==XIII==
Մի շաբաթ անց նրան առաջարկեցին հանգստանալ, այսինքն՝ հրաժարական տալ, որին նա անտարբեր վերաբերվեց, իսկ էլի մի շաբաթ անց՝ նա և Միխայիլ Ավերյանիչն արդեն նստած էին փոստային տարանտաս և գնում էին մերձավոր երկաթուղային կայարանը։ Զով, պարղ պարզ օրեր էին՝ կապույտ երկնքով ու վճիտ հեռաստանով։ Մինչև երկաթուղու կայարանը երկու հարյուր վերստ էր, որ նրանք կառքով անցան երկու օրում և ճանապարհին երկու անգամ գիշերեցին։ Երբ փոստակայաններում թեյը լավ չլվացած բաժակներով էին մատացում կամ ձիեր լծելը երկար էր տևում, Միխայիլ Ավերյանիչը կաս֊կարմրում, ցնցվում էր ամբողջ մարմնով ու բղավում. «Լռե՛լ, դատողություններ չանե՛լ»։ Իսկ տարանտասում նստած ժամանակ, առանց մի րոպե դադար առնելու, նա պատմում էր Կովկասամ Կովկասում և Լեհական թագավորության մեջ կատարած իր ճանապարհորդությունների մասին։ Ինչքա՜ն արկածներ են եղել, ինչպիսի՜ հանդիպումներ։ Նա խոսում էր բարձրաձայն և միաժամանակ հայացքին զարմանքի այնպիսի արտահայտություն էր տալիս, որ կարելի էր կարծել, թե ստում է։ Ի հավելումն դրա՝ պատմելիս նա շնչում էր Անդրեյ Եֆիմիչի երեսին և քրքջում ուղղակի նրա ականջին։ Այդ բանը նեղում էր բժշկին և խանգարում նրան խորհելու և կենտրոնանալու։
Խնայողության նկատառումով գնում էին երկաթուղու երրորդ կարգով, չծխողների վագոնով։ Հասարակությունը կիսով չափ մաքուր էր։ Միխայիլ Ավերյանիչը շուտով բոլորի հետ ծանոթացավ և, նստարանից նստարան անցնելով, բարձրաձայն ասում էր, որ այս գարշելի ճանապարհներով չպետք է ճանապարհորդել։ Չո՜րս կողմդ խարդախություն է։ Ի՜նչ եմ ասել ձիով գնալուն. մի օրում հարյուր վերստ ճանապարհ կկտրես ու հետո քեզ առողջ և թարմ կզգաս։ Իսկ անբերրիությունը մեզ մոտ նրանից է, որ Պինայի հովտի ճահիճները ցամաքեցրել են։ Առհասարակ սոսկալի անկարգություն է։ Նա տաքանում էր, բա րձրաձայն խոսում և ուրիշներին խոսելու հերթ չէր տալիս։ Այդ անվերջ շաղակրատությունը, որ ընդմիջվում էր բարձրաձայն քրքիջով ու արտահայտիչ ժեստերով, հոգնեցրեց Անգրեյ Եֆիմիչին։
«Մեր երկուսից ո՞րն է խելագարը,— մտածում էր նա վրդովված,— արդյո՞ք ես, որ աշխատում եմ ուղևորներին ոչնչով չանհանգստացնել, թե այս եսամոլը, որ կարծում է, թե ինքն այստեղ բոլորից խելոք ու հետաքրքիր մարդն է, և այդ պատճառով ոչ ոքի հանգիստ չի տալիս»։
Մոսկվայում Միխայիլ Ավերյանիչը հագավ զինվորական սերթուկ առանց ուսադիրների և կարմիր կողաշերտով անդրավարտիք։ Փողոց դուրս գալիս նա զինվորական գլխարկ էր դնում և շինել հագնում, ու զինվորները նրան պատվի էին առնում։ Այժմ Անդրեյ Եֆիմիչին թվում էր, թե դա մի այնպիսի մարդ է, որն այն բոլոր աղայականից, որ ունեցել է ժամանակով, մսխել է ամենը, ինչ լավ է եղել, և իրեն պահել է միայն վատը։ Միխայիլ Ավերյանիչը սիրում էր, որ իրեն ծառայաթյուն ծառայություն մատուցեն մինչև անգամ այն ժամանակ, երբ դա բոլորովին հարկավոր չէր։ Լուցկին դրված էր լինում նրա առաջ՝ սեղանի վրա, և նա տեսնում էր, բայց կանչում էր ծառային, որպեսզի լուցկին նա մատուցի իրեն. սպասուհու ներկայությամբ նա չէր քաշվում սպիտակեղենով շրջել. բոլոր լակեյներին անխտիր, մինչև անգամ ծերերին, դու էր ասում և բարկանալիս դդում ու հիմար էր անվանում։ Դա, ինչպես թվում էր Անդրեյ Եֆիմիչին, աղայավարի էր, բայց զզվելի։
Միխայիլ Ավերյանիչն իր բարեկամին ամենից առաջ տարավ Իվերսկայա՝ աստվածամորն աղոթելու։ Նա աղոթում էր ջերմորեն, ծունր դնելով ու արցունք թափելով, և երբ վերջացրեց, խոր հոգոց հանեց ու ասաց.
— Թեպետև չես հավատում, բայց երբ աղոթում ես, քեզ մի տեսակ ավելի հանգստացած ես զգում։ Համբուրեցեք սրբապատկերը, հոգի՛ս։
Անդրեյ Եֆիմիչը շփոթվեց ու համբուրեց սրբապատկերը, իսկ Միխայիլ Ավերյանիչը շրթունքները երկարացրեց և գլուխը օրորելով՝ շշնջյունով աղոթեց, և նրա աչքերում նորից արցունքներ երևացին։ Ապա գնացին Կրեմլ և այնտեղ դիտեցին ու մինչև անգամ մատներով շոշափեցին Թնդանոթ֊արքան ու Զանգ֊արքան, հիացան Զամոսկվորեչյեի տեսարանով, եղան Փրկչի տաճարում և Ռումյանցևյան թանգարանում։
Ճաշեցին Տեստովի ճաշարանում։ Միխայիլ Ավերյանիչը այտամորուքները հարդարելով, երկար զննեց ճաշացուցակը և գուրմանի տոնով, որ սովորել է ճաշարաններում իրեն զգալ ինչպես իրենց տանը, ասաց.
— Տեսնենք, այսօր մեզ ինչով եք կերակրելու, հրեշտա՛կս։
==XIV==
