Changes
Այսքանից հետո կարեւորն այն է, որ բարդույթ֊ը չկիրառենք բարդություն֊ի փոխարեն, ինչպես հետեւյալում․ <span style="color:#0000FF">«Հարցի լուծումը իր յուրովի բարդույթը</span> (փոխ՛ <strong>բարդությունը</strong>) <span style="color:#0000FF">ուներ»</span>։
<strong>§9․ Բռնագանձել — բռնագրավել</strong>
Իմաստով ինքչան էլ մոտ բառեր են, բայց եւ որոշակի է տարբերությունը։ Ընդհանուրն այն է, որ բռնի՝ հարկադիր ուժով է գործողությունը կատարվում, բայց <strong>բռնագանձել</strong>֊ը, ինչպես բառի երկրորդ բաղադրիչն է հուշում, դրամի՝ փողի հետ է կապվում, իսկ <strong>բռնագրավել</strong> կարող են գույքը, ունեցվածքը։ Երկու հասկացություններն էլ առավելապես գործածվում են իրավաբանության ոլորտում․ դատարանի որոշմամբ <i>բռնագանձում են պարտքը</i> եւ <i>բռնագրավում են</i>, ասենք, <i>կահույքը</i>։
Ուրեմն՝ ուղղենք սխալը․ <span style=”color:#0000FF”>«Տուժածի օգտին <i>բռնագանձեցին</i></span> (փոխ․՝ <strong>բռնագրավեցին</strong>)<span style=”color:#0000FF”> դաշնամուրը», «Իշխանության կարգադրությամբ այդ գործարարից բռնագրավեցին</span> (փոխ․՝ <strong>բռնագանձեցին</strong>) <span style=”color:#0000FF”>հարյուր հազար դրամ»</span>։
<strong>§10․ Գործառություն — գործառնություն</strong>
<strong>Գործառություն</strong>֊ը, որի նույնանիշը <strong>գործառույթ</strong>֊ն է, որեւէ մեկի կամ մի բանի կատարած դերն է, օտար բառով՝ <strong>ֆունկցիան</strong>, ինչը կարող է փոխվել հանգամանքների փոփոխության համաձայն։ Օրինակ՝ «Նրա <i>գործառույթը</i> առայժմ միայն հեռախոսազանգերին պատասխանելն է»։ Կամ այս նախադասության մեջ՝ «Հայերենում <strong>ա</strong> հոդակապը, որ ինքնին իմաստազուրկ է, որոշ բառազույգերում (հրձիգ — հրաձիգ, փոխնորդ — փոխանորդ, քարհատ — քարահատ) իմաստազատիչ <i>գործառույթ // գործառություն</i> (=ֆունկցիա) ունի»։
<strong>Գործառնություն</strong>֊ը տնտեսական֊ֆինանսական֊առեւտրային գործողություն (=օպերացիա) է նշանակում։ Մեծ մասամբ այն կարող ենք փոխարինել <strong>գործարք</strong>֊ով։ Այսպես՝ «Հայարդինբանկը նոր <i>գործառնույթներ (=գործարքներ)</i> է նախատեսում Ռուսաստանի մի քանի բանկերի հետ»։ <i>Գործառնություն</i>֊ը, ուրեմն, <i>ֆինանսական գործարք֊գործողությունն է</i>։
<strong>§11․ Դիտել — դիտարկել</strong>
<strong>Քննել — քննարկել</strong>
«Մենք <strong>դիտում</strong> ենք աստղերը» եւ «Մենք <strong>դիտարկում</strong> ենք աստղերը»։ Առաջինում սովորական գործողությունն ենք հասկանում, երկրորդում նշանակում է նշանակում է դիտելու առարկա դարձնել, դիտել որոշակի նպատակով՝ հետազոտելու, ուսումնասիրելու, ճանաչելու, <strong>քննելու — քններկելու</strong>… Ահա այս զույգը եւս տարբերակման կարիք ունի, մանավանդ որ <i>դիտել — դիտարկել</i>֊ի համեմատ սրանց <i>գործառույթները</i> համարյա նույնանում են, ինչպես՝ «Հարցը պետք է ըստ ամենայնի <i>քննել // քննարկել</i>»։ Այս նախադասության մեջ եթե <i>քննել</i>֊ը գործածենք, ապա ուզում ենք առավելապես կարեւորել, որ հարցը պետք է բոլոր կողմերից <i>ուսումնասիրել, հետազոտել, պարզել, խորացնել</i>… Իսկ եթե <i>քննարկել</i>֊ը թողնենք, ապա առավելապես շեշտում ենք այն, որ հարցը <i>քննության առարկա պիտի դարձնել, տարբեր անձանց կարծիքներն ու տեսակետնգրը լսել, մտքեր փոխանակել</i> եւ այլն։
<i>Քննել</i>֊ի մյուս կիրառությունները սովորական են, քննում են ուսանողին ու նրա գիտելիքները, քննում֊հարցաքննում են ամբաստանյալին… Վերջապես, <i>քննել</i> կարող է թե մեկ անձը, թե՝ մի քանիսը, իսկ <i>քննարկել</i>֊ը անպայման ենթադրում է առնվազն երկու հոգու մասնակցություն։ Ուստի, հետեւյալ նախադասության մեջ եթե <i>քննել</i>֊ի գործածությունը սխալ չէ, ապա նախընտրելին <i>քննարկել</i>֊ն է․ <i>«Քննարկում են</i> ամբաստանյալին պատժելու կամ ազատելու հարցը»։ Իսկ «Հավաքվել ու քննարկում են գրողի գիրքը թե պիեսը, ռեժիսորի բեմադրությունը, նկարչի նոր կտավը, կոմպոզիտորի օպերան…», արդեն <i>քննել</i>֊ը գործ չունի, միայն՝ <i>քննարկել</i>։
<strong>§12․ Երախտիք — երախտագիտություն</strong>
<strong>Երախտիք</strong>֊ը լավ, բարի գործն է, որ մնում է ու դառնում վաստակ, բարձր գնահատության արժանի աշխատանք։ Ասենք՝ «Մ․ Սարյանը մեծ <i>երախտիք</i> ունի հայ կերպարվեստը աշխարհի հանրությանը ներկայացնելու գործում»։, «Տիգրան Պետրոսյանի <i>երախտիքը</i> շախմատային Հայաստանում անուրանալի է»։
Երախտիք ունեցող անհատներին էլ կոչում են <strong>երախտավոր</strong>։ Ասում ենք՝ «Ռաֆայել Իսրայելյանը մեր ճարտարապետության երախտավորներից է»։
Ահա, այդպիսի մարդկանց նկատմամբ էլ մենք երախտագիտության զգացում ունենք (կամ՝ համակվում ենք երախտագիտությամբ)։ Ուրեմն՝ <strong>երախտագիտություն</strong>֊ը այդ երախտիքը տեսնելու ու գնահատելու ընդունակ լինելն է։ Երախտիք ունեցող գիտնականի, արվեստագետի, ուսուցչի կամ շինարարի հանդեպ տոգորվում ենք երախտագիտության զգացումով։
Ավելացնենք, որ մեկի երախտիքը՝ վաստակը տեսնողն ու գնահատողը <strong>երախտագետ</strong> մարդ է, իսկ երախտիքը, լավությունը չտեսնողը կամ մոռացողը՝ <strong>երախտամոռ</strong>։
<strong>§13․ Զեկուցում — զեկույց</strong>
<strong>Զեկուցում</strong>֊ը ավելի հայտնի գործածություն ունի, զեկուցումներ ենք կարդում կամ լսում տարբեր թեմաներով՝ գիտական, մանկավարժական, մշակութային… Զեկուցում֊ին նույնանիշ է <strong>բանախոսություն</strong>֊ը՝ <i>բանավոր խոսք</i>, որ կարող է հնչել իբրեւ գրվածքի ընթերցում, կարող է եւ հնչել առանց այդպիսի գրվածքի։
<strong>Զեկույց</strong>֊ը որեւէ հարցի մասին գրավոր կամ բանավոր հակիրճ տեղեկատվություն֊հաղորդումն է։ <i>Զեկույցը</i> նաեւ գիտական կամ այլ բնույթի հետազոտությունների արդյունքների համառոտ հաղորդումն է։ <i>Զեկույց</i> (այս դեպքում օտար բառով՝ ռապորտ) կարելի է վերադասին ներկայացնել որեւէ դեպքի, պատահարի, մեկի վարքի կամ իր իսկ հրաժարականի մասին եւ այլն։
Ուղղենք սխալը՝ <span style=”color:#0000FF”>«Ուսանողական գիտական ընկերությունում կարդացված զեկույցները</span> (փոխ․՝ <strong>զեկուցումները</strong><span style*”color:#0000FF”> բավականաչափ ինքնուրույն էին», «Հնագիտական եռամյա հետազոտությունների արդյունքների վերաբերյալ ներկայացված մեկ էջանոց <i>զեկուցումը</i> </span>(փոխ․՝ <strong>զեկույցը</strong>)<span style=”color:#0000FF”> ինքնին խոսում էր»</span>։
<strong>§14․ Զերծ — զուրկ</strong>
Սրանք հոմանիշ բառեր են եւ «մի բանից հեռու լինելու, մի բան չունենալու» ընդհանուր նշանակությունը ունեն։ Սակայն հստակորեն տարբերակվում են կիրառության նրբերանգներով։
<strong>Զերծ</strong>֊ը գործածվում է «վատ, մերժելի բանից հեռու մնալու, առանձնացնելու» միաստով՝ <i>«չարիքներից, վտանգներից, դժբախտություններից զերծ»</i>։
<strong>Զուրկ</strong>֊ը գործածվում է «որեւէ լավ հատկություն կամ անհրաժեշտ, ցանկալի բան չունենալու» իմաստով՝ <i>«բարիքներից, աշխատանքից, ունեցվածքից, խելքից, օգնությունից զուրկ»</i>։
Հետեւյալ նախադասության մեջ իրենց տեղում են գործածվել երկուսն էլ․ «Երեխային <i>զերծ</i> պահեք (=հեռու պահեք) փողից, բայց եւ <i>զուրկ մի</i> թողեք (=մի զրկեք)»։ Կամ՝ «Ամեն անհատականութենե <i>զուրկ</i> այս մարդը իր գոյությունը ամեն փորձանքեն զերծ պահելու գաղտնիքը գտեր էր» (Գր․ Զոհրապ)։
Իրոք որ, եթե <i>զուրկ</i> ես ինքնուրույնությունից, մտավոր լայն հետաքրքրություններից, հոգեւոր֊բարոյական մեծ աշխարհի գեղեցկությունների զգացողությունից, ապա շատ դժվար է <i>զերծ</i> մնալ զանազան մոլություններից ու մոլորություններից, չար կրքերի գայթակղությունից, անբարո մարդկանց լարած որոգայթներից։
<strong>§15․ Ըստ որի — ըստ որում</strong>
Գրաբարից փոխանցված կապակցություններ են։ <strong>Ըստ որի</strong> նույնն է, եթե ասենք <i>որի համաձայն, ինչի համաձայն</i>։ Ինչպես որ գործածում ենք՝ ըստ կարգի = կարգի համաձայն, ըստ նրա = նրա կարծիքի համաձայն՝ նրա կարծիքով։ Իմ կարծիքով կամ իմ կարծիքի համաձայն ասելու փոխարեն այսօրվա հայերենին է անցել գրաբարյան սեղմ ձեւը՝ <strong>ըստ իս</strong>։
<strong>Ըստ որում</strong> կամ <strong>ընդ որում</strong>․ գործածվում են մեկնական֊բացատրական նշանակությամբ, երբ որեւէ բան ասվածից միաժամանակ առանձնացվում֊մասնավորեցվում է։ Նայած տեղի՝ դրանց հոմանիշները կլինեն՝ <i>քանի որ, դրա հետ միաժամանակ, մանավանդ</i>… Օրինակ՝ «Նա խնդրեց իշխանին հայտնել առաքելության նպատակը, <i>ըստ որում</i> ինքը երկար չպիտի մնար Տավուշում», «Նա մի ամբողջ ժամ այդպես մնացել էր ուշագնաց, ընդ որում որեւէ մեկը չէր նկատել իրեն»։
<strong>Ընդ որում</strong>֊ը նշանակում է նաեւ <i>ներառյալ, այդ թվում, դրանց թվում</i>։
<strong>§16․ Թեթեւամիտ — թեթեւաբարո</strong>
<strong>Թեթեւամիտ</strong>֊ը անլուրջ, ոչ լրջախոհն է, ժողովուրդը կասեր՝ թեթեւսոլիկ։ Նա, ով առանց բավականաչափ կշռադատելու է գործում։
<strong>Թեթեւաբարո</strong>, թեթեւ վարքուբարք ունեցող, ավելի խիստ ասած՝ անպատշաճ, ոչ բարոյական կենցաղ վարող։ Մեկը կարող է լինել եւ թեթեւամիտ, եւ թեթեւաբարո… Մյուսը, թեթեւամիտ լինելով, կարող է շատ առաքինի լինել, այսինքն՝ ամենեւին թեթեւաբարո վարք չունենալ։ Իսկ թեթեւաբարո կյանք վարողը, որպես կանոն, միաժամանակ թեթեւամիտ է լինում։ Բերենք ծանոթ մի նախադասություն․ «Չնայած պարկեշտ, բայց <i>թեթեւամիտ</i> (ոչ թե՝ <i>թեթեւաբարո</i>) կին էր տիկին Բախտամյանը»։
<strong>§17․ Ժառանգել — ժառանգություն ստանալ</strong>
Ոմանք կարծում են, թե <strong>ժառանգել</strong> միայն <i>ժառանգություն ստանալ</i> է նշանակում։ Մինչդեռ այն հակառակ իմաստն էլ ունի՝ <i>ժառանգություն թողնել, կտակել, ավանդել</i>։ Օրինակ՝ «Նա մեծ հարստություն ժառանգեց (= կտակեց, ժառանգություն թողեց) իր որդիներին», «Հագուցյալը դուստրերին միայն գումար էր ժառանգել»։
Դժվարություն կարող է առաջանալ նշված հոմանիշների ընտրության հարցում։ Եթե խոսքը ունեցվածքի կամ փողի մասին է, երկուսն էլ՝ եւ՝ <i>ժառանգել</i>֊ը, եւ՝ <i>ժառանգություն ստանալ</i>֊ը կամ <i>թողնել</i>֊ը, ճիշտ են։ Այնինչ եթե խոսքը վերաբերում է հոգեկան֊բարոյական կողմերին կամ արտաքին հատկանիշներին, ապա ճիշտը միայն ժառանգել֊ի գործածությունն է․ «Նա հորից է ժառանգել (ոչ թե «ժառանգություն ստացել») իր կրակոտ խառնվածքը», «Աչքերի կապույտը աղջիկը մորից էր ժառանգել»։ Ուղղենք՝ <span style=”color:#0000FF”>«Իր ազնվությունն ու համարձակությունը նա <i>ժառանգություն է ստացել</i></span> (փոխ․ <strong>ժառանգել է</strong>) <span style=”color:#0000FF”>ծնողներից»</span>։
<span style=”color:#0000FF”></span>
<strong>§18․ Լուծել — լուծարել</strong>
<strong>Լուծում ենք</strong> խնդիրը, հարցը։ Նույնն է՝ <i>վճռում — իրագործում ենք</i> որեւէ կենսական հիմնախնդիր։ <i>Լուծել</i>֊ը գործածվում է նաեւ <i>տարրալուծել, անհետանալ</i> իմաստներով․ «Վարպետը գունաներկը լուծեց ջրի մեջ», «Առավոտյան մշուշը լուծվեց արեւի պայծառ ճառագայթներից»։
<strong>Լուծարել</strong>֊ը լուծարքի ենթարկելն է։ Այլ խոսքով՝ վերացնելու, փակելու, ավարտելու գործընթացը, օտար բառով՝ <i>լիկվիդացնել</i>։ Ասում ենք՝ «Հիմնարկը լուծարվել է (=դադարել է գործելուց), «Քննությունների լուծարման // լուծարքային (=պարտքերի մարման) շրջան է» եւ այլն։
Սխալ է՝ <span style=”color:#0000FF”>«Քննական պարտքերի լուծումը</span> (փոխ․ <strong>լուծարումը</strong>) <span style=”color:#0000FF”>հետաձգվեց»</span>։
