Changes

Հրաժեշտ տալով լեյտենանտին, Ռումատան դուրս եկավ պալատից ու քայլերն ուղղեց դեպի նավահանգիստ։ Նա քայլում էր՝ շրջանցելով ջրափոսերն ու ցատկելով կանաչ ջրով լցված խանդակների վրայով, անփութորեն հրմշտելով անբան ավարաներին, աչքով անելով աղջիկներին, որոնց վրա, ըստ երևույթին, նրա արտաքինն իրոք անդիմադրելի տպավորություն էր գործում, ողջյուններ էր փոխանակում տիկնանց հետ, որոնց տանում էին պատգարակներով, մտերմորեն բարևում էր ծանոթ ազնվականներին և դիտովորյալ դիտավորյալ չէր նկատում գորշ գրոհայիններին։

Ռումատան նեղ աստիճաններով բարձրացավ երկրորդ հարկ և խթանները զնգացնելով քարերի վրա, դասարանների մոտով գնաց դեպի դպրոցի տնորենի տնօրենի առանձնասենյակը։ Դասարաններից լսվում էր ձայների բզզոց, աղմուկ, գոռգոռոց։ «Ո՞վ է թագավորը։ Նորին պայծառափայլությունը։ Ովքե՞ր են մինիստրները։ Հավատարիմները, ոչ մի բանում չկասկածողները․․․», «Եվ աստված, մեր արարիչը, ասաց․ «Կնոզովեմ»։ «Կնզովեմ»։ Ու «նզովեց», «․․․Իսկ եթե եղջերափողը երկու անգամ հնչի, ցրվել երկու֊երեք շղթա կազմած, ընդսմին ցած իջեցնելով նիզակները․․․», «Իսկ երբ խոշտանգվողը կորցնում է գիտակցությունը, կտտանքը դադարեցնել․․․»։

Շատ հետաքրքիր կլիներ, եթե այդ Վագային մեր ձեռքը գցեինք ու տանեինք Երկիր, մտածում էր Ռումատան։ Տեխնիկապես դա բարդ չէ։ Դա հենց հիմա էլ կարելի էր անել։ Ի՞նչ կաներ նա Երկրում։ Ռումատան փորձեց պատկերացնել, թե ինչ կաներ Վագան Երկրում։ Հայելապատ, լուսավոր, ծովի կամ փշատերև ծառերի բուրմունքով հագեցած զով սենյակն են գցել մի վիթխարի բրդոտ սարդ։ Սարդը սեղմվում է փայլուն հատակին, ջղաձգորեն շուրջը նայում չար աչքերով և, ի՞նչ, կողքանց գնում է դեպի սենյակի ամենամութ այնկյունն անկյունն ու կծկվում՝ սպառնալից ցցելով թունավոր ծնոտները։ Վագան, անշուշտ, ամենից առաջ կսկսեր փնտրել նեղացածներին։ Եվ, անշուշտ, ամենահիմար նեղացածը նրան կթվար չափից դուրս մաքուր ու իր համար ոչ պիտանի։ Եվ, կհիվանդանար ծերուկը։ Երևի նույնիսկ կմեռներ։ Ասենք, ով գիտի, թե նա ի՜նչ կանի։ Հենց բանն էլ այն է, որ այս հրեշների հոգեբանությունը մի մութ աշխարհ է մեզ համար։ Սուրբ Միկա՜։ Դրանց հոգեբանությունը հասկանալը շատ ավելի բարդ է, քան ոչ մարդկային քաղաքակրթությունների հոգեբանությունը։ Նրանց բոլոր գործողությունները կարելի է բացատրել, սակայն անհնարին է այդ գործողությունների կանխատեսումը։ Հա, գուցե մեռներ ձանձրույթից։ Իսկ միգուցե կտնտղեր շուրջը, կհարմարվեր։ Կհասկանար ինչն ինչոց է և անտառապահ կաշխատեր մի որևէ արգելանոցում։ Չէ՞ որ անհնարին բան է, որ նա չունենա որևէ փոքրիկ, մի անվնաս ձգտում, ցանկություն, որն այստեղ միայն խանգարում է նրան, իսկ այնտեղ կարող է դառնալ նրա կյանքի իմաստը։ Կարծեմ, նա սիրում է կատուներին։ Ասում են, որ նրա որջում մի ամբողջ հոտ կատու կա, և նրանց խնամելու համար հատուկ մարդ ունի։ Եվ նա նույնիսկ վճարում է այդ մարդուն, թեև ժլատ է և կարող էր բավարարվել նրան ահաբեկելով։ Բայց ի՞նչ պիտի նա աներ Երկրում իր ճիվաղային իշխանատենչությամբ։ Այ դա՛ է անհասկանալի։

Այս անխուսափելիությունը զգացվում էր ամեն ինչում։ Եվ այն բանում, որ դեռ վերջերս զորանոցներում վախից կծկված գրոհայիններն այժմ լկտիաբար, կացինը ձեռքներին, ազատ ման են գալիս հենց փողոցների մեջտեղում, որտեղով նախկինում իրավունք ունեին քայլել միմիայն ազնիվ դոները։ Զգացվում էր և այն բանում, որ քաղաքից անհետացել էին թափառական երգիչները, հեքիթասացներըհեքիաթասացները, պարողներն ու լարախաղացները։ Եվ այն բանում, որ քաղաքացիներն այլևս չէին երգում քաղաքական բովանդակությամբ քառյակներ, շատ էին լրջացել ու միանգամայն որոշակի գիտեին, թե ինչ է անհրաժեշտ հայրենիքի բարօրության համար։ Եվ այն բանում, որ հանկարծակի ու անհասկանալի կերպով փակվեց նավահանգիստը։ Եվ այն բանում, որ «զայրացած ժողովուրդը» ավերեց ու հրդեհեց հազվագյուտ գրքեր վաճառող բոլոր խանութները՝ ամբողջ թագավորության մեջ այն միակ տեղերը, որտեղ կարելի էր գնել կամ ժամանակավորապես վերցնել Կայսրության բոլոր լեզուներով գրված գրքերը, այդ թվում և Անդրնեղուցի բնիկների այժմ արդեն մեռած, հին լեզուներով գրած մագաղաթները։ Եվ այն բանում, որ քաղաքի զարդը՝ աստղադիտարանի շողշողուն գմբեթը, այսօր սև, փտած ատամի պես մխրճվել էր երկնքի կապույտում, զոհ դառնալով «պատահական հրդեհին»։ Եվ այն բանում, որ վերջին երկու տարվա ընթացքում ալկոհոլի օգտագործումն աճել էր չորս անգամ, և դա Արկանարում, որը հնուց ի վեր հայտնի էր իր անզուսպ հարբեցողությամբ։ Եվ այն բանում, որ ի ծնե տանջված, բազմաչարչար գյուղացիները վերջնականապես գետնի տակն էին մտել Բարեհուսներում, Դրախտավայրերում և Օդային Համբյուրենրում, չհամարձակվելով դուրս գալ իրենց գետնափոր հյուղակներից նույնիսկ անհետաձգելի դաշտային աշխատանքների համար։ Եվ, վերջապես, այն բանում, որ պառավ գիշակեր Վագա Անիվը, հարուստ ավարի հոտն առնելով, տեղափոխվել էր քաղաք․․․

Ռումատան ոտքն անզգուշաբար դրեց ջարդված սեխի վրա և գլուխը բարձրացրեց։ Նա գտնվում էր Գերշնորհակալության փողոցում, պատկառելի վաճառականների, դրամափոխների և ոսկերիչների թագավորությունում։ Փողոցի երկու կողմերում կանգնած էին հինավուրց առանձնատներ՝ խանութներով և պահեստներով, մայթերն այստեղ լայն էին, իսկ փողոցը սալարկված էր գրանիտե սալերով։ Սովորաբար այստեղ կարելի էր տեսնել ազնվականներին և մեկ էլ ամենահարուստներին, բայց հիմա Ռումատայինընդառաջ էր գալիս գրգռված ռամիկների հոծ խումբը։ Նրանք զգուշորեն էին անցնում Ռումատայի կողքով, քծնանքով նայելով նրան, իսկ շատերն էլ համենայն դեպս խոնարհ գլուխ էին տալիս։ Վերին հարկերի պատուհաններում երևացող հաստ դեմքերն արտահայտում էին գրգռված հետաքրքրություն։ Առջևում ինչ֊որ տեղ տիրաբար գոռգոռում էին․ «Դե՛հ, շուտ անցիր․․․ Ցրվե՛լ․․․ Շո՛ւտ, արագ․․․»։ Ամբոխի մեջ մարդիկ իրար ասում էին․

Կզակը վեր տնկելով և կողքերից կախված սրերը ցցելով, որ ինչքան հնարավոր է շատ մարդու դիպչի, Ռումատան ուղիղ գնաց դեպի փողոցի մեջտեղում խռնված մարդիկ, և նրանք իսկույն մի կողմ նետվեցին, ճանապարհ բացելով նրա համար։ Ներկված մռութներով չորս թիկնեղ֊բեռնակիրներ թիկնեղ բեռնակիրներ հայտնվեցին փողոցում՝ մի արծաթափայլ պատգարակով։ Վարագույրի հետևից երևաց գեղեցիկ ու սառը մի դեմք՝ ներկված թարթիչներով։ Ռումատան իսկույն հանեց գլխարկն ու խոնարհվեց։ Դա դոնա Օկանան էր՝ մեր արծիվ դոն Ռեբայի այժմյան սիրուհին։ Տեսնելով հոյակապ ասպետին, նա բազմանշանակ ու քնքուշ ժպտաց։ Կարելի էր առանց մտածելու տալ մի երկու տասնյակ ազնվազարմ դոների անուններ, որոնք այդպիսի ժպիտի արժանանալուն պես գլխապատառ կնետվեին իրենց տիկնանց ու սիրուհիների մոտ, որ հայտնեն ուրախ լուրը․ «Հիմա թող բոլորը վախենան, ում ուզեմ հիմա կառնեմ ու կծախեմ․․․»։ Նման ժպիտները հազվադեպ բան են և հաճախ էլ անասելիորեն թանկ․․․ Ռումատան կանգնեց, հայացքով ուղեկցելով պատգարակը։ Պետք է վճռել, մտածեց նա։ Վերջապես պետք է վճռել․․․ Ու ամբողջ մարմնով սարսռաց, մտածելով, թե դա որքան թանկ կնստի իր վրա։ Բայց դա պե՛տք է։ Պետք է․․․ Որոշված է, մտածեց նա, միևնույն է, ուրիշ ելք չկա։ Այսօր երեկոյան։ Նա հասավ զինավաճառի խանութին, որտեղ արդեն մտել էր դաշույններ նայելու և բանաստեղծություններ լսելու համար, ու նորից կանգ առավ։ Ա՜յ քեզ բան․․․ Ուրեմն քո հերթն էր եկել, բարի հայր Գաուկ․․․

― Թաքնված ուսյալի հախից եկանք, ― գրգռված ասաց լակոտը։

― Զգա՛֊ստԶգա՛ստ, ― ձայնը չբարձրացնելով՝ հրամայեց Ռումատան։

Բայց սոսկ այն միտքը, որ հազարավոր ուրիշ մարդիկ, թեկուզև պակաս տաղանդավոր, բայց նույնպես ազնիվ, իսկապես ազնիվ մարդիկ անխուսափելիորեն դատապարտված են, սարսափեցնում էր նրա սիրտը և համակում սեփական ստորության զգացումով։ Ժամանակ առ ժամանակ այդ զգացողությունն այնպես էր սրվում, որ գիտակցությունը շաղվում էր, և Ռումատան ասես արթմնի տեսնում էր կրակոցների մանուշակագաույն մանուշակագույն ցոլքերով պարուրված գորշ տականքների մեջքները և դոն Ռեբայի մշտապես ողորմելի, անգույն ու անասնական վախից ծռմռված դեմքը, ու դանդաղորեն դեպի իր ներսը փլվող Ուրախ Աշտարակը․․․ Այո, դա երազանք էր։ Դա իսկական գործ կլիներ, իսկական տեսանելի ներգործություն․․․ Բայց հետո․․․ Այո, Ինստիտուտում ճիշտ են։ Հետո կլինի անխուսափելին։ Արյունահեղ քաոս երկրում։ Վագայի գիշերային բանակը դուրս կգա իր որջից՝ տասը հազար մարդասպաններ, որոնց նզովել են բոլոր եկեղեցիները, տասը հազար ջարդարարներ, բռնաբարողներ, պղնձամորթ բարբարոսների հորդաները ցած կիջնեն լեռներից և կբնաջնջեն բոլորին՝ ծեր ու մանուկ․ սարսափից կուրացած գյուղացիների ու քաղաքացիների վիթխարի բազմությունները կփախչեն անտառներն ու լեռները, անապատները, և քո համախոհները՝ ուրախ ու խիզախ մարդիկ, իրար փոր կթափեն իշխանության համար մղվող դաժան պայքարում և քո անխուսափելի բռնի մահից հետո գնդացրիդ տիրանալու իրավունքի համար․․․Եվ քո անհեթեթ մահը, որ վրա կհասնի լավագույն ընկերոջդ տված գինու գավաթից, կամ էլ վարագույրի հետևից արձակված նետից․․․ Եվ քարացած դեմքը նրա, ու Երկիրը կուղարկի քեզ փոխարինելու, և նա այստեղ կտեսնի ամայի, արնաշաղախ, հրդեհներով բռնաված բռնված մի երկիր, որտեղ ամեն, ամեն ինչ հարկ կլինի սկսել նորից․․․

― Կիրան է, ― թեթևացած ու գորովանքով մտածեց Ռումատան։ Ի՜նչ լավ է։ Ո՞նց է զգացել, փոքրիկս․․․ Նա կանգնեց, փակելով աչքերն ու մտքերն ի մի ժողովելով։

Կիրան մի հրաշալի հատկություն ուներ՝ ի սրտե և անշահախնդրորեն հավատում էր լավին։ Եթե այդպիսի հեքիաթ պատմեին ճորտ գյուղացուն, նա թերահավատորեն կփնչացներ, թևքով կսրբեր փսլինքն ու կգնար, առանց մի խոսք ասելու, հետո շուռ կգար ու խճահարությամբ խղճահարությամբ կնայեր բարի ու սթափ ազնվազարմ դոնին, իբր, ափսոս, շատ ափսոս, որ նա խելքը թռցրել է։ Եթե Ռումատան այս բաները պատմեր դոն Տամեոյին ու դոն Սերային՝ չէին լսի մինչև վերջ, մեկը կքներ, իսկ մյուսը զկռտալով կասեր․ «Դա գիտենք, շ․․․շատ ազ․․․զնիվ բան է, իսկ կնիկների՞ հարցը ոնց է էնտեղ․․․»։ Բայց դոն Ռեբան ուշադիր կլսեր մինչև վերջ, իսկ հետո աչքով կաներ իր գրոհայիններին, որ ջարդեն ազնվազարմ դոնի ոսկորներն ու պարզեն, թե ազնվազարմ դոնը ումի՞ց է լսել այդ վտանգավոր հեքիաթները և ո՞ւմ է հասցրել դրանք պատմել․․․

Նրա բոլոր մտահղացումները տապալվեցին։ Նա իրար դեմ հրահրեց թագավորության երկու ազդեցիկ տոհմերին, որ ջլատի նրանց ու հարձակվի բարոնության վրա։ Բայց այդ տոհմերը հաշտվեցին, գավաթների զրնգոցի ուղեկցությամբ հռչակեցին իրենց հավիտենական դաշնը ու թագավորից խլեցին բավականին մեծ հողակտոր, որը հնուց ի վեր պատկանում էր Արկանարցի Տոցեներին։ Նա պատերազմ հայտարարեց Իրուկանին, ինքը զինվորներին առաջնորդեց մինչև սահման, խեղդամահ արեց նրանց ճահիճներում ու անհետ կորցրեց անտառներում, ամեն ինչ թողեց բախտի քմահաճույքին ու հետ փախավ Արկանար։ Շնորհիվ դոն Գուգի ջանքերի, որի մասին նա, իհարկե, նույնիսկ չէր էլ կասկածում, նրան հաջողվեց Իրուկանի հերցոգի հետ հաշտություն կնքել՝ սահմանամերձ երկու քաղաքներ նրան զիջելու գնով։ Հետո թագավորը ստիպված եղավ հիմնովին դատարկել ամայացած գանձարանը, որ կարողանա ճնշել ամբողջ երկրով մեկ ծավալված գյուղացիական ապստամբությունները։ Մի ուրիշ մինիստր այսպիսի սխալների համար վաղուց գլխիվայր կախված կլիներ Ուրախ Աշտարակի գագաթից, բայց դոն Ռեբան մնաց իր տեղում։ Նա ցրեց կրթությամբ ու բարեկեցությամբ զբաղվող մինիստրությունները, ստեղծեց թագի պահպանության մինիստրություն, կառավարական պաշտոններից ազատեց տոհմիկ ազնվականներին և հատուկենտ գիտնականներին, վերջնականապես քայքայեց տնտեսությունը, գրեց «Հողագործի անասնական էության մասին» աշխատությունը և, վերջապես, մեկ տարի առաջ կազմակերպեց «պահնորդական գվարդիան»՝ «Գորշ վաշտերը»։ Հիտլերին հովանավորում էին մոնոպոլիաները, դոն Ռեբային ոչ ոք չէր հովանավորում, և ակնհայտ էր, որ վերջ ի վերջո գրոհայինները կուլ կտան նրան, ոնց որ ճանճի։ Բայց նա շարունակում էր քանդել ու ավերել, մի անհեթեթությունից հետո անել մյուսը, ասես ճգնում էր խաբել ինքն իրեն, ասես ուրիշ բան չգիտեր, բացի մի խելացնոր նպատակից՝ բնաջնջել կուլտուրան։ Վագա Անվի պես նա էլ անցյալ չուներ։ Երկու տարի առաջ ամեն մի ստահակ ազնվական արհամարհանքով էր խոսում «թագավորին մոլորեցրած ոչնչության ոչնչության» մասին, բայց հիմա որ ազնվականին էլ որ հարցնես՝ նա իրեն կանվանի թագի պահպանության մինիստրի ազգականը մայրական գծով։

Հիմա էլ Բուդախն է նրան պետք։ Նորից անհեթեթություն։ Նոից Նորից մի վայրենի հաշվեհարդար։ Բուդախը ուսյալ է։ Ուսյալներին ցից հանել։ Հանդիսավոր աղմուկ աղաղակով, որ բոլորը տեսնեն։ Բայց աղմկալի հանդիսավորություն չկա։ Ուրեմն, նրան հարկավոր է կենդանի Բուդախը։ Ինչո՞ւ։ Ռեբան այնքան հիմար չէ, որ հույս ունենա, թե Բուդախին կստիպի իր համար աշխատել։ Իսկ միգուցե հիմա՞ր է։ Իսկ գուցե դոն Ռեբան պարզապես հիմար ու հաջողակ բախտախնդրի մեկն է, ինքն էլ հաստատ չգիտի, թե ինչ է ուզում, և խորամանկորեն իրեն հիմարի տե՞ղ է դնում բոլորի մոտ։ Ծիծղելի Ծիծաղելի է, բայց ես երեք տարի հետևում եմ նրան ու մինչև հիմա չեմ հասկացել, թե նա ինչ է ներկայացնում իրենից։ Ասենք, եթե նա հետևեր ինձ, նույնպես ոչ մի բան չէր հասկանա։ Ամեն ինչ կարող է պատահել, ու հենց սա է զավեշտականը։ Բազիսի տեսությունը մասնակիացնում է հոգեբանական նպատակաուղղվածության հիմնական տեսակները միայն, իսկ իրականում այդ տեսակները այնքան շատ են, որքան որ մարդիկ, և ով ասես կարող է հայտնվել իշխանության գլուխ։ Օրինակ, ամբողջ կյանքում հարևաններին վիրավորող նվաստացնող մարդուկը։ Նա թքում է ուրիշի կաթսաների մեջ, մանրած ապակի է լցնում ուրիշի խոտի մեջ։ Նրան, իհարկե, կբռնեն, բայց նա կհասցնի ուզածի չափ թքոտել, կեղտոտել, ծաղրել մարդկանց․․․ Եվ նա բնավ չի մտածի, որ պատմության մեջ իր հետքն անգամ չի մնա, կամ որ հեռավոր սերունդները գլուխ կկոտրեն, որ նրա վարքը հարմարեցնեն պատմական հաջորդականությունների տեսությանը։