Changes

===II===

:   Սակայն մեր ճանապարհորդության այդ երկրորդ մասը շատ առումներով ամենաուսանելին էր։ Մեզ ավելի քիչ պարտավորված էինք զգում, ավելի ազատ էինք պատրանքներից եւ ուղղակի հաղորդակցության մեջ մտանք ժողովրդի հետ, ու միայն Թիֆլիսից հետո մեր աչքերն իսկապես բացվեցին։

:   Արդեն քսան տարի է, ասում էին ոմանք, իսկ ոմանք էլ թե՝ հիսուն, որ այդքան բարձր ջերմաստիճան չէր եղել։ Բայց դա մեզ բոլորովին չէր ճնշում, եւ ոչ մի կերպ չէինք կարող կանխատեսել այն հիվանդությունը, որ երեք շաբաթ անց մեզնից պիտի խլեր Դաբիին։ Ես կամենում եմ վիճարկել, եւ մեծ վրդովմունքով, նրա հիվանդության վերաբերյալ մի շարք հորինվածքներ։ Քիչ անբարյացակամներն ասում էին, թե դա սխալ ախտորոշում էր։ Հնարավոր է, որ ԽՍՀՄ֊ում դա «քութեշ» են կոչում, եւ այդ անվան տակ հանդես են գալիս մի շարք ստրեպտոկոկային համանման վարակներ։ Դաբին չունեցավ այն սրտխառնոցները, որոնք, ըստ իս, բնորոշ են իսկական քութեշի սկզբնական շրջանին։ Փարիզ վերադառնալուց միառժամանակ անց ես մի բժշկական հանդեսում առիթ ունեցա տեսնելու հիվանդությունների վիճակագրական մի աղյուսակ եւ ապշեցի ԽՍՀՄ֊ում «քութեշի» հսկայական չափերից՝ ինչպես այլ երկրների, այնպես էլ ԽՍՀՄ֊ի այլ հիվանդությունների համեմատ։ Դա ինձ ենթադրել տվեց, որ ըստ երեւույթին ԽՍՀՄ֊ում այդ տերմինն ավելի լայն ու ընդգրկուն է, քան մեզ մոտ։ Բայց դրա հետ միասին (ինչը չի վերաբերում սխալ ախտորոշմանը, որը պատահում է եւ Փարիզում։ Ես դրա ցավալի օրինակների հետ բախվել էի Շառլ,Լուի Ֆիլիպի եւ Ժակ Ռիվիերի դեպքերում, որոնց սկզբում նշանակել էին հասարակ գրիպի բուժում եւ միայն շատ ուշ հայտնաբերել որովանային տիֆ) ես պնդում եմ, որ Դաբին շրջապատված էր ամենաանխոնջ եւ մշտական խնամքով Սեւաստոպոլի երեք լավագույն բժիշկների եւ ընկեր Բոլայի կողմից, որն այստեղ եւս ցուցաբերեց իձ անձնվիրությունը։

:   Այդ հարցերը կարող են տրվել եւ բավական է, որ տրվեն, եւ ես իրավունք չեմ ունենա լռության մատնել դրանք»։

:   Դա, ըստ իս, այնքան էլ ճիշտ չէ։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Ժեֆ Լաստ»։</ref>։ Համարյա միայն այդ աշխատանքի մասին էր մտածում նա վերջին օրերին, այն վեպի, որի մասին ինձ շատ էր պատմել եւ որը նա մտադիր էր վերսկսել ու ամբողջությամբ վերափոխել․ հիմա, երբ ավելի լավ էր պատկերացնում, թե ինչպիսին կկամենար, որ լիներ, եւ կարծում եմ, որ նա համարյա ոչինչ չէր պահպանի այն հարյուր էջից, որ արդեն գրել էր իր մեկնելուց առաջ։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;— Կվերսկսեմ, հենց որ վերադառնամ,— անընդհատ ասում էր նա։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;— Դա հրեշավոր է, դու իրավունք չունես զոհաբերել ուրիշների կյանքը ինչ֊որ գաղափարի համար, նույնիսկ քոնն իրավունք չունես։ Կյանքն ամեն ինչից ավելի թանկ է։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;Նա ավելի երկար խոսեց՝ հանկարծակի դառնալով արտակարգ պերճախոս։ Ի դեպ, Ժեֆը՝ նույնպես, իսկ ես բավարարվում էի նրանց լսելով, հերթով համաձայնելով մեկի կամ մյուսի հետ՝ նայած թե ով էր խոսում, կամ, ավելի ճիշտ, առավել հիանում էի Ժեֆի կրքոտ խոսքով, իսկ ես համաձայնում էի Դաբիի ըմբոստ մտքի հետ։ Եվ մանավանդ մտածում էի, թե լավ էր, որ մարդկության մեջ կար եւ՛ մեկը, եւ՛ մյուսը, լավ էր, որ մեկը չափավորում էր մյուսին։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;Այս գրելով, հանկարծ հիշում եմ Ժիոնոյին եւ նրա «Հնազանդության մերժումը»։ Դաբին շատ էր սիրում Ժիոնոյին եւ որոշ կողմերով նման էր նրան։ Երկուսն էլ մեծապես ունեին «ապուրի համի» զգացողությունը (միայն նրանք, ովքեր նույնպես ունեն այդ զգացոությունը, կհասկանան, թե դա ինչ է նշանակում<ref>Նրանք ստում են, նրանք բոլորը ստում են,— ասում էր մեզ X֊ը Թիֆլիսում խորհրդային ղեկավարների մասին․ նրան լսել կարող էինք միայն ես ու Հերբարը,— նրանք իրականության հետ կորցրել են ամեն կապ։ Նրանք բոլորը տեսաբաններ են՝ ամբողջովին կորած վերացարկումների մեջ,— նրա ձայնը դողում էր հուզմունքից։ Եվ վերջապես այն նախադասությունը, որին ես սկզբում ոչ մի ուշադրություն չէի դարձրել, որն ինձ ավելի ուշ հիշեցրեց Հերբարը, քանզի հրաշալի էր համարում այն եւ հաճախ էր մեջ բերում, «նրանք կորցրել են ապուրի համի զգացողությունը»։</ref>)։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;Մենք Վրաստանում հաճախ էինք խոսում Ժիոնոյի մասին, մտածելով, թե այդ վայրի ու բարեբեր երկիրը ճիշտ եւ ճիշտ ստեղվծած էր նրան դուր գալու համար․ մտածելով նաեւ, որ նա երբեմն֊երբեմն պետք է որ տառապած լիներ, այո՛, այն բոլոր տեղերում, ուր կորչում է «ապուրի համը»։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;«Մոտ հարյուր հիսուն տարի է անցել այն օրից, ինչ Պետրոս I կայսրը բաց արեց մեր աչքերը, մեզ հաղորդակցելով եվրոպական արվեստին, եւ մեզ ընձեռեց գործելու բոլոր միջոցները»։

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;Այդ ժամանակից ի վեր կառավարությունը չի դադարել գործելուց․ այդ են վկայում կանոնադրությունների, հրամանագրերի, կարգադրությունների, ամբողջ հատորները, մի ողջ շարք շինություններ, հրատարակութչուններ, ամեն տեսակ դպրոցական, բարեգործական, մարդասիրական հաստատություններ, չհաշված նրանց, <i>որոնց նմանը չեք գտնի օտարերկրյա կառավարությունների հաստատությունների մեջ»։