։
=XXI=
Ամբողջ օրը շրջել էի այգիներում և դաշտերում, ուր օգոստոսի բարկ արևի տակ հասունանում էին մրգերը։
Արտերում ու այգիներում մշակների հետ զրուցել էի ուրախ սրտով, ճեպանկար և էտյուդ էի արել, ընդկողմանել էի ծառերի շվաքին, լուռ ու թաքուն ըմբոշխնելով ուրախությունը, որ պարգևել էր ինձ նրա խորհրդավոր ակնարկը սիրո զույգ շղթաների մասին։
Ամբողջ օրը Անահիտը երևացել էր ինձ բոլոր անկյուններից, ուր եղել էի, մոտեցել էր ինձ ստվերի պես թեթև ու անձայն, շշնջալով ականջիս խոստում՝ ինձնից անբաժան մնալու։
Մի քանի օր առաջ, երբ նրան կորցնելու կասկածն ունեի, շուրջս աշխարհը մթնել էր։ Հիմա Գառնին նրա հետ նորից վերադառնում էր ինձ, նրա չափ սիրելի, նրա պես քաղցր ու հմայիչ և նրանով անմոռանալի։
Հիմա նորից այս հնադարյան ոստանը, իր անցյալով ու ներկայով իմն էր, իմ սիրելին, իմ հարազատը։ Ինձ թվում էր, որ ես ծնված օրից տեսել եմ այս ձորը, փրփրուն գետակի հավերժական տրտում վեհությամբ, այս դրախտ օազիսը իր զմրուխտ այգիներով, նրանց մեջ Անահիտը՝ գեղեցիկ, թեթև ու թռվռուն․․․
Հարավի այգիներից նայում էի գյուղին և հրճվում։ Այս այն գյուղն էր, ուր ծնվել էր իմ սիրելին, կղմինդրե կտուրներով այն գյուղը, որի անցյալը իր ժողովրդի վաղեմի զավակների սխրագործություններով հմտորեն ու ճշտորեն շուտով նա պատմելու էր աշխարհին։
Ու այս բոլոր մտքերը ծնվում էր իմ սրտում մի ջերմ ու բուռն զգացմունք, արբնքահասի գորովների չափ քաղցր ու վարար մի հույզ, ինձնից անբաժան մնալու հույս ներշնչող Անահիտի հանդեպ։
Իրիկնադեմին գյուղ վերադարձա հոգնած, բայց ուրախ և հոգով զվարթ։ Անձնատուր քաղցր մտքերի, ընկողմանեցի թախտին և սկսեցի դիտել Անահիտի դիմանկարը։
Մութն ընկել էր արդեն, երբ հանկարծ դռան մոտ, պատշգամբում ոտնաձայն լսեցի, և երբ հայացքս դարձրի դեպի դուռը, շեմի վրա կանգնած տեսա Անահիտին։
Սիրտս բաբախեց կուրծքս պատռելու չափ ուժգին։ Խելահեղորեն ուրախ գնացի դեպի դուռը և նրան առա բազուկներիս մեջ։
Երկու օր առաջ բերդում դադարեց բանվորների աշխատանքը։ Այս առավոտ պրոֆեսոր Արամյանը մեկնեց Գառնիից։ Անահիտն ու ես նրան ճանապարհեցինք դեպի Երևան։
Անահիտը երեք օրից մեկնելու է Մոսկվա։ Ես թախծում եմ այն մտքից, որ շուտով միառժամանակ նրան չեմ տեսնելու։
― Այս երեք օրը էտյուդի չես գնալու,― ասաց նաինձ այսօր հրամայաբար։
Հուզված էր։ Երբ հայացքն ուղղեց ինձ, տամկություն տեսա աչքերում։
=XXII=
Այսօր առավոտյան ժամը տասին Երևանի օդանավակայանից դեպի Մոսկվա ֊անապարհեցի Անահիտին։ Նրա հետ գնում էր նաև պրոֆեսոր Արամյանը, որպես դիսերտանտի ղեկավար։
Բաժանման պահին պրոֆեսորի աչքի առաջ Անահիտը ողջագուրվեց ինձ հետ և հուզված շշնջաց ականջիս․
― Շատ պիտի կարոտեմ քեզ․․․
Բաժանվեցինք։
Օդանավի աստիճաններով բարձրանալիս Անահիտը վերջին անգամ նայեց ինձ հեռվից և ձեռքով արեց։
Հետո այլևս չտեսա նրան։
Զգացի, որ կոպերս թրջվեցին և ծիրանագեղ լույսի օղակներ գծվեցին աչքերիս առաջ։
Օդանավը աղմկեց երկա՜ր, երկա՜ր և ապա հանդարտ սահելով գետնի վրա, կտրվեց հողից, բարձրացավ երկինք, հեռացավ, պտույտ գործեց, փոքրացավ, փաթաթվեց ամպի թույլ շղարշով և անհետ կորավ բարձր եթերում։
ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ
=I=
Անահիտը բարեհաջող կերպով Մոսկվա հասնելը հաղորդել էր մորը։ Չնայած դրան մայրը անհամբեր սպասում էր իմ վերադարձին, աղջկա մեկնումի մասին ականատեսի կենդանի խոսք լսելու համար։
Թեյից հետո տիկին Շողիկն ու ես մինչև ուշ երեկո զրուցեցինք Անահիտին սպասող հաջողության մասին։
Մայրը ոչ մի տագնապ ու անհանգստություն չուներ։
― Ձեռովս դրածի պես գիտեմ, որ կհաջողի,― ասում էր,― դուք հո տեսում էիք, թե նա ինչ գործ էր կատարում։ Երեք տարի ի վեր Անահիտը պատրաստվում է պաշտպանության, այն էլ պրոֆեսորի պես մարդու ղեկավարությամբ, այնպես որ ես չեմ կասկածում հաջողության մասին։
Հետո հանկարծ խոսքն ընդհատելով, մայրը ոտքի ելավ և ուղղվելով դեպի գրքի պահարանը, բացեց այն և հեռագրի թերթիկը ձեռքին մոտեցավ ինձ․
― Ինչ մտքամոլորն եմ,― ասաց,― քիչ էր մնում մոռանայի։ Անահիտը առանձին ողջույն է ուղարկել Ձեզ, տեսեք «հատուկ ողջույն Շավարշին»։
Ու հեռագրի թերթիկը պարզեց ինձ։
Անահիտից հեռու ես թախծում եմ։ Շուրջս ամեն ինչ նրան է հիշեցնում։ Այս գյուղի բնությունն ու մարդիկ, որոնք ամիսներով իմ մաքուր ներշնչումների աղբոյրը եղան, հիմա նրա բացակայությամբ ավելի մոտ են իմ սրտին։
Ու նորից առաջվա պես ամեն առավոտ գյուղից դուրս էտյուդի եմ գնում և էտյուդի գնալիս այցելում եմ բերդ, թեև գիտեմ, որ իմ սիրելուն չեմ գտնելու այնտեղ։
Այս առավոտ երկար մնացի բերդում, նստեցի տափարակ քարին, ուր սովորաբար Անահիտի հետ կիրակի օրերը նստած զրուցում էինք։
Տափարակ քարի մոտ կանացի կոշիկների խորը կրնկափոսեր տեսա։ Իմ բախտից նրանք անաղարտ էին մնացել։
Բերդում ամեն ինչ առաջվանն էր․ պեղումի օրերից մնացած փոսեր և հողաբլուրներ, վերևում անամպ երկինք և բորբ արև, իսկ օդի մեջ պիոներական թմբուկների ալիքն֊ալիք տարածվող ուրախ աղմուկ․․․
Ինձ թվում էր, որ Անահիտը նստած է կողքիս և ես զգում եմ նրա սրտի ուրախ թրթիռը։
Վաղը Անահիտի դիսերտացիայի պաշտպանության օրն է։ Առավոտից մտքերս նրա հետ են։ Օրվա ժամերը մաշել եմ պատշգամբում ետ ու առաջ շրջվելով։
Վաղը նրա և ինձ համար ճակատագրական օր է․ հուզված եմ։ Ինչ լավ է, որ երեկոյան Ծովիկն եկավ ինձ թեյի հրավիրելու։
=II=
Տանտիրուհիս ինձ է հանձնում իմ անունով ստացված հեռագիր Մոսկվայից։
Թերթիկը չկարդացած բովանդակությունը գիտեմ։
«Շավարշ Սիսակյանին․ պաշտպանեցի գերազանց, համբուրում եմ։
Անահիտ»
Ուրախությունս անսահման է, շտապում եմ Շողիկ մայրիկի մոտ։ Շողիկ մայրիկը, որ նույն բովանդակությամբ հեռագիր է ստացել Անահիտից, ուրախադեմ դիմավորում է ինձ պարտեզի դռանը։
Հիմա ժամեժամ սպասում եմ նրա երկրորդ հեռագրին, որով անշուշտ հայտնելու է ինձ, որպեսզի դիմավորեմ իրեն Երևանի օդանավակայանում։
Սպասման այս օրերը ծանր են անցնում։ Քիչ եմ էտյուդի գնում և լուրջ աշխատանքի փոխարեն փոքր ճեպանկարներ եմ անում։
Ծրագրեր ունեմ, որոնց իրագործման համար անհրաժեշտ տրամադրությունն իձն պակասում է։ Անձկագին սպասում եմ Անահիտի վերադարձին։
=III=
Ուրախալի հեռագրից արդեն անցել է տասն օր և Անահիտից լուր չկա։
Հաճախ գնում եմ խաղողի այգիները, որոնք աշնանամերձ այս օրերին թնդում են հողի մշակների զվարթ աղմուկով, և մշակների զվարթ աղմուկի մեջ, ուր գինու ուրախությունը կա, ես աշխատում եմ մոռանալ իմ համր վիշտը։
Երեկոները մշակների հետ վերադառնում եմ գյուղ կտավս ճերմակ և սիրտս ճմլված։
Հետո սակայն սկսում եմ մխիթարել ինքս ինձ, հապաղուկը արդարացնող պատճառներ ստեղծելով իմ մտքում․ գիտական վիթխարի կենտրոն, թանգարաններ, նոր ծանոթություններ, դասախոսություններ, գուցե և վեճեր, այցելություններ և դեռ չգիտեմ ինչեր․․․
Բայց․․․ սակայն էլ ինչ բայց․․․ տասն օրն ի՞նչ է Մոսկվայի նման կենտրոնում շրջագայությունների և գիտական այլ հետաքրքրությունների համար։
Անահիտը շարունակում է լուռ մնալ, իսկ ես մխիթարում եմ ինքս ինձ ենթադրություններով։
Երբեմն սակայն միտքս սարսափով կանգ է առնում մի մութ ենթադրության վրա, և ես ցնցվում եմ հոգևին․ «Անահիտը մնաց Մոսկվայում, մտածում եմ, մոռանալով սիրո զույգ շղթաները, որոնք նրան իբր կապում էին Գառնիին»։
Հետո սակայն իսկույն զղջումով դատապարտում եմ ինքս ինձ այս տխուր ենթադրության համար, որ իմ մեղավոր միտքը ստեղծում է Անահիտի պայծառ անվան շուրջ։
Ու նրա սիրելի դեմքը, որ մի րոպե կասկածանքի սևով էր մթնել, նորից շողում է իմ դեմ նախկին մաքրությամբ ու պայծառությամբ։
Իմ հեռավոր սիրելին շարունակում է լուռ մնալ։ Ամեն օր այցելում եմ Շողիկ մայրիկին մի ուրախ լուր իմանալու հույսով, բայց ապարդյուն։
Անահիտի մայրը չի տագնապում ինձ նման, նա մինչև իսկ ուրախ է․
― Տարիներով չի հանգստացել,― ասում է,― թող մի քանի օր ման գա մայրաքաղաքում ու թարմանա, ես գիտեմ վերադարձին նորից գլուխը վեր չի առնելու գրքերից։
=IV=
Ավելի քան քսան օրվա լռությունից հետո ահա վերջապես նամակ Անահիտից։
Կարդացի այն մի քանի անգամ։ Ուրա՞խ եմ, թե՞ տխուր, դժվարանում եմ ինձ պարզ հաշիվ տալ, մտքերս խառն են․ ես պարզապես շփոթված եմ։
Պաշտպանությունը անցել է հաջող, այնքան հաջող, որ պրոֆեսորները խորհուրդ են տվել մնալ Մոսկվայում և աշխատել դոկտորական դիսերտացիայի վրա։
Անահիտի համար, ինչպես ինքն է գրում, դժվար է եղել իսկույն որոշակի պատասխան տալ «այս այնքան հրապուրիչ առաջարկությանը»։
«Սիրտս կտրատվում էր,― գրում է,― երբ մտածում էի քո մասին, երբ մտաբերում էի մանավանդ վերադարձի խոստումս, որ ահա հարկադրված պիտի չկատարեի, Մոսկվայում մնալու համաձայնություն տալով»։
«Իմ բարի պրոֆեսորները չգիտեին անշուշտ, թե սրտի հետ կապված ինչ զորավոր պատճառներ ունեի վարանելու համար»։
Պրոֆեսոր Արամյանի թելադրությունն ու խորհուրդն անգամ բավական չեն եղել, որ իսկույն ընդունի Մոսկվայում մնալու առաջարկությունը, և միայն ինձ իր մոտ հրավիրելու միտքն է, որ ցրել է վարանումները։
«Գիտեի,― գրում է,― որ դու լինելով ազատ ստեղծագործող և զերծ լինելով ընտանեկան և այլ կաշկանդումներից կարող ես տեղափոխվել Մոսկվա, մշտապես հյուսիսում ապրելու և ստեղծագործելու համար»։
Այս տողերից հետո Անահիտը առաջարկում է ինձ թողնել Հայաստանը և գնալ հյուսիս, ուր, իր ասելով աշխատանքի և առաջադիմության լավագույն պայմաններ կան ինձ համար։
Անահիտը գրում է նաև, որ ուզեցել է մի քանի շաբաթով գալ հայրենիք յուրայիններին տեսության, բայց ստիպված է ևս երկու ամիս մնալ Մոսկվայում, լսելու ուրարտագետ հայտնի մի պրոֆեսորի դասախոսությունները, որոնք խիստ անհրաժեշտ են իր հետագա աշխատանքների համար։
=V=
Երեք օր է անցել, և ես դեռ չեմ պատասխանել Անահիտի նամակին։ Տխուր եմ և ընկճված։ Մտքերս չեն դասավորվում, դժվարանում եմ կողմնորոշվել։ Սիրտս չի ենթարկվում մտքիս։ Հոգեկան նման վիճակներումն է երևի, որ մարդ հիմարություններ է անում։
Երկու օր է, ինչ գլխումս մեխի նման ցցված մի միտք կա, որ տանջում է ինձ, որին սակայն չեմ կարող որոշակի ձևակերպում և անուն տալ․․․ մոռացված լինելու գիտակցությո՞ւնն է այն խաբված լինելու զգացո՞ւմը, թե՞ ծաղրված լինելու զգացողություն, չգիտեմ․․․ Բայց այդ միտքը նստած է իմ ուղեղի ամենախորը ծալքերում, թեև զգում եմ, որ Անահիտի նամակը դրանցից ոչ մեկին կառչելու հիմք չի տալիս ինձ։
Այսօր ուզեցի պատասխանել Անահիտի նամակին, բայց մտքերս խառնվեցին, մրոտած թղթերս պատառ֊պատառ արեցի և փողոց իջա, չիմանալով ուր գնալ։
Ծովիկը փողոցում կտրեց առաջս և ինձ թևանցուկ անելով ասաց․
― Քույրիկից նամակ ենք ստացել։ Գրում է, որ դուք էլ եք շուտով մեկնելու Մոսկվա։
― Անահի՞տն է գրել իմ գնալու մասին,― ընդհատեցի նրան հետաքրարությամբ։
― Այո, քույրիկը ասում է, որ Շավարշն էլ շուտով կգա Մոսկվա, և իրեն համար տխուր չի լինի։ Բայց, մայրիկն ամեն օր էլ սպասում է Ձեզ, թող մի գա խոսենք,― ասում է, ինչո՞ւ չի գալիս, այսօր երեկոյան կգա՞ք։
― Այսօր չեմ գա,― ասացի, զբաղված եմ, ուրիշ օր կգամ։
Ծովիկը գոհ իմ պատասխանից հեռացավ ցատկոտելով։
Այցելությունս մի քանի օրով հետաձգեցի, պարզապես նրա համար, որպեսզի խորհելու ժամանակ ունենամ, թե ինչ եմ պատասխանելու իբր իմ մեկնումի առթիվ ինձ տրվող հարցերին․․․
Ծովիկի հետ իմ զրույցը պատճառ եղավ, որ հանդարտվեն հուզված մտքերս։ Պարզվեց, որ Անահիտը ինձ Մոսկվա հրավիրելիս այնքան վստահ է եղել իմ համաձայնությանը, որ նույնիսկ հայտնել է մորը, որպես ուրախառիթ լուր։
Ծովիկից բաժանվելիս զգացի, որ մտքերս պարզվեցին։ Երևի ճիշտ է այն տեսակետը, ըստ որի մեր հոգեկան վիճակը դատելու և տրամաբանելու որոշակի եղանակ է թելադրում մեզ։
Ես գիտեի, որ Անահիտը սիրում է ինձ, բայց իր նամակը այնպիսի շփոթ առաջացրեց իմ հոգում, որ ես դադարեցի պարզ ու հստակ դատելուց։
Հոգեկան այս վիճակում երևի պետք էր, որ մեկը հայտներ ինձ նորից այն, ինչ ես վաղուց գիտեի,― թե Անահիտը սիրում է ինձ։
=VI=
Այսօր Անահիտի հասցեով փոստին մի նամակ հանձնեցի։ Այդ նամակով մերժեցի իր հրավերը և հաջողություն ցանկացա նրա գիտական աշխատանքներին։
Գիտեմ պատասխան նամակս շփոթության պիտի մատնի նրան, պիտի չուզենա հավատալ աչքերին և իմ մերժումը պիտի համարի վշտից ու կարոտից թելադրվող տրամադրության արդյունք։
Այնքան էլ հեշտ չեղավ ինձ համար մերժել Անահիտի հրավերը։ Երկա՜ր, շատ երկա՜ր մտածեցի նախքան պատասխան նամակ գրելս։
Հաճախ ինքս ինձ հետ վիճում էի, հարցեր տալիս ու պատասխանում․
― «Անահիտը սիրո՞ւմ է քեզ»։
― «Այո, սիրում է»։
― «Իսկ դու սիրո՞ւմ ես Անահիտին»։
― «Այո, սիրում եմ»։
― «Հետո՞․․․ էլ ինչու ես վարանում և իսկույն չես արձագանքում նրա կոչին»։
― «Բայց․․․ աշխարհում բաներ կան, որոնք գերեվեր են, քան կնոջ սերը»։
Եվ այս միտքն էր ահա, որ պահենց ինձ և իմ հոգու մեջ տեղի ունեցող պայքարում հաղթող հանդիսացավ։
Հիմա տխուր եմ, որ հեռու եմ և երևի, ինչ իմանամ, գուցե ընդմիշտ հեռու լինեմ նրանից, բայց լքումն ու հուսահատությունը ինձ չի ընկճում, որովհետև իմ հոգին կենսական հաստատ մի հենարան ունի, հայրենի երկրի արևով ու հողով շաղախված մի հենարան, որ ինձ կանգուն է պահում տկարությունների ժամին։
Ես հարավի արվեստագետ եմ, և իմ կտավները հարավի արևով են փայլում, հայրենական դաշտերի կուրծքը զարդարող ծաղկի բաժակում, երկնքի ցողի և աշխատավորի քրտինքի մեջ ծիծաղող գեղեցկությամբ․․․
Ես մեր լեռնաշխարհում ծնված ու մեծացած երիտասարդ մի արվեստագետ եմ և իմ վրձինի կենսունակության ուժը հայրենի հողից է գալիս, այդ հողը մշակող մարդկանց ավանդություններից, նաև մեր բորբ արևից, լույսի ու գույնի գեղեցկությամբ ու պայծառությամբ բնորոշ․․․
Հիմա ես ավելի լավ եմ ըմբռնում պրոֆեսոր Արամյանի մտերմորեն ինձ տված խորհուրդի մեծ իմաստությունը,― չգայթակղվել հրապուրիչ փորձություններից և սրբությամբ պահպանել սեփական վրձնի ջերմության հրապույրը։
Երկու զգացում և երկու ուժ, մեկը մյուսից գերող ու տիրական, բախվում են իմ մեջ։
Ես սիրում եմ Անահիտին, և իմ սերը արյան բորբոքումի հիվանդագին վիճակ չէ, իմ սերը հոգեկան, և ինչու թաքցնեմ, նաև մարմնական գեղեցկության հանդեպ հիացմունքի և զմայլումի գիտակցված հոգեվիճակ է։
Բայց ես նկարիչ եմ և ի վերուստ տրված պարտ ունեմ ու կոչում, ծառայելու հայրենական գեղանկարչության, որին դավաճանելիս ես կկորչեմ որպես արվեստագետ․․․
Ես գիտեմ, հայրենական գեղանկարչությունը նման է մի փարթամ ու գունագեղ ծաղկեփնջի, մեր մեծ հայրենիքի բոլոր առանձին շրջանների բույրով ու թույրով տարբեր ծաղիկներից կազմված։
Եվ ես, որպես հարավի ծնունդ պարտք ունեմ ծառայելու հայրենական արվեստին հարավի շնչով և հարավի բույրով․․․
Իմ մերժումը Անահիտի հրավերին ես աշխատեցի հիմնավորել այս մտքերով։
=VII=
Մի անախորժ միտք, որտեղից որտեղ, երբեմն ծնվում է գլխումս և ինձ սարսափ է ազդում։ Չլինի թե նամակս Անահիտին հուսահատության մատնի, խորտակելով նրա աշխատանքի եռանդը․․․
Բայց․․․ ինչո՞ւ եմ տագնապում, չէ՞ որ, լավ եմ հիշում, նամակս շարադրեցի այնպես, որ իմ սիրելին տողերիս մեջ կարդա զգացումներս առաջվա պես բորբ ու մաքուր։
Այս հանգամանքն ինձ հույս է ներշնչում, թե սիրո զույգ շղթաները, որով Գառնին կապել է նրա սիրտը, պիտի մնան պինդ ու հաստատ։
Անահիտը հեռու է ինձնից և ես ուրախ եմ։ Ինչ արած, պետք է տոկալ զրկանքներին, քի՞չ զրկանք ու դժվարություն եմ կրել կյանքում․․․ ճիշտ է, այս մեկը ծանր է, բայց ջանալու եմ մխիթարություն որոնել աշխատանքի ուրախության մեջ։
Թող մենք միաժամանակ հեռու լինենք իրարից, միայն թե, աստծված իմ, չլինի թե սիրո զույգ շղթաներից մեկը հանկարծ պոկվի նրա սրտում․․․
Այն ժամանակ այդ ոչ թե սոսկ զրկանք կլինի ինձ համար, այլ դաժան ցավ, ան աստիճան դաժան, որ կպղտորվի իմ հոու պրիսմակը և վրձինս կփշրվի մատներիս մեջ։
=VIII=
Կտավներս դասավորեցի ըստ բաժինների, կապկպեցի և ուղարկեցի Երևան։ Երեկոյան այցելեցի Շողիկ մայրիկին։
Վաղը մեկնելու եմ գյուղից։
Առավոտյան գնացի բերդ, հրաժեշտ տալու նրա հողի ու քարերի հետ կապված իմ հուշերին։ Շրջեցի ամեն կողմ, եղա բոլոր անկյուններում և նստեցի տափարակ քարին, նրա մոտ, գետնի վրա, ափսոս կրնկափոսերը ջնջված էին։
Եթե մարդիկ գիտենային, թե նրանք ինչքան սիրելի են ինձ․․․
Բերդում այցելուների փոքրաթիվ մի խումբ երևաց․ պրոֆեսոր Արամանի խումբն էր։
Գիտնականներ էին, Գեղարդից էին եկել։ Գառնիում մնալու էին մի քանի օր, հետո հաջորդաբար այցելելու էին Դվին և Արտաշատ։
Պրոֆեսոր Արամյանն ինձ ասաց, որ խմբի անդամների հետ Ազատ գետի երկարությամբ հնագիտական պեղումների հնարավորություններ են ուսումնասիրելու։
Մի շաբաթ առաջ Մոսկվայից էր եկել և ինձ պատմեց Անահիտի հաջողությունների մասին։
Նա գիտեր Անահիտի ինձ ուղարկած հրավերի մասին, բայց տեղյակ չէր իմ մերժմանը։
Երբ ես հայտնեցի նրան իմ պատասխան նամակի բովանդակությունը, գովեց իմ քայլը․
― Նկարիչ արվեստագետի համար,― ասաց,― կենսականը հողն է ու միջավայրը։
― Ասացեք ինձ, պրոֆեսոր,― հարցրի,― Անահիտը կմնա Մոսկվայո՞ւմ, թե՞ կվերադառնա։
― Կվերադառնա,― ասաց ծիծաղելով,― անկասկած կվերադառնա, որովհետև սիրում է ձեզ, բայց կվերադառնա որպես գիտության դոկտոր։ Նա արտակարգ ընդունակությունների տեր է և ձեզ երկար սպասել չի տա։ Նկատած կլինեք նա ձգտում է բարձրին և Մոսկվան հրապուրում է նրան, բայց երբ դուք ձեր վրձնի ջերմությունն ու հրապույրը իմաստություն ունեցաք հրապուրիչ փորձությունից պահպանելու, ապա նա կապված լինելով ձեզ ջերմ սիրով, անպայման կվերադառնա։ Նա չի դավաճանի ոչ ձեզ և ոչ էլ Գառնին։ Ձեզ էլ,― շարունակեց,― որպես ձեզ սիրող ընկեր, խորհուրդ եմ տալիս կապված մնալ նրան սիրով։ Նա արժանի է դրան։
Ես հուզմունքով և ուրախությամբ լսեցի պրոֆեսորին։
Հետո հետաքրքրվեց իմ հետագա անելիքներով։
― Հենց այսօր գյուղից մեկնում եմ,― ասացի,― մի քանի օրից գնալու եմ Դվին, ուր մտադիր եմ մնալ աշնան ամիսներին։
Իրիկվա դեմ հրաժեշտ տվի Շողիկ մայրիկին և պրոֆեսորին։
Ծովիկն ինձ ճանապարհ դրեց մինչև գյուղի ծայրը։
Մեքենան սահեց, անցավ բուրումնավետ այգիների մոտով։ Շրջվեցի և վերջին անգամ տեսա Ծովիկին, որ փոքրիկ ձեռքը գլխից վեր օդի մեջ շարժում էր, ինձ բարի երթ մաղթելով։
Գառնին մնաց բլուրների ետևում։ Անասելի տխրեցի։ Ես Դվն եմ գնում աշնանային խաղաղության մեջ գույների լեզվով երգելու սրբազան դաշտավայրի մարդն ու բնությունը, թողած իմ էությունից մի թանկագին մասնիկ այստեղ, Գառնիում, ուր մնաց բլուրների ետևում։
