Changes
— Ի՞նչ եք հավաքվել, մարդ չե՞ք տեսել, ի՞նչ է։ Գնացեք ձեր աշխատանքին…
===11===
Եվս մի տեղ գնաց Ժիրայրն այդ օրը։ Ինչո՞ւ գնաց՝ չգիտեր, բայց զգում էր, որ անկարող էր չգնալ…
Դեռ հեռվից նկատեց, որ իրենց փողոցն այլեւս չկար։ Դրա փոխարեն ձգված էր մի ուրիշը՝ շքեղ, բազմահարկ, ասֆալտապատ։ Մտնելով այդտեղ, նա նորակառույց շենքերի միջեւ տեսավ դեռ կանգուն մնացած մի տնակ եւ որոշեց․— իրենց տան կողմում շենքերը կառուցված էին նույն գծի վրա, իսկ փողոցը լայնացված էր դիմացի կողմի հաշվին։
Քանի՜ անգամ էր նա աշխատանքից շտապել տուն՝ անկյունի աղբյուրից ջուր բերելու, կնոջն օգնելու համար։ Աղբյուրը չկա։ Անկյունը՝ նույնպես։ Ամեն բնակարան ունի ջրի ծորակներ։
Երբ Բրաբիին հարկավոր էր լինում մթերք գնել խանութներից, նա վերցնում էր իրենց հասարակ պայուսակը, գրկում էր Հովիկին եւ գնում Աբովյան․— մոտիկում խանութներ չկային։ Այժմ մթերային, արդյունաբերական եւ այլ ապրանքների խանութները գտնվում են հենց նույն փողոցի վրա։
Ինչպիսի՜ խնամքով էր Ժիրայրը թեւանցուկ անում իր կնոջը՝ մանավանդ նրա հղիության ամիսներին, երբ նրանք անցնում էին իրենց նեղ փողոցի համարյա միշտ ցեխոտ ու սայթաքուն մայթերով։ Այժմ ասֆալտից են ե՛ւ մայթերը, ե՛ւ սալահատակը։
Նրանց փոքրիկ բակում կային երեք֊չորս նիհար ծառեր, որոնց ծվեն֊ծվեն ստվերի մեջ, ամռան շոգերին, Բրաբին ու հարեւան կանայք պատսպարում էին իրենց փոքր երեխաներին։ Այժմ բոլոր այս մեծ շենքերն ունեն փարթամ ծառերով լի ստվերախիտ բակեր։ Ահա դրանցից մեկը, որ երեւում է դարպասի միջով…
«Այ, հիմա պիտի ապրեինք այստեղ, Բրաբի, իմ երջանկություն»,— հառաչանքի պես անցավ Ժիրայրի սրտով։ Բայց նրա խոսքերն ուղղված էին ոչ թե երեկվա եւ այսօրվա անծանոթ կնոջը, այլ մի նիհար, սիրելի կնոջ, որն այլեւս չկար։
«Հիմա պիտի ապրեինք, Բրաբի»…
Դեպի այստեղ գալիս նա համարյա չէր կասկածում, որ տեսնելու էր իր նախկին տունը՝ դեռեւս կանգուն։ Անշուշտ, դա նրա ուժեղ ցանկությունն էր, որը հնչում էր համարյա որպես համոզմունք։ Հոգու մի հեռավոր անկյունում նա տանջալի հստակությամբ գիտակցում էր այդ։ Ուստի եւ քարացավ, կանգ առավ անսպասելիությունից, երբ հեռվում տեսավ իր նախկին տունը՝ իրոք որ կանգուն։ Հարեւան ոչ մի տնակ չէր մնացել, իսկ դա կանգնուն էր՝ երկու հսկա շենքերի միջեւ սեղմված…
Դա է նրա տունը… Ժիրայրն սկսեց վազել։ Այստեղ է նրա բնակարանը եւ ոչ թե այնտեղ։ Հիմա այնտեղից դուրս կգա «այն» Բրաբին՝ «այն» Հովիկին գրկած եւ կնայի, թե չի՞ գալիս արդյոք ամուսինը․— արդեն աշխատանքից վերադառնալու ժամանակ է…
Մարդու հոգուն վայրկենապես տիրապետող ո՞ր զգացումն է արդյոք ուժեղ՝ բաղձա՞նքը, պատրանքի քաղցրությո՞ւնը, թե մի այլ բան, որն ստիպում է նույնիսկ երկար ապրած եւ երկար տառապած մարդուն, կյանքի փորձի տեր եւ զգաստ մարդուն, հավատալ այդպիսի անհեթեթության…
Ժիրայրը վազում էր։ Նա այլեւս չէր տեսնում բազմահարկ նոր շենքերը, տեսնում էր միայն այդ միհարկանի տնակը։ Ահա փոքրիկ դարպասը։ Նա խուժեց ներս։ Ահա սապնաջրից թրջված եւ սպիտակած բակը՝ երեք֊չորս նիհար ծառերով։ Ահա իրենց դուռը։ Դրա վրա գրված չէ՝ «Գլենց», գրված չէր նաեւ «այն» ժամանակ։ Այո, դա իր տունն է…
Ժիրայրն սթափվեց միայն սենյակում՝ տեսնելով անծանոթ մի կնոջ եւ երիտասարդ աղջկա։ Նստել էին այդ երկու կանայք իրենց աղքատիկ սենյակում՝ անգործ, անխոս, անշարժ, կարծես կայարանում էին եւ գնացքի էին սպասում։ Կամ գուցե սպասում էին Ժիրայրի՞ն…
— Ներեցեք…— աղերսեց ներխուժած անծանոթ մարդը։— Ներեցեք, խնդրում եմ, ես նույնիսկ չթակեցի դուռը…
— Համեցեք…— անտարբեր ձայնով ասաց կինը՝ առանց տեղից շարժվելու, ցույց տալով երրորդ, ազատ աթոռը։ Սակայն դա անքաղաքավարություն չէ, այլ անկարողություն։ Ժիրայրը նկատեց, որ նա իր տեղում մնաց վեր կենալու մի անզոր փորձից հետո միայն, կարծես ոտքերի մի անբուժելի ցավ կամ ուսերին իջած մի ծանր վիշտ մեխել էր նրան իր աթոռին։
Իսկ երիտասարդ աղջիկը նույնիսկ չբարձրացրեց գլուխը, չնայեց եկվորին։
— Բանն այն է, որ ես մի ժամանակ ապրել եմ այս սենյակում…— սկսեց արդարանալ Ժիրայրը։
— Դուք է՞լ,— անտարբեր արձագանքեց կինը։— Հին տուն է, շատերն ապրած կլինեն։
— Ես վաղուց չեմ եղել այստեղ, եւ դրա համար…
— Ո՞ր թվերին եք ապրել։ Երբ յոթ ամիս առաջ մեզ փոխադրեցին այստեղ, իմացանք, որ ապրելիս են եղել երկու ամուրի երիտասարդներ։
— Ես այստեղ ապրել եմ «այն» տարի…
Մայր ու աղջիկ հանկարծ ճիչ արձակեցին եւ նայեցին այցելուին։ Ժիրայրի մարմնով սարսուռ անցավ, բայց ոչ այնքան անսպասելի ճիչից, որքան որ աղջկա խոշոր, սեւ ու տենդահար աչքերի սարսափած եւ սարսափելի հայացքից։
— Ինչո՞ւ եք եկել,— հուսահատ բացականչեց կինը՝ վեր ցատկելով տեղից։— Ի՞նչ եք ուզում մեզանից։ Խղճացեք գոնե թոքախտավոր աղջկան…
— Ի՞նչ պատահեց…— սառեց Ժիրայրը․— ես չեմ հասկանում…
— Նրա՛ հետ մաքրեցեք ձեր հաշիվը, նրա՛,— հեկեկաց կինը,— մենք ի՞նչ մեղավոր ենք։
— Ի՞նչ հաշիվ… Ո՞ւմ հետ…
— Ձեր քննիչի, իմ ամուսնու…— կինը փղձկաց։— Գնացեք մի բան էլ դուք ասացեք, որ ավելի լավ գնդակահարեն նրան։ Նա դեռ էնտեղ է…
Եվ ձեռքը երկարեց դեպի քաղաքի այն կողմը, դեպի հեռու այն շենքը, որն այնքա՛ն քաջ ծանոթ էր Ժիրայրին…
Նա ոտքի ցատկեց։ Ինչպես նախորդ օրը, Բրաբիին տեսնելիս, հիմա եւս նա կանգ առավ մոլորված՝ չգիտենալով ինչ անել՝ փախչե՞լ, մնա՞լ, լռե՞լ, խոսե՞լ… Վերջապես նա արտասանեց հաշտարար, կարեկցորեն․
— Դուք ի՞նչ մեղավոր եք։
— «Որդին հոր համար պատասխանատու չէ», այո՞,— ջղաձիգ քմծիծաղեց հիվանդ աղջիկը՝ նորից շանթելով Ժիրայրին իր տագնապահար, բայց իրապես խեղճ հայացքով։— Լսել ենք։ Ասում էին այն ժամանակ, ասում են նաեւ հիմա։ Դա չի խանգարում…
— Լռեցեք, խնդրում եմ,— ընդհատեց Ժիրայրը։— Ես չգիտեի, թե ով էր ապրում այստեղ։ Ես չեմ եկել վրեժ լուծելու, այն էլ՝ ձեզանից։
— Իսկ եթե նա տա՞նը լիներ…— չարախինդ հարցրեց կինը՝ ենթադրելով, թե կարկամեցրեց այցելուին։ Եվ ամբողջ իրանով ձգվեց դեպի նա՝ դաժանորեն զվարճանալու համար նրա անել վիճակից։
Լարված նրան էր նայում նաեւ աղջիկը։
— Ի՞նչ խոսել այդ մասին…— խուսափեց անկոչ հյուրը։
— Իսկ եթե տա՞նը լիներ,— ճիչով, հիստերիկայի մեջ ընկնելու պատրաստ, կրկնեց կինը՝ ձեռքերը ցնցելով։
Կնոջ զայրույթը փոխարկվեց Ժիրայրին։ Նա պոռթկաց կատաղությամբ՝ առանց խնայելու կանանց․
— Եթե տանը լիներ, ես նրա…— եւ կանգ առավ կտրուկ, սթափվեց․— ես նրան կվերցնեի հավի ճուտի պես՝ թեւերից, ոտքերից եւ ինքս կտանեի… այնտեղ։
— Տարել են ձեզանից առաջ։ Արդեն հինգ ամիս է։ Գո՞հ եք։
Ժիրայրն ուզեց չպատասխանել, բայց չկարողացավ։
— Գոհ եմ,— բաց թողեց նա հատու։
— Դե ուրեմն կորեք֊գնացեք,— արձագանքեց կինը կամացուկ, ջախջախված ձայնով։
Ժիրայրը դանդաղ մոտեցավ դռանը եւ հանկարծ նկատեց․ նա իր փոքր որդու հասակը դանակով խազել էր դռան վրա… Հիշեց նույնիսկ, թե ինչպես եղավ դա։ Հովիկը, որ մոր հետ դուրս էր եկել նախասենյակ, մտավ ներս՝ օրորվելով իր դեռ անհաստատ ոտքերի վրա։ Ժիրայրը նետվեց դեպի նա, պահեց նրան շեմքի վրա, համբուրեց, ապա, գրպանից հանելով ծալովի դանակը, խազեց այդ նշանը։
Իսկ հետագա նշանները խազելու ժամանակ չունեցավ…
Դառնալով դեպի կանայք, նա հարցրեց․
— Իսկ ձեզ ինչո՞ւ են փոխադրել այստեղ։ Չէ՞ որ…
— Որովհետեւ «որդին հոր համար պատասխանատու չէ»,— չար ծաղրով կրկնեց աղջիկը։
— Սխալ ես ասում,— հանկացծ բարկացավ մայրն աղջկա վրա՝ մոռանալով այցելուի ներկայությունը։— Տեղն է մեզ։ «Այն» տարի հայրդ գրավե՞ց ազատված բնակարաններից մեկը՝ ամբողջ կահ֊կարասիով։ Իսկ ես չասացի՞, որ հալալ չի լինի դա մեզ։ Յոթ ամիս առաջ տերը վերադարձավ, բնակարանն ազատեցինք։ Ամեն ինչ արդարացի է։
— Իսկ հիմի էլ սա պիտի ազատենք,— զվարթ քրքջաց աղջիկը, եւ Ժիրայրի մարմինը նորից փշաքաղվեց։— Հիշո՞ւմ ես, հենց որ մտանք ներս, հայրիկը քմծիծաղեց ու ասաց, որ ինքն է սրա տիրոջը…
— Ինձ ոչինչ հարկավոր չէ…— կամացուկ արտասանեց Ժիրայրը։
— Ո՞ւմ է պետք այս ավերակը,— հանգստացրեց աղջկան մայրը։— Նրան լավ տուն կտան…
Ժիրայրը վերադարձավ սենյակի կենտրոնը։ Կինը ձգվեց նստած տեղից, մոտ քաշեց երրորդ աթոռը նրա համար։ Կարծես այդպես պիտի լիներ։ Ժիրայրը նստեց, կախեց գլուխը, երկար ժամանակ լուռ մտածում էր։ Կանայք նույնպես, չխոսեցին։ Կարծես այդպես պիտի լիներ։
Քիչ հետո, գլուխը բարձրացնելով վեր, նա հարցրեց կնոջը․
— Իսկ ձեր ամուսինը… լա՞վ մարդ էր տանը։
— Շատ լավ,— ոչ մարտահրավիրաբար, այլ ընկճված, պատասխանեց կինը։
— Սիրո՞ւմ էր ձեզ։ Եվ ձեզ։
— Շատ։ Ոչ խմում էր, ոչ ծխում, ոչ ման էր գալիս ուրիշների հետ։ Ուրախ, բարի։ Սիրում էր հարեւանների երեխաներին, նրանք էլ՝ նրան։
Ժիրայրը դարձավ դեպի աղջիկը, որը նրան էր նայում՝ կարծես սպասելով հարցերի։
— Դուք երբվանի՞ց եք հիվանդ։
— Վաղուց։
Ժիրայրը նայեց հարցական։
— Ոչ վերջին յոթ ամսում,— հեգնանքով ճչաց աղջիկը։— Արդեն տասը տարի է։
— Պատերազմի ժամանակից…— հաշվեց Ժիրայրը՝ գոհ, որ գտավ բացատրությունը։— Վատ եք ապրել…
— Ի՞նչպես կարող էինք,— քմծիծաղեց աղջիկը։— Պատերազմը «մեզ» չէր վերաբերում։ Մենք միշտ լավ ենք ապրել։
— Ուրեմն ինչպե՞ս…
— Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս…— համբերությունից դուրս ելավ հիվանդը, եւ նրա աչքերը նորից փայլեցին տենդոտ։— Ինչպես որ տոնական զբոսանքի ժամանակ «նա» մոտենում է զվարճացողների խմբին, մի րոպեով մի կողմ է կանչում ամենաուրախին ու շշնջում է նրա ականջին՝ «Իսկույն գնացեք տուն, հանվեցեք, մտեք անկողին, երեք օր հետո կգամ ձեզ տանելու»…
Ժիրայրը նույնիսկ ետ քաշվեց այդ սարսափելի աղջկանից։
— Հայրն ամեն տարի երեքական ամսով սանատորիա էր ուղարկում։ Մահվանից ազատեց։ Խեղճ աղջիկն արդեն լրիվ առողջանալու վրա էր ու կառողջանար, եթե… Էդպիսի հայր, էդպիսի…
Ժիրայրը ցատկեց ոտքի։
— Գիտե՞ք ինչ…— ասաց նա մետաղային չոր ձայնով՝ շեշտակի նայելով մերթ կնոջ, մերթ աղջկա աչքերին։— Դուք խորհրդային քաղաքացիներ եք, եւ ես ուզում եմ, որ մի քիչ էլ դուք ատեք նրան։ Ոչ, ոչ թե մի քիչ, այլ… Ինձ ներեցեք, օրիորդ…
Իր վրայից պոկելով նոր կոստյումի բաճկոնը, ապա կրեմագույն վերնաշապիկը, նա հանեց նաեւ դեռ չփոխած հին ու կեղտոտ ներքնաշապիկը եւ լուռ ու դանդաղ շուռ գալով ոտքերի վրա, ցուցադրեց ինչ֊որ անջնջելի սպիներ…
Կանայք նայեցին միայն մի պահ եւ փակեցին աչքերը։ Ժիրայրը, շարունակ լուռ, հագնվեց, ապա, միայն դուրս գալուց առաջ, կրկնեց․
— Դուք ի՞նչ մեղավոր եք…
— Իսկ ի՞նչ մեղավոր էր նա… սրիկան,— ասաց կինը նրա ետեւից։— Մեղավորը…
Ժիրայրը դուրս ելավ՝ առանց սպասելու շարունակությանը։
===12===
Կիրակի երեկոյան Ժիրայրը տուն գնաց Բրաբիի պատվիրած ժամից էլ ավելի ուշ՝ ութն անց կես։ Դուռը բաց արեց գոգնոց կապած մի անծանոթ կին, որը նրա բարեւին պատասխանելուց հետո նորից շտապեց դեպի խոհանոց։
Դրսում ցուրտ երեկո էր, եւ Ժիրայրը բավականությամբ զգաց նախասենյակի տաքությունը։ Հանելով գլխարկը, նա դրեց փոքրիկ սեղանակի վրա եւ չտեսավ կախարանը, որն ամբողջովին զբաղված էր գլխարկներով ու թեթեւ վերարկուներով։
Բնակարանում բացարձակ լռություն էր։ «Մի՞թե շուտ եմ եկել»,— մտածեց նա, բայց եւ իսկույն հիշեց, որ փողոցի անկյան ժամացույցի վրա ութն անց էր կես։ «Երեւի սխալ էր ցույց տալիս»,— մտածեց նա նորից։
Այնուամենայնիվ, «իր» սենյակից նա լսեց ինչ֊որ միալար ձայն՝ դռան ծածկված լինելուց՝ շատ խուլ։ Երեւի Ջոնն էր բանաստեղծություն արտասանում։ Բայց մի՞թե նա սիրում է այդ գործը…
Դուռը բաց անելիս Ժիրայրը նույնիսկ ետ ընկրկեց բնազդաբար։ Սենյակը, խիստ ուժեղ լուսավորված, լիք֊լցված էր մարդկանցով՝ ընդարձակ ու երկար սեղանի շուրջը բոլորված։
Ոչ ոք չնկատեց նրան, որովհետեւ նույն պահին բաժակաճառ ասողն ավարտեց խոսքը եւ մարդիկ նախ ծափահարեցին, ապա, վերցնելով գավաթները, ամեն կողմից ձգվեցին դեպի Խիտան՝ շնորհավորելու։ Նրան նայեց նաեւ Ժիրայրը եւ տեսավ աթոռ նրա կողքին։ Իր աղջիկը տեղ էր պահել հայրիկի համար…
Բրաբին նստել էր սեղանի ներքեւի ծայրում։ Նա գլխով արեց Ժիրայրին՝ ամեն ինչ գնում է նորմալ։ Սպասելով մի փոքր, մինչեւ որ մարդիկ բան ուտեն խմիչքից հետո, նա լցրեց իր շատ փոքրիկ գավաթը եւ ելավ ոտքի։
Խիտան սեղանի տակ հուզված սեղմեց հոր ձեռքը՝ «սկսվում է ամենակարեւորը»…
— Հարգելի հյուրեր,— ասաց կինը,— այս տարի Խիտայի ծննդյան տարեդարձը հատկապես ուրախալի է նրա համար, որովհետեւ նա տոնում է հեռու տեղերից վերադարձած իր հոր հետ…
Ավարտե՞ց նա, թե դեռ պիտի շարունակեր, բայց այդ րոպեին Խիտան գրկեց հորը եւ ամուր համբուրեց նրա այտը։ Սեղանը թնդաց զարմանքի եւ ուրախության բացականչություններից, բոլորը ոտքի ելան, լցրեցին իրենց գավաթները։ Աթոռների գռոռոցներ։ Բոլորը, դուրս գալով իրենց տեղերից, խուռներամ մոտեցան Ժիրայրին՝ գավաթ խփելու նրա հետ։ «Բարի եք վերադարձել»… «Ապաշխարանք լինի»… «Հաղթեց արդարությունը»… «Բարի եք վերադարձել»… Եվ հանկարծ, այդ ոգեւորված բացականչությունների միջից, սովորական եւ ցածր ձայնով․
— Ժիրո՞…
Ժիրայրը կնճռոտվեց իր անվան միշտ իր համար տհաճ այդպիսի կրճատումից, նայեց զարմանքով եւ իսկույն ճանաչեց՝ Անթառամը, իր ու Բրաբիի երբեմնի մտերիմ ընկերուհին։ Կարճլիկ, նիհար, դեռ «այն» ժամանակ թառամած, Անթառամը թվում էր իսկականից շատ ավելի տարիքոտ, համարյա պարավ։ Դա եւս խիստ տհաճ էր, կարծես նար իր ներկայությամբ մերկացնում էր Ժիրայրին ու Բրաբիին, ասում էր նրանց․ «Մի ձեւանաք երիտասարդ, դուք իմ ընկերներն եք, հետեւաբար եւ իմ տարիքին․ դուք թաքցնում եք դա, իսկ ես ահա բացահայտում եմ»…
Բայց ամենատհաճն այն էր, որ Անթառամը, սեղանից հազիվ մի քիչ բարձր, կանգնել եւ մի այնպիսի ծուռ֊ծուռ հայացքով ու կիսաժպիտով էր նայում Ժիրայրին, կարծես ուզում էր ասել՝ «Ժիրո՞, ի՞նչ ես քեզանից ուրիշ բան ձեւացնում, ով֊ով, ես հո գիտե՞մ, թե ով ես դու»։ Խոսքը միայն տարիքի մասին չէր, ոչ։ Անթառամը նույնությամբ պահպանվել էր «այն» տարիներից՝ իր անճաշակ հագուստով, իր ցածր կուլտուրայով, իր տարրական կրթությամբ, իր պրիմիտիվ շարժուձեւերով, եւ այժմ նա իր «Ժիրո» դիմումով եւ ծուռ֊ծուռ նայելով կարծես հայտարարում էր ի լուր բոլորի, որ նա եւ Ժիրայրը հավասարներ են, որ իր բոլոր հատկությունները ոչ միայն իրենն են, այլեւ իրենցը… Իրենցն են՝ Ժիրայրի հետ միասին, բայց ոչ Բրաբիի, որովհետեւ նա ամենից առաջ Ժիրայրի ընկերուհին էր, դեռ նրա ամուրի ժամանակ, եւ նա էր Անթառամին ծանոթացրել իր կնոջ հետ։ Նաեւ նրա համար, որ Բրաբին անճանաչելիորեն փոխվել էր, դարձել ուրիշ մարդ, իսկ Անթառամն ու Ժիրայրը մնացել էին նույնը…
— Ճանաչեցի…— զսպելով տհաճության զգացումը, ճիգով ժպտաց Ժիրայրը։— Բարեւ, Անթառամ…
Իսկ երբ կինը լնգլնգալով վերադարձավ իր տեղը, Ժիրայրը նոր միայն հիշեց նրա կաղ լինելը եւ մտքում դատապարտեց իրեն՝ նրա հանդեպ ոտնեցած անախորժ զգացումի համար։
Երբ սեղանի շուրջը վերահաստատվեց կարգը, Ժիրայրի ներսում եւս հաստատվեց կարգը, եւ նա հանգիստ նայեց շուրջը։ Բոլոր կողմերից նրան էին նայում մարդկանց բարի հայացքները՝ ուշադիր ու կարեկից, նրան ամեն կերպ օգնելու պատրաստակամ։ Ու թեեւ նա չուներ ո՛չ ճնշված ու տանջահար տեսք, ո՛չ աղքատիկ կամ անճաշակ հագուստ, ո՛չ նստել էր անշնորհք դիրքով, բայց նեղված զգաց իրեն։ «Կարեկցությունը միշտ նսեմացնում է կարեկցվածին»,— հիշեց նա։
Գավաթը ձեռքին, վեր կացավ մի հաղթթանդամ ու գեղեցիկ տղամարդ՝ սեղանի գլխավերեւում, «թամադայի» տեղում։
— Հարգելի սեղանակիցներ,— ասաց նա իր այնպիսի հաճելի տեմբր ունեցող թավ ձայնով, որ Ժիրայրն ակամա նախանձ զգաց նրա հանդեպ։— Ես այս բաժակն ուզում եմ բարձրացնել ընկեր…— նա կռացրեց գլուխը, որպեսզի մեկը փսփսա ականջին նրա անունը։
— Ժիրայր…— ասաց Խիտան բարձր ձայնով։
—… Ընկեր Ժիրայրի կենացը։ Ես չեմ կարող որոշել, թե որ չափով է դա նրա կենացը եւ որ չափով մեր արդարադատության կենացը, որովհետեւ չլիներ մեկը՝ չէր լինի նաեւ մյուսն այստեղ…
Երեւի ինքն էլ զգալով, որ ասաց խորիմաստության պրետենզիա ունեցող տրաֆարետային խոսքեր, նա պաուզա տվեց՝ չթաքցնելով իր դժգոհությունն իրենից։ Մի պահ վճռեց խոսքի շարունակության մեջ ուղղել իրեն, բայց ազնվորեն հրաժարվեց կոծկելուց եւ առնական, գրավիչ ժպիտով մտերմաբար դիմեց վերադարձածին․
— Ձեր կենացը, Ժիրայր։
Մյուսներն էլ էին ուզում ասել նույնը, բայց նույն պահին, Խիտան, ոտքի կանգնելով, արտասանեց կամացուկ, իր կրծքային ձայնով․
<poem>
Ծիծեռնակը բույն էր շինում,
Ե՛վ շինում էր, ե՛ւ երգում․
Ամեն մի շյուղ կպցնելիս
Առաջվա բույնն էր հիշում…
Նա հիշում էր անցած տարին,
Իր սնուցած ձագերին…
</poem>
— Երեխա ժամանակվա սիրած բանաստեղծություններից է,— ընդհատելով աղջկան, զուսպ ժպտաց Բրաբիոն Ավետովնան։— Բայց դու արդեն մեծ ես, աղջիկս։
Այժմ արդեն հայրն ինքը սեղանի տակ սեղմեց իր աղջկա բարակ ձեռքը՝ ամուր, ամուր, առանց վախենալու, որ կարող է ցավացնել։ Միաժամանակ նա խիստ զայրացավ իր վրա․ ի՜նչ լալկանն է դարձել, նորից արցունքները սրարշավ խուժեցին դեպի աչքերը… Ինչպիսի՜ խելոք աղջիկ… Ի՞նչպես չհպարտանալ, որ դու ես նրա հայրը…
Խիտան գրկեց հորը եւ բոլորը ծափահարեցին։
— Կարելի՞ է ինձ էլ մի բան կարդալ հայրիկի պատվին,— լսվեց Ջոնի ձայնը, եւ միայն այդտեղ Ժիրայրը տեսավ, որ որդին նստած է համարյա իր դիմացը։
Պատանին վեր կացավ տեղից, մոտեցավ գրքերի պահարանին եւ երկար փնտրում էր՝ հատակին պպզած։ Սեղանի շուրջը տիրեց ակամա լռություն։ Վերջապես նա վերադարձավ մի փոքրիկ, անկազմ գրքույկ ձեռքին։ Է․ Սետոն֊Տոմպսոն, «Թեւավորը»,— կարդաց Ժիրայրը շապիկի վրա։ Անշուշտ, դա տղան կարդացել էր դեռ այն ժամանակներում, երբ «ժամանակ ուներ» հետաքրքրվելու տեխնիկայից բացի էլի ուրիշ բաներով…
Ջոնը, թերթելով գրքույկը, ստիպեց սեղանին՝ սպասել էլի մի երկու րոպե, ապա կարդաց․
<i>«Դպի տո՜ւն, հարազատ, սեփական տուն։ Գուցե երբեք մարդկային սիրտն այնպիսի բուռն սիրով չի բաբախել իր տան համար, ինչպես Թեվավորի սիրտը, Փորձություններն ու նեղությունները, որ նա կրել էր հին աղավնետանը, բոլորը մոռացվեցին։ Ոչ գերության տարիները, ոչ ընկերուհու կապը, ոչ էլ մահվան վախը չկարողացան նրա մեջ սպանել այդ ուժը։ Եվ թեւավոպը, եթե, իհարկե, երգելու շնորհք ունենար, կերգեր՝ ինչպես երգում են մարդիկ ամենամեծ ուրախության րորեին։ Դուրգ գալով ազատ օդի մեջ, նա մեծ, ընդարձակ շրջաններով սկսեց բարձրանալ դեպի եթերը, ավելի բարձր եւ բարձր, քանի գնաց լայնացրեց այդ շրջանները, թռչելով որպես մի նետ, կապույտ անհունության մեջ թափահարելով իր սպիտակ թեւերը, մինչեւ որ դրանք, որպես հուրհրատող կայծեր, սկսեցին փայլել արեւի ճառագայթների տակ»…</i>
— Ի՞նչ եք սկսել մանկական գրվածքներ արտասանել,— հանգիստ զարմանքով հարցրեց մայրը։
— Դրանք մանկական գրվածքներ չեն,— բացականչեց Խիտան։
— Իսկ դու լռիր,— ժպտաց մայրը՝ նայելով նրա աչքերին,— քո տոնակատարությանը դու համեստ պետք է պահես քեզ։
Բայց Խիտան, հոր թեւի տակ ծվարած, ըստ երեւույթին դուրս էր եկել մոր հնազանդությունից։
— Սա իմ տոնակատարությունը չէ,— ասաց նա,— այլ հայրիկի։ Եվ իմ։ Միասին։
Մայրը գլուխն օրորեց ժպիտով․— «անուղղելի»…
Մի քանի րոպե անց, հյուրերը նորից վերադարձան իրենց գործերին՝ մոռանալով Ժիրայրին։ Բայց դա անտարբերություն չէր կամ անուշադրություն, եւ տեղի ունեցավ ինքնաբերաբար։ Եվ, իրոք, կարեկցության զգացումը պասսիվ վիճակում կարող է մնալ միայն մի պահ, որից հետո կամ պետք է վերածվի գործի, կամ թաքնվի։ Իսկ ի՞նչ կարող էին անել սեղանակիցները Ժիրայրի համար՝ այդտեղ, սեղանի շուրջը։ Այ, ուրիշ բան, եթե նա վաղը որեւէ խնդրով դիմի նրանց։ Մի՞թե նրանցից որեւէ մեկը կխնայի իր ձեռքից եկածը՝ նրան օգնելու, տեղավորելու, նրա համար հարմարություններ ստեղծելու…
Ուրիշ ի՞նչ կարելի է անել սեղանի շուրջը։ Հարցուփորձե՞լ նրան։ Բայց ամեն ինչ պարզ է, եւ, բացի դրանից, չպետք է անհանգստացնել դեռ այնքան թարմ վերքը։ Գուցե պարզապես խոսակցե՞լ նրա հետ։ Իսկ ինչի՞ մասին։ Կարելի է, իհարկե, գտնել խոսակցության հազար ու մի նյութ։ Բայց դու չես ճանաչում նրան եւ կարող ես մի անտեղի հարցով հայտնվել հարցաքննողի դերում։ Գուցե նա անկարող է պատասխանել քո հարցին իր անտեղյակությամբ, կրթությամբ, սահմանափակությամբ… «Կոնսերվացիայի» ենթարկվելիս նա եղել է երիտասարդ, եւ անշուշտ, քիչ բան է իմացել, իսկ այժմ անսահման ետ է մնացել կյանքից…
Իհարկե, այդ դատողությունները չեկան ոչ մեկի գլուխը, բայց դա չէր նշանակում, թե դրանք այնտեղ չէին արդեն։ Եվ բոլորը նորից անցան իրենց խոսակցություններին՝ իրենց հարեւանների հետ, կամ սեղանի վրայով՝ հեռու նստածների հետ։
Միայն Խիտան էր, որ ամեն ինչ մոռացած, միայն իր հորով զբաղված, նրա ափսեի վրա դնում էր շարունակ նորանոր համեղ պատառներ եւ անդադար շոյվում էր նրա թեւին․ եւ Ջոնն էր, որ շուտ֊շուտ նաում էր հորը՝ հպարտությամբ, եւ քրոջը՝ նախանձով․ եւ Անթառամն էր, որը, երբ էլ Ժիրայրը նայեր նրան, հայացքը հառել էր իր երբեմնի ընկերոջ վրա եւ աչքերով կարծես կրկնում էր նույնը՝ «Ժիրո՞»…
Խիտան սկսեց կամացուկ ձայնով ծանոթություն տալ հորը հյուրերի մասին։
— Դա մայրիկի պարտկազմակերպության քարտուղարն է իր կնոջ հետ։ Նրա կողքինը նույնպես գործարանի դիրեկտոր է, բայց հետինն իր կինը չէ, նա ամուրի է։ Այս մյուս զույգն իմ ամենամտերիմ ընկերուհու ծնողներն են։ Ես ինքս եմ նրանց ծանոթացրել մայրիկի հետ։ Երկուսն էլ ինժեներներ են, աշխատում են շինարարության վրա։ Այն զզվելին դերասան է։ Ինչո՞ւ է մայրիկը հրավիրել նրան՝ չեմ հասկանում։ Երեւակայիր, հայրիկ, մի անգամ եկավ մեր տուն, Ջոնն ու մայրիկը տանը չէին, սկսեց սեր բացատրել ինձ։ Չի էլ ամաչում, տարիքոտ մարդ է՝ քսանչորս տարեկան…
— Իսկ նա՞ ով է,— ընդհատելով, հարցրեց Ժիրայրը՝ ցույց տալով «թամադային»։
— Նա՞… Նա մայրիկի հին ընկերներից է։ Ես չգիտեմ, թե որտեղ է աշխատում։ Ոչ, հայրիկ, դա «նա» չէ, «նա» այստեղ չէ…
— Ես հենց այնպես հարցրի,— հանգստացրեց հայրն աղջկան՝ անտարբեր ձայնով։ Բայց ինչ֊որ սուր մագիլներ չանգռեցին նրա սիրտը։ «Նա»… Ուրեմն, իրոք, «նա» գոյություն ունի կամ ունեցել է…
Եթե «նա» գոյություն ունի հիմա՝ դա Ժիրայրին չի վերաբերում բոլորովին։ Իսկ եթե գոյություն է ունեցել դեռ այն ժամանակ, երբ ապրում էր «այն» Բրաբին, Ժիրայրի Բրաբին… Կա՞ ավելի դաժան խանդ, քան խանդն անցյալի նկատմամբ… «Նա» եւ Ժիրայրի Բրաբին՝ միասին…
Ժիրայրն ուժեղ ցնցեց գլուխը՝ անտանելի պատկերը ետ վանելու համար, եւ նրա հայացքը հանդիպեց Խիտայի աչքերին՝ անշարժ սեւեռված հոր վրա։
— Ի՞նչ ես նայում ինձ այդպես,— բարկացավ հայրը՝ բավական կոպիտ։
Բայց աղջիկը չվիրավորվեց։ Նա ձեռքը դրեց հոր ձեռքի վրա եւ շշնջաց կամացուկ․
— Թող սա վերջին անգամը լինի, հայրիկ, որ դու այսպիսի տոնով ես խոսում ինձ հետ։ Ինչո՞ւ ես թաքնվում քեզանից ու ինձանից, այսբերգ։ Եվ մի՞թե կարող ես։ ո՞ւր պիտի խուսափես իմ աչքերից…
Ապա, տեսնելով հոր տեղի տալը միանգամից, ավելացրեց․
— Թաքնվել էիր ուզում՝ չպիտի ստեղծեիր հասկացող աղջիկ։
— Ես չեմ ստեղծել քեզ,— ժպտաց Ժիրայրը,— այլ մայրիկդ։
— Ոչ, դու։ Գիտեմ ինչ պիտի հակաճառես՝ բիոլոգիական հայր…
Ժիրայրն ապշած նայեց աղջկան։ Մտքե՞ր է կարդում նա, ի՞նչ է… Եվ ոչ միայն մտքեր։ Չէ՞ որ ճիշտ նույն բառերով էր ծաղրում Ժիրայրն իրեն՝ երեկ չէ մյուս օրը…
— Ի՞նչ գործ ունի այստեղ բիոլոգիան,— շարունակեց աղջիկը՝ կանացիորեն ցնցելով իր նիհար եւ գեղեցիկ ուսերը՝ լայն դեկոլտեի մեջ։— Թեեւ, իհարկե, գիտությունը չի ժխտում նաեւ ժառանգականությունը։ Բայց դա չէ կարեւորը, հայրիկ։ Ով էլ իմանար դեռ փոքր հասակից, որ շատ հեռու տեղում ունի հայր, որին չի տեսել եւ որն էլ չի տեսել նրան՝ նա կդառնար երազկոտ։ Ով էլ հասկանար մի օր, որ իր հայրը զոհ է գնացել անարդարության՝ նա կդառնար թախծոտ։ Վաղը կհավաքվեն իմ ընկեր֊ընկերուհիները։ Դեռ մինչեւ անցյալ տարի, երբ նրանք սեղանի շուրջը եւ ընդհանրապես երբեւէ խոսում էէին իրենց հայրերի մասին, կամ ինչո՞ւ խոսում, հենց միայն արտասանում էին «հայրիկ» բառը, իմ աչքերը լցվում էին արցունքով։ Դու գիտե՞ս ինչ է նշանակում իմ տարիքի աղջկա համար՝ տարիներ շարունակ թաքցնել արցունքները։ Չգիտես։ Վաղն իմ առաջին տարեդարձն է, երբ ես իսկապես ուրախանալու եմ իմ ընկեր֊ընկերուհիների հետ…
— Մի՞թե դու նրանցից ոչ մեկին բաց չէիր անում սիրտդ,— ճնշում դնելով իր վրա, որ չբղաջի, հարցրեց հայրը։
— Ինչո՞ւ բաց անեի։ Նրանք բոլորն էլ հայր ունեին։
— Ուրեմն, քո կարծիքով, այնքան էգոիստ էին, որ…
— Ես էի էգոիստը։ Չէի ուզում, որ ինձ խղճան։ Մի ժամանակ ունեի մի ընկերուհի, որի հայրը նույնպես… Բայց ես նրան էլ չէի ասում ոչինչ, որովհետեւ եթե նստեինք եւ լաց լինեինք միասին, նա լաց պիտի լիներ ոչ թե քեզ համար, այլ իր հոր։ Ուրեմն ավելի լավ չէ՞ր առանձին֊առանձին…
— Դու նույնիսկ լացել ես ինձ համար…
— Կարծում ես՝ հաճա՞խ։ Ոչ, միշտ։ Թեեւ ես լալկան չեմ։ Լալիս էի, սրբում աչքերս եւ վազում ուրախանալու բոլորի հետ…
Մի պահ լռելուց հետո նա ժպտաց․
— Օրինակ վերցրու աղջկանիցդ, հայրիկ, տեսնո՞ւմ ես, ես ոչինչ չեմ թաքցնում քեզանից։ Դու էլ չպիտի թաքցնես։ Ես միշտ այդպես եմ պատկերացրել քեզ։
— Ճիշտ ես պատկերացրել։
Հայր ու աղջիկ ծիծաղեցին բարձրաձայն, միմյանցից գոհ։
Բրաբին, համարյա անթարթ, նայում էր նրանց։ Անհնար էր հասկանալ նրա անդրդվելի դեմքից՝ ի՞նչ էր զգում կամ մտածում նա այդ ժամանակ։ Բարկանո՞ւմ էր աղջկա վար՝ նրա շաղակրատության համար, նախանձո՞ւմ էր նրա մտերմությանը Ժիրայրի հետ, հետաքրքրվո՞ւմ էր նրանց զրույցի բովանդակությամբ, թե՞ մտածում էր իր եւ իր նախկին ամուսնու հետագա փոխհարաբերությունների մասին…
— Հիմա հասկացա՞ր, հայրիկ, որ դու ես ստեղծել ինձ այսպես,— ասաց Խիտան՝ իբրեւ եզրակացություն իր պատմության։— Դու «այնտեղից» ավելի մեծ դեր ես խաղացել ինձ համար, քան մայրիկն՝ այստեղ…
Լսվեցին աթոռների միահամուռ գռգռոցներ։ Ժիրայրը մեքենաբար ձեռքը տարավ իր գավաթին՝ բարձրացնելու համար եւս մի անծանոթ մարդու կենացը։ Բայց մարդիկ ոտքի էին ելել ոչ թե գավաթ խփելու, այլ ընդմիջում տալու, ծխելու համար։ Տղամարդիկ դուրս ելան նախասենյակ կամ բակի կողմի պատշգամբը, կանայք մնացին տեղում կամ մտան ննջարան՝ զբաղվելու համար զուտ կանացի խոսակցություններով։ Բրաբին գնաց խոհանոց։ Ջոնն շտապեց իր արհեստանոցը, եւ, ուշադրություն չգրավելու համար չվառելով այնտեղի լամպը, լուսնի լույսի տակ սկսեց զննել իր կիսատ սարքը, ապա ձեռք վերցրեց պտուտակիչը։
Քանի որ Բրաբին Ժիրայրին հյուրերին ներկայացնելիս շատ ճարպիկ կերպով, անվանելով նրան «Խիտայի հայր», անպատասխան էր թողել բնականորեն ծագող այն հարցը, թե ապա ի՞ր համար ով էր նա այժմ, կանայք, օգտվելով ընդմիջումից, ուզեցին պարզել այդ։ Յուրաքանչյուրն աշխատում էր իր կերպ՝ նայած բնավորությանը, դաստիարակությանը, հետաքրքրության աստիճանին։ Մեկն աչքով անցկացրեց մահճակալների տեղադրությունը ննջարանում եւ նույնիսկ ուշադրություն դարձրեց, որ բնակարանում հայտնվել է ծալովի մահճակալ, որն առաջ չկար։ Մյուսը, միանգամայն անմեղ տոնով, հարցրեց Խիտային․ «Հիմա դու ո՞րտեղ ես քնում, Խիտոչկա», որի դիմաց ստացավ խիստ որոշակի եւ ոչ պակաս նախատական պատասխան՝ «մեր տանը»։ Երրորդը ոչինչ չհարցրեց ոչ ոքի, այլ մի պահ մտնելով խոհանոց, շշնջաց Բրաբիի ականջին՝ «Վերջապես ամուսինդ վերադարձավ», որի դիմաց Բրաբին տխուր ցույց տվեց ինչ֊որ խմորեղեն եւ ասաց, որ, ափսոս, այնքան լավ չի ստացվել, որքան նա ուզում էր։
Բայց այդ բոլորից չպետք էր ենթադրել, թե նրանք վատ կանայք էին, քաղքենիներ եւ այլն։ Նրանք պարզապես կանայք էին։ Ամուսինների ապագա փոխհարաբերությունների հարցը նրանց չէր կարող չհետաքրքրել մանավանդ այն պատճառով, որ նրանք գիտեին Բրաբիի անցյալ տարիների կյանքը, որը Ժիրայրը չգիտեր։ Չէին կարող չհետաքրքրվել նաեւ այն պատճառով, որ Ժիրայրը «հետաքրքիր տղամարդ» էր, որը, նույնպես, Ժիրայրը չգիտեր։
Խիտան սեղանի վրայից սկսեց հավաքել ավելորդ ամանեղենը եւ տանել խոհանոց, իսկ այնտեղից բերել նոր ուտելիքներ։ Գոգնոց կապած կինն օգնում էր նրան, ավելի շուտ՝ խանգարում, պահանջելով, որ չկեղտոտի հագուստը եւ ամեն ինչ թողնի նրան անելու։
Ժիրայրը ծխող չէր, բայց նույնպես դուրս եկավ սենյակից՝ նկատելով, որ այնտեղ մնացել են միայն կանայք, որոնք այժմ, պատրաստակամ նայում էին նրան՝ պատասխանելու համար նրա հարցերին եւ մեկ֊մեկ էլ իրենք տալու խորամանկ հարցեր։
Մոտենալով խոհանոցի դռանը, Ժիրայրն այնտեղ տեսավ Բրաբիին եւ «թամադային»՝ միայսին կանգնած։ Բայց դա սիրականների հանդիպում չէր՝ րոպեական մենակության մեջ։ Դա ավելին էր։ Նրանք թողնում էին ամուսինների տպավորություն։ Բրաբին, մտազբաղ դեմքով, խորհրդակցում էր նրա հետ, թե ինչ հերթականությամբ մատուցի հաջորդ պնակներն ու խմիչքները։ Իսկ տղամարդը, տանու մարդու գործնական տոնով խորհուրդներ էր տալիս, ոչ, կարգադրություններ էր անում, մատնացույց անելով պնակներն ու շշերը։
Ժիրայրն անտարբեր անցավ նրանց մոտով եւ խոհանոցի մյուս ժռնով դուրս ելավ պատշգամբ։ Սենյակից սկսած, նա ուներ այն անախորժ զգացումը, թե Անթառամը կաղեկաղ գալիս է իր ետեւից։ Պատշգամբում շուռ եկավ, նայեց։ Իրոք, կանգնած էր Անթառամը…
Նրանից ազատվելու համար Ժիրայրը մտավ իր որդու արհեստանոցը։ Անթառամը՝ նրա ետեւից։ Ժիրայրը դուրս ելավ։ Անթառամը՝ նրա ետեւից։ Քիչ է մնում շուռ գաս եւ բղավես նրա երեսնիվար․ «Ի՞նչ ես ուզում ինձանից, ինչո՞ւ ես հետեւում ինձ իմ անցյալի պես։ Բոլորն իրենց ետեւում ունեն կրթություն, աշխատանք, կենսափորձ, ապրումներ, բավականություններ, հարուստ ու գեղեցիկ, իսկ ես իմ ետեվում՝ միայն քեզ»…
Զսպելով տհաճության ավելի եւ ավելի աճող զգացումը, Ժիրայրը դիմեց նրան բռնազբոսիկ ժպտալով․
— Դե, Անթառամ, պատիմր տեսնեմ…
Եվ այդտեղ նա հիշեց, որ «այն» ժամանակ Անթառամը դեռ աղջիկ էր։
— Ամուսնացե՞լ ես։
Կաղ կինն իր հասակի ցածրերից ծուռ֊ծուռ նայեց վեր եւ թափ տվեց ձեռքը, այսինքն՝ թե՝ «Ժիրո՞… Ի՞նչպես կարող ես էդպիսի բան ենթադրել»։
Խոսքերով շարունակելով իր հայացքը, նա ասաց․
— Ոչ թե ինձ, քեզ պիտի ամուսնացնենք, Ժիրո, քեզ։
Հասկանալի է… Ուրեմն «նա» գոյություն ունի մինչեւ հիմա։ Ժիրայրը շունչ քաշեց թեթեւացած։ «Այս» Բրաբին նրան հարկավոր չէր…
— Դու ո՞րտեղ ես աշխատում, Անթառամ,— հարցրեց Ժիրայրը՝ այս անգամ ավելի բարյացակամ։
— Էլի էնտեղ։
— Ո՞րտեղ։ Մոռացել եմ։
Կինը նորից նայեց նրան ծուռ֊ծուռ եւ հանդիմանական՝ «Ի՞նչպես կարելի է մոռանալ, Ժիրո»։
— Լվացքատանը,— ասաց նա խոսքերով։— Հիմի մեխանիկական է։ Էդ ի՞նչ հետաքրքիր է, տղա,— ձեռքը թափ տվեց նա։— Դու էն ասա, ի՞նչպես հավանեցիր Հովիկին։
— Լավ տղա է։
— Իսկ Մխիթարուհո՞ւն։
— Ո՞վ է նա։
— Աղջիկդ, ո՞վ։ Բրաբիոնն անունը հետո է շուռ տվել, առաջ էդպես էր։
— Մի՞թե այդպիսի կանացի անուն ունենք հայերեն,— տարակուսեց Ժիրայրը։
— Ո՞րտեղից, Ժիրո։ Բրաբիոնի հնարածն է։ Քու գնալուց հետո գիշեր֊ցերեկ լաց էր լինում։ Միշտ քովն էի։ Ուրիշ մարդ դուռը բաց չէր անում։ Ասում էր՝ «երեխաս որ տղա լինի՝ անունը կդնեմ Մխիթար, որ աղջիկ լինի՝ Մխիթարուհի, որ ինձ մխիթարեն»…
Ժիրայրը քմծիծաղեց դառնությամբ Ողբերգությունը՝ անճանաչելիորեն ոճավորված, «խիտայացած»…
— Իսկ որքա՞ն ժամանակ է։
— Ի՞նչը, Ժիրո։
— Որ նա աղջկան Խիտա է կոչել…
— Մի տարեկան էր։
— Պարզ է— շշնջաց Ժիրայրը։
— Ի՞նչն է պարզ, Ժիրո։
— Ամեն ինչ գնում է նորմալ…
Նրանք չէին նկատել, թե ինչպես տղամարդիկ, հետզհետե ավարտելով ծխելը, նորից մտել էին ներս։ Ջոնը նույնպես չկար։ Այժմ նրանք կանգնած էին մենակ։
Նրանք չնկատեցին նաեւ, թե ինչպես խոհանոցի դռնից մի պահ դուրս նայեց Բրաբին, տեսավ նրանց միասին կանգնած, եւ թե ինչպես, նայելով աշխույժ շարժուձեւերով Ժիրայրին ինչ֊որ բաներ հաղորդող Անթառամին, քմծիծաղեց՝ թե արհամարհանքով եւ թե գոհանակությամբ։
Ժիրայրը նախ ուզեց չլսել նրան, ապա ձեռք թափ տվեց՝ թող պատմի։ Վերջիվերջո պե՞տք է իմանալ ամբողջ ճշմարտությունը, թե ոչ։ Իսկ դրա համար ամենահարմար մարդը, իհարկե, Անթառամն է։
Այժմ նա հիշեց ամեն ինչ։ Լինելով ի ծնե կաղ եւ չունենալով արտաքին գեղեցկություն, Անթառամը դեռ վաղ մանկությունից հաշտվել էր այդ դառը ճշմարտության հետ, որ ինքը երբեք չի վայելելու սիրո եւ ամուսնության երանությունը։ Լացե՞լ, ողբացե՞լ էր դրա համար երբեւէ՝ այժմ չէր կարող ասել նույնիսկ ինքը։ Որոշակի էր միայն այն, որ պատանի հասակում արդեն նրա հոգուց ջնջվել էր ամեն մի ափսոսանք, կսկիծ, տառապանք։ Ջնջվել էր աննկատելի ու հեշտ, քանի որ նա երբեք չէր ճաշակել ոչ մի համբույր, գրկախառնություն, չգիտեր, թե ինչ են դրանք։ Իրոք որ, կորցնել չունեցածը՝ այնքան էլ սարսափելի չէ…
Մի բան, այնուամենայնիվ, պարզ էր Անթառամի համար․— եթե նա չի ամուսնանալու, չի ունենալու ամուսին ու երեխաներ, էլ ուրեմն նրա ինչի՞ն են պետք կրթությունը, լավ հագնվելը, ճոխ կյանքը։ Ինչո՞ւ չարչարվել այդ ամենի համար։ Մի կտոր հաց նա միշտ էլ կճարի…
Եվ, կիսատ թողնելով ուսումը, նա երրորդ դասարանից ուղիղ գնացել էր լվացքատուն եւ դարձել էր լվացարարուհի։ Քառորդ դարից ավելի լվացք անելուց հետո, Ժիրայրի վերադառնալուց երկու տարի առաջ, նրան, լվացքատան ամենաջանասեր բանվորուհուն, առաջ էին քաշել եւ դարձրել դրա վարիչը։ Նա ոչ միայն Ժիրայրին չասաց, այլեւ ոչ ոքի չէր ասել այդ մասին։ Ո՞ւմ է դա հետաքրքիր։
Չունենալով իր անձնական կյանքը, Անթառամն սկսել էր ապրել ուրիշների կյանքով։ Եվ եթե դրա հետեւանքով նա չէր դարձել բամբասեր, խոսք տանող֊բերող, խառնակիչ, ապա շնորհիվ այն բանի, որ նրա հոգում չկար կորցրածի կսկիծ եւ նա չէր նախանձում ոչ ոքի։ Ընդհակառակը, նա միանգամայն բնական էր համարում, օրինակ, որ ինքն ապրեր աղքատիկ սենյակում, իսկ գեղեցկի ու զարգացած Բրաբիոնը՝ ճոխ կահավորված, ընդարձակ բնակարանում։ Անթառամի համար պարզապես հետաքրքիր էր ուրիշների կյանքը, որովհետեւ նրա անձնականն անհրապույր էր եւ անհետաքրքիր։
Բայց նա ոչ միայն հետաքրքրություն էր ցույց տալիս ուրիշների գործերին, այլեւ, հարկ եղած դեպքերում, կարեկցություն եւ օժանդակություն։ Նա, որ միանգամայն բնական էր համարում իր երբեմնակի հիվանդանալը, դրամ չունենալը եւ այլն, իրար էր անցնում Բրաբիոնի հասարակ հարբուխի պատճառով։ Զանգ էր տալիս իրենց փողոցի անկյան ավտոմատ֊հեռախոսից, հարցնում էր առոջղությունը, վազ էր տալիս դեղատուն՝ դեղ բերելու…
Ի դեպ, այդ բոլորը վերաբերում էր անցյալին։ Ահա մի քանի տարի էր, ինչ Բրաբիոնն իր սառը վերաբերմունքով ընդհատել էր այդ անգույն եւ աննշան կնոջ առանց այն էլ խիստ սակավադեպ այցելություններն իր տունը։ Իսկ Անթառամն այդ էլ էր համարում միանգամայն բնական եւ վիրավորված չէր Բրաբիոնից…
— Ժիրո ջան,— սկսեց նա իր պատմությունը մտերմական փսփսոցով,— էդ մարդը, չնեղանաս, շատ լավ մարդ էր…
— Ի՞նչ մարդ։
Անթառամը ծուռ֊ծուռ նայեց նրան եւ ավելորդ համարեց պատասխանել։ Պարզ չէ՞ միթե, թե ինչ մարդ…
— Հենց էն ժամանակ, երբ Բրաբիոնը գիշեր֊ցերեկ լաց էր լինում, նրանք ծանոթացել էին։ Ասեմ ինչպես էր եղել։ Մի անգամ կնոջդ ուշքը գնացել էր փողոցում, վեր էր ըկնել։ Ինքն էլ՝ Մխիթարուհիով հղի։ Մարդիկ չորս կողմից վազ էին տվել հավաքվել, որ օգնեն, բայց էդ ժամանակ անխիղճի մեկը ճանաչել էր նրան ու ասել․— «ժողովրդի թշնամի Գլենցի կինն է, դիտմամբ պրովոկացիա է անում, որ խղճահարություն առաջացնի»… Ու…
Անթառամը պաուզա տվեց, լուսնի լույսի տակ քչփորեց ինչ որ փոսիկ՝ պատշգամբի ճաղերի վերնափայտի վրա, որը համարյա նրա դեմքին էր հավասար, եւ շարունակեց․
— Բրաբիոնի մոտ մնացել էր միայն նա։ Դե, քու տարիքին, երիտասարդ, տաքարյուն ու ազնիվ տղա, բարկացել էր, որ, ինչպես ասում են՝ «որդին հոր համար պատասխան էր տալիս», ու որոշել էր օգնել նրան։ Բերել էր տուն, վազել էր բժշկի, տեղավորել էր տվել ծննդաբերական հիվանդանոցում… Մի խոսքով, ծանոթացել էին…
Նայելով վերեւ՝ Ժիրայրի դեմքին, եւ տեսնելով դրա վրա տանջանքի արտահայտություն, նա վախեցած հանգստացրեց․
— Չկարծես, թե սիրահարվել էին իրար վրա։ Կնիկդ էն ժամանակ սիրահարեցնելու բան չէր՝ փորն ուռած, դեմքը վշտից սմքած, վրան֊գլուխը կարգի բերելը մոռացած… Խղճահարվել էր ազնիվ տղան։ Լավ տղա էր…
Պաուզա տալուց հետո Անթառամը շարունակեց՝ դեմքի վրա խաղացնելով ներողամիտ֊արհամարհական ժպիտ․
— Կանայք, Ժիրո ջան,— նա այնպես ասաց՝ «կանայք», կարծես ինքը կին չէր,— թույլ արարածներ են, ու տղամարդիկ պիտի ներեն նրանց էդ բանը։ Մեկը որ խղճա ու մխիթարի նրանց, էն էլ էդ տեսակ ծանր վշտի ու վիճակի մեջ, նրանք էդպիսի մարդուն իրենց ծոցն էլ կառնեն, կյանքն էլ կնվիրեն։ Ոչ թե սիրելուց,— նորից շտապեց հանգստացնել նա Ժիրայրին,— այլ երախտագիտությունից։ Իսկ սերը գալիս է դրանից հետո, կամաց֊կամաց…
Անթառամը բռնեց Ժիրայրի բաճկոնի կոճակներից մեկը՝ իրեն ավելի մոտիկը՝ ցածրինը, եւ ոլորեց մի կողմ, ապա մյուս։
— Էդպես էլ եղել էր… Նա մի ժամանակ գալիս֊գնում էր կնոջդ մոտ, հետո բոլորովին տեղափոխվեց, սկսեցին միասին ապրել։ Հենց նա էր ստիպել կնոջդ, որ ազգանունը չփոխի։ «Որ ասում ես Ժիրայրը լավ մարդ էր՝ ուրեմն կրիր նրա ազգանունը, մի վախենա, թող բոլորն իմանան»… Բայց, ինձ որ հարցնես, Ժիրո ջան, նրա համար էնքան էլ հեշտ չէր եղել Բրաբիոնին համոզելը, որովհետեւ նա վախլուկ է, դու նրան էդպես մի նայիր։ Տղային չհիասթափեցնելու համար ր լսել նրան։
Վերհիշելով, Անթառամը կրկնեց․
— Ազնիվ մարդ էր։ Սկզբում գործից վռնդեցին, բայց էլի չվախեցավ։ Լավ էր, որ «էն» փոթորիկն անցել էր, թե չէ անմեղ տղային էլ պիտի տանեին ձեր պատճառով՝ քո, Բրաբիոնի, երեխաներիդ…
Վերջին բառի վրա նա խոսքը թեքեց այդ կողմ․
— Երեխաներիդ շատ էր սիրում։ Նրանք էլ՝ նրան։ Փոքր էին, կարծում էին մինչեւ անգամ, թե իրենց հերն է։ Լավ էր պահում, պատասխանատու աշխատողի տղա էր, ինքն էլ՝ լավ աշխատանքի՝ տախնիկ էր։ Գնաց պատերազմ, զովհեց…
Անթառամը լռեց։ Մութ ննջարանի միջով լսվում էին մյուս սենյակում սեղան նստածների ուրախ ձայները։ Կիսաբաց դռնից երեւում էր լույսի մի լայն երիզ, որի մեջ՝ մի տղամարդու եւ կնոջ կեսերը։ Բակը շրջապատած կորպուսներում լույսերը սակավացել էին, ուշ ժամ էր։
— Բրաբիոնն սպանվածի պես էր,— շարունակեց Անթառամը։— Գիշեր֊ցերեկ լաց էր լինում։ Ինձ ասում էր, որ դա իր առաջին ու վերջին սերն էր։ Եվ, իսկապես, վերջինը եղավ։ Արդեն ինը տարի է, որ նա չկա, բայց կնիկդ չի ամուսնանում։ Կին է, թույլ արարած, կարող է պատահել, որ իր պահանջները լրացնում է դեսուդեն, բայց չի ամուսնանում։ Մի անգամ հարցրի՝ «Բա դու Ժիրայրին չէի՞ր սիրում, որ ասում ես, թե առաջին սերդ էր»։ Ասաց՝ «Էն ժամանակ ես սերը չէի հասկանում, կարծում էի, թե էն էր, իսկ հիմի տեսնում եմ, որ էս էր»… Դու խո չնեղացա՞ր, Ժիրո…
— Ումնի՞ց,— չգիտես ինչու, դուրս թռավ Ժիրայրի բերանից։
— Ինձանից։ Որ պատմում եմ։
— Ոչ, Անթառամ։ Ոչ էլ նրանից։ Եվ ոչ էլ «նրանից»։ Կյանքն է այդպես,— արհամարհաբար դառը քմծիծաղեց նա։— Մարդկային մարմինն ունի իր անհետաձգելի պահանջները։ Բայց հո չի՞ կարելի դրանք բավարարել բացեիբաց։ Դրա համար էլ մարմնի կոչի վրա հագցնում են խղճահարության, կարեկցության, երախտագիտության, մինչեւ իսկ սիրո հագուստները, դրան տալիս են վայելուչ տեսք…
— Տեսնո՞ւմ ես, որ նեղացար,— բացականչեց Անթառամը։— Սկսեցիր դատարկ֊դատարկ դուրս տալ։ Լսիր շարունակությունը։ Բրաբիոնը նրա թեւի տակ բավական կրթվել֊զարգացել էր, իսկ նրա զոհվելուց հետո մտավ ինստիտուտ, ավարտեց, գործ ստացավ, բնակարան ստացավ…
— Այդ բոլորն արդեն գիտեմ,— ձեռքը թափ տվեց Ժիրայրը։— Եվ կարեւոր էլ չէ։ Շնորհակալություն պատմությանդ համար, Անթառամ…
Երբ նրանք վերադարձան սենյակ, ոչ ոք չնկատեց նրանց մտնելը, ինչպես, երեւի, չէին նկատել նաեւ բացակայությունը՝ բացի գուցե Բրաբիից ու Ջոնից եւ, իհարկե, Խիտայից։
Բոլորը լսում էին «թամադային»։ Ըստ երեւույթին նա խմում էր վերջին կենացը։ Խոսելիս նա դիմում էր «օրվա հանցավորին»՝ Խիտային։
Սենյակ մտնելիս Ժիրայրի ականջին հասան «թյուրիմացության զոհ» խոսքերը։ Այդ ինքն էր…
Նստելով իր տեղը, նա հանգիստ սպասեց բաժակաճառի ավարտմանը։ «Թամադան» խոսեց բավական երկար,— անշուշտ զգալիորեն հարբած էր,— գովեց Խիտային, ցանկացավ նրան հետագա հաճողություններ, երջանիկ կյանք իր մայրիկի… Ուզո՞ւմ էր թվարկության կարգով հիշատակել նաեւ հորը, թե ոչ, բայց Խիտան, որ մինչ այդ գլուխը կախ, ամաչկոտ լսում էր նրան, բարձրացրեց հայացքը եւ ավելացրեց բոլորին լսելի ձայնով՝ «… հայրիկի…»։ «Եվ Ջոնի հետ»,— ավարտեց «թամադան» իր խոսքը։
Ծափահարություններ, բացականչություններ։ Գավաթները ձեռքերին, մարդիկ նորից վեր կացան տեղերից եւ մոտեցան Խիտային։ Մայրը համբուրվեց աղջկա հետ եւ շարունակելով պահել դեմքի վրա նրան ուղղված ժպիտը, շուռ եկավ դեպի Ժիրայրը․
— Շատ հետաքրքիր բաժակաճառ ասաց։ Ափսոս, որ ուշացաք, չլսեցիք։
— Զրուցում էինք Անթառամի հետ։
— Ես հենց դրա համար էլ հրավիրել էի նրան,— ասաց Բրաբին եւ նրա ժպիտն ստացավ արհամարհական երանգ Անթառամի հասցեին,— որ զրուցեք։
— Կարելի՞ է ինձ,— դիմեց Ժիրայրը «թամադային»։
— Թամադայի խոսքից հետո մի տեսակ… ընդունված չէ,— ասաց նա ներողամիտ,— բայց ոչինչ, ասացեք, դուք նոր եք եկել։
Մարդիկ, որ պատրաստվում էին դուրս գալ նախասենյակ՝ վերարկուները հագնելու, կանգ առան մի պահ։ Ոմանք նստոտեցին տեղերից շարժված եւ անկանոնաբար կանգնած աթոռների վրա։ Արդեն ուշ էր։
— Ես այստեղ լսեցի «թյուրիմացության զոհ» խոսքերը՝ իմ հասցեին,— ասաց Ժիրայրը։— Ճի՞շտ է՝ իմ հասցեին։
— Անշուշտ,— հաստատեց «թամադան»՝ նայելով ժամացույցին։
— Դե ուրեմն լսեցեք, հարգելի մարդիկ։ Ես թյուրիմացության զոհ չէի։ Ինձ տարել էին միանգամայն օրինաչափորեն…
Զարմանքն ու ապշությունը՝ լարված հայացքների ու կտրուկ շարժումների վերածված, շուրջկալեցին խոսողին։
— Ի՞նչ է նշանակում՝ «թյուրիմացության զոհ»,— շարունակեց Ժիրայրը։— Այդ նշանակում է, որ յուրայինները, թշնամու տեղ դնելով, պատժում են յուրայիններին։ Բայց մի՞թե, հարգելի յուրայիններ, դուք էիք պատժել իինձ… Ոչ։ Նշանակում է՝ այստեղ չկա ոչ մի թյուրիմացություն, ամեն ինչ կատարվել է արդարության եւ անարդարության պայքարի դաժան տրամաբանության համաձայն…
Մարդկանց հայացքները, Ժիրայրի վրա հառած, հանկարծ դարձան բոլորովին ուրիշ, կարծես առաջին անգամն էին տեսնում նրան։ Նստել այդքան ժամանակ միեւնույն սեղանի շուրջը եւ միայն վերջին րոպեին տեսնել՝ առաջին անգամ…
— Ինչո՞ւ ենք մենք այդքան ամաչկոտ,— բացականչեց Ժիրայրը։— Ինչո՞ւ ենք այդպես կիսաձայն խոսում երեսունյոթ թվականի մասին։ Իսկ ինչո՞ւ էինք ի լուր աշխարհի, բացեիբաց խոսում քաղաքացիական պատերազմի, նէպի, կոլեկտիվացման ժամանակների պայքարի մասին։ Երեսունյոթ թվին եւս շարունակվում էր պայքարը, միայն այն տարբերությամբ, որ, ինչպես ամեն անգամ, այս անգամ էլ նա փոխել էր իր ձեւը։ Իսկ դուք ամաչում եք, տրորվելով եք խոսում այդ մասին, կարծես, իրոք, ինքներդ եք եղել մեղավորը, թյուրիմացաբար պատժել եք ձեր հարազատին… Այո, դուք մեղավոր էիք, եւ ես էլ, եւ մենք բոլորս էլ, բայց բոլորովին այլ բանում։ Աչալուրջ չէինք եղել, թույլ էինք տվել, որ հաղթեր անարդարությունը, կամայականությունը…
Մի պահ ընդմիջում տալով, Ժիրայրը շարունակեց իր գերազանցության ակամա գիտակցությամբ․
— Այնպես որ, ձեզ բարի գիշեր, բարի ճանապարհ դեպի ձեր տները, եւ մոռացեք այդ բառը՝ «թյուրիմացության զոհ»…
Սակայն Ժիրայրի գերազանցության զգացումը պաշարել էր ոչ միայն նրան, այլեւ բոլորին։ Նրանք վեր կացան եւ լուռ, առանց մի խոսք ասելու, խոպարես մտածելով, դուրս ելան նախասենյակ՝ հարգանքի մի վերջին հայացք նետելով վերջին րոպեին իրն բացահայտած ե՛ւ հետաքրքիր, ե՛ւ խելոք մարդու վրա։
Դատարւված սենյակում Խիտան գրկեց հորը, գլուխը դրեց նրա կրծքին եւ շշնջաց․
— Հայրիկ… Դու ավարտել ես տեր֊Թոգիկի ակադեմիան… Սիրելի հայրիկ…
