Changes
Ալյոշան մտախոհ քայլեց դեպի հոր տունը։
### VI։ Սմերդյակով
Եվ իրոք նա տեսավ, որ հայրը դեռ նստել էր սեղանի առաջ։ Ըստ մշտական սովորության, սեղանը պատրաստված էր հյուրասրահում, թեև տան մեջ իսկական ճաշասենյակ էլ կար։ Այդ հյուրասրահը տան ամենամեծ սենյակն էր, որ կահավորված էր մի տեսակ հնամենի հավակնությամբ։ Կահույքը չափազանց հին էր, սպիտակ, և երեսապատված էր կարմիր, հնամաշ, մետաքսանման պաստառով։ Լուսամուտների միջև հայելիներ էին դրված պատին՝ նույնպես սպիտակ ու ոսկեգույն շրջանակներով, որոնք հնաոճ զարդաքանդակներով էին պաճուճված։ Պատերին, որոնք պաստառված էին սպիտակ ու տեղ֊տեղ ճաքճքած թղթով, աչքի էին ընկնում երկու խոշոր դիմանկարներ. մեկը մի իշխան էր, որ երեսուն տարի առաջ մեր շրջանի գեներալ֊նահանգապետն էր եղել, իսկ մյուսը՝ վաղուց վախճանյալ մի եպիսկոպոս։ Հանդիպակաց անկյունում մի քանի սրբապատկեր կար, որոնց առջև գիշերը կանթեղ էր վառվում... ոչ այնքան ի նշան բարեպաշտության, որքան սենյակը լուսավորելու համար։ Ֆյոդոր Պավլովիչը շատ ուշ էր պառկում, առավոտյան դեմ՝ ժամը երեքին կամ չորսին, իսկ մինչ այդ մերթ քայլում էր սենյակում, մերթ նստում էր բազկաթոռին ու մտածում։ Դա սովորություն էր դարձել նրա համար։ Շատ անգամ մեն-մենակ էր գիշերում տան մեջ, ծառաներին ուղարկելով բակի շենքը, բայց ավելի հաճախ նրա հետ մնում էր ծառա Սմերդյակովը, որ քնում էր նախասենյակում՝ օթոցի վրա։
Երբ Ալյոշան ներս մտավ, ճաշն արդեն վերջացել էր, բայց անուշեղեն ու սուրճ էին մատուցել։ Ֆյոդոր Պավլովիչը սիրում էր ճաշից հետո քաղցր համադամներ ըմբոշխնել կոնյակի հետ։ Իվան Ֆյոդորովիչն էլ դեռ նստած էր ու սուրճ էր խմում։ Ծառաներ Գրիգորին ու Սմերդյակովը կանգնած էին սեղանի մոտ։ Պարզ երևում էր, որ թե՛ տերերը, թե՛ ծառաները արտակարգորեն ուրախ տրամադրության մեջ էին։ Ֆյոդոր Պավլովիչը քահ֊քահ ծիծաղում էր։ Ալյոշան դեռ նախասենյակում լսեց նրա ճղճղան ծիծաղը, որն այնքան ծանոթ էր իրեն, և ծիծաղի ելևէջներից հասկացավ իսկույն, որ հայրը դեռ բնավ էլ հարբած չէ, այլ պարզապես հրճվանքի մեջ է առայժմ։
— Եկա՜վ ահա, եկա՜վ,— ճչաց Ֆյոդոր Պավլովիչը, հանկարծ սաստիկ ուրախանալով, որ տեսնում է Ալյոշային։— Միացի՛ր մեզ, նստիր, ահա քեզ սո՜ւրճ։ Պասուց խմիչք է ախր, պասո՛ւց, և տաք֊տաք է, հոյակա՜պ։ Կոնյակ չեմ առաջարկում, ծոմ պահող մարդ ես դու, բայց ուզո՞ւմ ես, հա՞, ուզո՞ւմ ես։ Չէ, ավելի լավ է լիկյոր տամ քեզ, հռչակավո՜ր լիկյոր է։ Սմերդյակո՛վ, գնա բեր պահարանից, երկրորդ դարակի վրա է, աջ կողմը։ Ահա բանալիները, դե շո՛ւտ։
Ալյոշան սկսեց հրաժարվել լիկյորից։
— Մեկ է՝ բերելու է, դու եթե չխմես, մենք կխմենք,— ասաց Ֆյոդոր Պավլովիչը, ուրախությունից փայլելով։— Բայց սպասի՛ր, դու ճաշե՞լ ես, թե չէ։
— Ճաշել եմ,— ասաց Ալյոշան, որ իրականում մի կտոր հաց էր միայն կերել և մի բաժակ կվաս էր խմել վանահոր խոհանոցում։— Ա՜յ, տաք սուրճը սիրով կխմեմ։
— Ապրե՜ս, անուշիկս, ապրե՜ս։ Սուրճ է խմելու։ Տաքացնել պետք չէ՞։ Բայց չէ, եռում է դեռ։ Փառավոր սուրճ է, Սմերդյակովն է եփել։ Իմ Սմերդյակովն արտիստի՜ պես է պատրաստում սուրճը և ձկով կարկանդակը, մեկ էլ, հա՜, ձկնապուրը, ճիշտ է։ Մի օր արի նրա ձկնապուրն ուտելու, նախօրոք իմաց տուր... Բայց սպասի՜ր, սպասիր տեսնեմ, առավոտյան չպատվիրեցի՞ քեզ, որ այսօր ևեթ փոխադրվես տուն, անկողինդ էլ բերես, բարձերդ էլ։ Քաշ տվի՞ր անկողինդ, հե՛-հե՛-հե՜...
— Ոչ, չբերեցի,— ժպտաց նաև Ալյոշան։
— Բայց վախեցա՜ր, վախեցար առավոտյան, չէ՞, վախեցա՜ր։ է՜, անուշիկս, մի՞թե ես կարող եմ քեղ վշտացնել։ Լսիր, Իվա՛ն, չեմ կարողանում դիմանալ, երբ նա այդպես նայում է աչքերիս մեջ ու ծիծաղում, անկարելի՜ է դիմանալ։ Իմ ամբողջ ընդերքն է սկսում ծիծաղել նրա հետ, սիրո՜ւմ եմ նրան։ Ալյոշկա, արի քեզ իմ ծնողական օրհնությունը տամ։
Ալյոշան ոտքի ելավ, բայց Ֆյոդոր Պավլովիչն արդեն փոխել էր իր միտքը։
— Չէ, չէ, հիմա պարզապես կխաչակնքեմ քեզ, ահա այսպես, դե նստիր։ Է՜, հաճույք ես ստանալու հիմա, և հենց քո գծով։ Ա՜յ թե ծիծաղելու ես։ Մեր Բաղաամի էշն սկսեց խոսել, և ինչպե՜ս է խոսում, ինչպե՜ս է խոսում։
Պարզվեց, որ Բաղաամի էշը ծառա Սմերդյակովն է։ Դեռ հազիվ քսանչորս տարեկան մի երիտասարդ էր նա, Բայց սոսկալի անմարդամոտ էր ու լռակյաց։ Ոչ թե քաշվող էր կամ ամոթխած, այլ ընդհակառակը՝ գոռոզ բնավորություն ուներ և կարծես արհամարհում էր բոլորին։ Բայց ահա առիթը եկավ, և հիմա արդեն չի կարելի կողքով անցնել, գոնե մի քանի խոսք չասել նրա մասին։ Նրան դաստիարակեցին Մարֆա Իգնատևնան ու Գրիգորի Վասիլևիչը, բայց երեխան, մեծանալով, սկսեց «ապերախտի մեկը» դառնալ, ինչպես Գրիգորին որակում էր նրան, եղավ վայրի մի տղա, որ ծուռ աչքով էր նայում աշխարհին։ Երբ մանուկ էր, շատ էր սիրում կախել կատուներին և հետո հանդիսավոր կերպով թաղել դրանց դիակները։ Այդ նպատակով ուսերին գցում էր մի սպիտակ սավան, որն իբրև թե շուրջառ էր, և երգում էր ու մի որևէ բան ճոճում մեռած կատվի վրա, իբրև թե խնկարկում էր բուրվառով։ Այդ բոլորը թաքուն էր անում, խստորեն պահելով իր գաղտնիքը։ Գրիգորին մի անգամ նրան բռնեց այդ արարքի վրա և պատժեց՝ մի լավ ծեծեց ճիպոտով։ Տղան մի անկյուն քաշվեց և մի ամբողջ շաբաթ խեթ-խեթ նայեց այդտեղից։ «Չի սիրում նա մեզ, այդ վիժվա՛ծքը,— ասում էր Գրիգորին Մարֆա Իգնատևնային,— և ոչ ոքի չի սիրում։ Դու մա՞րդ ես որ,— ուղղակի Սմերդյակովին էր դառնում հանկարծ,— մարդ չես դու, բաղնիքի բորբոսից ես դուրս եկել, ահա՛ թե ով ես...»։ Սմերդյակովը, ինչպես պարզվեց հետագայում, երբեք չէր կարողանում ներել նրան այդ խոսքերը։ Գրիգորին գրել-կարդալ սովորեցրեց տղային և, երբ նա տասներկու տարեկան դարձավ, սկսեց Սուրբ գրքի պատմություններն ուսուցանել նրան։ Բայց սկսելն ու վերջացնելը մեկ եղավ։ Մի անգամ, երկրորդ կամ երրորդ դասին էր, տղան հանկարծ քմծիծաղ տվեց։
— Ի՞նչ է,— հարցրեց Գրիգորին, սպառնագին նայելով նրան ակնոցի վրայից։
— Ոչինչ։ Տեր աստված լույսն ստեղծեց առաջին օրը, իսկ արևը, լուսինը և աստղերը՝ չորրորդ օրը։ Իսկ առաջին օրը որտեղի՞ց էր գալիս լույսը։
Գրիգորին ապշած մնաց։ Տղան հեգնանքով նայում էր ուսուցչին։ Նրա հայացքի մեջ նույնիսկ մեծամիտ մի բան կար։ Գրիգորին չհամբերեց։ «Ահա՛ թե որտեղից»,— գոռաց նա և կատաղի մի ապտակ իջեցրեց աշակերտի այտին։ Տղան սուսուփուս հանդուրժեց այդ ապտակը, բայց նորից իր անկյունը քաշվեց մի քանի օր։ Եվ ահա, մի շաբաթ հետո նա առաջին նոպան ունեցավ ընկնավորության, որով տառապեց իր ամբողջ կյանքում։ Լսելով այդ նոպայի մասին, Ֆյոդոր Պավլովիչը կարծես միանգամից փոխեց իր վերաբերմունքը տղայի նկատմամբ։ Առաջ մի տեսակ անտարբեր էր նայում նրան, թեև երբեք չէր նախատում և միշտ, երբ հանդիպում էր, մի կոպեկ էր տալիս։ Մերթ ընդ մերթ, երբ բարի էր լինում տրամադրությունը, սեղանից մի քաղցր բան էր ուղարկում տղային։ Բայց հիմա, լսելով հիվանդության մասին, հայտնապես սկսեց հոգատար լինել նրա նկատմամբ, բժիշկ հրավիրեց, ցանկացավ բուժել տղային, բայց պարզվեց, որ անհնար է բուժել։ Նոպաները, միջին հաշվով, բռնում էին ամիսը մեկ անգամ՝ տարբեր ընդմիջումներով։ Իրենց սաստկությամբ էլ տարբերվում էին նոպաները. երբեմն թեթև էին լինում, իսկ երբեմն՝ շատ դաժան։ Ֆյոդոր Պավլովիչը խստագույնս արգելեց Գրիգորիին՝ մարմնական պատիժ կիրառել տղայի նկատմամր, և արտոնեց, որ նա երբեմն իր մոտ բարձրանա։ Առժամապես արգելեց նաև որևէ բան ուսուցանել նրան։ Բայց մի անգամ, երբ տղան արդեն տասնհինգ տարեկան էր, Ֆյոդոր Պավլովիչը նկատեց, որ նա պտտվում է գրապահարանի մոտ և ապակու միջից կարդում գրքերի վերնագրերը։ Ֆյոդոր Պավլովիչը բավական շատ գիրք ուներ՝ ավելի քան հարյուր հատոր, բայց ոչ ոք նրա ձեռքին գիրք չէր տեսել երբևիցե։ Նա իսկույն գրապահարանի բանալին տվեց Սմերդյակովին. «Դե՛հ, վերցրու և կարդա, մեր գրադարանապետը կլինես։ Փոխանակ թրև գալու բակում, նստիր ու կարդա։ Ահա այս մեկը կարդա»,— և Ֆյոդոր Պավլովիչը պահարանից հանեց «Երեկոներ Դիկանկայի մերձակա ագարակում» գիրքը։
Տղան կարդաց, բայց դժգոհ մնաց. ոչ մի անգամ չծիծաղեց, ընդհակառակը՝ խոժոռվեց ի վերջո։
— Ի՞նչ է։ Ծիծաղելի չէ՞,— հարցրեց Ֆյոդոր Պավլովիչը։
Սմերդյակովը լուռ մնաց։
— Պատասխանի՛ր, տխմա՛ր։
— Սուտ-սուտ բաների մասին է ամբողջը,— մրթմրթաց Սմերդյակովը, քմծիծաղ տալով։
— Դե կորի՜ր գրողի ծոցը։ Ծառայի հոգի է քո հոգին։ Կա՛ց, ահա քեզ Սմարագդովի «Ընդհանուր պատմությունը» ա՛յ այստեղ ամեն ինչ ճշմարիտ է, կարդա՛։
Բայց Սմերդյակովը տասը էջ անգամ չկարդաց Սմարագդովից. ձանձրալի թվաց նրան։ Եվ այդպես էլ փակվեց նորից գրապահարանը։ Շուտով Մարֆան ու Գրիգորին հայտնեցին Ֆյոդոր Պավլովիչին, որ վերջերս Սմերդյակովը հանկարծ սկսել է սոսկալի բծախնդիր դառնալ ուտելիքի նկատմամբ. նստում ու նայում է ապուրին, գդալը վերցնում է ու խառնում, խառնում, բան է փնտրում ապուրի մեջ, թեքվում է, տնտղում, վերցնում է մի գդալ ու բռնում լույսի դեմ։
— Ի՞նչ է, ուտի՞ճ,— հարցնում էր երբեմն Գրիգորին։
— Ճանճ է գուցե,— նկատում էր Մարֆան։
Մաքրասեր պատանին երբեք չէր պատասխանում, բայց նույն բանն էր անում նաև հացի, մսի և բոլոր մյուս ուտելիքների նկատմամբ. մեկ էլ տեսար՝ պատառաքաղը բարձրացնում էր լույսի դեմ, ասես մանրադիտակով զննում էր պատառը և երբեմն երկար տատանվելուց հետո վերջապես որոշում էր բերանը տանել։ «Սրա՜ն տես, ի՜նչ մի աղայի ձագ է դառել,— քրթմնջում էր Գրիգորին՝ նայելով նրան։ Լսելով Սմերդյակովի այդ նոր հատկության մասին, Ֆյոդոր Պավլովիչն անմիջապես որոշեց խոհարար դարձնել նրան և Մոսկվա ուղարկեց, որ սովորի այդ արհեստը։ Մի քանի տարի նա սովորեց ու վերադարձավ խիստ փոխված դիմագծերով։ Հանկարծ արտակարգորեն ծերացել էր մի տեսակ, իր տարիքին բնավ չհամապատասխանող կնճիռներ էին երևացել դեմքին, սկսել էր ամորձատ մարդու նմանվել։ Իսկ բնավորությամբ մնացել էր գրեթե նույնը, ինչ Մոսկվա գնալուց առաջ էր. նույնպես խուսափում էր մարդկանցից և նվազագույն պահանջ չէր զգում որևէ մեկի հետ ընկերություն անելու։ Մոսկվայում ևս, ինչպես իմացանք հետո, լռակյաց էր եղել։ Իսկ բուն Մոսկվան շատ քիչ էր հետաքրքրել նրան, այնպես որ հազիվ թե մի երկու նորություն էր տեսել այնտեղ, ուրիշ ոչ մի բանի ուշադրություն չէր դարձրել։ Մի անգամ նույնիսկ թատրոն էր գնացել, բայց վերադարձել էր լուռ ու դժգոհ։ Եվ սակայն, այդ բոլորով հանդերձ, նա լավ հագնված եկավ Մոսկվայից, սերթուկն ու սպիտակեղենը՝ մաս-մաքուր։ Օրը երկու անգամ, առանց թերանալու, ուշի-ուշով խոզանակում էր հագուստը, շատ էր սիրում անգլիական հատուկ ներկով փայլեցնել պճնամոլի իր կոշիկները, որոնք հորթի կաշվից էին, և այնպես էր անում, որ դրանք շողշողում էին հայելու նման։
Պարզվեց, որ հիանալի խոհարար է դարձել։ Ֆյոդոր Պավլովիչը ռոճիկ նշանակեց նրան, և Սմերդյակովն այդ ռոճիկը գրեթե ամբողջությամբ հատկացնում էր իր հագուստ֊կապուստին, օծանելիքներին և նման այլ բաների։ Բայց կարծես թե կանացի սեռն էլ նույնքան արհամարհում էր, որքան տղամարդկանց, ծանրաբարո ու գրեթե անմատչելի էր լինում կանանց ներկայությամբ։ Ֆյոդոր Պավլովիչն սկսեց մի ուրիշ տեսանկյունից էլ նայել Սմերդյակովին։ Եվ ահա թե ինչու. նրա հիվանդության նոպաներն ավելի հաճախակի և ուժգին էին դարձել, և այն օրերին, երբ նա հիվանդ պառկում էր, Մարֆա Իգնատևնան էր պատրաստում կերակուրը. դա բոլորովին ձեռնտու չէր Ֆյոդոր Պավլովիչին։
— Ինչի՞ց է, որ այդպես շուտ-շուտ նոպաներ ես ունենում,— խեթ հայացքով նայում էր երբեմն նոր խոհարարին, զննելով նրա դեմքը։— Գոնե ամուսնանայիր մեկն ու մեկի հետ, հը՞, ուզո՞ւմ ես՝ ամուսնացնեմ...
Բայց Սմերդյակովն այդ խոսքերի վրա գունատվում էր վրդովմունքից, թեև ոչինչ չէր պատասխանում։ Ֆյոդոր Պավլովիչը լռում էր ու ձեռքը թափ տալիս։ Կարևորն այն էր, որ մի անգամ ընդմիշտ հավատում էր նրա ազնվությանը. վստահ էր, որ ոչինչ չի վերցնի, չի գողանա։ Մի անգամ Ֆյոդոր Պավլովիչը, հարբած լինելով, երեք հատ նոր ստացած հարյուրանոց թղթադրամ էր գցել սեփական բակում, ցեխի մեջ, և միայն հաջորդ օրն էր գլխի ընկել, որ պակասում են դրանք. հազիվ էր սկսել շտապ֊շտապ փնտրել գրպանների մեջ, երբ հանկարծ տեսել էր, որ երեք վարդագույն թղթադրամները դրած են սեղանի վրա։ Ո՞վ էր դրել։ Սմերդյակովը դեռ երեկ գտել էր բակում ու բերել էր։ «Է՜, ախպերս, քեզ նման մարդ չեմ տեսել»,— կարճ ու կտրուկ ասել էր Ֆյոդոր Պավլովիչը և տասը ռուբլի նվիրել նրան։ Պետք է ավելացնել, որ ոչ միայն հավատում էր նրա ազնվությանը, այլև նույնիսկ, չգիտես ինչու, սիրում էր նրան, թեև երիտասարդը Ֆյոդոր Պավլովիչին էլ նայում էր նույն ծուռ հայացքով, որով նայում էր ուրիշներին, և միշտ լուռ էր մնում։ Շատ հազվադեպ էր մի բան ասում իր կողմից։ Եթե որևէ մեկը, նայելով նրան այդ ժամանակ, հարց տար ինքն իրեն, թե արդյոք ինչո՞վ է հետաքրքրվում այս երիտասարդը և ի՞նչն է ամենից ավելի նրա միտքն զբաղեցնում,— ճիշտն ասած անկարելի կլինեք նրա դեմքին նայելով պատասխան գտնել։ Բայց և այնպես պատահում էր, որ նա երբեմն կանգ էր առնում մեկեն, լինի հենց տանը կամ թեկուզ բակում, նույնիսկ փողոցում, սուզվում էր մտքերի մեջ և այդպես կանգնած մնում էր մինչև իսկ տասը րոպե։ Դիմագետը, ուշադիր զննելով նրան, կարող էր ասել, որ ո՛չ խոհ կա այդ դեմքի մեջ, ոչ էլ որևէ մի միտք, այլ պարզապես մի տեսակ անշարժ հայեցողություն։ Նկարիչ Կրամսկոյը մի ուշագրավ նկար ունի, որ կոչվում է «Հայեցողը», պատկերված է ձմեռային մի տեսարան անտառում, և անտառով անցնող ճանապարհին մենմենակ կանգնած է պատառոտուն բաճկոնով ու տրեխներով մի գեղջուկ, որ հասել է կատարելապես ամայի մի տեղ, ահա կանգ է առել և կարծես խորասուզվել է մտքերի մեջ, բայց նա չի մտածում, այլ ընկել է «հայեցողության» մեջ։ Եթե դիպչեք նրան, կցնցվի ու նոր զարթնածի նման կնայի ձեր երեսին, բայց ոչինչ չի հասկանա։ Ճիշտ է, անմիջապես ուշքի կգա, սակայն եթե հարցնեք, թե ինչի մասին էր մտածում այդպես կանգնած, հավանաբար ոչինչ չի հիշի, թեև իր մեջ պահած կլինի անշուշտ այն տպավորությունը, որի տակ գտնվում էր իր հայեցողության պահին։ Իսկ այդ տպավորությունները թանկ են նրա համար, և նա կուտակում է դրանք անկասկած, կուտակում է աննկատելիորեն և նույնիսկ առանց գիտակցելու. թե ինչո՞ւ, ի՞նչ նպատակով՝ նույնպես չգիտե անշուշտ։ Գուցե հանկարծ, երկար տարիների ընթացքում տպավորություններ կուտակելուց հետո, թողնի ամեն ինչ ու գնա Երուսաղեմ՝ որպես ուխտավոր թափառելու և հոգին փրկելու, և կամ գուցե հարազատ գյուղը կրակի տա, գուցե նաև թե՛ մեկն անի, թե՛ մյուսը միաժամանակ։ Ժողովրդի մեջ բավական շատ են հայեցողները։ Ահա Սմերդյակովն էլ այդպիսի հայեցողներից մեկն էր հավանաբար, և ըստ երևույթին նույնպես կուտակում էր իր տպավորություններն ագահորեն, դեռ ինքն էլ համարյա չիմանալով, թե ինչու։
### VII։ Բանավեճ
Սակայն Բաղաամի էշը հանկարծ սկսել էր խոսել։ Առիթ ծառայող նյութը տարօրինակ մի դեպք էր. առավոտյան, վաճառական Լուկյանովյի խանութում գնումներ կատարելու ժամանակ, Գրիգորին նրանից լսել էր, թե մի ռուս զինվոր ասիական հեռավոր սահմանի վրա գերի է ընկել մահմեդականներին, և երբ նրանք, տանջալից ու անմիջական մահվամբ սպառնալով, ստիպել են հրաժարվել քրիստոնեությունից և ընդունել իսլամը, զինվորը մերժել է դավաճանել իր հավատքին և հանձն է առել տանջանքները, թողել է, որ իրեն մորթազերծ անեն, և մահացել է փառաբանելով ու գովեբգելով Քրիստոսին, այդ սխրագործության պատմությունն էլ հենց տպված է եղել նույն առավոտ ստացված թերթում։ Եվ ահա այդ դեպքն էր պատմել Գրիգորին ճաշի վրա։ Ֆյոդոր Պավլովիչը միշտ էլ սիրում էր ծիծաղել ու խոսել ճաշից հետո, աղանդերը ճաշակելու ժամանակ, թեկուզ և Գրիգորիի հետ։ Իսկ այս անգամ տրամադրությունը հատկապես թեթև էր, հաճելի զվարթությունը հորդում էր նրանից։ Կոնյակն ըմպելով ու լսելով այդ պատմությունը, նա ասաց, թե պետք է անմիջապես սրբերի կարգը դասել այդպիսի զինվորին և նրա քերթված մորթն ուղարկել մի որևէ վանք. «Ա՜յ թե ժողովուրդ կթափվի, փողն էլ հետը»։ Գրիգորին հոնքերը կիտեց, տեսնելով, որ Ֆյոդոր Պավլովիչը չի հուզվել բնավ, այլ, ըստ իր մշտական սովորության, սկսում է սրբապիղծ բաներ առել։ Եվ ճիշտ այդ վայրկյանին Սմերդյակովը, որ կանգնած էր դռան մոտ, հանկարծ ժպտաց։ Առաջ էլ Սմերդյակովին շատ հաճախ արտոնվում էր սպասարկել սեղանի վրա, այսինքն ճաշի ավարտին։ Իսկ այն օրից, երբ Իվան Ֆյոդորովիչը ժամանեց մեր քաղաքը, նա սկսեց գրեթե ամեն անգամ ներկայանալ ճաշին ու սպասարկել։
— Ի՞նչ ես ծիծաղում,— հարցրեց Ֆյոդոր Պավլովիչը, վայրկենապես նկատելով նրա ժպիտը և անշուշտ հասկանալավ, որ դա կապ ունի Գրիգորիի խոժոռվելու հետ։
— Ինչ վերաբերում է ինձ,— հանկարծ սկսեց խոսել Սմերդյակովն անսպասելիորեն ու բարձր ձայնով,— կարծում եմ, որ եթե այդ գովելի զինվորի սխրագործությունն իրոք որ շատ մեծ է, նույնպես էլ, ըստ իս, ոչ մի մեղք գործած չէր լինի, եթե այդպիսի մի դիպվածով հրաժարվեր էլ, դիցուք, Քրիստոսի անունից և իր սեփական մկրտությունից, որպեսզի հենց դրանով էլ փրկեր իր կյանքը բարի գործերի համար, որոնցով և տարիների ընթացքում կքավեր իր փոքրոգությունը։
— Ինչպե՞ս թե մեղք գործած չէր լինի։ Փչո՜ւմ ես։ Դրա համար քեզ ուղղակի դժոխք կքշեն և մի լավ կխորովեն՝ ոչխարի մսի նման,— վրա տվեց Ֆյոդոր Պավլովիչը։
Եվ ահա այդ պահին էր, որ մտավ Ալյոշան։ Ֆյոդոր Պավլովիչը, ինչպես տեսանք, սոսկալի ուրախացավ Ալյոշային տեսնելով։
— Քո գծո՜վ է, քո գծո՜վ,— ուրախ քրքջում էր, նստեցնելով Ալյոշային, որ նա ևս լսի։
— Ինչ վերաբերում է ոչխարի մսին՝ այդպես չէ, և ոչինչ էլ չեն անի այնտեղ դրա համար, և նույնիսկ ոչ մի այդպիսի բան պետք չէ անեն, եթե լիովին արդարացի մոտենան,— նկատեց Սմերդյակովը լրջամիտ շեշտով։
— Ի՞նչ։ Ինչպե՞ս թե լիովին արդարացի մոտենան,— ավելի ևս ուրախ գոռաց Ֆյոդոր Պավլովիչը, ծնկով բոթելով Ալյոշային։
— Ստո՛ր արարած է նա, ուրիշ ոչինչ,— պոռթկաց հանկարծ Գրիգորին։ Նա ցասումով նայեց ուղղակի Սմերդյակովի աչքերի մեջ։
— Ինչ վերաբերում է ստոր արարած լինելուն՝ մի փոքր համբերեցեք, Գրիգորի Վասիլևիչ,— հանգիստ ու զուսպ դիմադարձեց Սմերդյակովը, — ավելի լավ է՝ ինքներդ դատեցեք, որ եթե գերի եմ ընկել քրիստոնեական ցեղը տանջողների ձեռքը, և նրանք ինձնից պահանջում են անիծել աստծո անունը և հրաժարվել իմ սուրբ մկրտությունից, ապա իմ սեփական դատողությունը կատարելապես լիազորում է ինձ այդ բանն անելու, որովհետև ոչ մի մեղանչում չկա դրա մեջ։
— Բայց դա ասել ես արդեն։ Մի՛ ծաղկեցրու, այլ ապացուցի՞ր,— գոռաց Ֆյոդոր Պավլովիչը։
— Ի՜նչ ես սպասում ապուր եփողից,— շշնջաց Գրիգորին արհամարհանքով։
— Ինչ վերաբերում է ապուր եփող լինելուն՝ նույնպես մի փոքր համբերեցեք և ինքներդ դատեցեք, առանց նախատելու, Գրիգորի Վասիլևիչ։ Ուրեմն՝ հենց որ ասեմ տանջողներին՝ «Ոչ, ես քրիստոնյա չեմ և անիծում եմ իմ ճշմարիտ աստծուն», իսկույնևեթ, աստվածային ամենագերագույն դատաստանով, անմիջական ու հատուկ նզովքի կենթարկվեմ և արտաքսված կլինեմ սուրբ եկեղեցուց՝ միանգամայն իբրև թե հեթանոս լինեի, այնպես նույնիսկ, որ ճիշտ նույն վայրկյանին կկատարվի այդ բանը, այսինքն ոչ թե միայն ասելու պահին, այլ հենց որ մտադրվեմ ասել, ուստի մի քառորդ վայրկյան իսկ չի անցնի, և արդեն արտաքսված կլինեմ։ Այնպե՞ս է, թե չէ, Գրիգորի Վասիլևիչ։
Նա ակնհայտ գոհունակությամբ դիմում էր Գրիգորիին, թեև իրականում Ֆյոդոր Պավլովիչի հարցերին էր պատասխանում միայն և շատ էլ լավ էր հասկանում այդ, բայց դիտմամբ այնպես էր ձևացնում, որ իբր թե Գրիգորին է տալիս այդ հարցերը։
— Իվա՛ն,— գոչեց հանկարծ Ֆյոդոր Պավլովիչը,— թեքվիր այս կողմ, մի բան ասեմ ականջիդ։ Նա քեզ համար է սարքում այս ամբողջ տեսարանը, ուզում է, որ գովես իրեն։ Դու էլ գովի՛ր։
Իվան Ֆյոդորովիչը կատարյալ լրջությամբ լսեց այդ ենթադրությունը, որ հայրը ոգևորված շշնջաց նրա ականջին։
— Սպասի՛ր, Սմերդյակով, լռիր մի րոպե,— գոռաց կրկին Ֆյոդոր Պավլովիչը։— Իա՛ն, թեքվիր նորից, մի բան էլ ասեմ։
Իվան Ֆյոդորովիչը դարձյալ կատարելապես լուրջ դեմքով հակվեց նրա կողմը։
— Քեզ էլ եմ սիրում այնպես, ինչպես Ալյոշկային։ Մի՛ կարծիր, թե քեզ չեմ սիրում։ Կոնյակ լցնե՞մ։
— Տվեք։ «Բայց ինքդ կարգին հարբել ես»,— մտածեց Իվան Ֆյոդորովիչն ու սևեռուն նայեց հորը։ Իսկ Սմերդյակովին դիտում էր մեծագույն հետաքրքրությամբ։
— Դու էս րոպեիս էլ նզովյալ ես ու անիծյալ,— սկսեց հանկարծ նախատինք թափել Գրիգորին,— և ինչպե՞ս ես դու համարձակվում, ստո՛ր արարած, դատողություններ անել դրանից հետո, եթե...
— Մի՛ հայհոյիր, Գրիգորի, մի՛ հայհոյիր,— ընդհատեց Ֆյոդոր Պավլովիչը։
— Մի քիչ էլ սպասեցեք, Գրիգորի Վասիլևիչ, թեկուզ նվազագույն մի պահ ևս, ու լսեցեք շարունակությունը, որովհետև ես չեմ վերջացրել իմ ամբողջ ասելիքը։ Ուրեմն՝ հենց այն վայրկյանին, որ ենթարկվեցի աստծո անմիջական անեծքին, ճիշտ այդ նույն, այդ նույն գերագույն վայրկյանին մեկ է թե հեթանոս դարձա արդեն, իմ մկրտությունը ետ առնվեց ինձնից և ի չիք համարվեց։ Գոնե այս այսպե՞ս է, թե չէ։
— Ամփոփի՛ր, ախպերս, շուտ արա, վերջացրո՛ւ,— շտապեցրեց Ֆյոդոր Պավլովիչը, մի մեծ կում ըմբոշխնելով ըմանակից։
— Իսկ եթե քրիստոնյա չեմ այլևս, ուրեմն և սուտ չեմ ասել իմ տանջողներին, երբ նրանք հարցնում էին՝ քրիստոնյա՞ եմ ես, թե քրիստոնյա չեմ, որովհետև նույնինքն աստծո կողմից արդեն արտաքսված էի իմ քրիստոնեությունից՝ լոկ մտադրված լինելու պատճառով ու նույնիսկ տանջողներին իմ խոսքն ասելուց առաջ։ Եվ եթե շնորհազուրկ եմ արդեն, ապա ի՞նչ ձևով և ո՞ր արդարությամբ կարող են անդենական աշխարհում պատասխան պահանջել ինձնից, որպես քրիստոնյայից, թե ինչու եմ ուրացել Քրիստոսին, երբ դեռ ուրանալուց առաջ, միայն այդ միտքն ունենալուս համար, զրկված եմ եղել արդեն իմ մկրտությունից։ Եթե այլևս քրիստոնյա չեմ, ուրեմն չեմ էլ կարող ուրանալ Քրիստոսին, որովհետև ուրանալու ոչինչ չեմ ունենա այն ժամանակ։ Անօրեն թաթարից, Գրիգորի Վասիլևիչ, ո՞վ կարող է պատասխան պահանջել թեկուզ և երկնքում, որ նա քրիստոնյա չի ծնվել, և ո՞վ կարող է նրան պատժել դրա համար, եթե նկատի առնենք, որ մի եզից երկու կաշի չեն քերթի։ Եվ եթե մինչև անգամ նույնինքն ամենակալն աստված պատասխան պահանջի թաթարից՝ սրա մեռնելուց հետո, ապա կարծում եմ, որ նվազագույն մի պատիժ կտա (քանի որ չի կարելի անշուշտ բոլորովին անպատիժ թողնել նրան), դատելով, որ մեղադրելի չէ նա, եթե անօրեն ծնողներից է աշխարհ եկել որպես անօրեն։ Տեր աստված չի կարող անշուշտ բռնի վերցնել թաթարին ու ասել, թե նա ևս քրիստոնյա էր։ Այդ պիտի նշանակեր, որ ամենակալ տերն իսկական սուտ է ասել։ Բայց երկնի ու երկրի ամենակալ տերը կարո՞ղ է միթե սուտ խոսել։ Թեկուզ իր որևէ մի խոսքը կարո՞ղ է սուտ լինել, տիա՛ր։
Գրիգորին քարացել էր և աչքերը չռած նայում էր հռետորին։ Թեև լավ չէր հասկանում ասվածը, բայց հանկարծ ամբողջ այդ բանդագուշանքից բան-ինչ հասկացավ և կանգնեց այն մարդու նման, որն անակնկալորեն ճակատը խփում է պատին։ Ֆյոդոր Պավչովիչը մի շնչով դատարկեց ըմպանակը և ի սրտե քրքջաց իր սուր ծիծաղով։
— Ալյո՛շկա, Ալյո՛շկա, տեսա՞ր ինչ փաստաբան է, հը՞։ Ա՛խ, դո՜ւ, կազուի՜ստ։ Կա֊չկա, սա մի տեղ ճիզվիտների հետ է եղել, Իվա՛ն։ Ա՛խ դո՜ւ, գարշահոտ ճիզվիտ, ո՞վ է քեզ սովորեցրել այդ բաները, հա՞։ Բայց թե՝ փչո՜ւմ ես, կազուիստ. փչո՜ւմ, փչում ու փչո՛ւմ ես։ Լաց մի լինի, Գրիգորի, մենք այս նույն րոպեիս ջարդուփշուր կանենք նրան։ Դու իմ ա՜յս հարցին պատասխանիր, Բաղաամի է՛շ. ենթադրենք՝ դու իրավացի ես տանջողների առաջ, բայց չէ՞ որ այնուամենայնիվ ինքդ ես քո մեջ ուրացել քո հավատքը և ինքդ էլ ասում ես, որ այդ նույն ժամին նզովվել ու անիծվել ես. է՜, որ նզովքն իջել է արդեն գլխիդ, դժոխքում հո չեն շոյելու գլուխդ այդ նզովքի համար, չէ՞։ Սրա՞ մասին ինչ է կարծիքդ, ճիզվի՜տ իմ սքանչելի։
— Այո, կասկած չկա, որ ինքս եմ իմ մեջ ուրացել, բայց համենայն դեպս այդ պարագային էլ նմանապես ոչ մի հատուկ մեղք չի եղել, իսկ եթե եղել է մի փոքրիկ մեղք, ապա շատ ու շատ սովորական մի մեղք է դա։
— Ինչպե՞ս թե շա՜տ ու շատ սովորական։
— Ստո՛ւմ ես, ան-ն-նիծյալ արարած,— թշշաց Գրիգորին։
— Ինքներդ դատեցեք, Գրիգորի Վասիլևիչ,— շարունակեց Սմերդյակովը հանդարտ ու լրջմիտ, գիտակցելով իր հաղթանակը, բայց և կարծես մեծահոգություն անելով խորտակված հակառակորդի նկատմամբ,— ինքներդ դատեցեք, Գրիգորի Վասիլևիչ, չէ՞ որ ասված է սուրբ գրոց մեջ, որ եթե նույնիսկ մանանեխի ամենափոքր հատիկի չափ հավատք ունեք և ընդսմին եթե ասեք սույն լեռան, որ սահի֊ընկնի ծովի մեջ, ապա լեռը կսահի առանց դույզն հապաղման՝ ձեր առաջին իսկ հրամանով։ Էհ ուրեմն, Գրիգորի Վասիլևիչ, եթե ես անհավատ եմ, իսկ դուք՝ այնքան հավատացյալ, որ նույնիսկ անընդհատ նախատում եք ինձ, փորձեցեք ինքներդ ասել սույն լեռան, որ սահի-ընկնի ոչ թե ծովի մեջ (որովհետև այնտեղից հեռու է մինչև ծովը), այլ թեկուզ և մեր գարշահոտ գետակի մեջ, ա՜յ մեր այգու ետև հոսող գետակի, և ինքներդ կտեսնեք նույն վայրկյանին, թե ոչինչ չի շարժվի իր տեղից, այլ որքան էլ գոռաք՝ ամեն ինչ կմնա իր նախկին կարգ ու կանոնով։ Իսկ դա նշանակում է, որ դուք էլ չեք հավատում պատշաճ ձևով, Գրիգորի Վասիլևիչ, այլ լոկ ուրիշներին եք ամեն կերպ նախատում այդ կապակցությամբ։ Եվ դարձյալ՝ ի նկատի ունենալով, որ մեր օրերում ոչ ոք, ոչ միայն դուք, այլև բացարձակապես ոչ ոք, նույնիսկ ամենաբարձր դեմքերից սկսյալ մինչև ամենահետին գյուղացին, չի կարող լեռները շպրտել ծովի մեջ, բացի թերևս մի ոմն մարդուց ամբողջ երկրի երեսին, կամ առառավելն երկու մարդուց, և նրանք էլ գուցե եգիպտական անապատի մի որևէ անկյունում թաքնված ճգնում են, այնպես որ անկարելի է նույնիսկ գտնել նրանց,- եթե այդպես է ուրեմն, եթե պարզվում է, որ բոլոր մնացյալներն անհավատ են, ապա միթե կանիծի՞ աստված բոլոր սույն մնացյալներին, այսինքն երկրի ամբողջ բնակչությունը, բացի այն ինչ֊որ երկու ճգնավորներից, և իր այնքան հայտնի ողորմածությամբ չի՞ ների որևէ մեկին։ Արդ ուրեմն ես էլ հույս եմ տածում, որ մի անգամ տարակուսելուց հետո ներումն կստանամ, երբ զղջման արտասուք թափեմ։
— Կա՛ց,— ճչաց Ֆյոդոր Պավլովիչը՝ հրճվանքի գագաթնակետին հասած,— ուրեմն դու համենայն դեպս ենթադրում ես, որ կա՞ գոնե այդպիսի երկու հոգի, որ կարող են լեռներ շարժել։ Իվան, հիշիր այս կետը, գրի առ մոտդ. ահա՛ քեզ ռուս մարդն իր ամբողջ էությամբ։
— Բացարձակապես ճիշտ նկատեցիք, որ դա ժողովրդական բնորոշ գիծ է հավատքի մեջ,— համաձայնվեց Իվան Ֆյոդորովիչը՝ հավանություն տվող ժպիտով։
— Համաձա՜յն ես։ Ուրեմն ճիշտ որ այդպես է, եթե դու էլ ես համաձայնվում։ Ճիշտ է, չէ՞, Ալյոշկա։ Կատարելապես ռուսական է այդպիսի հավատքը, չէ՞։
— Ոչ, Սմերդյակովի հավատքը բոլորովին ռուսական չէ,— լուրջ ու հաստատ ասաց Ալյոշան։
— Ես ոչ թե նրա հավատքն եմ ասում, այլ այդ գիծը, այդ երկու ճգնավորների հարցը, միայն այդ մի փոքրիկ գծի մասին է իմ խոսքը. ռուսակա՛ն է այդ գիծը, չէ՞, ռուսակա՛ն։
— Այո, այդ գիծը կատարելապես ռուսական է,— ժպտաց Ալյոշան։
— Մի կլոր ոսկի արժե քո ասածը, Բաղաամի է՛շ, և այսօր իսկ կուղարկեմ քեզ այդ կլորիկ ոսկին, բայց գալով մյուս ասածներիդ՝ փչում ես համենայն դեպս, փչո՜ւմ ես ու փչում։ Գիտցի՛ր, հիմարի՛ գլուխ, պարզապես թեթևամտության երեսից է, որ այստեղ մենք չենք հավատում բոլորս էլ, որովհետև ժամանակ չունենք, նախ՝ գործերը թափվել են մեր գլխին, իսկ երկրորդ՝ աստված մեզ քիչ ժամանակ է տվել, միայն քսանչորս ժամ է սահմանել օրվա մեջ, այնպես որ մի կուշտ քնելու ժամանակ էլ չի մնում, էլ ո՜ւր մնաց թե ապաշխարելու։ Իսկ դու այդ տանջողների առաջ հավատքդ ես ուրանում, երբ էլ ոչ մի բանի մասին մտածելու կարիք չունես, բացի հավատքից, և երբ հենց պետք է քո հավա՛տքը ցույց տաս։ Իմ կարծիքով, ախպերս, այդպես է ստացվում, չէ՞։
— Ստացվելը՝ ստացվում է, բայց ինքներդ դատեցեք, Գրիգորի Վասիլևիչ, առավել ևս թեթևանում է իմ մեղքը, եթե այդպես է ստացվում։ Այո, եթե այդ պահին ես հավատայի բուն ճշմարտությանը, ինչպես որ պետք է հավատալ, ապա ուրեմն իսկույն մեղք գործած կլինեի, եթե իմ հավատքի համար չկրեի տանջանքները և ընդունեի մահմեդական պիղծ հավատքը։ Բայց չէ՞ որ այդ դեպքում գործը տանջանքներին չէր հասնի, որովհետև բավական կլիներ, որ այդ նույն վայրկյանին ասեի սույն լեռան՝ շարժվի՛ր ու ճզմի՛ր տանջողին, և լեռը կշարժվեր ու նույն վայրկյանին կճզմեր նրան ուտիճի պես, իսկ ես, իբրև թե ոչինչ չի պատահել, կթողնեի ու կգնայի, գովերգելով ու փառաբանելով աստծուն։ Իսկ եթե ես հենց նույն վայրկյանին փորձել եմ այդ բոլորը և նույնիսկ հատկապես գոռացել եմ սույն լեռան՝ ճզմի՛ր այս տանջողներին, բայց նա չի ճզմել, ապա ուրեմն, ասացեք խնդրեմ, ինչպե՞ս չտարակուսեի այդ ժամանակ, այն էլ մահվան մեծ երկյուղի այդպիսի սարսափելի պահին։ Առանց այդ էլ գիտեմ արդեն, որ լիովին չեմ արժանանալու երկնի արքայության (որովհետև չէ՞ որ լեռը չշարժվեց իմ խոսքով, նշանակում է՝ շատ էլ չեն վստահում այնտեղ իմ հավատքին, և շատ էլ մեծ մի վարձատրություն չի սպասում ինձ անդենական աշխարհում), ուրեմն ինչո՞ւ այլևս թողնեմ, որ մեկ էլ իմ կաշին քերթեն, երբ որևէ օգուտ չեմ ստանալու դրանից։ Որովհետև՝ եթե նույնիսկ մինչև կեսն էլ քերթեին իմ կռնակի կաշին, այդ դեպքում էլ սույն լեռը չէր շարժվի իմ խոսքով կամ իմ աղաղակով։ Եվ այդպիսի րոպեին ոչ թե միայն կասկած կարող է ընկնել մարդու սիրտը, այլև կարելի է նույնիսկ դատողությունը կորցնել վախից, այնպես որ մարդ մտածել անգամ չի կարողանա ամենևին։ Արդ ուրեմն ինչպե՞ս կարող եմ մի հատուկ մեղք գործած լինել, եթե, ոչ մի շահ կամ վարձատրություն չտեսնելով ո՛չ այս, ո՛չ էլ այն աշխարհում, գեթ իմ մորթը փրկեմ այդ պահին։ Ուստի, լիովին ապավինելով աստծո ողորմածթյան, հույս եմ տածում, որ կատարյալ ներումն կստանսւմ...
### VIII։ Կոնյակ խմելով
Վեճն ավարտվեց, բայց, տարօրինակ բան, Ֆյոդոր Պավլովիչը, որն այնքան զվարթ էր, վերջում խոժոռվեց հանկարծ։ Հոնքերը կիտեց ու մի բաժակ կոնյակ կոնծեց։ Եվ այդ բաժակն արդեն բոլորովին ավելորդ էր։
— Դե դո՛ւրս կորեք այստեղից, ճիզվիտնե՛ր,— գռռաց նա ծառաներին։— Չքվի՛ր, Սմերդյակով։ Այսօր կուղարկեմ իմ խոստացած ոսկեդրամը, իսկ հիմա չքվիր։ Մի՛ լացիր, Գրիգորի, գնա Մարֆայի մոտ, կմխիթարի և անկողին կդնի քեզ։ Սրիկանե՜ր, չեն թողնում, որ մարդ ճաշից հետո լուռ ու հանգիստ նստի,— պոռթկաց հանկարծ վրդովմունքով, երբ ծառաներն անմիջապես հեռացան իր հրամանի վրա։— Հիմա Սմերդյակովն ամեն անգամ ճաշից հետո քիթը խցկում է այստեղ։ Դո՛ւ ես նրա հետաքրքրությունը շարժել այդքան, ինչո՞վ ես այդպես հրապուրել,— ավելացրեց նա, դառնալով Իվանին։
— Բացարձակապես ոչ մի բանով,— պատասխանեց Իվանը։— Խելքին փչել է հարգել ինձ։ Քծնողի ու գռեհիկի մեկն է։ Եվ սակայն առաջին գծի թնդանոթային միս՝ երբ ժամանակը հասնի։
— Առաջին գծի՞։
— Լինելու են ուրիշներ և ավելի լավերը, բայց լինելու են նաև այսպիսիներ։ Նախ այսպիսիներն են լինելու, իսկ սրանցից հետո՝ ավելի լավերը։
— Իսկ ե՞րբ է հասնելու ժամանակը։
— Հրթիռը կսկսի վառվել, բայց գուցե և մխա ու հանգչի։ Ժողովուրդն առայժմ շատ էլ չի սիրում լսել այս ապուր եփողներին։
— Ա՜յ սիրելիս, հենց այն է, որ այսպիսի Բաղաամի էշը մտածում է, մտածում, և սատանան գիտե, թե ինչ բաների է հանգում իր այդ ուղեղում։
— Մտքեր է կուտակում,— ժպտաց Իվանը։
— Գիտե՞ս ինչ, ա՜յ ես վստահ եմ, որ նա ինձ էլ չի կարող հանդուրժել, ինչպես որ ոչ ոքի չի հանդուրժում, և քե՛զ էլ նմանապես, թեև դու կարծում ես, թե «խելքին փչել է հարգել» քեզ։ Իսկ Ալյոշկային՝ ավելի ևս, արհամարհում է Ալյոշկային։ Սակայն գողություն չի անի, ահա՛ խնդիրը. բամբասող չէ, լեզուն իրեն է պահում, տան գաղտնիքները դուրս չի տալիս, փառավոր է թխում ձկով կարկանդակը, բայց այդ բոլորով հանդերձ՝ գրո՜ղը տանի նրան, ճիշտն ասած, արժե՞ խոսել նրա մասին։
— Իհարկե չաբժե։
— Իսկ գալով այն հարցին, թե ինչեր է մտմտում նա իր այդ խելապատիկում, պետք է ընդհանրապես դնգսել ռուս մուժիկին։ Ես միշտ էլ պնդել եմ այդ բանը։ Մեր մուժիկը խարդախ է, չարժե նրան խղճալ, և դեռ լավ է, որ հիմա էլ մեկ֊մեկ ճիպոտո՜վ ծեծում են նրան։ Ռուսաց երկրի ամրությունն են ցարասու անտառները։ Եթե անտառները ոչնչացնեն, կկործանվի ռուսաց երկիրը։ Ես խելացի մարդկանց կողմն եմ։ Դադարեցինք մուժիկներին ծեծելուց, որովհետև խելքներս շատացել էր, բայց նրանք շարունակում են՝ իրենք իրենց ծեծել։ Եվ լավ են անում։ «Որով չափով չափէք, չափեսցի ձեզ», կամ ինչպե՞ս է ասված... Մի խոսքով՝ չափեսցի։ Իսկ Ռուսաստանը խոզություն է։ Սիրելիս, եթե իմանայի՜ր, թե ինչպես եմ ատում Ռուսաստանը... այսինքն ոչ թե Ռուսաստանը, այլ բոլոր այս արատները... բայց գուցե և Ռուսաստանը։ Tollt Celfl c’est de la cochonnerie{Այդ ամբողջը խոզություն է(ֆրանս.)}։ Գիտե՞ս ինչ եմ սիրում։ Սրամտություն եմ սիրում։
— Նորից մի բաժակ խմեցիք։ Բավական է արդեն։
— Սպասի՜ր, դեռ մի բաժակ էլ, հետո է՛լի մի բաժակ, և վերջ։ Չէ՜, կա՛ց, կա՛ց, խոսքս կտրեցիր։ Անցնում էի Մոկրոեով, հարցրի մի ծերուկի, նա էլ թե՝ «Մենք, ասում է, ամենից շատ սիրում ենք, որ աղջիկներին ծեծի դատապարտենք, և ծեծելու գործն էլ միշտ թողնում ենք տղաներին։ Հետո էլ, էսօրվա ծեծած աղջկանը էգուց տղան կին է առնում, էնպես որ, մեզ մոտ, ասում է, էդ բանը հենց աղջիկներին է դուր գալիս»։ Ա՜յ թե մարկիզ դը Սադներ են, չէ՞։ Բայց ինչ ուզում եք ասեք, սրամիտ բան է։ Մե՜նք էլ գնայինք ու մի աչք գցեինք, հե՞։ Ալյոշկա, կարմրեցի՞ր։ Մի՛ ամաչիր, բալիկս։ Ափսո՜ս, որ ցերեկը ճաշի չնստեցի վանահոր մոտ և Մոկրոեի աղջիկներրի մասին չպատմեցի վանականներին։ Ալյոշկա, մի՛ նեղանա, որ այս առավոտ սաստիկ վիրավորեցի քո վանահորը։ Ջղայնությունս է գալիս, ախպե՛ր։ Եթե աստված կա, գոյություն ունի, դե՜հ, այդ դեպքում ես մեղավոր եմ անշուշտ և պատասխան պետք է տամ, բայց եթե բոլորովին չկա աստված, է՜, իմ արածը դեռ ի՞նչ է որ, պետք է մի լա՛վ դաս տալ նրանց, այդ քո հայրերին։ Ախր այդ դեպքում նրանց գլուխը կտրելն էլ քիչ է, որովհետև զարգացումն են կասեցնում նրանք։ Հավատո՞ւմ ես, Իվան, որ դա իմ զգացմունքներն է մորմոքում։ Ոչ, չես հավատում, աչքերիցդ եմ տեսնում, որ չես հավատում։ Դու հավատում ես մարդկանց ասածին, թե ես հենց խեղկատակ եմ միայն։ Ալյոշա, հավատո՞ւմ ես, որ ես միայն խեղկատակ չեմ։
— Հավատում եմ, որ միայն խեղկատակ չեք։
— Եվ ես էլ հավատում եմ, որ դու իրոք հավատում ես և անկեղծ ես խոսում։ Անկեղծ ես նայում և անկեղծ ես խոսում։ Իսկ Իվանը՝ ոչ։ Իվանը մեծամիտ է... Բայց համենայն դեպս ես վերջ կտայի քո այդ վանք ասածին։ Այդ ամբողջ միստիկայի գլխից կբռնեի և մի թափով արմատախիլ կանեի համայն ռուս հողից, որպեսզի վերջնականապես խելքի բերեի բոլոր հիմարներին։ Եվ որքա՜ն արծաթ, որքա՜ն ոսկի կմտներ փողերանոցը։
— Բայց ինչո՞ւ արմատախիլ անել,— ասաց Իվանը։
— Որ ավելի շուտ փայլի ճշմարտությունը, ահա թե ինչու։
— Լա՜վ, բայց եթե փայլի այդ ճշմարտությունը, ամենից առաջ ձե՛զ կկողոպտեն և հետո... արմատախիլ կանեն ձեզ։
— Բահո՜։ Գուցե իրոք, ճիշտ ես ասում, ճի՜շտ։ Վա՜յ, ի՛նչ էշի մեկն եմ ես,— վեր թռավ հանկարծ Ֆյոդոր Պավլովիչը, մի թեթև խփելով իր ճակատին։— Լավ ուրեմն, թող կանգուն մնա քո վանքը, Ալյոշկա, եթե այդպես է։ Իսկ մենք, խելացի մարդիկս, տաքուկ կնստենք ու մեր կոնյակը կվայելենք։ Գիտե՞ս, Իվան, հավանաբար, անկասկած, աստված ինքն է դիտմամբ այսպես կարգադրել։ Իվա՛ն, ասա՛ ինձ. աստված կա՞ թե չկա։ Սպասի՛ր. հաստատ ասա, լուրջ ասա։ Ի՞նչ ես նորից ծիծաղում։
— Ծիծաղս է գալիս, որ քիչ առաջ ինքներդ սրամտորեն նկատեցիք Սմերդյակովի հավատքն այն երկու ճգնավորների վերաբերյալ, որոնք կարող են լեռներ շարժել։
— Ինչ է, հիմա ես էլ նրա նմա՞ն եմ խոսում։
— Շատ նման։
— Է՜հ, ես էլ ուրեմն ռուս մարդ եմ, ես էլ ունեմ ռուսական այդ բնորոշ գիծը։ Դու փիլիսոփա ես, բայց կարելի է քո մեջ էլ այդ տեսակ մի գիծ բռնել։ Ուզում ես՝ բռնեմ, հա՞։ Գրազ գանք, որ վաղն ևեթ կբռնեմ։ Բայց ասա՛ այնուամենայնիվ՝ աստված կա՞ թե չկա։ Միայն թե լո՜ւրջ ասա։ Հիմա ինձ լուրջ պատասխան է պետք։
— Ոչ, չկա աստված։
— Ալյո՛շկա, աստված կա՞։
— Կա աստված։
— Իվա՛ն, իսկ անմահություն կա՛, դե մի որևէ տեսակի, ա՜յ թեկուզ մի փոքրիկ, մի պստլի՜կ անմահություն։
— Անմահություն էլ չկա։
— Ո՞չ մի։
— Ոչ մի։
— Այսինքն ամենակատարյալ զրո՞, թե մի որևէ բան։ Գուցե որևէ մի բան կա՞։ Բացարձակ ոչնչություն չէ համենայն դեպս։
— Կատարյալ զրո։
— Ալյո՛շկա, կա՞ անմահություն։
— Կա։
— Իսկ աստված և անմահությո՞ւն։
— Թե՛ աստված, թե՛ անմահություն։ Աստուծո մեջ է անմահությունը։
— Հը՜մ։ Ավելի հավանական է, որ Իվանն է ճիշտ։ Տե՜ր աստված, եթե մի րոպե մտածենք, թե մարդը որքա՜ն հավատք է նվիրել, որքա՜ն ամեն տեսակի ուժեր է վատնել այդ երազի համար, այն էլ քանի՞ հազար տարի է արդեն, և իզո՜ւր։ Բայց ո՞վ է այդպես ծիծաղում մարդու վրա։ Իվա՜ն։ Վերջին անգամ ասա և վճռականորեն. աստված կա՞ թե չկա։ Վերջի՛ն անգամ եմ հարցնում։
— Վերջին անգամ էլ՝ չկա՛։
— Իսկ ո՞վ է ծիծաղում մարդկանց վրա, Իվա՛ն։
— Սատանան թերևս,— ժպտաց Իվան Ֆյոդորովիչը։
— Իսկ սատանան կա՞։
— Ոչ, սատանան էլ չկա։
— Ափսո՜ս։ Սատանա՜ն տանի, այս բոլորից հետո՝ ի՜նչ ասես չէի անի այն մարդուն, որ առաջինը հնարեց աստծուն։ Հուդայի ծառից կախելն էլ քիչ է նրան։
— Քաղաքակրթությունը բնավ չէր չինի, եթե չհնարեին աստծուն։
— Չէր լինի՞։ Ինչ է, առանց աստծո՞ւ չէր լինի։
— Այո։ Եվ կոնյակ էլ չէր լինի։ Բայց պետք է համենայն դեպս կոնյակը վերցնել ձեր առաջից։
— Սպասի՛ր, սիրելիս, սպասի՛ր, սպասի՜ր, մի բաժակ էլ։ Ես վիրավորեցի Ալյոշկային։ Չե՞ս բարկանում, Ալեքսեյ։ Իմ անուշի՜կ, իմ պստլի՜կ Ալեքսեյս։
— Ոչ չեմ բարկանում։ Ես գիտեմ ձեր մտքերը։ Ձեր սիրտն ավելի լավ է, քան գլուխը։
— Ի՞մ սիրտն ավելի լավ է, քան գլուխը։ Տե՜ր աստված, այն էլ ո՜վ է ասում։ Իվա՛ն, սիրո՞ւմ ես Ալյոշկային։
— Սիրում եմ։
— Սիրի՜ր։ (Ֆյոդոր Պավլովիչը սաստիկ հարբել էր արդեն)։— Լսիր, Ալյոշա, այս առավոտ կոպտություն արեցի քո սրբահորը։ Բայց հուզված էի։ Իսկ այդ սրբահայրը սրամտություն ունեցող մարդ է, չէ՞, ի՞նչ ես կարծում, Իվան։
— Կարծես թե ունի, այո։
— Ունի, ունի, il y a du Piron lä-dedans {Պիրոնի նման մի բան կա նրա մեջ(ֆրանս.)}։ Ճիզվիտ է, այսինքն ռուս ճիզվիտ։ Նրա մեջ, որպես ազնիվ արարածի, թաքուն զայրույթն է եռում, որովհետև ստիպված է ձևացնել... սրբության դիմակ հագնել։
— Բայց չէ՞ որ նա հավատո՛ւմ է աստծուն։
— Մազաչափ անգամ չի հավատում։ Ինչ է, չգիտեի՞ր։ Բայց նա ի՜նքն է ասում բոլորին, այսինքն ոչ թե ամեն մեկին, այլ իր մոտ եկող բոլոր մարդկանց։ Նահանգապետ Շուլցին ուղղակի ասել է՝ կարճ ու կտրուկ, «CredO{հավատում եմ(լատ.)}, բայց թե ինչ բանի՝ չգիտեմ»։
— Մի՞թե։
— Հենց այդպես։ Բայց հարգում եմ նրան։ Մեֆիստոֆելյան մի բան կա նրա մեջ կամ էլ, ավելի ճիշտ, «Մեր ժամանակի հերոսը» հիշեցնող մի բան... Արբե՞նին էր, թե ինչ էր անունը... այսինքն, գիտե՞ս ինչ, նա հեշտասեր է։ Այնքան հեշտասեր է, որ ես հիմա էլ կվախենայի, եթե իմ աղջիկը կամ կինը նրա մոտ խոստովանելու գնար։ Գիտե՞ս, հենց որ սկսում է անցած-դարձածից պատմե՜լ... Նախանցյալ տարի մեզ հրավիրեց թեյի՝ այն էլ լիկյորո՜վ (մեծ տիկինները նրան լիկյոր են ուղարկում), և մեկ էլ որ չսկսե՜ց հին օրերը ծաղկեցնել, վա՜յ, ուղղակի փորերս էինք բռնում... հատկապես՝ թե ինչպես է բուժել մի անդամալույծ կնոջ։ «Եթե ոտքերս չցավեին, ասել է, ես ձեզ համար մի հատուկ պար կպարեի»։ Հե-Հե՜, ո՞նց է, հը՞։ «Ես իմ օրում, ասում է, ինչե՜ր ասես չեմ արել»։ Վաթսուն հազար է թռցրել վաճառական Դեմիդովից:
— Ինչպե՜ս թե, գողացե՞լ է։
— Դեմիդովը բերել, նրան է տվել՝ իբրև լավ մարդու։ Ասել է «պահիր եղբայր իմ, վաղն ինձ մոտ խուզարկության են գալու»։ Նա էլ պահե՜լ է։ «Չէ՞ որ դու, ասում է, եկեղեցուն նվիրաբերեցիր»։ Ես էլ նրան ասացի՝ սրիկա ես դու, ա՛յ այդպես ասացի։ Չէ, ասում է, սրիկա չեմ, լայնամիտ եմ... Բայց չէ՜, նա չէր... Ուրիշն էր։ Ուրիշ մեկի հետ շփոթեցի նրան... և չեմ նկատում, որ շփոթել եմ։ Դե լավ, մի բաժակ էլ, և բավական է։ Վերցրու շիշը, Իվան։ Ես սուտ էի խոսում, ինչո՞ւ չկանգնեցրիր ինձ, Իվան... ինչո՞ւ չասացիր, որ սուտ եմ խոսում։
— Գիտեի, որ ինքներդ կանգ կառնեք։
— Սուտ ես ասում։ Չարությամբ ես լցված իմ դեմ, և միայն այդ չարությունից է, որ չկանգնեցրիր։ Դու արհամարհում ես ինձ։ Եկար մոտս և հենց իմ տանը արհամարհում ես ինձ։
— Դե լավ, կթողնեմ կգնամ։ Կոնյակն արդեն տաքացրել է ձեր գլուխը։
— Ի սեր Քրիստոսի խնդրեցի, որ Չերմաշնյա գնաս... մեկ կամ երկու օրով, իսկ դու չես գնում։
— Վաղը կգնամ, եթե այդքան պնդում եք։
— Չես գնա։ Ուզում ես մնալ այստեղ և աչքդ վրաս պահել։ Ահա՛ քո ուզածը, չարսիրտ տղա, հենց դրա համար էլ չես գնում, հա՞։
Ծերուկը շարունակում էր բորբոքվել։ Հասել էր գինովության այն աստիճանին, ուր որոշ հարբեցողներ, մինչ այդ հանգիստ մնալուց հետո, հանկարծ ուզում են կռվի բռնվել անպայման և ցույց տալ իրենց։
— Ի՞նչ ես նայում ինձ։ Այդ ի՞նչ աչքեր են։ Աչքերդ նայում են ինձ ու ասում. «Հարբած ռե՛խ»։ Կասկածելի են քո աչքերը, քամահրող են քո աչքերը... Դու ինչ-որ հաշիվներով ես եկել։ Տե՛ս, Ալյոշկան նայում է և փայլում են աչքերը։ Չի արհամարհում ինձ Ալյոշան։ Ալեքսե՛յ, մի՛ սիրիր Իվանին...
— Մի՛ բարկանաք եղբորս վրա։ Վերջ տվեք այդ վիրավորական խոսքերին,— ասաց հանկարծ Ալյոշան հաստատ շեշտով։
— Դե լավ, քո ուզածը լինի։ Ո՜ւֆ, գլուխս է ցավում։ Վերցրու կոնյակը, Իվա՛ն, երրորդ անգամն եմ ասում։— Նա մտածեց մի պահ և հանկարծ դանդաղ, խորամանկ ժպտաց։— Մի՛ բարկանա ուժից ընկած պառավի վրա, Իվա՛ն։ Գիտեմ, որ ինձ չես սիրում, բայց համենայն դեպս մի՛ բարկանա։ Պատճառ էլ չունես ինձ սիրելու։ Գնա Չերմաշնյա, ինքս կգամ քեզ մոտ, նվեր կբերեմ։ Քեզ մի աղջնակ ցույց կտամ այնտեղ, վաղուց է աչքիս ընկել։ Առայժմ դեռ բոբիկ է ման գալիս։ Մի՛ վախենա բոբիկներից, մի՛ արհամարհիր. մարգարիտնե՜ր են նրանք...
Եվ նա չպպացնելով համբուրեց իր մատները։
— Ինձ համար,— աշխուժացավ նա հանկարծ, ասես վայրկենաբար սթափվելով, երբ խոսքը հասավ իր սիրած նյութին,— ինձ համար... է՜հ, ինչ ասեմ ձեզ, տղերք։ Երեխանե՜ր եք, պստլիկ խոճկորներ։ Ինձ համար... ոչ մի կին տգեղ չի եղել իմ ամբողջ կյանքում, ահա՛ իմ սկզբունքը։ Կարո՞ղ եք հասկանալ այս բանը։ Բայց որտեղի՜ց հասկանաք։ Ձեր երակներում դեռ կաթ է հոսում արյան տեղ, ձվից դուրս չե՜ք եկել։ Իմ սկզբունքով, ամեն մի կնոջ մեջ կարելի է չափազա՜նց, գրո՛ղը տանի, չափազանց հետաքրքրական բան գտնել, մի բան, որ ոչ մի ուրիշ կնոջ մեջ չես գտնի։ Միայն թե՝ պետք է կարողանաս գտնել, ա՜յ թե ինչն է խնդիրը։ Դա տաղանդ է։ Ինձ համար մովեզուհիներ{Մովեզուհի-ֆրանս.mauvaise բառից, նշանակում է՝ գեշ, տգեղ} չկան. հենց միայն այն, որ կին է առաջդ, այդ մի փաստն արդեն գործի կեսն է... բայց դուք որտեղի՜ց կարող եք այդ հասկանալ։ Երբեմն նույնիսկ վիեյֆիյների{վիեյֆեյ-ֆրանց.vieille fille-պառաված օրիորդ} մեջ այնպիսի մի բան ես գտնում, որ ուղղակի զարմանում ես՝ ինչպե՜ս այլևայլ հիմարներ թողել ենք որ աղջիկը պառավի, չեն նկատել նրան մինչև հիմա։ Բոբիկ աղջկանն ու մովեզուհուն պետք է նախ և առաջ զարմացնել. ահա՛ նրան ձեռք գցելու ձևը։ Ինչ է, չգիտեի՞ր։ Պետք է այնպես զարմացնել, որ նա սքանչանա, տակնուվրա լինի, ամաչի, որ այսպիսի տղան սիրահարվել է իր նման փնթի մի աղջկա։ Իսկապես հոյակապ բան է, որ աշխարհում միշտ էլ կան ու կլինեն ռամիկներ ու աղաներ, ուրեմն միշտ էլ կլինի հատակ սրբող մի աղախին ու կլինի նրա տերը, և ճիշտն ասած՝ հենց դա՛ է պետք կյանքի երջանկության համար։ Սպասիր մի րոպե... լսի՛ր, Ալյոշկա, ես միշտ զարմացնում էի քո հանգուցյալ մորը, միայն թե ուրիշ տեսակ։ Երբեք չէի փայփայում նրան, բայց մեկ էլ հանկարծ, երբ գալիս էր րոպեն, ուղղակի փուլ էի գալիս նրա աոաջ, սողում էի ծնկների վրա, ոտքերն էի համբուրում և միշտ էլ, միշտ էլ,— ա՛յ, այսօրվա նման հիշում եմ,— նրան հասցնում էի այն վիճակին, որ սկսում էր մանր֊մանր ծիծաղել այնպես, իր այն փշրվող, զնգուն, մեղմաձայն, ջղային, բացառիկ քրքիջով։ Միայն նրան էր հատուկ այդ ծիծաղը։ Գիտեի, որ նրա հիվանդության նոպան միշտ այդպես էր գալիս, գիտեի, որ վաղն ևեթ կսկսի դիվահարի նման ճչալ, և որ մանր֊մանր ծիծաղելը ոչ մի հրճվանքի նշան չէ այդ րոպեին, բայց դե խաբկանք էլ լինի թեկուզ՝ էլի՛ հրճվանք է։ Ա՜յ թե ինչ է նշանակում ամեն մեկի մեջ մի յուրահատուկ բան գտնել։ Մի անգամ Բելյավսկին,— այստեղ մի այդպիսի սիրունիկ ու հարուստ երիտասարդ կար, մորդ շուրջն էր պտտվում և շուտ-շուտ գալիս էր մեր տուն,— հանկարծ ուրեմն նա, իմ սեփական տանը, մի ապտա՜կ տվեց ինձ մորդ ներկայոլթյամբ։ Եվ մայրդ, այդպիսի հե՜զ ոչխարը... ի՜նչ ես ասում, կարծեցի, որ չարդուփշուր է անելու ինձ այդ ապտակի համար, այնպե՜ս հարձակվեց վրաս. «Հիմա դու ծեծ կերած մարդ ես, ծեծ կերած,— ասաց նա։— Ապտա՜կ կերար նրանից։ Դու,— ասաց,— ինձ ծախում էիր նրան... Ինչպե՞ս հանդգնեց խփել քեզ իմ աչքի առաջ։ Էլ չհամարձակվե՞ս մոտենալ ինձ։ երբե՜ք, երբե՛ք։ Վազի՛ր, իսկույնևեթ, մենամարտի կանչիր նրան...»։ Դե ես այն ժամանակ նրան վանք տարա հանգստացնելու համար, սուրբ հայրերը գլխին աղոթք կարդացին ու խելքի բերին։ Բայց ահա աստված վկա է, Ալյոշա, երբեք չեմ վիրավորել իմ խեղճ դիվահարին։ Գուցե միայն մեկ անգամ, այն էլ առաջին տարին. շա՜տ էր աղոթում այն ժամանակ, հատկապես ջերմեռանդորեն կատարում էր աստվածածնի տոնը և այդ օրերին ինձ դուրս էր անում իր սենյակից։ Մտքումս ասացի՝ արի՛ սրա գլխից դուրս քշեմ այդ միստիկան։ «Տեսնո՞ւմ ես,— ասացի,— տեսնո՞ւմ ես, ահա քո սրբապատկերը, ահա տե՛ս, հանում եմ տեղից։ Ա՜յ նայիր հիմա, դու հրաշագործ ես համարում սրան, իսկ ես այս րոպեիս կթքե՛մ սրա վրա, քո աչքի առաջ, և ինձ ոչի՛նչ չի լինի...»։ Երբ տեսավ իմ արածը, տե՛ր աստված, ինձ թվաց, թե հի՛մա կսպանի ինձ, բայց նա պարզապես տեղից վեր թռավ, ձեռքերն իրար զարկեց, հետո հանկարծ ձեռքերով ծածկեց դեմքը, ամբողջ մարմնով ցնցվեց և ընկավ հատակին... հենց ուղղակի փուլ եկավ... Ալյո՛շա, Ալյո՜շա։ Ի՞նչ պատահեց քեզ, ի՜նչ պատահեց։
Ծերունին վախեցած վեր ցատկեց։ Ալյոշան աստիճանաբար այլայլվում էր այն րոպեից, երբ ծերունին սկսեց խոսել նրա մոր մասին։ Կարմրեց նա, աչքերը փայլեցին, շրթունքները դողացին... հարբած ծերուկը լորձունքն էր շաղ տալիս և ոչինչ չէր նկատում մինչև այն վայրկյանը, երբ հանկարծ մի շատ տարօրինակ բան պատահեց Ալյոշային. նույնությամբ կրկնվեց այն, ինչ հենց նույն րոպեին հայրը պատմում էր «դիվահարի» մասին։ Ալյոշան ընդոստ վեր թռավ աթոռից, ճիշտ ու ճիշտ այնպես, ինչպես իր մայրն էր արել ըստ հոր պատմածի, ձեռքերը զարկեց իրար, հետո ծածկեց դեմքը, ուղղակի փուլ եկավ աթոռի վրա և ամբողջ մարմնով սկսեց ցնցվել՝ անակնկալ, մոլեգին և լուռ լացի հիստերիկ նոպայով բռնված։ Ծերունուն հատկապես ապշեցրեց այդ արտակարգ նմանությունը մոր և որդու միջև։
— Իվա՜ն, Իվա՜ն, ջուր բեր, շո՜ւտ։ Նրա նման եղավ, մոր նման, ճիշտ ու ճիշտ, ինչպես մայրը այն ժամանակ։ Բերնիցդ ջուր ցանիր վրան, ես այդպես էի անում մորը։ Իր մոր համար հուզվեց, իր մոր համար...— մրթմրթում էր նա Իվանին,
— Բայց ի՛մ մայրն էլ, կարծեմ, նրա մայրն է եղել, հը՞, ի՞նչ եք կարծում,— պոռթկաց հանկարծ Իվանն անդիմադրելիորեն զայրալից արհամարհանքով։ Ծերունին սարսռաց նրա փայլատակող հայացքից։ Բայց այդ պահին խիստ տարօրինակ մի բան էր պատահել, թեև, ճիշտ է, մի վայրկյան տեվեց այդ. կարծես թե իսկապես ծերունու մտքից թռել էր այն իրողությունը, թե Ալյոշայի մայրը նաև Իվանի մայրն էր...
— Ինչպե՞ս թե քո մայրը,— մրթմրթաց նա, չհասկանալով։— Ի՞նչ ես ուզում ասել։ Այդ ո՞ր մայրն է քո ասածը... Բայց մի՞թե նրա մայրը... Վա՜յ, գրո՛ղը տանի։ Քո՜ մայրն էլ է, այո, քո՜ մայրը։ Թյո՛ւ, գրողը տանի։ Է՜, այսպիսի ցնորում երբեք չէր եղել, սիրելիս, ներիր։ Իսկ ես կարծում էի, Իվան... Հե՛֊հե՛֊հե՜։— Նա կանգ առավ։ Դեմքը լայնացավ հարբածի դանդաղ, կիսովին անիմաստ քմծիծաղով։ Եվ ահա այդ նույն վայրկյանին հանկարծ սարսափելի աղմուկ ու դղրդյուն բարձրացավ նախասենյակում, կատաղի գոռգոռոցներ լսվեցին, դուռը շռնդյունով բացվեց, և ներս խուժեց Դմիտրի Ֆյոդորովիչը։ Ծերունին, սարսափած, վազեց Իվանի մոտ։
— Կսպանի՜ ինձ, կսպանի՛։ Մի՛ թողնիր ինձ, մի՛ թողնիր,— ճչում էր նա, ամուր բռնելով Իվան Ֆյոդորովիչի բաճկոնի քղանցքը։
### IX։ Հեշտամոլներ
Դմիտրի Ֆյոդորովիչի ետևից իսկույն ներս վազեցին նաև Գրիգորին ու Սմերդյակովը։ Նրանք էին նախասենյակում դիմադրում Դմիտրիին, ներս չէին թողնում նրան, կատարելով այն հրահանգը, որ հենց Ֆյոդոր Պավլովիչն էր տվել մի քանի օր առաջ։ Օգտվելով այն հանգամանքից, որ Դմիտրին, ներխուժելուց հետո, մի պահ կանգ առավ շուրջը նայելու համար, Գրիգորին վազելով շրջանցեց սեղանը, փակեց երկու փեղկերը հանդիպակաց դռան, որ տանում էր դեպի ներքին սենյակները, և կանգնեց փակ դռան առաջ, թևերը խաչաձև տարածելով և պատրաստվելով, այսպես ասած, մինչև արյան վերջին կաթիլը պաշտպանելու մուտքը։ Տեսնելով այդ, Դմիտրին ոչ թե գոռաց, այլ մի տեսակ սուր ոռնոց արձակեց ու նետվեց Գրիգորիի վրա։
— Ուրեմն այնտե՜ղ է։ Այնտե՜ղ եք պահել նրան։ Դե՜ն, սրիկա՛։— Նա հենց ուզում էր մի կողմ շպրտել Գրիգորիին, բայց ծերունին ետ մղեց նրան։ Կատաղությունից կորցնելով իրեն, Դմիտրին ձեռքը տարավ֊բերեց ու ամբողջ ուժով խփեց Գրիգորիին։ Ծերունին փուլ եկավ պարկի նման, իսկ Դմիտրին, ցատկելով նրա վրայից, դուռը հրեց ու ներս վազեց։ Սմերդյակովը մնում էր հյուրասրահի մյուս ծայրը, սփրթնած ու դողահար, կիպ կպած Ֆյոդոր Պավլովիչին։
— Այստե՜ղ է նա,— գոռում էր Դմիտրին,— ինքս տեսա, հենց հիմա շուռ եկավ դեպի այս տունը, բայց չհասա ետևից։ Ո՞ւր է նա։ Ո՞ւր է։
Անիմանալի տպավորություն գործեց Ֆյոդոր Պավլովիչի վրա այդ աղաղակը՝ «Այստե՜ղ է նա»։ Նրա ամբողջ սարսափը հօդս ցնդեց։
— Բռնե՛ք, բռնեցե՜ք նրան,— բղավեց ու սլացավ Դմիտրիի ետևից։ Մինչ այդ՝ Գրիգորին բարձրացել էր հատակից, բայց դեռ շշմածի պես էր։ Իվանն ու Ալյոշան վազեցին, որ հասնեն իրենց հորը։ Երրորդ սենյակից լսվեց, թե ինչպես հանկարծ մի բան ընկավ հատակին ու ջարդվեց զրնգալով. մարմարյա պատվանդանի վրա դրված ապակյա խոշոր մի անոթ էր (ոչ թանկարժեք), որին դիպել էր Դմիտրի Ֆյոդորովիչը, երբ վազելով անցնում էր մոտից։
— Հո՜շտ, հա՛փ նրան,— բղավեց ծերունին։— Օգնությո՜ւն։
Իվանն ու Ալյոշան հասան ծերունուն և բռնի վերադարձրին նրան հյուրասրահ։
— Ի՜նչ եք վազում նրա ետևից։ Կսպանի, իրոք կսպանի ձեզ տեղն ու տեղը,— զայրացած գոռաց Իվանը հոր վրա։
— Վա՜նեչկա, Լյո՜շեչկա, ուրեմն այստեղ է, այստե՜ղ է Գրուշենկան, ասում է՝ ինքն է տեսել, տեսել է նրա վազելը...
Նրա շունչը կտրվում էր։ Այս անգամ չէր սպասում Գրուշենկային և այդ անակնկալ լուրը, թե նա այստեղ է, միանգամից խելահան արեց ծերունուն։ Ամբողջ մարմնով դողում էր նա, ասես խելագարվել էր։
— Բայց ախր ինքներդ տեսաք, որ նա չեկա՜վ,— գոռում էր Իվանը։
— Գուցե մյո՞ւս դռնից, մյո՜ւս։
— Ախր փակ է մյուս դուռը, փակ, բանալին էլ ձեզ մոտ է...
Դմիտրին հանկարծ նորից երևաց հյուրասրահում։ Անշուշտ փակ էր գտել մյուս դուռը, և իրոք որ այդ փակ դռան բանալին Ֆյոդոր Պավլովիչի գրպանումն էր։ Բոլոր սենյակների բոլոր լուսամուտները նույնպես փակ էին, ուստի Գրուշենկան ոչ մի տեղից չէր կարող ներս մտնել և ոչ մի տեղից չէր կարող դուրս փախչել։
— Բռնեցե՛ք նրան,— ճչաց Ֆյոդոր Պավլովիչը, հենց որ նորից տեսավ Դմիտրիին,— փողե՜րս գողացավ իմ ննջասենյակում։— Եվ, ճողոպրելով Իվանի ձեռքերից, կրկին նետվեց Դմիտրիի վրա։ Բայց Դմիտրին թափով բարձրացրեց ձեռքերը և հանկարծ ծերունուն բռնեց՝ քունքերին մնացած մազի վերջին փնջերից, ցնցեց նրան ու շրմփացրեց հատակին։ Հասցրեց նաև երկու կամ երեք անգամ կրունկով հարվածել նրա դեմքին։ Ծերունին սրտաճմլիկ մի տնքոց արձակեց։ Իվանը թեև Դմիտրիի չափ ուժեղ չէր, բայց գրկեց նրան թիկունքից և ամբողջ ուժով ետ քաշեց։ Ալյոշան էլ օգնեց նրան իր նվազ ուժերով, առջևից գրկելով Դմիտրիին։
— Խե՜նթ, սպանեցի՜ր նրան,— գոռաց Իվանը։
— Տե՛ղն է նրան,— բացականչեց Դմիտրին շնչասպառ։ — Իսկ եթե չեմ սպանել, նորից կգամ և կսպանե՛մ։ Չե՜ք կարող պաշտպանել։
— Դմիտրի՛։ Հենց անմիջապես դո՛ւրս կորիր այստեղից,— հրամայականորեն գոռաց Ալյոշան։
— Ալեքսե՛յ։ Դո՛ւ ասա ինձ, միայն քեզ եմ հավատում. այստե՞ղ էր հիմա Գրուշենկան, թե ոչ։ Ինքս տեսա նրան քիչ առաջ, տեսա, թե ինչպես կողմնակի փողոցից այս կողմը սպրդեց՝ ճյուղորմի տակով։ Գոռացի, փախավ...
— Երդվում եմ, նա չի եղել այստեղ, և ոչ ոք այստեղ չէր սպասում նրան, ամենևի՛ն։
— Բայց ես տեսա նրան... Ուրեմն նա... Հի՛մա կիմանամ, թե որտեղ է... Ցտեսություն, Ալեքսե՛յ։ Եզոպոսին ոչ մի խոսք հիմա փողի մասին, իսկ Կատերինա Իվանովնային իսկույնևեթ գնա և անպայման ասա. «Ողջույններն է հղում, ողջույննե՜րն է հղում, ողջույննե՜րը։ Հենց ողջույններն ու հրաժե՛շտը»։ Նկարագրիր այս տեսարանը։
Այդ միջոցին Իվանն ու Գրիգորին բարձրացրել էին ծերունուն և նստեցրել բազկաթոռի մեջ։ Դեմքն արյունոտված էր, բայց չէր կորցրել գիտակցությունը և ագահորեն լսում էր Դմիտրիի գոռգոռոցը։ Դեռ նրան թվում էր, թե Գրուշենկան իրոք տան մեջ է՝ մի որևէ անկյունում։ Դմիտրին, գնալով դեպի դուռը, ատելությամբ նայեց նրան։
— Չե՛մ զղջում, որ քո արյունն եմ թափել,— գոչեց նա,— զգուշացի՛ր, բիձուկ, քե՛զ պահիր քո երազը, որովհետև ե՛ս էլ իմ երազն ունեմ։ Ինքս եմ անիծում քեզ և բացարձակապես հրաժարվում եմ քեզնից...
Եվ նա սենյակից դուրս վազեց։
— Այստեղ է Գրուշենկան, այստե՜ղ է, վստահ եմ։ Սմերդյակո՛վ, Սմերդյակո՛վ,— խռխռում էր ծերունին հազիվ լսելի ձայնով և մատով կանչում էր Սմերդյակովին։
— Ո՜չ, այստեղ չէ նա, ոչ, ցնդա՛ծ ծերունի,— զայրալից գոռաց նրա վրա Իվանը։— Օհո՜, նվաղում է։ Ջո՛ւր, սրբի՜չ։ Շուտ արա, Սմերդյակո՜վ։
Սմերդյակովը վազեց ջուր բերելու։ Ի վերջո ծերունու հագուստները հանեցին, տարան ննջասենյակ ու պառկեցրին անկողնում։ Գլուխը կապեցին թաց սրբիչով։ Կոնյակից, ուժեղ հուզումներից ու հարվածներից թուլացած, նա աչքերը փակեց այն վայրկյանին, երբ գլուխն իջավ բարձի վրա, և իսկույն նիրհեց։ Իվանն ու Ալյոշան հյուրասրահ վերադարձան։ Սմերդյակովը կոտրված անոթի բեկորներն էր դուրս տանում, իսկ Գրիգորին կանգնած էր սեղանի մոտ, մռայլ ու գլխահակ։
— Դու էլ գուցե գլուխդ կապեիր թաց լաթով ու անկողին մտնեիր,— դիմեց Ալյոշան Գրիգորիին։— Մենք այստեղ կխնամենք նրան։ Եղբայրս սոսկալի ուժեղ հարվածեց... գլխիդ։
— Նա ինձ անարգե՛ց,— մռայլ ու հատ֊հատ ասաց Գրիգորին։
— Իր հորն էլ «անարգեց», ոչ թե միայն քեզ,— նկատեց Իվանը ծուռ ժպտալով։
— Ես նրան լողացրել եմ տաշտում... անարգե՛ց նա ինձ,— կրկնում էր Գրիգորին։
— Գրո՛ղը տանի, եթե ետ չքաշեի նրան, գուցե հենց տեղն ու տեղը սպաներ։ Շա՞տ բան է պետք, որ Եզոպոսը շունչը փչի,— փսփսաց Իվանն Ալյոշային։
— Աստվա՜ծ մի արասցե,— բացականչեց Ալյոշան։
— Իսկ ինչո՞ւ աստված մի արասցե,— շարունակեց Իվանը նույն փսփսուքով, չարակամորեն ծամածռելով դեմքը։ — Սողունի մեկը կուլ կտա մյուս սողունին, և երկուսն էլ արժանի են դրան։
Ալյոշան սարսռաց։
— Ես իհարկե չեմ թողնի, որ սպանություն կատարվի, ինչպես հիմա չթողեցի։ Մնա՛ այստեղ, Ալյոշա, ես գնամ ու մի քիչ ման գամ բակում, գլուխս սկսեց ցավել։
Ալյոշան մտավ հոր ննջասենյակը և շուրջ մեկ ժամ նստեց նրա սնարի մոտ, վարագույրի ետև։ Ծերունին մեկեն բացեց աչքերը և երկար ժամանակ լուռ նայեց Ալյոշային, երևի վերհիշելով պատահածն ու կշռադատելով։ Հանկարծ անսովոր մի հուզում երևաց նրա դեմքին։
— Ալյոշա,— շշնջաց նա շրջահայացորեն,— ո՞ւր է Իվանը։
— Բակ գնաց, գլուխն է ցավում։ Հսկում է այնտեղ։
— Տուր այդ հայելին, այնտեղ է ահա, տո՛ւր տեսնեմ։
Ալյոշան տվեց նրան այն փոքր, ծալովի, կլոր հայելին, որ դրված էր սեղանիկի վրա։ Ծերունին նայեց իր դեմքին. քիթն ահագին ուռել էր, իսկ ճակատին, ձախ հոնքի վերև, բավական խոշոր ու բոսորագույն մի այտուցք կար։
— Ի՞նչ է ասում Իվանը։ Ալյոշա, անուշիկս, իմ միա՜կ զավակս, վախենում եմ Իվանից։ Ավելի եմ վախենում Իվանից, քան մյուսից։ Միայն քեզնից, միա՜յն ու միայն քեզնից չեմ վախենում...
— Իվանից էլ մի՛ վախենաք։ Իվանը բարկացած է, բայց կպաշտպանի ձեզ։
— Իսկ մյո՞ւսը, մյո՞ւսը, Ալյոշա։ Վազեց Գրուշենկայի մոտ։ Անուշիկ տղաս, հրեշտակս, ասա՛ ինձ ճշմարտությունը. քիչ առաջ այստե՞ղ էր Գրուշենկան, թե ոչ։
— Ոչ ոք չի տեսել նրան։ Դա խաբկանք էր, չի եղել այստեղ։
— Միտյան ախր ուզում է ամուսնանալ նրա հետ, ամասնանա՜լ։
— Գրուշենկան կմերժի։
— Կմերժի, կմերժի, կմերժի, կմերժի, անպայմա՛ն կմերժի...— ամբողջ էությամբ թրթռաց ծերունին ուրախությունից, կարծես այդ րոպեին ուրիշ ոչ մի ավելի բերկրալի բան չէին կարող ասել իրեն։ Խելակորույս ցնծությամբ բռնեց Ալյոշայի ձեռքը և ուժգին սեղմեց իր սրտին։ Նույնիսկ արցունք պսպղաց նրա աչքերում։— Սրբապատկե՜րը, տիրամոր սրբապատկե՜րը, այն, որի մասին քիչ առաջ պատմեցի, վերցրո՜ւ, քոնը թող լինի, հետդ տար։ Եվ վերադարձիր վանք, թույլ եմ տալիս... կատակ էի անում քիչ առաջ, մի՛ բարկանա։ Գլուխս է ցավում, Ալյոշա... Լյո՜շա, ամոքի՜ր իմ սիրտը, իմ հրեշտակն եղիր, ասա ինձ ճշմարտությունը։
— Դեռ նույն բա՞նն եք հարցնում՝ Գրուշենկան այստեղ էր կամ ո՞չ,— ասաց Ալյոշան վշտագին։
— Չէ, չէ, չէ, հավատում եմ քեզ։ Ուրիշ բան եմ ասում. ինքդ գնա Գրուշենկայի մոտ կամ մի կերպ տես նրան, շուտ, որքան կարելի է շուտ, և հարցրու, ինքդ քո աչքով գուշակիր՝ ո՞ւմ է ուզում նա, ի՞նձ թե նրան։ Հա՞։ Ի՞նչ է։ Կարո՞ղ ես, թե չես կարող։
— Եթե տեսնեմ, կհարցնեմ,— մրթմրթաց Ալյոշան շփոթված։
— Չէ, նա քեզ չի ասի,— ընդհատեց ծերունին,— թռվռանի մեկն է։ Կսկսի քեզ համբուրել և կասի, թե քեզ է ուզում։ Խաբեբա է, անամոթ։ Չէ, դու չպետք է գնաս մոտը, չպետք է գնաս։
— Եվ լավ չի լինի, որ գնամ, հայրիկ, լավ չի լինի բնավ։
— Ո՞ւր էր ուղարկում քեզ քիչ առաջ, երբ դեռ չփախած գոռում էր՝ «Գնա՛»։
— Կատերինա Իվանովնային։
— Փողի՞ համար։ Փող ուզելո՞ւ։
— Ոչ, փողի համար չէ։
— Փող չունի Միտյան, կոպեկ անգամ չունի։ Լսիր, Ալյոշա, գիշերը կպառկեմ ու մի լավ կմտածեմ, թե ինչ եմ անելու, իսկ դու հիմա գնա։ Գուցե և հանդիպես Գրուշենկային... Միայն թե վաղն առավոտ անպայման արի ինձ մոտ։ Անպայման։ Վաղն առավոտ քեզ մի բան եմ ասելու։ Կգա՞ս։
— Կգամ։
— Երբ որ գաս, այնպես ձևացրու, թե ինքդ ես եկել, եկել ես իմ որպիսությունը հարցնելու։ Ոչ ոքի մի՛ ասա, թե ես եմ կանչել։ Իվանին ոչ մի բառ չասես։
— Լավ։
— Ցտեսություն, հրեշտակս, քիչ առաջ դու ինձ պաշտպանեցիր, հավիտյան չեմ մոռանա։ Վաղը մի բան եմ ասելու քեզ... բայց դեռ պետք է մտածեմ...
— Իսկ հիմա ինչպե՞ս եք զգում։
— Հենց վաղը, վաղն ևեթ կվերկենամ ու դուրս կգամ։ Բացարձակապես առողջ եմ, լրիվ առողջ, լրիվ, լրիվ առողջ...
Երբ անցնում էր բակով, Ալյոշան դարպասի մոտ հանդիպեց Իվանին, որ նստարանի վրա նստած՝ ծոցատետրում մի բան էր գրում մատիտով։ Ալյոշան հայտնեց Իվանին, թե ծերունին զարթնել է արդեն և գիտակցությունն էլ տեղն է, իսկ իրեն թույլ է տվել, որ գիշերի վանքում։
— Ալյոշա, մեծ հաճույքով կհանդիպեի քեզ վաղն առավոտ,— սիրալիր ասաց Իվանը վեր կենալով։ Նրա սիրալիրությունը կատարյալ անակնկալ էր Ալյոշայի համար։
— Վաղը Խոխլակովաների մոտ եմ լինելու,— պատասխանեց Ալյոշան։— Գուցե Կատերինա Իվանովնային էլ գնամ վաղը, եթե հիմա չգտնեմ նրան...
— Իսկ հիմա այնուամենայնիվ գնում ես Կատերինա Իվանովնայի մոտ։ Այդ «ողջույննե՜ր, ողջույններ ու հրաժեշտն» ես տանո՞ւմ,— ժպտաց հանկարծ Իվանը։ Ալյոշան շփոթվեց։— Կարծեմ թե լրիվ հասկացա քիչ առաջվա բացականչությունները և մի քիչ էլ գլխի ընկա, թե ինչ է եղել դրանից առաջ։ Երևի Դմիտրին խնդրել է քեզ, որ գնաս իր հարսնացուի մոտ և հաղորդես, թե ինքը... ը՜... դե՛հ, մի խոսքով, «հրաժեշտ է տալի՞ս»
— Եղբա՜յր։ Ինչո՞վ է վերջանալու այս ահավոր մղձավանջը հայրիկի ու Դմիտրիի միջև,— գոչեց Ալյոշան։
— Չի կարելի վստահ մի բան ասել։ Գուցե ոչինչ չպատահի, կրակը ինքն իրեն հանգի։ Գազան է այդ կինը։ Համենայն դեպս, ծերուկին պետք է տանը պահել, իսկ Դմիտրիին չթողնել, որ ներս մտնի։
— Եղբայր, թույլ տուր մի բան էլ հարցնեմ. մի՞թե որևէ մեկը, մնացյալ մարդկանց նայելով, իրավունք ունի որոշելու, թե ո՛վ է արժանի ապրելու և ո՛վ նվազ արժանի է։
— Բայց ի՞նչ գործ ունի այստեղ ըստ արժանիքի որոշելը։ Այդ հարցն առհասարակ մարդկանց սրտում լուծվում է ոչ երբեք արժանիքների հիման վրա, այլ ուրիշ, շատ ավելի բնական շարժառիթների մղումով։ Իսկ եթե խոսենք իրավունքի մասինէ է՛հ, ո՞վ իրավունք չունի ցանկանալու։
— Ոչ թե սակայն ուրիշի մահը։
— Թեկուզ և ուրիշի մահը, ի՞նչ կա որ։ Ինչո՞ւ մարդ խաբի ինքն իրեն, քանի որ բոլորն են այդպես ապրում և գուցե չեն էլ կարող ուրիշ կերպ ապրել։ Դու ակնարկում ես քիչ առաջվա իմ խո՞սքը, թե «երկու սողուն կուլ են տալու իրար»։ Այդ դեպքում թույլ տուր, որ ես էլ քեզ մի բան հարցնեմ. արդյոք ի՞նձ ևս, ինչպես Դմիտրիին, ընդունակ ես համարում Եզոպոսի արյունը թափելու, դե՜հ, ասենք սպանելու նրան, հը՞։
— Ի՜նչ ես ասում, Իվա՛ն։ Այդ բանը մտքովս անգամ չի անցել, երբե՛ք։ Եվ Դմիտրիին էլ չեմ համարում...
— Գոնե դրա համար շնորհակալ եմ,— ժպտաց Իվանը։ — Գիտցի՛ր, որ ես միշտ կպաշտպանեմ նրան։ Բայց տվյալ դեպքում ինձ իրավունք եմ վերապահում լիակատար ազատություն տալու իմ ցանկություններին։ Ցտեսություն, վաղը կտեսնվենք։ Մի՛ դատապարտիր և մի՛ նայիր ինձ որպես չարագործի,— ավելացրեց նա ժպտալով։
Ամուր սեղմեցին իրար ձեռք, մի բան, որ առաջ երբեք չէին արել։ Ալյոշան զգաց՝ առաջինը եղբայրն էր, որ մի քայլ մոտեցավ իրեն և մի որոշ նպատակով արեց այդ բանը, անպայման ինչ֊որ դիտավորություն կար դրա մեջ։
### X։ Երկուքը միասին
Բայց հոր տանից դուրս գալուց հետո Ալյոշայի հոգեվիճակն ավելի ևս վշտաբեկ էր ու ճնշված, քան այնտեղ մտնելու պահին։ Նրա միտքը նույնպես փշրվել ու ցաքուցրիվ էր եղել կարծես, բայց նա միաժամանակ զգում էր, որ վախենում է միակցել ցիրուցան բեկորները և մի ընդհանուր եզրակացություն հանել օրվա ընթացքում ունեցած բոլոր տանջալի ու հակասական ապրումներից։ Հուսահատության հասնող մի բան կար Ալյոշայի սրտում, ուր առաջ երբեք այդպիսի զգացողություն չէր եղել։ Բոլոր մտահոգությունների վրա սարի նման կանգնած էր գլխավոր, ճակատագրական և անլուծելի հարցը՝ ինչո՞վ է վերջանալու իր հոր ու ավագ եղբոր բախումն այդ սարսափելի կնոջ առնչությամբ։ Հիմա արդեն ինքն էր վկա։ Ինքն էր ներկա եղել ու տեսել նրանց հանդիպումը դեմ առ դեմ։ Բայց դժբախտությունը, լիակատար ու սարսափելի դժբախտությունը կարող էր գալ միա՛յն Դմիտրիի գլխին. անխուսափելի փորձանք էր սպասում նրան։ Պարզվեց, որ կան նաև ուրիշ մարդիկ, որոնց նույնպես վերաբերում է այդ ամբողջը և գուցե շատ ավելի մեծ չափով, քան մինչ այդ կարող էր կարծել Ալյոշան։ Նույնիսկ առեղծվածային մի բան էր դառնում այս խնդիրը։ Իվանը վերջապես արեց այն քայլը, որ այնքան երկար ժամանակ ցանկանում էր Ալյոշան։ Բայց հիմա, չգիտես ինչու, Ալյոշան զգում էր, որ մերձեցման այդ քայլը վախեցրեց իրեն։ Իսկ այդ կանա՞յք։ Տարօրինակ բան, ցերեկը մեծագույն վարանումով էր գնում դեպի Կատերինա Իվանովնայի տունը, իսկ այժմ ոչ մի շփոթմունք չէր զգում, այլ ընդհակառակը՝ ինքն էր շտապում նրա մոտ, կարծես նրանից ցուցմունք գտնելու ակնկալությամբ։ Սակայն եղբոր հանձնարարածն ակներևորեն ավելի դժվար էր հաղորդել նրան հիմա, քան առաջ. երեք հազար ռուբլու խնդիրը վերջնականապես պարզվել էր, և Դմիտրին, այժմ արդեն խայտառակված զգալով իրեն և էլ ոչ մի հույս չունենալով, անշուշտ կանգ չի առնի այլևս ու թավալգլոր կգնա դեպի կործանում։ Եվ դեռ, ավելին, պատվիրել էր նաև պատմել Կատերինա Իվանովնային այն տեսարանը, որ հենց նոր էր տեղի ունեցել հոր և իր միջև։
Ժամը յոթն էր արդեն և մութն ընկնում էր, երբ Ալյոշան մտավ Մեծ փողոցի վրա գտնվող այն շատ ընդարձակ ու հարմարավետ տունը, որ վարձել էր Կատերինա Իվանովնան։ Ալյոշան գիտեր, որ նա ապրում է երկու մորաքույրների հետ։ Նրանցից մեկը, սակայն, միայն նրա քրոջ՝ Ագաֆյա Իվանովնայի մորաքույրն էր, այն լուռումունջ կինը, որ Ագաֆյայի հետ խնամել էր նրան, երբ նա կրթական հաստատությունից եկել էր հոր տունը։ Իսկ մյուս մորաքույրը մոսկվացի զանգվածեղ ու ծանրաբարո, թեև չքավորության մեջ ընկած մի տիկին էր։ Ասում էին, թե երկուսն էլ ամեն հարցում ենթարկվում են Կատերինա Իվանովնային և լոկ կենցաղավարական պատշաճությունները պահպանելու համար են մնում նրա մոտ։ Իսկ Կատերինա Իվանովնան ենթարկվում էր միայն իր բարերարուհուն՝ գեներալի այրուն, որ հիվանդության պատճառով մնացել էր Մոսկվայում, և որին նա պարտավոր էր շաբաթը երկու նամակ ուղարկել՝ մանրամասն տեղեկություններ տալով իր մասին։
Երբ Ալյոշան նախասենյակ մտավ և դուռը բացող աղախնից խնդրեց ծանուցել իր մասին, հյուրասրահում ըստ երևույթին գիտեին արդեն, որ ինքն է եկողը (գուցե նկատել էին պատուհանից). համենայն դեպս, Ալյոշան ինչ֊որ աղմուկ լսեց հանկարծ, վազող կանանց ոտնաձայներն ու հագուստի շրշյունը հասան նրա ականջին։ Գուցե երկու կամ երեք կին շտապեցին հեռանալ հյուրասենյակից։ Ալյոշային տարօրինակ թվաց, որ իր ժամանումն այդպիսի իրարանցում կարող էր առաջ բերել։ Բայց նրան իսկույն հյուրասրահ աոաջնորդեցին։ Դա մի ընդարձակ սենյակ էր՝ առատորեն ու վայելուչ կահավորված, սակայն ոչ ամենևին գավառական ճաշակով։ Բազմաթիվ մեծ ու փոքր բազմոցներ կային, օթոցներ, այլազան չափի սեղաններ, պատերին նկարներ էին կախված, ծաղկանոթներ ու լամպեր էին դրված սեղանների վրա, առատ ծաղկեփնջեր կային, նույնիսկ ակվարիում կար պատուհանի մոտ։ Երեկոյան մթնշաղը պատել էր սենյակը։ Ալյոշան նկատեց, որ մետաքսե կանացի մի վերնազգեստ էր նետված բազմոցի վրա, ուր դեռ մի րոպե առաջ նստած էին ակներևորեն. բազմոցի առջև դրված սեղանին երկու բաժակ շոկոլադ կար, որի կեսն էին դեռ խմել, կային նաև բիսկվիտներ, բյուրեղապակյա մի պնակ՝ կապույտ չամիչով լեցուն, և մի ուրիշ պնակ էլ կոնֆետով լեցուն։ Երևում էր՝ հյուրեր էին նստած։ Ալյոշան հասկացավ, որ անժամանակ է եկել, և խոժոռվեց։ Բայց նույն վայրկյանին դռան վարագույրը բարձրացավ և արագ, փութացող քայլերով ներս մտավ Կատերինա Իվանովնան, ժպտալով ուրախ ու հրճվալից, երկու ձեռքերը մեկնելով Ալյոշային։ Եվ նույն րոպեին էլ աղախինը երկու վառված մոմ բերեց ու դրեց սեղանին։
— Փա՜ռք աստծո, վերջապես եկաք։ Ամբո՜ղջ օրվա ընթացքում ձեր գալն էի միայն խնդրում աստծուց։ Նստեցե՛ք։
Կատերինա Իվանովնայի գեղեցկությունն արդեն զարմացրել էր Ալյոշային, երբ Դմիտրին, երեք շաբաթ առաջ, կատարելով իր հարսնացուի բացառիկ ցանկությունը, եղբորն առաջին անգամ բերել էր ներկայացնելու և ծանոթացնելու։ Սակայն այդ տեսակցության ժամանակ Կատերինա Իվանովնան ու Ալյոշան գրեթե ոչ մի խոսք չէին փոխանակել իրար հետ։ Ենթադրելով, որ Ալյոշան շատ ամոթահար է զգում իրեն, Կատերինա Իվանովնան կարծես խնայել էր նրան և անընդհատ Դմիտրի Ֆյոդորովիչի հետ էր խոսել։ Ալյոշան լուռ էր մնացել, բայց շատ բան ուշադիր դիտել ու լավ հասկացել էր։ Նրան զարմացրել էին գոռոզ աղջկա իշխող բնավորությունը, հպարտ սանձարձակությունն ու ինքնավստահությունը։ Ու չէր կարելի տարակուսել, որ նա իրոք այդպիսին է։ Ալյոշան զգում էր, որ ինքը չի չափազանցում։ Գտավ, որ նրա խոշոր, սև, կրակոտ աչքերը գեղեցիկ են և հատկապես վայելում են նրա գունատ, նույնիսկ մի քիչ դեղնորակ ու երկարավուն դեմքին։ Սակայն այդ աչքերի, ինչպես և նրա հրաշալի շրթունքների գծագրության մեջ կար մի բան, որին անշուշտ կարող էր սաստիկ սիրահարվել իր եղբայրը, բայց որ չէր կարելի գուցե երկար սիրել։ Գրեթե ուղղակի ասաց նա իր մտածածը, երբ այցելությունից հետո Դմիտրին կպավ նրա օձիքից և աղաչեց չթաքցնել այն տպավորությունը, որ կրել էր իր հարսնացուին տեսնելով։
— Երջանիկ ես լինելու նրա հետ, բայց գուցե... անհանգիստ երջանիկ։
— Հենց այդ է, եղբայր։ Այսպիսիները այսպես էլ մնում են, գլուխ չեն խոնարհում ճակատագրի առաջ։ Ուրեմն կարծիքդ այն է, թե չե՞մ կարողանա հավիտյան սիրել նրան։
— Ոչ, գուցե հավիտյան սիրելու ես նրան, բայց գուցե միշտ երջանիկ չես լինելու նրա հետ։
Այդ օրն Ալյոշան կարմրելով ասաց իր կարծիքը և վրդովվեց ինքն իր դեմ, որ զիջել էր եղբոր խնդրանքին և այդպիսի «հիմար» մտքեր հայտնել։ Որովհետև՝ իր կարծիքն իրեն իսկ սոսկալի հիմար թվաց ասելուց անմիջապես հետո։ Եվ ամաչեց էլ, որ այդպես ինքնավստահորեն կարծիք էր հայտնել մի կնոջ մասին։ Ուստի ավելի մեծ եղավ նրա զարմանքը հիմա, երբ իրեն ընդառաջ վազող Կատերինա Իվանովնային տեսնելով՝ առաջին իսկ հայացքից զգաց, թե գուցե շատ էր սխալվել այն ժամանակ։ Այս անգամ նրա դեմքից ճառագայթում էր սրտաբուխ ու պարզհոգի բարությունը, ուղղամիտ ու ջերմագին անկեղծությունը։ Ամբողջ այն «հպարտությունն ու գոռոզությունը», որ առաջին հանդիպման ժամանակ այնպես զարմացրել էր Ալյոշային, հիմա նրա մեջ արտահայտվում էր լոկ իբրև համարձակ, ազնիվ մի զորություն և ինչ֊որ պայծառ, հզոր հավատ սեփական անձի նկատմամբ։ Ալյոշան առաջին հայացքից, առաջին իսկ խոսքերից հասկացավ, որ Կատերինա Իվանովնայի համար գաղտնիք չէ իր վիճակի ամբողջ ողբերգականությունն այն մարդու առնչությամբ, որին այնքան շատ է սիրում և գուցե ամեն ինչ գիտե արդեն, ամեն ինչ բացարձակապես։ Եվ սակայն, հակառակ դրան, այնքա՜ն լույս կար նրա դեմքին, այնքա՜ն հավատ ապագայի նկատմամբ։ Ալյոշան հանկարծ լրջորեն մեղավոր զգաց նրա առաջ՝ իր կանխակալ կարծիքի համար։ Անմիջապես նվաճված ու գերված էր արդեն։ Բացի այդ բոլորից, Կատերինա Իվանովնայի առաջին իսկ խոսքերից նկատեց, որ մի ուժեղ հուզմունք էր տիրում նրան, գուցե նրա համար շատ անսովոր մի հուզմունք, որ համարյա նման էր մի տեսակ ցնծության։
— Այնպե՜ս էի սպասում ձեզ, որովհետև միայն ձեզնից կարող եմ այժմ իմանալ ամբողջ ճշմարտությունը, ուրիշ ո՜չ ոքից։
— Ես եկա...— մրմնջաց Ալյոշան շփոթվելով,— ես... ինձ նա ուղարկեց...
— Հա՜, նա՛ ուղարկեց ձեզ։ Դե՛հ, հենց այդպես էլ նախազգում էի։ Ամե՜ն ինչ գիտեմ հիմա, ամե՜ն ինչ,— բացականչեց Կատերինա Իվանովնան, և հանկարծ կայծկլտացին աչքերը։— Սպասեցեք մի վայրկյան, Ալեքսեյ Ֆյողորովիչ, նախօրոք ասեմ, թե ինչու էի այնքան սպասում ձեզ։ Հասկանո՞ւմ եք, ես գուցե շատ ավելին գիտեմ, քան նույնիսկ դուք. նորություններ չէ, որ ուզում եմ ձեզնից։ Ասեմ, թե ինչ եմ ուզում։ Ուզում եմ իմանալ ձեր սեփական, ձեր անձնական վերջին տպավորությունը նրա մասին, ուզում եմ, որ ինձ պատմեք ամենից ավելի ուղղակի, անպաճույճ, նույնիսկ կոպիտ (օ՜, ինչքա՜ն ուզեք կոպիտ) ձևով, թե դուք ինքներդ ինչ եք մտածում հիմա նրա մասին, նրա վիճակի մասին՝ այսօրվա ձեր հանդիպումից հետո։ Դա գուցե ավելի լավ կլինի, քան եթե ինքս անձնապես բացատրվեմ նրա հետ, երբ նա այլևս չի ուզում գալ ինձ մոտ։ Հասկացա՞ք, թե ինչ եմ ուզում ձեզնից։ Դե՛հ, ասացե՛ք հիմա, ի՞նչ լու ր ուղարկեց նա ձեր միջոցով (ես այդպես էլ գիտեի, որ ձե՜զ կուղարկի ինձ մոտ), պարզ ասացեք, ամենահետին բառն անգամ մի՛ թաքցրեք...
— Պատվիրեց ասել, թե ձեզ... ողջույններն է հղում, և թե երբեք չի գա այլևս... բայց ձեզ ողջույններն է հղում։
— Ողջուննե՞րը։ Հենց այդպես էլ ասա՞ց, հենց այգպե՞ս արտահայտվեց։
— Այո։
— Գուցե պատահաբար, հարևանցիորեն, սխալ մի բա՞ռ ասաց, պետք եղած բառը չօգտագործե՞ց գուցե։
— Ոչ, հենց պատվիրեց, որ ճիշտ այդ բառն ասեմ՝ «ողջույնները»։ Մի երեք անգամ խնդրեց, որ չմոռանամ ասելու։
Կատերինա Իվանովնան բռնկվեց հանկարծ։
— Օգնեցե՛ք հիմա ինձ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովյիչ, հենց հիմա է, որ ձեր օգնության կարիքն ունեմ։ Ասեմ ձեզ իմ մտածածը, իսկ դուք ասեք միայն՝ ճի՞շտ եմ մտածում, թե ոչ։ Լսեցե՛ք, եթե նա հարևանցիորեն ուղարկեր իր ողջույնները, առանց պնդելու, որ այդ բառն ինձ հաղորդեք, եթե չշեշտեր այդ բառը, ամեն ինչ վերջացած կլիներ... Կարելի էր արդեն խաչ քաշել, ու վե՛րջ։ Բայց եթե նա հատկապես պնդեց այդ բառը, եթե հատկապես պատվիրեց ձեզ, որ չմոռանաք հաղորդելու ինձ այդ ողջույնը, ուրեմն նա հուզվա՞ծ էր գուցե, կորցրե՞լ էր իրեն։ Տվել է իր որոշումը և վախեցե՜լ այդ որոշումից։ Հաստատ քայլերով չի հեռացել ինձնից, այլ գլուխը բռնել ու փախել է։ Այդ բառը շեշտելը կարող է պարզապես հոխորտանքի նշան լինել...
— Այո՛, այո՛,— հաստատեց Ալյոշան եռանդով,— ինձ էլ հիմա այդպես է թվում։
— Եթե այդպես է, ուրեմն նա կորած չէ՜ դեռ։ Պարզապես հուսահատության մեջ է ընկել, բայց դեռ կարող եմ փրկել նրան։ Հա՜, սպասեցեք մի րոպե, որևէ բան չասա՞ց ձեզ փողի մասին՝ երեք հազար ռոլբլու մասին։
— Ոչ միայն ասաց, այլև այդ հարցը գուցե ամենից ավելի էր մորմոքում նրան։ Ասաց, թե կորցրել է պատիվը և այլևս ոչ մի բան նշանակություն չունի հիմա,— պատասխանեց Ալյոշան կաթոգին, ամբողջ հոգով զգալով, որ սիրտը հույսով է լցվում և որ իրոք, գուցե, մի ելք ու փրկություն կա իր եղբոր համար։— Բայց միթե դուք... գիտե՞ք այդ փողի մասին,— ավելացրեց նա և հանկարծ ձայնը կտրեց։
— Վաղուց գիտեմ, հաստատ գիտեմ։ Հեռագրեցի Մոսկվա, հարցրի և վաղուց իմացա, որ փողը չեն ստացել։ Նա չի ուղարկել փողը, բայց ես ոչինչ չասացի։ Այս վերջին շաբաթն էլ ականջիս հասավ, որ դեռ խիստ կարիք ունի փողի... Այս բոլորի մեջ իմ միակ նպատակն այն էր, որ նա իմանա, թե ո՛ւմ մոտ պետք է գա նորից, ո՛վ է նրա ամենահավատարիմ բարեկամը։ Ոչ, նա չի ուզում հավատալ, որ ե՛ս եմ իր ամենահավատարիմ բարեկամը։ Չուզեց ինձ ճանաչել, ինձ նայում է միայն որպես կնոջ։ Ամբողջ շաբաթ տանջվում էի այն սոսկալի մտահոգությամբ, թե ինչպե՞ս անեմ, որ նա ինձնից չամաչի այդ երեք հազարը վատնելու համար։ Այսինքն թող ամաչի ինքն իրենից և մյուս բոլոր մարդկանցից, բայց թող ինձնի՛ց չամաչի։ Աստծուն հո ասո՜ւմ է ամեն ինչ, առանց ամաչելու։ Իսկ ինչո՞ւ մինչև հիմա չգիտե, թե ես ամեն ինչ կարող եմ հանդուրժել նրա սիրուն։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ չի ճանաչում ինձ, ինչպե՞ս է համարձակվում չճանաչել ինձ մեր այն բոլոր անցուդարձերից հետո։ Ուզում եմ փրկել նրան առհավետ։ Թող մոռանա՜, որ ես իր հարսնացուն եմ։ Եվ ահա խնդրեմ, նա վախենում է, որ իր պատի՜վը կկորցնի իմ աչքին։ Բայց չէ՞ որ նա չի վախեցել իր սիրտը բանալու ձեզ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Ի՞նչն է պատճառը, որ ես մինչև հիմա չարժանացա նույն բանին։
Վերջին բառերը նա լալով ասաց, արցունքը ժայթքեց նրա աչքերից։
— Պետք է ձեզ հայտնեմ,— նույնպես դողացող ձայնով ասաց Ալյոշան,— թե ինչ պատահեց հիմա նրա և մեր հոր միջև։— Եվ նա պատմեց ամբողջ տեսարանը, պատմեց, թե Դմիտրին իրեն ուղարկել էր հոր մոտ՝ փող խնդրելու, և թե ինչպես հետո նա ներս խուժեց, ծեծեց հորը և ապա հատկապես շեշտեց և պնդեց նորից, որ ինքը, Ալյոշան, գա և «ողջույնները» հաղորդի,— ...Այդ կնոջ մոտ գնաց...— ավելացրեց Ալյոշան մեղմ ձայնով։
— Իսկ դուք կարծում եք, թե չե՞մ կարող հանդուրժել այդ կնոջը։ Այդպե՞ս է կարծում նա, չե՞մ կարող հանդուրժել։ Բայց նա չի ամուսնանա այդ կնոջ հետ,— հանկարծ ջղային ծիծաղեց Կատերինա Իվանովնան,— կարո՞ղ է Կարամազովը հավիտյան վառվել այդպիսի կրքով։ Դա կիրք է, ոչ թե սեր։ Նա չի ամուսնանա, որովհետև այդ աղջիկը չի համաձայնվի ամուսնանալ նրա հետ...— նորից տարօրինակորեն ծիծաղեց հանկարծ Կատերինա Իվանովնան։
— Գուցե կամուսնանա Միտյան,— տրտմորեն ասաց Ալյոշան, աչքերը խոնարհելով։
— Չի՜ ամուսնանա, ասում եմ ձեզ։ Այդ աղջիկը հրեշտակ է, գիտե՞ք այս բանը։ Գիտե՞ք, գիտե՞ք,— բացականչեց հանկարծ Կատերինա Իվանովնան արտակարգ եռանդով։— Հեքիաթային արարածներից ամենահեքիաթայինն է նա։ Գիտեմ, թե որքան գայթակղիչ է, բայց գիտեմ նաև, թե որքա՜ն բարի է, հաստատակամ, ազնիվ։ Ի՞նչ եք այդպես նայում ինձ, Ալեքսեյ Ֆյողորովիչ։ Գուցե զարմանո՞ւմ եք իմ խոսքերի վրա, գուցե չե՞ք հավատում։ Ագրաֆենա Ալեքսա՛նդրովնա, հրեշտա՜կ իմ,— կանչեց նա հանկարծ, նայելով դեպի մյուս սենյակը,— եկե՛ք մեզ մոտ, հոգի մարդ է սա, Ալյոշան է, ամեն ինչ գիտե մեր հարցի մասին, երևացե՛ք նրան։
— Ես էլ հենց սպասում էի վարագույրի ետև, որ կկանչեք ինձ,— ասաց մի քնքուշ կանացի ձայն, որ նույնիսկ քաղցրավուն էր մի քիչ։
Բարձրացավ դռան վարագույրը, և... նույն ինքն Գրուշենկան, խնդուն և ուրախ, մոտեցավ սեղանին։ Կարծես մի բան գալարվեց Ալյոշայի մեջ։ Հայացքը սևեռեց նրան ու չէր կարողանում աչքերը հեռացնել։ Ահա նա, ահա այն սարսափելի կինը՝ «գազանը», ինչպես հորջորջեց նրան Իվանը կես ժամ առաջ։ Եվ սակայն թվում էր, թե արտաքուստ ամենասովորական ու պարզ էակն էր կանգնած Ալյոշայի դիմաց՝ բարի, համակրելի մի կին, որն այո, գեղեցիկ էր, բայց այնքա՜ն նման էր բոլոր մյուս «սովորական» գեղեցիկ կանանց» ճիշտ է, շատ լավիկն էր, շա՜տ, ուներ այն ռուսական գեղեցկությունը, որ շատերն են սիրում այնպիսի՜ հրայրքով։ Բավական բարձրահասակ կին էր, թեև մի քիչ կարճ էր Կատերինա Իվանովնայից, որի հասակն արդեն չափից ավելի էր բարձր։ Գիրուկ էր Գրուշենկան, մարմնի շարժումները փափուկ էին և կարծես նույնիսկ անլսելի, մի տեսակ յուրահատուկ քաղցրավունություն ստանալու չափ քնքշացած՝ իր ձայնի նման։ Մոտեցավ ոչ թե Կատերինա Իվանովնայի զորեղ, առույգ քայլվածքով, այլ, ընդհակառակը, անձայն։ Ոտքերն այնպես էր դնում հատակին, որ քայլերը բոլորովին չէին լսվում։ Մեղմորեն սուզվեց բազկաթոռի մեջ, սև մետաքսե շքեղ շրջազգեստի մեղմ շրշյունով, և կաթնափրփուրի պես սպիտակ ու գիրգ վիզն ու լայն ուսերը քնքշավայել պարուրեց բրդյա սև, թանկարժեք շալով։ Քսաներկու տարեկան էր նա, և դեմքը ճիշտ ու ճիշտ այդ տարիքն էր ցույց տալիս։ Շատ սպիտակ էր երեսը, իսկ այտերին բաց վարդագույնի թեթև մի երանգ կար։ Դիմագծերը կարծես թե չափազանց լայն էին, իսկ ստորին կզակը նույնիսկ փոքր֊ինչ առաջ էր ընկած։ Վերին շրթունքը բարակ էր, իսկ ներքևինը, որ մի քիչ դուրս էր ցցված, կրկնակի լիքն էր ու կարծես ուռել էր։ Սակայն հրաշալիորեն փարթամ, մուգ շագանակագույն մազերը, մուգ, թավշանման հոնքերը և երկար թարթիչներով, լուրթ֊մոխրագույն դյութական աչքերն անպայման կստիպեին կանգ առնել ամենից ավելի անտարբեր ու մտացիր մարդուն՝ նույնիսկ բազմության մեջ, զբոսավայրում կամ ժխորի մեջ, կստիպեին նայել նրա դեմքին ու հետո հիշել երկար տարիներ։ Ալյոշային ամենից ավելի զարմացրեց այդ դեմքի մանկական, պարզասիրտ արտահայտությունը։ Երեխայի նայվածք ուներ Գրուշենկան, երեխայի նման ուրախանում էր չգիտես ինչի համար։ Նա հենց «ուրախանալով» մոտեցավ սեղանին, ասես նույն րոպեին մի բան ակնկալելով՝ ուղղակի մանկական, անհամբեր ու դյուրահավատ հետաքրքրությամբ։ Նրա հայացքն ուրախացնում էր մարդու սիրտը,— Ալյոշան զգաց այդ։ Դեռ նրա մեջ մի բան էլ կար, որն Ալյոշան չէր կարողանում որոշել, բայց որ գուցե անգիտակցորեն ազդում էր նաև իր վրա, այսինքն այդ փափկությունը դարձյալ, մարմնական շարժումների հեշտալի քնքշությունը, կատվային անձայն այդ նազելիությունը։ Եվ սակայն դա զորեղ, փարթամ մարմին էր։ Շալի տակ զգացվում էին լայն ու լեցուն ուսերը, բարձր ու դեռ միանգամայն ազջկնային կուրծքը։ Այդ մարմինը գուցե Միլոսյան Վեներայի բարեձև գծերն ուներ, թեև հիմա էլ, անտարակույս, համաչափությունն սկսել էր կոպտանալ, և դա զգալի էր արդեն։ Ռուս կնոջ գեղեցկությանը գիտակ մարդիկ, նայելով Գրուշենկային, կկարողանային անսխալորեն գուշակել, որ այդ թարմ, դեռ պատանեկան գեղեցկությունը, հասնելով երեսուն տարեկանին, կկորցնի իր ներդաշնակությունը, կճապաղի. կթառամի դեմքը, շատ շուտով մանր կնճիռներ կերևան աչքերի շուրջ ու ճակատի վրա, երեսի գույնը կկոպտանա, կարմիր կդառնա գուցե, մի խոսքով ակնթարթային գեղեցկություն էր դա, վաղանցուկ գեղեցկություն, որն այնքան հաճախադեպ է հենց ռուս կնոջ մոտ։ Ալյոշան, իհարկե, չէր մտածում դրա մասին, բայց հմայված լինելով հանդերձ, մի տեսակ տհաճ զգացողությամբ ու կարծես ցավելով հարցնում էր ինքն իրեն, թե ինչո՞ւ Գրուշենկան այդպես ծոր է տալիս բառերը և չի կարող բնական խոսել։ Երևում էր, որ նա, այդպես անելով, մի առանձին գեղեցկություն է գտնում վանկերի և հնչյունների այդ երկարաձգման ու շեշտված կերպով քաղցրավուն երանգավորման մեջ։ Դա անշուշտ տգեղ, անբարեկիրթ մի սովորություն էր պարզապես, որ վկայում էր նրա ցածր դաստիարակությունն ու վայելուչ վարվելակերպի այն գռեհիկ հասկացողությունը, որ յուրացրել էր մանկությունից։ Բայց և այնպես, Ալյոշային թվում էր, թե խոսելու այդ եղանակն ու առոգանությունը գրեթե անկարելիորեն հակասում էին դեմքի այդ մանկորեն պարզամիտ և ուրախ արտահայտությանը, աչքերի այդ մեղմ, երջանիկ, մանկաժպիտ փայլին։ Կատերինա Իվանովնան իսկույն նստեցրեց նրան բաղկաթոռին, Ալյոշայի դիմաց, և հրճվանքով համբուրեց նրա ժպտուն շրթունքները մի քանի անգամ։ Կարծես սիրահարվել էր Գրուշենկային։
— Մենք առաջին անգամն ենք հանդիպում իրար, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,— ասաց Կատերինա Իվանովնան արբեցությամբ,— ուզեցի ճանաչել նրան, տեսնել նրան, ուզում էի գնալ մոտը, բայց հազիվ էի հայտնել իմ ցանկությունը, և ահա ինքը եկավ։ Այնպես էլ գիտեի, որ ամեն ինչ կլուծենք նրա հետ, ամե՜ն ինչ։ Հենց սիրտս էր վկայում... Խնդրեցին, թախանձեցին, որ չանեմ այս քայլը, բայց ես նախազգում էի արդյունքը և չսխալվեցի։ Գրուշենկան ամեն ինչ բացատրեց ինձ, բացատրեց իր բոլոր մտադրությունները։ Բարի հրեշտակի նման թռավ իջավ այստեղ, խաղաղություն և ուրախություն բերեց...
— Չխորշեցիք ինձնից, սիրելի, մեծարժան օրիորդ,— ծոր տալով ասաց Գրուշենկան նույն քաղցր, ուրախ ժպիտով։
— Չհամարձակվե՜ք այդպիսի խոսքեր ասել ինձ, հմայի՜չ էակ, կախարդուհի՜։ Ձեզանի՞ց խորշել։ Ահա մի անգամ էլ համրաբում եմ ձեր ներքևի շրթունքը։ Ձեր այս շրթունքն ուռածի նման է, թող է՜լ ավելի ուռչի ուրեմն, ահա՛, է՛լ ավելի, է՛լ ավելի... Տեսեք, ինչպե՜ս է ծիծաղում, Ալեքսեյ Ֆյոդոբովիչ, մարդու սիրտն է ուրախանում, երբ նայում ես այս հրեշտակին...
Ալյոշան կարմրում էր ու դողում աննկատելի, թեթև սարսուռով։
— Փայփայում եք դուք ինձ, օրիորդ, բայց ես գուցե բոլորովին արժանի չեմ ձեր գգվանքին։
— Արժանի չէ՜։ Այն էլ՝ նա՜ արժանի չէ,— բացականչեց Կատերինա Իվանովնան նորից նույն հրայրքով։— Իմացեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, որ մեր այս սիրունիկ գլուխը քմահաճ բաներ է երևակայում, մեր այս անուշիկ սիրտը կամակոր է, բայց հպարտ, շա՜տ հպարտ։ Ասեմ ձեզ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ազնիվ ենք մենք, մեծահոգի, գիտե՞ք թե չէ։ Պարզապես դժբախտ ենք եղել։ Խիստ պատրաստակամ ենք եղել ամեն տեսակ զոհաբերություն անելու գուցե անարժան կամ էլ թեթևամիտ մի մարդու համար։ Եղել է այդպիսի մեկը, մի սպա նույնպես, սիրել ենք նրան, ամեն ինչ զոհել նրա համար, վաղո՜ւց, հինգ տարի առաջ, իսկ նա մոռացավ մեզ, ամուսնացավ։ Այրիացել է հիմա, նամակ է գրել, գալիս է այստեղ, և իմացեք, որ միա՜յն նրան, միայն ու միայն նրա՜ն ենք սիրում մինչև հիմա և սիրել ենք մեր ամբողջ կյանքում։ Կգա նա, և Գրուշենկան նորից երջանիկ կլինի, իսկ ամբողջ հինգ տարի դժբախտ է եղել։ Բայց ո՞վ կարող է կշտամբել Գրուշենկային, ո՞վ կարող է հոխորտալ, որ նրա բարեհաճ վերաբերմունքն է վայելում։ Այդ անդամալույծ ծերունին միայն, վաճառականը, բայց նա էլ մեր հայրն է եղել ավելի, մեր բարեկամը, մեր պաշտպանը։ Նա մեզ այն ժամանակ գտավ հուսահատության մեջ, տանջանքների մեջ կորած, երբ մեզ լքել էր այն մարդը, որին այնքա՜ն սիրում էինք... Գրուշենկան ախր ուզում էր ջուրը նետվել այն ժամանակ, խեղդվել, և փրկե՜ց նրան այդ ծերունին, փրկե՜ց։
— Բայց շատ եք ինձ պաշտպանում. սիրելի օրիորդ, շատ եք վռազում ամեն ինչում,— ծոր տվեց նորից Գրուշենկան։
— Պաշտպանում ե՞մ։ Բայց մի՞թե ես պետք է պաշտպանեմ ձեզ, կարո՞ղ եմ միթե հանդգնությունն ունենալ պաշտպանելու։ Գրուշենկա, հրեշտա՜կ, տվեք ձեր ձեռքը, նայեցե՜ք այս փափլիկ, փոքրիկ հրաշալի ձեռքին, Ալեքսեյ Ֆյողորովիչ։ Տեսնո՞ւմ եք, ահա այս ձեռքը երջանկություն բերեց ինձ, կենդանացրեց ինձ, և ես հիմա համբուրելու եմ ահա այս ձեռքը, թե՛ երեսից, թե՛ ափից, ահա՛, ահա՛, ահա՛։ — Եվ նա, մի տեսակ հափշտակված, երեք անգամ համբուրեց Գրուշենկայի իրոք հրաշալի, թեև գուցե չափից ավելի փափլիկ ձեռքը։ Իսկ Գրուշենկան, մեկնելով այդ ձեռքը, ջղային, զրնգուն, դյութական մի ծիծաղով նայում էր «սիրելի օրիորդին» և ակներևորեն հաճույք էր զգում, որ այդպես համբուրում են իր ձեռքը։ «Գուցե չափազանց շատ է այս հիացմունքը»,— անցավ Ալյոշայի մտքով։ Նա կարմրեց։ Մի հատուկ անհանգստություն կար նրա սրտում շարունակ։
— Ինձ չեք ամաչեցնի ախր, սիրելի օրիորդ, որ այսպես իմ ձեռքն եք համբուրում Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչի առաջ։
— Բայց միթե դրանով ամաչեցնե՞լ էի ուզում ձեզ,— ասաց Կատերինա Իվանովնան փոքր-ինչ զարմացած։— Ա՜խ, սիրելիս, ինչ վա՜տ եք հասկանում ինձ։
— Բայց դո՛ւք էլ գուցե այնքան լավ չեք հասկանում ինձ, սիրելի օրիորդ, ես գուցե շատ ավելի վատն եմ, քան թվում եմ ձեզ։ Ես վատ սիրտ ունեմ, քմահաճ եմ, ինքնակամ։ Այդ օրը պարզապես ձեռք առնելու համար հրապուրեցի խեղճ Դմիտրի Ֆյոդորովիչին։
— Իսկ հիմա հենց դուք էլ նրան փրկելու եք, չէ՞։ Խոսք տվեցիք։ Կբացատրեք նրան իրողությունը, կհայտնեք, որ սիրում եք ուրիշին, վաղուց եք սիրում, և որ այդ ուրիշը հիմա իր ձեռքն է առաջարկում ձեզ...
— Օ ո՜չ, այդպիսի խոսք չեմ տվել։ Ինքներդ ինձ ասացիք այդ բոլորը, իսկ ես խոսք չտվեցի։
— Ուրեմն լավ չեմ հասկացել ձեզ,— ասաց Կատերինա Իվանովնան մեղմորեն, մի թեթև գունատվելով։— Դուք խոստացաք...
— Օ ո՜չ, հրեշտակ օրիորդ, ոչինչ չեմ խոստացել,— ընդհատեց Գրուշենկան մեղմ ու հավասարակշիռ ձայնով, նույն ուրախ և անմեղ արտահայտությունը դեմքին։— Ահա տեսնո՞ւմ եք հիմա, մեծարժան օրիորդ, ինչ վատ ու ինքնիշխան եմ ես ձեր համեմատությամբ։ Ինչ ուզում եմ, այն էլ անում եմ։ Քիչ առաջ գուցե խոստացել եմ մի բան, իսկ հիմա նորից եմ մտածում՝ վայ թե հանկարծ նորից դուր գա ինձ Միտյան... չէ՞ որ մի անգամ շատ է դուր եկել արդեն, համարյա մի ամբողջ ժամ դուր է եկել։ Ա՜յ հիմա գուցե գնամ ու ասեմ նրան, որ այս օրվանից մնա ինձ մոտ... Տեսնո՞ւմ եք ինչ անկայուն եմ ես...
— Քիչ առաջ դուք... բոլորովին ուրիշ բան էիք ասում...— հազիվ մրմնջաց Կատերինա Իվանովնան։
— Օ՜հ, քիչ առա՜ջ։ Բայց ախր ես փափկասիրտ, հիմար աղջիկ եմ։ Ապա մտածեցե՜ք մի րոպե, թե նա ինչե՜ր է քաշել իմ երեսից։ Դե որ տուն գնամ ու մեկ էլ հանկարծ խղճա՞մ նրան։ Ի՞նչ անեմ այն ժամանակ։
— Չէի սպասում...
— Է՜հ, օրիորդ, դուք որքա՜ն բարի ու ազնիվ եք ուրեմն իմ համեմատությամբ։ Ա՛յ հիմա հասկացաք իմ բնավորությունը և գուցե է՛լ չսիրեք ինձ՝ այսպիսի թեթևամիտ աղջկան։ Տվեք ձեր անուշիկ ձեռքը, հրեշտակ օրիորդ,— քնքշորեն խնդրեց Գրուշենկան և կարծես երկյուղածությամբ վերցրեց Կատերինա Իվանովնայի ձեռքը։— Ահա, սիրելի օրիորդ, վերցնում եմ ձեր ձեռքը և հիմա կհամբուրեմ այնպես, ինչպես դուք իմը համբուրեցիք։ Դուք երեք անգամ համբուրեցիք, իսկ ես դրա դիմաց պետք է երեք հարյուր անգամ համբուրեմ, որ հաշիվը հավասար լինի։ Ինչ արած, թո՛ղ այսպես լինի, իսկ հետո՝ թո՛ղ աստծո կամքը լինի հետո։ Գուցե լրիվ ձեր ստրուկը դառնամ և ուզենամ ամեն ինչում ստրկորեն հաճոյանալ ձեզ։ Թո՛ղ լինի այնպես, ինչպես աստված ուզում է, առանց մեր մեջ որևէ համաձայնության ու խոստումների։ Այս ի՜նչ անուշիկ ձեռք ունեք, ի՜նչ անուշիկ, անուշի՜կ ձեռք։ Թանկագի՛ն օրիորդ, չքնաղների չըքնա՜ղը, չտեսնվա՜ծ իմ գեղեցկուհի։
Նա հուշիկ բարձրացրեց այդ ձեռքն իր շրթունքներին, ճիշտ է՝ համբույրների «հաշիվը հավասարեցնելու» տարօրինակ նպատակով։ Կատերինա Իվանովնան ետ չքաշեց իր ձեռքը. երկչոտ մի հույսով լսեց Գրուշենկայի վերջին ասածն «ստրկորեն» հաճոյանալու մասին, թեև այդ խոստումն էլ շատ տարօրինակ ձևով էր արտահայտված։ Լարված նայում էր Գրուշենկայի աչքերին, դեռ նույն պարզամիտ, դյուրահավատ արտահայտությունն էր տեսնում այդ աչքերի մեջ, նույն պայծառ ուրախությունը... «Գուցե չափազանց միամիտ է»,— հույսի մի շող պլպլաց Կատերինա Իվանովնայի սրտում։ Իսկ այդ միջոցին Գրուշենկան, ասես «անուշիկ ձեռքից» զմայլված, դանդաղորեն բարձրացնում էր այն իր շրթունքներին։ Բայց հենց շրթունքների մոտ հանկարծ երկու կամ երեք վայրկյան պահեց այդ ձեռքը, ասես մի ուրիշ բան մտածելով։
— Բայց գիտե՞ք ինչ, հրեշտակ օրիորդ,— մեկեն ծոր տվեց նա ամենաքնքուշ և շատ ավելի քաղցրավուն ձայնով,— գիտե՞ք ինչ, ա՜յ մեկ էլ խելքիս փչեց, որ չհամբուրեմ ձեր ձեռքը, հա՞։— Եվ նա մի փոքրիկ, շատ ուրախ ծիծաղ արձակեց։
— Ինչպես ուզում եք... Ի՞նչ պատահեց ձեզ,— սարսռաց հանկարծ Կատերինա Իվանովնան։
— Դե՛հ, թող այնպես էլ մնա ձեզ հիշատակ, որ դուք իմ ձեռքը համբուրեցիք, իսկ ես չհամբուրեցի ձերը։
Հանկարծ մի բան փայլատակեց Գրուշենկայի աչքերում։ Նա սոսկալի սևեռուն հայացքով նայեց Կատերինա Իվանովնային։
— Լիրբ,— գոչեց հանկարծ Կատերինա Իվանովնան, ասես մի բան կռահելով իսկույն։ Նա կաս-կարմիր եղավ և ընդոստ վեր թռավ տեղից։ Առանց շտապելու վեր կացավ նաև Գրուշենկան։
— Հենց այսպես էլ կպատմեմ հիմա Միտյային, թե ինչպես դուք համբուրեցիք իմ ձեռքը, իսկ ես՝ ես բոլորովին չհամբուրեցի ձերը։ Եվ ինչպե՜ս է նա ծիծաղելու։
— Գարշելի՜, դո՛ւրս կորիր այստեղից։
— Օ՜, ինչ ամո՜թ, օրիորդ, օ ի՜նչ ամոթ, ձեզ բոլորովին վայել չեն այդպիսի բառերը, սիրելի օրիորդ։
— Դո՛ւրս կորիր, ծախո՛ւ արարած,— բղավեց Կատերինա Իվանովնան։ Նրա լրիվ այլայլված դեմքի ամեն մի գիծը դողում էր։
— Հա՞, ծախո՞ւ։ Դե հա՜, ինքներդ մի ժամանակ կավալերների տունն էիք գնում փողի համար, իրիկվա մթանը, այն էլ կո՜ւյս օրիորդ, ձեր գեղեցկությունն էիք տանում ծախելու։ Ախր գիտեմ, չէ՞։
Կատերինա Իվանովնան ճչաց և քիչ էր մնում հարձակվեր Գրուշենկայի վրա, բայց Ալյոշան ամբողջ ուժով ետ պահեց նրան.
— Ո՛չ մի քայլ, ո՛չ մի խոսք։ Մի՛ խոսեք, ոչինչ մի՛ պատասխանեք, կգնա, հիմա կգնա։
Լսելով Կատերինա Իվանովնայի ճիչը, նույն րոպեին ներս վազեցին նրա երկու ազգականուհիները, աղախինն էլ ներս վազեց։ Բոլորը շտապեցին նրա մոտ։
— Այո, կգնամ,— ասաց Գրուշենկան, վերցնելով իր թեթև վերնազգեստը բազմոցի վրայից։— Ալյոշա, սիրելիս, ուղեկցի՛ր ինձ։
— Գնացե՛ք դուրս, շո՜ւտ գնացեք,— աղերսեց Ալյոշան, ձեռքերն իրար միացնելով։
— Սիրելի Ալյոշենկա, ուղեկցի՛ր։ Ճանապարհին մի լավ, շա՜տ լավ բան եմ ասելու քեզ։ Այս տեսարանը քե՛զ համար սարքեցի, Ալյոշենկա։ Ուղեկցիր, ջանիկս, գոհ կմնաս հետո։
Ալյոշան երեսը մյուս կողմ դարձրեց, ախուվախ անելով։ Գրուշենկան զրնգուն մի ծիծաղ արձակեց ու դուրս վազեց տնից։
Կատերինա Իվանովնան ջղային նոպա ունեցավ։ Հեկեկում էր, ցնցվում ջղակծկումներից։ Բոլորն իրար էին անցել նրա շուրջ։
— Նախազգուշացնում էի ձեզ,— ասաց նրան ավագ մորաքույրը,— ետ էի պահում ձեզ այս քայլից... շատ տաքարյուն եք... կարելի՞ էր միթե այսպիսի քայլի դիմել։ Դուք չգիտեք այս անպիտան արարածներին, իսկ սրա մասին ասում են, թե վատից էլ վատն է... Չէ՜, չափից դուրս քմահաճ եք դուք։
— Վա՜գր է նա,— բղավեց Կատերինա Իվանովնան։— Ինչո՞ւ ինձ բռնեցիք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, կծեծեի՜ նրան, կծեծեի։
Նա չէր կարողանում զսպել իրեն Ալյոշայի առաջ, գուցե և չէր ուզում զսպել։
— Պետք է մտրակո՛վ ծեծել նրան, կառափնարանում, հրապարակա՜վ, դահիճի՛ ձեռքով։
Ալյոշան ետ֊ետ գնաց դեպի դուռը։
— Աստվա՜ծ իմ,— ճչաց հանկարծ Կատերինա Իվանովնան, ձեռքերն իրար զարկելով,— իսկ նա՛, նա՜, ձեր եղբա՜յրը։ Այնքա՞ն անազնիվ կարող էր լինել, այնքան անմարդկայի՜ն։ Պատմե՜լ է այս ստոր արարածին այն դեպքը, այն ճակատագրական, այն անիծյա՜լ, ընդմի՛շտ անիծյալ օրվա դեպքը։ «Գնացել էիք ձեր գեղեցկությունը ծախելու, սիրելի օրիորդ»։ Ուրեմն, գիտե՜։ Սրիկա՛ է ձեր եղբայրը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։
Ալյոշան ուզում էր մի բան ասել, բայց ոչ մի բառ չէր գտնում։ Սիրտը ճմլվում էր ցավից։
— Գնացե՛ք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Մեռնում եմ ամոթից, սոսկալի է, սոսկալի՜։ Վաղը... խնդրում եմ ծնկաչոք, եկեք վաղը։ Մի՛ դատապարտեք, ներեցեք, էլ չգիտե՜մ, թե ինչ կանեմ ինքս ինձ։
Ալյոշան կարծես երերալով դուրս եկավ փողոց։ Նա էլ ուզում էր լաց լինել Կատերինա Իվանովնայի նման։ Հանկարծ աղախինը հասավ ետևից։
— Օրիորդը մոռացավ հանձնել ձեզ տիկին Խոխլակովայի նամակը. ճաշից ի վեր մնում էր օրիորդի մոտ։
Ալյոշան մեքենաբար վերցրեց փոքրիկ վարդագույն ծրարը և, գրեթե առանց գիտակցելու, գրպանը դրեց։
### XI։ Մի լավ անուն ևս փչանում է
Քաղաքից մինչև վանք մի վերստ կլիներ, մի քիչ էլ ավելի Ալյոշան շտապ գնում էր ճանապարհով, որ այդ ժամին ամայի էր։ Համարյա գիշեր էր արդեն, դժվար էր զանազանել իրերը երեսուն քայլից։ Ճանապարհի կեսին մի խաչմերուկ կար։ Խաչմերուկի մոտ, մենավոր ուռենու տակ, մարդկային մի կերպարանք երևաց։ Հազիվ էր Ալյոշան հասել խաչմերուկին, երբ այդ կերպարանքն առաջ նետվեց, վազեց նրա վրա և գոռաց կատաղի ձայնով.
— Քսա՛կդ կամ կյա՛նքդ։
— Ա՜հ, դու ես ուրեմն, Մի՜տյա,— զարմացավ Ալյոշան, որ սակայն սաստիկ ցնցվել էր։
— Հա՛-հա՛-հա՜։ Չէի՞ր սպասում։ Մտածեցի՝ որտե՞ղ սպասեմ քեզ։ Նրա տան մո՞տ։ Երեք ճանապարհ կա այնտեղից, և կարող էի աչքիցս փախցնել քեզ։ Վերջապես որոշեցի այստեղ սպասել, որովհետև հենց այստեղից անպայման կանցնի, մտածեցի, ուրիշ ճանապարհ չկա դեպի վանք։ Դե՛հ, հայտնիր ճշմարտությունը, ճզմիր ինձ ուտիճի պես... Բայց ի՞նչ է պատահել քեզ։
— Ոչինչ, եղբայր... պարզապես վախեցա։ Ա՜խ Դմիտրի։ Հայրիկի արյո՜ւնը քիչ առաջ,— սկսեց արտասվել Ալյոշան։ Վաղուց էր ուզում լաց լինել, և հիմա կարծես հանկարծ մի բան փրթավ նրա հոգում։— Քիչ մնաց սպանեիր նրան... անիծեցիր նրան... իսկ հիմա... հիմա... կատակներ ես անում... քսակդ կամ կյանքդ...
— Դե լա՜վ, ի՞նչ կա որ։ Անվայել է, հա՞։ Հարմար չէ՞ իմ վիճակին։
— Ո՜չ... հենց այնպես ասացի...
— Կա՛ց։ Նայիր այս գիշերին, տեսնո՞ւմ ես, ինչ մռայլ գիշեր է, տե՛ս ինչ ամպեր են, ինչ քամի է բարձրացել։ Թաքնվել էի այստեղ, ուռենու տակ, քեզ էի սպասում, և հանկարծ մտածեցի (ահա աստվա՜ծ է վկա), մտածեցի՝ էլ ինչո՞ւ քարշ տամ այս տանջանքը, էլ ի՞նչ ունեմ սպասելու։ Ահա՛ ուռենին, թաշկինակ էլ կա, շապիկ էլ, կարելի է պարան շինել իսկույն, մի զույգ էլ տաբատակալ կա և... էլ ինչո՞ւ շարունակեմ բեռ լինել երկրի վրա, ինչո՞ւ անպատվեմ երկիրն իմ ստոր ներկայությամբ։ Մեկ էլ լսում եմ՝ դու ես գալիս... աստվա՜ծ իմ, կարծես հանկարծ լույս իջավ իմ վրա. կա՛ ուրեմն, կա՛ մի մարդ, որին սիրում եմ, ահա՛ նա, ահա՛ այն մարդը, իմ սիրելի ախպերիկը, որին ամենից ավելի եմ սիրում աշխարհիս վրա, միա՛կ մարդը, որին սիրում եմ, միա՜կը։ Եվ այնքա՜ն սիրեցի քեզ, այնքա՜ն սիրեցի այդ րոպեին, որ մտածեցի՝ հի՛մա փաթաթվեմ վզին։ Բայց մի հիմար միտք էլ եկավ. «Զվարճացնեմ նրան, վախեցնեմ»։ Եվ ապուշի պես գոռացի՝ «Քսակդ»։ Ներիր այդ գժությունը, պարզապես տրխմարություն էր, իսկ իմ հոգում... իմ հոգում էլ ինչպես հարկն է... Բայց դե գրողի ծո՛ցն այդ բոլորը, դու ասա՛ ինձ ի՞նչ եղավ այնտեղ։ Ի՞նչ ասաց Կատյան։ Ճզմի՛ր ինձ, ջախջախի՛ր ինձ՝ մի՛ խնայիր։ Կատաղե՞ց, փրփրե՞ց։
— Ոչ, ուրիշ բան եղավ... Բոլորովին ուրիշ բան, Միտյա։ Այնտեղ... երկուսին էլ հիմա գտա այնտեղ։
— Ո՞ր երկուսին։
— Գրուշենկային՝ Կատերինա Իվանովնայի տանը։
Դմիտրին ապշած մնաց։
— Անկարելի՛ է,— գոռաց նա,— զառանցո՜ւմ ես։ Գրուշենկան նրա մո՞տ։
Ալյոշան պատմեց ամեն ինչ, որ տեղի էր ունեցել այն վայրկյանից, երբ ինքը մտել էր Կատերինա Իվանովնայի տունը։ Տասը րոպե պատմեց. չի կարելի ասել, թե սահուն ու հարթ էր նկարագրում, բայց կարծես հստակ պատկերացում տվեց, հիշելով ամենակարևոր խոսքերը, ամենակարևոր շարժումները և հաճախ մի վառ գծով էլ իր սեփական զգացումները հայտնելով։ Դմիտրին լուռ լսում էր, սոսկալիորեն անշարժ ու սևեռուն հայացքով, բայց Ալյոշայի համար պարզ էր, որ նա ամեն ինչ հասկացել է արդեն, ըմբռնել է կատարված փաստի ամբողջ իմաստը։ Սակայն, պատմության ընթացքի հետ, նրա դեմքը ոչ թե պարզապես մռայլվում էր, այլ կարծես սպառնալից էր դառնում։ Հոնքերը կիտեց, ատամները սեղմեց, անշարժ հայացքը կարծես ավելի անշարժացավ, ավելի սևեռուն, ավելի սարսափելի դարձավ... Ուստի առավել ևս մեծ եղավ անակնկալը, երբ նրա զայրալից ու կատաղի դեմքը միանգամից փոխվեց անհավատալի արագությամբ, բացվեցին սեղմված շրթունքները, և Դմիտրի Ֆյոդորովիչը հանկարծ քահ-քահ ծիծաղեց՝ ամենեն անզուսպ, ամենեն սրտագին խնդուքով։ Անկուշտ քրքջում էր տառացիորեն, նույնիսկ երկար ժամանակ չէր կարողանում մի բառ ասել։
— Այնպես էլ չհամբուրե՜ց ձեռքը։ Այնպես էլ չհամբուրե՜ց ուրեմն, այնպես էլ փախա՜վ,— բացականչում էր նա շարունակ՝ մի տեսակ հիվանդագին հրճվանքով. կարելի էր նաև ասել լկտի հրճվանքով, եթե այնքան սրտաբուխ չլիներ այդ հրճվանքը։— Ուրեմն մյուսը գոռում էր՝ վա՜գր է։ Վա՜գր է, այո՜։ Ուրեմն կառափնարա՞ն պետք է տանել նրան, մտրակե՞լ։ Այո՛, այո՛, պետք է, պետք է, ես էլ եմ կարծում, որ պետք է, վաղուց պետք է։ Գիտե՞ս ինչ, եղբայր, թո՜ղ կառափնարան տանեն, բայց նախ և առաջ պետք է ազատվեմ այս ցավից։ Հասկանո՜ւմ եմ լկտիության թագուհուն, ինքն է ոտից գլուխ, իր ամբողջ էությունն է դուրս տվել այդ ձեռք համբուրելու հարցում, ա՜խ այդ դևի՛ ծնունդը։ Պատկերացրու աշխարհի բոլոր դիվային կանանց, այդ բոլորի թագուհի՛ն է նա։ Իր տեսակի մեջ մի սքանչելի՛ք։ Ուրեմն տո՞ւն վազեց։ Հիմա ես... ա՜խ... Դե՛հ, թռնում եմ մոտը։ Ալյոշկա, մի՛ մեղադրիր ինձ, համաձայն եմ ախր, որ խեղդելն էլ քիչ է նրան...
— Բայց Կատերինա Իվանովնա՜ն,— բացականչեց Ալյոշան տխրագին։
— Նրան էլ եմ հասկանում, նրա էլ ամբողջ էությունն եմ տեսնում, և այնպե՜ս եմ տեսնում, ինչպես երբե՛ք։ Մի ամբողջ հայտնագործություն է դա, միանգամից աշխարհի չորս, այսինքն հի՜նգ ցամաքամասերի գյուտը։ Ա՛յ քեզ հանդուգն քա՜յլ։ Ճիշտ այն Կատենկան է, այն դեռատի ուսանողուհին, որն իր հորը փրկելու վեհանձն գաղափարից մղված՝ չվախեցավ գալ ու կանգնել մի անկիրթ, կոպիտ սպայի առաջ, սիրտ արեց սարսափելի վիրավորանք կրել նրանից։ Բայց դե հա՜, մարդկային հպարտությո՜ւնը, վտանգը դիմագրավելու պահա՜նջը, այո՛, մարտահրավե՜րը ճակատագրի դեմ, չափ ու սահման չճանաչող մարտահրավերը։ Ասում ես, այդ մորաքույրն աշխատել է ե՞տ պահել նրան։ Գիտե՞ս, այդ մորաքույրն ինքը ինքնիշխան կին է, հարազատ քույրն է այն գեներալի այրու, որ ապրում է Մոսկվայում, և նրանից ավելի շատ էր քիթը ցցում, բայց ամուսինը բռնվեց պետական փողեր հափշտակելու մեջ, ամեն ինչից զրկվեց, կալվածից ու ամեն ինչից, և հպարտ կինը հանկարծ քիթն իջեցրեց, իսկ դրանից հետո է՛լ չկարողացավ մեջքն ուղղել։ Ուրեմն աշխատում էր զսպե՞լ Կատյային, իսկ Կատյան չլսե՞ց նրան։ Այսինքն թե՝ «Ամեն ինչ կարող եմ հաղթահարել, ամեն ինչ կարող եմ ենթարկել ինձ, եթե ուզեմ՝ Գրուշենկային էլ կկախարդեմ», և... Հը՜... ինքն էլ ախր հավատացել է դրան, ինքն իր դեմ է աքլորացել, է՛հ, ո՞վ է մեղավոր։ Կարծում ես դիտմա՞մբ ինքն է առաջինը Գրուշենկայի ձեռքը համբուրել, խորամանկ հաշի՞վ է ունեցել։ Ո՛չ, նա իրոք, իրո՛ք սիրահարվել է Գրուշենկային, այսինքն ոչ թե Գրուշենկային, այլ իր սեփական ցնորքին, իր զառանցանքին, որովհետև՝ դե տեսե՜ք, սա իմ ցնորքն է, իմ զառանցանքը։ Բայց Ալյոշա, սիրելիս, ինչպե՞ս կարողացար ազատվել նրանցից, այդպիսի՜ կանանցից։ Կապայիդ փեշերը հավաքեցիր ու փախա՞ր, ինչ է։ Հա՛-հա՛-հա՜։
— Եղբա՛յր, ինձ թվում է՝ դու ուշադրություն անգամ չդարձրիր, թե ինչ վիրավորանք ես հասցրել Կատերինա Իվանովնային, երբ Գրուշենկային պատմել ես այդ օրվա դեպքը։ Հիմա Գրուշենկան նրա երեսով տվեց, ասաց՝ «ինքներդ թաքուն գնացել եք կավալերների մոտ ձեր գեղեցկությունը ծախելու»։ Եղբա՛յր, կարելի՞ է ավելի մեծ վիրավորանք հասցնել։
Ալյոշային ամենից ավելի տանջում էր այն միտքը, թե եղբայրը կարծես ուրախ է Կատերինա Իվանովնայի ստորացման համար, թեև չէր կարող անշուշտ այդպիսի բան լինել։
— Բահո՜,— սոսկալի խոժոռվեց հանկարծ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը և ափով խփեց ճակատին։ Հիմա միայն ուշադրություն դարձրեց, թեև քիչ առաջ Ալյոշան ամեն ինչ պատմել էր միանգամից, հիշելով և՛ այդ վիրավորանքը, և՛ Կատերինա Իվանովնայի ճիչը՝ «Սրիկա՛ է ձեր եղբայրը»։— Այո, իսկապես, գուցե և պատմել եմ Գրուշենկային այդ «ճակատագրական օրվա» մասին, ինչպես ասում է Կատյան։ Այո, ճիշտ է, պատմել եմ, հիշում եմ հիմա։ Հենց այդ օրն էր, Մոկրոեում, հարբած էի, գնչուհիները երգում էին... Բայց հեկեկում էի, հեկեկում էի այն ժամանակ, ծնկաչոք աղոթում էի Կատյայի պատկերին, և Գրուշենկան հասկանում էր այդ։ Ամեն ինչ հասկացավ այդ ժամանակ, հիշում եմ, ինքն էլ լաց էր լինում... Է՜հ, գրո՛ղը տանի։ Կարո՞ղ էր այլ կերպ լինել հիմա։ Այդ օրը լաց էր լինում, իսկ հիմա... Հիմա «դաշույնը սրտին»։ Այդպես են կնիկները։
Նա հայացքը խոնարհեց ու մտածմունքի մեջ ընկավ։
— Այո՛, սրիկա եմ։ Կատարյա՛լ սրիկա,— ասաց նա հանկարծ մռայլ ձայնով։— Միևնույն է, լաց եմ եղել կամ ոչ՝ սրիկա եմ, միևնույն է։ Ասա՛ այնտեղ, որ ընդունում եմ այդ հորջորջումը, եթե դա կարող է մխիթարել նրան։ Դե լա՛վ, բավական է, մնաս բարով։ Ի՜նչ օգուտ շատախոսելուց։ Ոչ մի ուրախ բան չկա։ Դու քո ճամփով գնա, ես էլ իմ ճամփով։ Եվ չեմ էլ ուզում այլևս հանդիպել քեզ, քանի դեռ չի եկել ամենավերջին, օրհասական վայրկյանը։ Մնաս բարով, Ալեքսե՛յ։— Նա ամուր սեղմեց Ալյոշայի ձեռքը և, հայացքը դեռ խոնարհած, առանց գլուխը բարձրացնելու, կարծես պոկ եկավ տեղից և արագ քայլեց դեպի քաղաք։ Ալյոշան եղբոր ետևից նայեց, չհավատալով, որ նա կարող է այդպես հանկարծ թողնել ու գնալ։
— Սպասի՜ր, Ալեքսեյ, մի խոստովանություն ևս, միայն քե՛զ,— հանկարծ ետ դարձավ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը։— Նայիր ինձ, ուշադիր նայիր։ Տեսնո՞ւմ ես, ահա այստե՛ղ, այստեղ՝ սոսկալի մի անպատվություն է պահված այստեղ։ («Ահա այստեղ» ասելով, Դմիտրի Ֆյոդորովիչը բռունցքով խփում էր իր կրծքին՝ այնպիսի տարօրինակ մի արտահայտությամբ, որ կարծես անպատվությունը հենց իր կրծքի վրա էր պահված, ինչ֊որ մի տեղ, գուցե գրպանում, կամ էլ մի բանի մեջ կարված ու կախված էր վզից)։ Դու հիմա գիտես ինձ արդեն. սրիկա եմ, հայտնի՛ սրիկա։ Բայց իմացիր, ինչ էլ արած լինեմ անցյալում, ինչ էլ անեմ հիմա կամ առաջիկայում, ո՜չ մի բան, ո՛չ մի բան իր ստորությամբ չի կարող համեմատվել այն անպատվության հետ, որ հենց հիմա, հենց այս րոպեիս կրում եմ այս իմ կրծքի վրա՝ ահա այստե՛ղ, այստե՛ղ, մի անպատվություն, որ կատարվում է արդեն, այնինչ լրիվ ինձնից է կախված դադարեցնելը։ Կարող եմ դադարեցնել կամ կատարել, նկատի՛ ունեցիր։ Դե լավ, գիտցի՛ր ուրեմն, որ կատարելու եմ, չեմ դադարեցնելու։ Ամեն ինչ պատմեցի քեզ մի քանի ժամ առաջ, բայց այս մեկը չպատմեցի, որովհետև ե՛ս անգամ չկարողացա այդքան պնդերես լինել։ Կարող եմ դեռ կանգ առնել, և եթե կանգ առնեմ, կարող եմ վաղն ևեթ վերադարձնել իմ կորած պատվի մի ամբողջ կեսը։ Բայց կանգ չեմ առնի, կիրագործեմ իմ ստոր մտադրությունը, և դու այս րոպեից վկա եղիր, որ ես նախօրոք եմ ասում այս բանը, գիտակցորեն։ Կործանո՜ւմ ու խավա՜ր։ Կարիք չկա բացատրելու։ Երբ ժամանակը գա՝ կիմանաս։ Գարշահոտ գռիհն ու դիվային կի՜նը։ Մնաս բարով։ Մի՛ աղոթիր ինձ համար, արժանի չեմ, և պետք էլ չէ, բոլորովին պետք չէ... կարիք չունեմ, բնա՛վ։ Հեռո՛ւ ինձանից...
Եվ նա հանկարծ թողեց ու հեռացավ, այս անգամ արդեն վերջնականապես։ Ալյոշան դեպի վանք գնաց։ «Ինչպե՞ս թե, ինչպե՞ս թե երբեք չեմ տեսնելու նրան, ի՞նչ է ասում,— արտառոց թվաց այդ գաղափարն Ալյոշային,— հենց վաղն ևեթ կտեսնեմ անպայման, կփնտրեմ, դիտմամբ կփնտրեմ ու կգտնեմ նրան, այդ ի՜նչ բան էր ասածը...»։
Նա շրջանցեց վանքը և սոճու պուրակի միջով ուղղակի մենաստան գնաց։ Դուռը բացեցին նրա առաջ, թեև այդ Ժամին ոչ ոքի ներս չէին թողնում։ Նրա սիրտը դողում էր, երբ մտավ սրբահոր խուցը. «Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ դուրս եկա, ինչո՞ւ նա ինձ ուղարկեց «աշխարհ»։ Այստեղ խաղաղություն է, սրբություն է այստեղ, իսկ այնտեղ շփոթ, խավար, որի մեջ կարող ես իսկույն կորցնել ճանապարհդ ու մոլորվել...»։
Խուցում նորընծա Պորֆիրին կար և աբեղա հայր Պաիսին, որ ժամը մեկ գալիս էր ամբողջ օրվա ընթացքում՝ հայր Զոսիմայի առողջության մասին տեղեկանալու։ Ալյոշան վախով իմացավ, որ սրբահոր վիճակն ավելի ու ավելի էր վատանում։ Նույնիսկ միաբանության հետ երեկոյան սովորական զրույցը չէր կարող տեղի ունենալ այս անգամ։ Սովորաբար ամեն երեկո, ժամերգությունից հետո, նախքան գիշերային քունը, վանական միաբանությունը հավաքվում էր սրբահոր խուցը, և ամեն մեկը բարձրաձայն խոստովանում էր նրան նույն օրվա իր մեղանչումները, մեղսալից ըղձանքներն ու մտքերը, գայթակղությունները, նույնիսկ վեճերն ու գժտությունները, եթե որևէ այդպիսի բան ունեցել էր։ Ոմանք ծնկաչոք էին խոստովանում։ Սրբահայրը թողություն էր տալիս, հաշտեցնում էր, խրատում, ապաշխարանքի ենթարկում, օրհնում էր և արձակում։ Ահա ճիշտ այս համախումբ «խոստովանանքների» դեմ էին ընդվզում սրբահայրության կարգի հակառակորդները, ասելով, որ դա խոստովանանքի խորհուրդի անարգումն է, համարյա սրբապղծություն, թեև բոլորովին այլ բնույթ ունեին այս զրույցները սրբահոր հետ։ Նույնիսկ թեմական առաջնորդին խնդիր էին ներկայացնում, թե այդպիսի խոստովանանքները ոչ միայն չեն հասնում բարի նպատակի, այլև իսկապես ու լայնորեն դուռ են բացում մեղքի ու գայթակղության առաջ։ Իբրև թե միաբաններից շատերը չեն ուզում սրբահոր մոտ գնալ, բայց գնում են ակամա, հետևելով մյուսներին, որպեսզի հպարտ ու խռովամիտ չնկատվեն։ Պատմում էին, թե միաբաններից ոմանք, երեկոյան խոստովանանքի գնալուց առաջ, նախօրոք պայմանավորվում են իրար հետ՝ «Ես կասեմ, որ առավոտյան զայրացել եմ քո դեմ, իսկ դու հաստատիր»,— որպեսզի ասելու բան ունենան և գլուխներն ազատեն պարզապես։ Ալյոշան գիտեր, որ երբեմն իրոք այդպես է պատահում։ Գիտեր նույնպես, թե միաբաններից ոմանց խիստ վրդովում էր այն սովորությունը, որի համաձայն վանականների ծնողներից եկած նամակներն անգամ նախ տանում էին սրբահորը, որպեսզի նա բանա ու ծանոթանա դրանց՝ հասցեատերերին հանձնելուց առաջ։ Անշուշտ ենթադրվում էր, որ այդ ամբողջը պետք է կատարվի ազատորեն ու ինքնաբուխ կերպով, ի խորոց սրտի, հանուն անկաշկանդ խոնարհության ու փրկարար խրատման, բայց պարզվում էր, որ իրականության մեջ երբեմն բացակայում է անկեղծությունը, շատ բան արվեստակյալ է ու կեղծ։ Սակայն ավագ ու ամենափորձառու միաբանները պնդում էին իրենց տեսակետը, պատճառաբանելով, թե «անձի նվիրաբերման ու հնազանդության այս սխրանքն անտարակույս փրկարար կլինի և մեծ օգուտ կբերի նրանց, ովքեր անկեղծորեն են փակվել այս պատերի մեջ՝ վասն հոգու փրկության։ Իսկ ով որ, ընդհակառակը, ճնշվում է և տանջվում, միևնույն է թե վանական չէ գոգցես իզուր է վանք մտել. աշխարհիկ կյանքն է նրա տեղը։ Եվ ոչ միայն աշխարհիկ կյանքում, այլև տաճարում չես կարող ապահով լինել մեղքից ու սատանայից, ուստի և հարկ չկա ներողամիտ լինել մեղքի նկատմամբ»։
— Տկարացավ, քնկոտություն եկավ վրան,— շշնջաց հայր Պաիսին՝ օրհնելով Ալյոշային։— Զարթնեցնելն անգամ դժվար է։ Բայց և կարիք չկա զարթնեցնելու։ Մոտ հինգ րոպե արթուն էր քիչ առաջ, խնդրեց իր օրհնությունը հաղորդել միաբանության, իսկ իր համար գիշերային աղոթքներ հայցեց միաբաններից։ Մտադիր է կրկին հաղորդություն առնել առավոտյան։ Քեզ հիշեց, Ալեքսեյ, հարցրեց, թե գնացե՞լ ես դու։ Պատասխանեցինք, որ դու քաղաքում ես։ «Ա՛յդ առաքելության համար իմ օրհնությունը տվեցի նրան, այնտեղ է նրա տեղն առայժմ, ոչ թե այստեղ»,— ահա թե ինչ ասաց քո մասին։ Սիրով էր հիշում քեզ, հոգածությամբ. հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ գնահատանքի ես արժանացել։ Բայց ինչպե՞ս է, որ քեզ համար սահմանել է աշխարհիկ կյանքում ապրել որոշ ժամանակ։ Նշանակում է՝ մի բան է նախատեսում քո ճակատագրում։ Հասկացիր, Ալեքսեյ, որ եթե վերադառնաս աշխարհիկ կյանքին, ապա ուրեմն քո սրբահոր հանձնարարած հորդորը կատարելու համար է, այլ ոչ թե ունայն թեթևամտության և աշխարհիկ զվարճության համար...
Հայր Պաիսին դուրս գնաց։ Ալյոշան տարակույս չուներ, որ վախճանվում է արդեն սրբահայրը, թեև մեկ կամ երկու օր էլ կարող էր ապրել տակավին։ Հակառակ այն խոստումին, որ Ալյոշան տվել էր իր հորը, Խոխլակովաներին, եղբորն ու Կատերինա Իվանովնային, նա հաստատապես ու սրտանց վճռեց՝ բնավ դուրս չգալ հաջորդ օրը վանքից և մինչև վերջին վայրկյանը մնալ իր սրբահոր մոտ։ Սիրտն սկսեց տոչորվել սիրով, և նա դառնորեն հանդիմանեց ինքն իրեն, որ կարողացել էր քաղաքում թեկուզ մի ակնթարթ մոռանալ նրան, ում թողել էր վանքում՝ մահվան անկողնի մեջ, և որին ամենից բարձր էր դասում աշխարհիս երեսին։ Մտավ սրբահոր ննջասենյակը, ծունկի եկավ և մինչև գետին խոնարհվեց սրբահոր առաջ։ Հանգիստ ու անշարժ քնած էր սրբահայրը, համաչափ ու գրեթե աննկատելի շնչելով։ Խաղաղ էր նրա դեմքը։
Վերադառնալով մյուս սենյակը, հենց այն սենյակը, ուր սրբահայրն առավոտյան ընդունել էր հյուրերին, Ալյոշան կոշիկները հանեց ու պառկեց կաշեպատ, կոշտ ու նեղ բազմոցի վրա, ուր վաղուց քնում էր ամեն գիշեր։ Միայն իր բարձն էր բերում ու դնում գլխի տակ, իսկ այն ներքնակը, որի մասին հայրը գոռացել էր առավոտյան, վաղուց մոռացել էր արդեն։ Հանում էր միայն կապան, որով ծածկվում էր վերմակի փոխարեն։ Բայց քնելուց առաջ ծնրադրում էր ու երկար աղոթում։ Այդ ջերմեռանդ աղոթքում աստծուց չէր խնդրում փարատել իր խռովքը, այլ լոկ ցնծագին խանդաղատանք էր տենչում, նախկին օրերի այն խանդաղատանքը, որ միշտ այցելում էր իր հոգուն՝ աստուծո ուղղված գովքից ու փառաբանությունից հետո, և սովորաբար իր գիշերային աղոթքի բովանդակությունն էլ աստուծո գովքն ու փառաբանությունն էր լինում։ Իրեն այցելած այդ ցնծությունը թեթև ու խաղաղ քուն էր բերում նրան։ Եվ հիմա էլ աղոթում էր այդպես, երբ հանկարծ պատահաբար գրպանում շոշափեց այն փոքրիկ վարդագույն ծրարը, որ Կատերինա Իվանովնայի աղախինն էր տվել՝ հասնելով իր եստևից։ Խռովք զգաց, բայց ավարտեց աղոթքը։ Այնուհետև, փոքր-ինչ տատանվելուց հետո, ծրարը բացեց։ Մեջը մի նամակ կար իրեն ուղղված, և նամակն ստորագրել էր Lise-ը, տիկին Խոխլակովայի այն դեռահաս դուստրը, որ այնպես ծիծաղել էր իր վրա առավոտյան՝ սրբահոր ներկայությամբ։
«Ալեքսեյ Ֆյողորովիչ,— գրում էր նա,— բոլորից գաղտնի եմ գրում ձեզ, մամայից էլ գաղտնի, և գիտեմ, թե որքան վատ է դա։ Բայց ես չեմ կարող այլևս ապրել, եթե չասեմ ձեզ այն, ինչ ծնունդ է առել իմ սրտում, և մի որոշ ժամանակ ոչ ոք պետք չէ իմանա այս բանը, բացի մեր երկուսից։ Բայց ինչպե՞ս ասեմ ձեզ այն, ինչ այնպե՜ս ուզում եմ ասել ձեզ։ Ասում են, թուղթը չի կարմրում. հավատացնում եմ ձեզ, որ դա ճիշտ չէ, և որ թուղթն էլ կարմրում է ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա ինքս եմ կարմրել ամբողջովին։ Սիրելի՛ Ալյոշա սիրում եմ ձեզ, դեռ մանկության օրերից եմ սիրում, Մոսկվայի օրերից, երբ դուք բոլորովին այն չէիք, ինչ հիմա եք, և սիրում եմ ցկյանս։ Իմ սրտով եմ ընտրել ձեզ, որպեսզի միանանք իրար և ծերության օրերին միասին վերջացնենք մեր կյանքը։ Անշուշտ այն պայմանով, որ դուրս եք գալու վանքից։ Իսկ ինչ վերաբերում է մեր տարիքին, կսպասենք այնքան, որքան պահանջում է օրենքը։ Մինչ այդ ես պիտի անպայման առողջանամ, պիտի քայլեմ ու պարեմ։ Այդ մասին խոսք չի կարող լինել։
Տեսնո՞ւմ եք, ինչպես եմ կշռադատել ամեն ինչ, միայն մի բան չեմ կարողանում պատկերացնել. ի՞նչ եք մտածելու իմ մասին, երբ կարդաք։ Ես միշտ ծիծաղում եմ ու չարաճճիություն անում, այս առավոտ բարկացրի ձեզ, բայց հավատացնում եմ, որ հիմա, գրիչը ձեռքս առնելուց առաջ, աղոթեցի աստվածածնի պատկերի առաջ ու այս րոպեիս էլ աղոթում եմ և համարյա լաց լինում։
Իմ գաղտնիքը ձեր ձեռքումն է հիմա։ Չգիտեմ, թե ինչպես եմ նայելու ձեզ վաղը, եթե գաք։ Ա՜խ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, եթե նորի՞ց չկարողանամ զսպել ինձ հիմարի պես և նորից ծիծաղե՞մ ձեզ նայելով, ինչպես այս առավոտ։ Չէ՞ որ ինձ կհամարեք մի զզվելի աղջիկ, որ ծաղրում է ձեզ, և չեք հավատա իմ նամակին։ Ուրեմն խնդրում եմ ձեզ, սիրելիս, եթե որևէ չափով կարեկցում եք ինձ, վաղը, ներս մտնելիս, շատ ուղղակի մի՛ նայեք իմ աչքերի մեջ, որովհետև ես, հանդիպելով ձեր աչքերին, գուցե անպայման ծիծաղեմ հանկարծ, մանավանդ որ այդ երկար հագուստով եք լինելու... Նույնիսկ հիմա, երբ մտածում եմ այդ մասին, սարսուռ է անցնում ամբողջ մարմնովս, ուստի երբ գաք վաղը, մի որոշ ժամանակ բնավ մի՛ նայեք ինձ, այլ նայեցեք մամային կամ լուսամուտին...
Ահա սիրային նամակ գրեցի ձեզ, աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ արեցի։ Ալյոշա, մի՛ արհամարհեք ինձ, և եթե շատ վատ բան արեցի ու վշտացրի ձեզ, ներեցեք ինձ։ Ձեր ձեռքումն է հիմա իմ լավ կամ վատ անվան, գուցե ընդմիշտ փչացած իմ անվան գաղտնիքը։
Այսօր անպայման լաց եմ լինելու։ Ցտեսություն՝ մինչև մեր սարսափելի տեսակցությունը։ Lise
P. Տ. Ալյոշա, միայն թե անպայման, անպայման, անպայմա՛ն եկեք։ Lise»։
Ալյոշան զարմանքով կարդաց, կարդաց երկու անգամ, մտածեց և հանկարծ մեղմ, քաղցր ծիծաղեց։ Ու ցնցվեց մեկեն, այդ ծիծաղը մեղսալի թվաց նրան։ Բայց հաջորդ վայրկյանին դարձյալ ծիծաղեց նույնքան մեղմ ու նույնքան երջանիկ։ Նամակը դանդաղորեն դրեց փոքրիկ ծրարի մեջ, խաչակնքեց երեսը և պառկեց։ Հոգու խռովքն անցավ հանկարծ։ «Տե՜ր, ողորմյա՛ բոլորին, որ տեսա այսօր, պահպանիր նրանց՝ դժբախտ ու փոթորկահույզ հոգիներին, և առաջնորդիր նրանց։ Քոնն են ուղիները բոլոր։ Եվ փրկիր նրանց քո ընտրած ուղիներով։ Դո՛ւ ես սերը, դու ուրախություն ևս կուղարկես բոլորին»,- մրմնջում էր Ալյոշան խաչակնքելով ու սուզվում էր անվրդով քնի մեջ։
----
<references />
