Changes
/* Գլուխ XII. Ճշմարտություն և մոլորություն */
== Գլուխ XII. Ճշմարտություն և մոլորություն==
Ճշմարտությունների մեր իմացությունը, ի տարբերություն իրերի մեր իմացության, ունի իր հակադիրը, որը ''մոլորությունն'' է: Ինչ վերաբերում է իրերին, մենք կարող ենք նրանց իմանալ կամ չիմանալ, բայց չկա գիտակցության մի պուլիտիվ վիճակ, որը կարելի լինի նկարագրել որպես իրերի սխալական իմացություն համենայն դեպս այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք սահմանափակվում ենք ծանոթության միջոցով իմացությամբ: Ինչի հետ էլ որ մենք ծանոթանանք, պետք է լինի ինչ-որ բան. մենք կարող ենք մեր ծանոթության առարկայից սխալ բխեցումներ կատարել, բայց ծանոթության առարկան ինքը չի կարող խաբուսիկ լինել: Այսպիսով` ծանոթության վերաբերյալ դուալիզմ չկա: Բայց ինչ վերաբերում է ճշմար-տությունների իմացությանը, ապա այստեղ դուալիզմ կա: Մենք սխալին կարող ենք հավատալ նույն հաջողությամբ, ինչ ճշմարտությանը: Մենք գիտենք, որ շատ ու շատ հարցերում տարբեր մարդիկ պաշտպանում են տարբեր կարծիքներ: Այստեղից հետևում է, որ որոշ համոզմունքներ պետք է լինեն սխալական: Քանի որ հաճախ սխալական համոզմունքները պաշտպանվում են ճիշտ նույնքան ուժեղ, որքան ճշմարիտ համոզմունքները, դժվարանում է այն հարցը, թե ինչպես է հարկավոր նրանց տարբերակել ճշմարիտ համոզմունքներից: ՈրնԷ տրված դեպքում ինչպե՞ս կարող ենք մենք իմանալ, որ մեր համոզմունքը սխալական չէ: Մա մի շատ բարդ հարց է, որին լրիվ բավարարող պատասխան տալն անհնար է: Այնուամենայնիվ, կա մի նախնական հարց, որը համեմատաբար բավականին պարզ է: Այդ հարցը սա է. «Ի՞նչ ''նկատի'' ունենք մենք ճշմարտություն և մոլորություն ասելով»: Այս նախնական հարցն է, որ պետք է քննարկվի սույն գլխում:
Այս գլխում մենք չենք հարցնում, թե ինչպես կարող ենք իմանալ` տվյալ մի համոզմունք ճշմարիտ է, թե սխալ, մենք հարցնում ենք, թե ինչ է նկատի առնվում տվյալ համոզմունքը ճշմարիտ է, թե սխալ հարցով: Հարկ է հուսալ, որ այս հարցի հստակ պատասխանը կարող է մեզ օգնել ձեռք բերել այն հարցի պատասխանը, թե որ համոզմունքներն են ճշմարիտ, բայց ''առայժմ'' մենք միայն հարցնում ենք. «Ի՞նչ է ճշմարտությունը» և «Ի՞նչ է մոլորությունը», ոչ թե «Ո՞ր համոզմունքներն են ճշմարիտ» և «Ո՞ր համոզմունքներն են սխալ»: Շատ կարևոր է այս տարբեր հարցերն ամբողջովին անջատ պահել, քանզի նրանց միջև ցանկացած շփոթություն հաստատ առաջ կբերի մի պատասխան, որը նրանցից ոչ մեկինն էլ իրականում չի լինի:
Ճշմարտության բնույթի բացահայտման փորձում հարկ է դիտարկել երեք կետ, երեք անհրաժեշտ պայման, որոնց պետք է բավարարի ցանկացած տեսություն:
1) Մեր ճշմարտության տեսությունը պետք է լինի այնպիսին, որ ընդունի իր հակադրությունը` մոլորությունը: Բավականին շատ փիլիսոփաներ պատշաճ կերպով չեն բավարարել այս պայմանը: Նրանք կառուցել են տեսություններ, համաձայն որոնց` մեր մտածած ամեն ինչը պետք է ճշմարիտ լինի: Նրանք խիստ դժվարացել են տեղ գտնել մոլորության համար: Քանի որ ծանոթության դեպքում անհրաժեշտ չէր որևէ հակադիր հաշվի առնել, այս առնչությամբ մեր համոզմունքի տեսությունը պետք է տարբերվի մեր ծանոթության տեսությունից:
2) Բավականին ակնհայտ է թվում, որ եթե համոզմունքներ չլինեին, չէր կարող լինել ոչ մոլորություն և ոչ էլ ճշմարտություն այն առումով, որով ճշմարտությունը հակադարձ կապի մեջ է մոլորության հետ: Եթե մենք պատկերացնենք լոկ նյութի աշխարհ, նման աշխարհում մոլորության համար տեղ չէր լինի, ու թեև այն կպարունակեր այն, ինչ կարելի է «փաստեր» անվանել, այն չէր պարունակի ճշմարտություններ, այն առումով, որ ճշմարտությունները նույն տեսակի բաներ են, ինչ մոլորությունները: Իրականում ճշմարտությունն ու մոլորությունը համոզմունքների ու դատողությունների հատկություններ են: Իսկ քանի որ լոկ նյութի աշխարհը չէր պարունակի ոչ մի համոզմունք ու դատողություն, այն չէր պարունակի նաև ճշմարտություն և մոլորություն:
Բայց, ի հակադրություն նրա, ինչ մենք հենց նոր ասացինք, հարկ է նկատել, որ համոզմունքի` ճշմարտություն կամ մոլորություն լինելը միշտ կախված է իրենից` դատողությունից դուրս գտնվող ինչ-որ բանից: Եթե ես հավատում եմ, որ Չարլզ l-ը մահացել է կառափնարանում, ես ճշմարտության եմ հավատում ոչ թե իմ համոզմունքին ներհատուկ որևէ որակի պատճառով, որը կարելի էր միայն համոզմունքը քննելով բացահայտել, այլ երկուսուկես դար առաջ տեղի ունեցած մի պատմական դիպվածի պատճառով: Եթե ես հավատում եմ, որ Չարլզ I-ը մահացել է անկողնում, ես հավատում եմ մոլորության: Իմ համոզմունքի պայծառության կամ նրան հանգելիս ունեցած զգուշության ոչ մի չափ նրան չի ազատում մոլորություն լինելուց: Պատճառը նորից այն է, ինչ տեղի է ունեցել տարիներ առաջ և ոչ թե իմ համոզմունքին ներհատուկ որևէ հատկություն: Այսպիսով` թեև ճշմարտությունն ու մոլորությունը համոզմունքների հատկություններ են, նրանք այնպիսի հատկություններ են, որոնք կախված են համոզմունքների և այլ բաների հարաբերություններից և ոչ թե համոզմունքների որևէ ներքին
որակից:
Վերոհիշյալ անհրաժեշտ պայմաններից երրորդը մեզ հանգեցնում է այն տեսակետի որդեգրմանը, որն ընդհանուր առմամբ ամենատարածվածն է եղել փիլիսոփաների շրջանակներում: Ըստ այդ տեսակետի` ճշմարտությունը հանդիսանում է համոզմունքի և փաստի միջև ինչ-որ ձևի համապա-տասխանության: Այնուամենայնիվ, ընդհանրապես դյուրին չէ հայտնաբերել համապատասխանության մի ձև, որի դեմ անհերքելի առարկություններ չկան: Մասամբ այս պատճառով, իսկ մասամբ էլ այն զգացման պատճառով, որ եթե ճշմարտությունը հանդիսանում է մտքի և մտքից դուրս ինչ-որ բանի միջև համապատասխանություն, միտքը երբեք չի կարող իմանալ, թե երբ է ճշմարտությունը ձեռք բերվել, շատ փիլիսոփաներ փորձել են գտնել ճշմարտության ինչ-որ սահմանում, որ չի հենվում համոզմունքից ամբողջովին դուրս գտնվող ինչ-որ բանի հետ հարաբերության վրա: Այս տեսակ սահմանման կարևորագույն փորձն այն տեսությունն է, ըստ որի` ճշմարտությունը ''կոհերենտության'' մեջ է: Ասել է թե մոլորության ախտանշանը մեր համոզմունքների ամբողջության հետ ոչ կոհերենտ լինելն է, և թե ճշմարտության Էությունն այն է, որ այն կազմի այն ամբողջովին ավարտուն համակարգի մի մասը, որ ճշմարտությունն է:
Այնուամենայնիվ, այս տեսակետի համար մի մեծ դժվարություն կա, կամ ավելի շուտ երկու դժվարություններ կան: Առաջինն այն է, որ հիմքեր չկան ենթադրելու, որ համոզմունքների միայն մեկ կոհերենտ ամբողջություն է հնարավոր: Հնարավոր է, որ բավականին երևակայություն ունեցող մի վիպասաց կարողանար հորինել աշխարհի մի անցյալ, որը կատարելապես համընկներ մեր իմացածին, բայց այդուհանդերձ լրիվ տարբերվեր իրական անցյալից: Կասկած չկա, որ ավելի գիտական հարցերում հաճախ ինչ-որ նյութի վերաբերյալ հայտնի փաստեր մեկնաբանող երկու կամ ավելի հիպոթեզներ կան, ու թեև այսպիսի դեպքերում գիտնականները ջանում են գտնել փաստեր, որոնք բացի մեկից կմերժեն բոլոր հիպոթեզները, ոչ մի հիմք չկա հավատալու, թե ինչու պետք է նրանք միշտ հաջողության հասնեն: Փիլիսոփայության մեջ նույնպես, թվում է, անսովոր բան չէ, երբ երկու մրցակցող հիպոթեզներ կարողանում են մեկնաբանել բոլոր փաստերը: Այսպիսով, օրինակ, հնարավոր է, որ կյանքը մի երկար երազ է, և որ արտաքին աշխարհն ունի ռեալության միայն այն աստիճանը, ինչ երազների օբյեկտներն ունեն: Բայց թեև նման տեսակետը հայտնի փաստերի հետ անհամատեղելի չի թվում, ոչ մի հիմք չկա այն գերադասելու հասարակության մեջ տարածված տեսակետից, համաձայն որի` այլ մարդիկ և առարկաներն իրապես գոյություն ունեն: Այսպիսով` որպես ճշմարտության սահմանում կոհերենտությունը կարճություն է անում, որովհետև ոչ մի ապացույց չկա, որ կարող է լինել միայն մեկ կոհերենտ համակարգ:
Ճշմարտության այս սահմանման դեմ մյուս առարկությունն այն է, որ այն ենթադրում է, թե «կոհերենտության» իմաստը հայտնի է, այնինչ իրականում «կոհերենտությունը» ենթադրում է տրամաբանության օրենքների ճշմարտացիությունը: Երկու պնդումները կոհերենտ են, երբ երկուսն էլ կարող են լինել ճշմարիտ, և ոչ կոհերենտ են, երբ առնվազն մեկը պետք է լինի սխալ: Հիմա, որպեսզի իմանանք, թե կարող են արդյոք երկու պնդումներն էլ ճշմարիտ լինել, մենք պետք է իմանանք այնպիսի ճշմարտություններ, ինչպիսին հակասության օրենքն է: Օրինակ` երկու «այս ծառ հաճարենի է» և «այս ծառը հաճարենի չէ» պնդումները կոհերենտ չեն հակասության օրենքի պատճառով: Բայց եթե հակասության օրենքն ինքը ստուգվեր կոհերենտության սկզբունքով, և եթե մենք որոշեինք այն սխալ համարել, մենք կտեսնեինք, որ այլևս ոչինչ որևէ այլ բանի հետ ոչ կոհերենտ չէ: Այսպիսով` տրամաբանության օրենքները տրամադրում են կոհերենտության ստուգման ողնաշարն ու գործունեության շրջանակը, բայց այդ օրենքներն իրենք չեն կարող հաստատվել այս ստուգման միջոցով:
Վերոհիշյալ երկու պատճառներով չի կարելի ընդունել, որ կոհերեն-տությունը տալիս է ճշմարտության ''իմաստը'', թեև որոշակի քանակությամբ ճշմարտության հայտնի դառնալուց հետո այն հաճախ ճշմարտության ''ստուգման'' կարևորագույն ձևն է:
Ուստի մենք ետ ենք մղվում դեպի այն տեսակետը, որ ճշմարտության էությունը ''փաստին համապատասխանելու''' մեջ է: Մնում է ճշգրտորեն սահմանել, թե ինչ նկատի ունենք ասելով «փաստ», և թե որն է այն համապատասխանության բնույթը, որը պետք է գոյություն ունենա համոզմունքի և փաստի միջև, որպեսզի համոզմունքը լինի ճշմարիտ:
Համաձայն մեր երեք անհրաժեշտ պայմանների` մենք պետք է փնտրենք ճշմարտության մի տեսություն, որը 1) թույլ է տալիս, որ ճշմարտությունն ունենա իր հակադիրը, այսինքն` մոլորություն, 2) ճշմարտությունը դարձնում է համոզմունքի հատկություն, բայց 3) այն դարձնում է մի հատկություն, որն ամբողջովին կախված է համոզմունքների և արտաքին բաների հարաբերությունից:
Մոլորությունը թույլ տալու անհրաժեշտությունն անհնար է դարձնում համոզմունքի հետ վարվել որպես գիտակցության և այնպիսի մի եզակի օբյեկտի միջև մի հարաբերության, որը կարելի լիներ ասել` այն է, ինչին հավատում ենք: Եթե համոզմունքի հետ այդպես վարվեինք, մենք կտեսնեինք, որ ինչպես ծանոթությունը, այն չէր ընդունի ճշմարտության հակադրությունը՝ մոլորությունը, և միշտ ճշմարիտ կլիներ: Սա կարելի է պարզ դարձնել օրինակներով: Օթելլոն սխալմամբ հավատում է, որ Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին: Մենք չենք կարող ասել, որ այս համոզմունքը հանդիսանում է մի եզակի օբյեկտի` «Կասիոյի հանդեպ Դեզդեմոնայի սիրո» հետ հարաբերություն, քանզի եթե այսպիսի օբյեկտ լիներ, համոզմունքը ճշմարիտ կլիներ: Փաստորեն, նման օբյեկտ չկա, և հետնաբար Օթելլոն չի կարող նման օբյեկտի հետ որևէ հարաբերություն ունենալ: Այստեղից հետևում է, որ հնարավոր չէ, որ նրա համոզմունքը հանդիսանա այս օբյեկտի հետ հարաբերություն:
Կարելի էր ասել, թե նրա համոզմունքը մեկ այլ օբյեկտի հետ հարաբերություն է, այսինքն` հարաբերություն է նրա հետ, որ «Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին», բայց երբ Դեզդեմոնան չի սիրում Կասիոյին, ենթադրել, թե նման օբյեկտ կա, գրեթե նույնքան դժվար է, որքան որ դժվար էր ենթադրել, թե կա «Կասիոյի հանդեպ Դեզդեմոնայի սեր»: Ուստի ավելի լավ կլինի որոնել համոզմունքի մի տեսություն, որն այն չի դարձնում գիտակցության և եզակի օբյեկտի միջև հարաբերություն:
Տարածված է մտածել, թե հարաբերությունները միշտ առկա են ''երկու'' տերմինների միջև, բայց փաստորեն միշտ չէ, որ այդպես է: Որոշ հարաբե-րություններ պահանջում են երեք տերմին, որոշը` չորս և այսպես շարունակ: Օրինակ վերցնենք «միջև» հարաբերությունը: Քանի դեռ ներառնված են երկու տերմիններ, «միջև» հարաբերությունն անհնար է. առնվազն երեք տերմին է պետք, որ այն հնարավոր դառնա: Յորքը Լոնդոնի և էդինբուրգի միջև է, բայց եթե Լոնդոնն ու էդինբուրգն աշխարհի միակ վայրերը լինեին, ոչինչ չէր կարող լինել այս վայրերի միջև: Նույն ձևով ''խանդը'' պահանջում է երեք մարդ, չի կարող լինել նման մի հարաբերություն, որը չներառի առնվազն երեք մարդ: Այնպիսի պնդումն, ինչպիսին «Ա-ն ուզում է, որ Բ-ն աջակցի Գ-ի ամուսնությանը Դ-ի հետ» ներառում է չորս տերմինների հարաբերություն, այսինքն` Ա-ն, Բ-ն, Գ-ն և Դ-ն բոլորը մասնակցում են, և ներառնված հարաբերությունը չի կարող արտահայտվել այլ կերպ, քան չորս տերմինն էլ ներառելով: Օրինակները կարելի է անսահմանորեն շատացնել, բայց ասվածն էլ բավական է ցույց տալու համար, որ կան հարաբերություններ, որոնք ի հայտ գալու համար պահանջում են երկուսից ավելի տերմիններ:
''Դատելու'' կամ ''հավատալու'' մեջ ներառված հարաբերությունը պետք է դիտել որպես մի քանի և ոչ թե միայն երկու տերմինների միջև հարաբերություն, եթե մոլորությունը պարտադիր կերպով պետք է տեղի ունենա: Երբ Օթելլոն հավատում է, որ Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին, նա իր գիտակցության առջև չպետք է ունենա մեկ եզակի օբյեկտ` «Կասիոյի հանդեպ Դեզդեմոնայի սեր» կամ որ «Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին», քանի որ դա կպահանջեր, որ լինեին օբյեկտիվ մոլորություններ, որոնք բոլոր գիտակցություններից անկախ կեցություն ունեն: Իսկ սա, թեև տրամաբանորեն հերքելի չէ, մի տեսություն է, որից եթե հնարավոր է, հարկ է խուսափել: Այսպիսով՝ մոլորությունը մեկնաբանելն ավելի հեշտ է, եթե մենք դատողությունը դիտարկենք որպես մի հարաբերություն, որում գիտակցությունն ու զանազան ներառնված օբյեկտները բոլորն ի հայտ են գալիս առանձին-առանձին: Այսինքն` Դեզդեմոնան, սիրելը և Կասիոն բոլորը պետք է տերմիններ լինեն այն հարաբերության մեջ, որն ունի կեցություն, երբ Օթելլոն հա-վատում է, որ Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին: Հետևաբար, այս հարաբերությունը չորս տերմինանոց հարաբերություն է, քանզի Օթելլոն նույնպես հարաբերության տերմիններից մեկն է: Երբ մենք ասում ենք, որ սա չորս տերմինանոց հարաբերություն է, մենք նկատի չունենք, որ Օթելլոն որոշակի հարաբերության մեջ է սիրելու հետ և Կասիոյի հետ: Այսպես կարող է լինել ինչ-որ այլ հարաբերության համար, բայց, պարզ ասած, հավատալը մի հարաբերություն չէ, որն առկա է Օթելլոյի և ներառյալ երեք տերմիններից յուրաքանչյուրի միջև, այլ այն առկա է Օթելլոյի և նրանց բոլորի միջև. հավատալու հարաբերության միայն մեկ նմուշ է ներառնված, բայց այս մեկ նմուշը միահյուսում է չորս տերմինները: Այսպիսով` այն, ինչ իրականում տեղի է ունենում, այն պահին, երբ Օթելլոն կրում է իր համոզմունքը, այն է, որ «հավատալ» կոչվող հարաբերությունը մեկ բաղադրյալ ամբողջի մեջ է միահյուսում չորս տերմինները` Օթելլո, Դեզդեմոնա, սիրել և Կասիո: Այն, ինչ կոչվում է համոզմունք կամ դատողություն, ոչ-այլ ինչ է, քան հավատալու կամ դատելու այս հարաբերությունը, որը մի գիտակցություն է կապակցում իրենից տարբեր առանձին բաների հետ: Հավատալու կամ դատելու ''գործողությունը'' ինչ-որ պահի որոշակի տերմինների միջև հավատալու կամ դատելու հարաբերության ի հայտ գալն է:
Այժմ մենք ի վիճակի ենք հասկանալ, թե ինչն է, որ տարբերակում է ճշմարիտ դատողությունը սխալից: Այս նպատակով մենք կներմուծենք որոշակի սահմանումներ: Դատելու ամեն մի գործողության մեջ կա դատող գիտակցություն և տերմիններ, որոնց վերաբերյալ այն դատում է: Մենք գիտակցությունը կանվանենք դատողության ''սուբյեկտ'', իսկ մնացած տերմինները` ''օբյեկտներ'': Այսպիսով, երբ Օթելլոն դատում է, թե Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին, Օթելլոն սուբյեկտն է, իսկ օբյեկտները Դեզդեմոնան, սիրելը կ Կասիոն են:;Սուբյեկտն ու օբյեկտները միասին կոչվում են դատոդության ''բաղադրիչներ'': Հարկ է նկատել, որ դատողություն հարաբերությունն ունի այսպես կոչված «իմաստ» կամ «ուղղություն»: Մենք կարող ենք այլաբանորեն ասել, որ այն իր օբյեկտները դասավորում է որոշակի հաջորդականությամբ, որը մենք կարող ենք ցույց տալ նախադասության մեջ բառերի ''հաջորդականության'' միջոցով (Այն լեզուներում, որոնցում վերջավորություններ են ավելանում, նույնը ցույց կտրվի փոփոխված վերջավորություններով, օրինակ՝ ուղղականի և հայցականի միջև տարբերությամբ): Օթելլոյի այն դատողությունը, թե Կասիոն սիրում է Դեզդեմոնային, տարբերվում է նրա այն դատողությունից, թե Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին, չնայած այն փաստին, որ այն կազմված է նույն բաղադրիչներից: Բանն այն է, որ դատելու հարաբերությունը երկու դեպքերում բաղադրիչները տարբեր հաջորդականություններով է դասավորում: Նույն ձնով, եթե Կասիոն դատում է, որ Դեզդեմոնան սիրում է Օթելլոյին, դատողության բաղադրիչները դեռևս նույնն են, բայց նրանց հաջորդականությունը տարբեր է: Դատողություն հարաբերության «իմաստ» կամ «ուղղություն» հատկությունն ընդհանուր է բոլոր հարաբերությունների համար: Հարաբերությունների «իմաստը» կարգավորվածության, հաջորդականությունների և մաթեմատիկական հասկա-ցությունների մի բանակի վերջնական աղբյուրն է, բայց մենք այս ուղղությամբ ավելի հեռու գնալու կարիք չունենք:
Մենք «դատել» կամ «հավատալ» կոչվող հարաբերության մասին խոսեցինք որպես սուբյեկտը և օբյեկտը մեկ բաղադրյալ ամբողջի մեջ միահյուսելու մասին: Այս առումով դատելը ճիշտ և ճիշտ նման է մյուս բոլոր հարաբերություններին: Երբ որ երկու կամ ավելի տերմինների միջև առկա է հարաբերություն, այն տերմինները միավորում է մեկ բաղադրյալ ամբողջի մեջ: Եթե Օթելլոն սիրում է Դեզդեմոնային, կա այնպիսի մի բաղադրյալ ամբողջ, ինչպիսին է «Օթելլոն սիրում է Դեզդեմոնային»-ը: Հարաբերությամբ միավորված տերմիններն իրենք կարող են լինել և բաղադրյալ, և պարզ, բայց ամբողջը, որն առաջանում է նրանց միավորվելուց, պետք է լինի բաղադրյալ: Երբ որ կա որոշակի տերմիններ կապող հարաբերություն, կա այս տերմինների միավորումից ձեավորված բաղադրյալ օբյեկտ, և ընդհակառակը, երբ որ կա բաղադրյալ օբյեկտ, կա հարաբերություն, որը կապում է նրա բաղադրիչներին: Երբ ի հայտ է գալիս հավատալու գործողությունը, ծնվում է մի բաղադրյալ ամբողջ, որի մեջ «հավատալը» միավորող հարաբերություն է, իսկ սուբյեկտն ու օբյեկտը դասավորվում են որոշակի հաջոր-դականությամբ` ըստ հավատալու հարաբերության «իմաստի»: Ինչպես մենք տեսանք, «Օթելլոն հավատում է, որ Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին» պնդումը քննարկելիս օբյեկտներից մեկը պետք է լինի հարաբերություն, այս օրինակում դա «սիրել» հարաբերությունն է: Բայց այս հարաբերությունը, այն ձևով, որով ի հայտ է գալիս հավատալու գործողության մեջ, այն հարաբերությունը չէ, որն ստեղծում է սուբյեկտից և օբյեկտներից բաղկացած մեկ բաղադրյալ ամբողջը: «Սիրել» հարաբերությունը, այն ձևով, որով ի հայտ է գալիս հավատալու գործողության մեջ, օբյեկտներից մեկն է. այն կառույցի մի աղյուս է, ոչ թե ցեմենտը: Ցեմենտը «հավատալ» հարաբերությունն է: Երբ համոզմունքը ''ճշմարիտ'' է, կա մեկ այլ բաղադրյալ միավոր, որի մեջ այն հարաբերությունը, որը համոզմունքի օբյեկտներից մեկն Էր, կապում է մնացած օբյեկտները: Այսպիսով` օրինակ, եթե Օթելլոն ճշմարտացիորեն է հավատում, որ Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին, ապա կա «Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին» բաղադրյալ միավորը, որը կազմված է բացառապես համոզմունքի օբյեկտներից: Օբյեկտները կապվում են այն նույն հաջորդականությամբ, որն ունեին համոզմունքի մեջ, և այն հարաբերությամբ, որն ''օբյեկտներից'' մեկն էր, և որն այժմ ի հայտ է գալիս որպես համոզմունքի մյուս օբյեկտներն իրար կապող ցեմենտ: Մյուս կողմից, երբ համոզմունքը ''սխալ'' է, չկա այնպիսի բաղադրյալ միավոր, որը կազմված է միայն համոզմունքի օբյեկտներից: Եթե Օթելլոն սխալմամբ է հավատում, որ Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին, ապա չկա այնպիսի բաղադրյալ միավոր, ինչպիսին «Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին» միավորն է:
Այսպիսով` համոզմունքը ''ճշմարիտ'' է, երբ այն ''համապատասխանում'' է նրա հետ զուգակցվող մի բաղադրյալ ամբողջի, և ''սխալ'' է, երբ այն չի հա-մապատասխանում: Որոշակիության համար ենթադրենք, թե համոզմունքի օբյեկտը երկու տերմիններն ու մեկ հարաբերությունն են: Տերմինները դրված են որոշակի հաջորդականությամբ, ըստ հավատալու «իմաստի»: Այս դեպքում, եթե երկու տերմիններն այս հաջորդականությամբ միավորված են մեկ բաղադրյալ միավորի մեջ, համոզմունքը ճշմարիտ է, եթե միավորված չեն, այն սխալ է: Մա հանդիսանում է ճշմարտության և մոլորության սահմանումը, որը և մենք որոնում էինք: Դատելը կամ հավատալը մի որոշակի բաղադրյալ միավոր է, որի բաղադրիչների թվում կա գիտակցություն: Եթե մնացած բաղադրիչները, այն հաջորդականությամբ, ինչ ունեն համոզմունքի մեջ, ձևավորում են մեկ բաղադրյալ միավոր, համոզմունքը ճշմարիտ է, եթե չեն ձևավորում, սխալ է:
Այսպիսով, թեև ճշմարտությունը և մոլորությունը համոզմունքների հատկություններ են, նրանք ինչ-որ առումով արտաքին հատկություներ են, քանզի համոզմունքի ճշմարիտ լինելը կախված չէ համոզմունքներից կամ (ընդհանրապես) որևէ գիտակցությունից, այն կախված է միայն համոզմունքի ''օբյեկտներից'': Գիտակցությունը, որը հավատում է, ''համապատասխան'' բաղադրյալ միավոր լինելու դեպքում ճշմարտացիորեն է հավատում ոչ թե շնորհիվ գիտակցության, այլ միայն շնորհիվ համոզմունքի օբյեկտների: Համապատասխանությունը երաշխավորում է ճշմարտացիությունը, իսկ նրա բացակայությունը հանգեցնում է մոլորության: Այստեղից մենք միևնույն ժամանակ բացատրում ենք երկու փաստ, որ համոզմունքների` ա). ''գոյություն ունենալը'' կախված է գիտակցություններից, բ) ''ճշմարտությունը'' կախված չէ գիտակցություններից:
Մենք մեր տեսությունը կարող ենք վերաշարադրել հետևյալ կերպ. եթե մենք վերցնենք այնպիսի մի համոզմունք, ինչպիսին է «Օթելլոն հավատում է, որ Դեզդեմոնան սիրում է Կասիոյին»-ը, Դեզղեմոնան և Կասիոն կանվանենք ''օբյեկտ-տերմիններ'', իսկ սիրելը` ''օբյեկտ-հարաբերություն''։ Եթե կա մի բաղադրյալ միավոր` «Կասիոյի հանդեպ Դեզդեմոնայի սեր», որը կազմված է օբյեկտ-հարաբերությամբ կապված օբյեկտ-տերմիններից, և այս տերմիններն ունեն այն նույն հաջորդականությունը, ինչ համոզմունքի մեջ, ապա այս բաղադրյալ միավորը կոչվում է ''համոզմունքին համապատասխանող'' փաստ: Այսպիսով` համոզմունքը ճշմարիտ է, եթե կա համապատասխանող փաստ: Մենք կտեսնենք, որ գիտակցությունները ճշմարտություն կամ մոլորություն չեն ստեղծում: Նրանք ստեղծում են համոզմունքներ, բայց հենց որ համոզմունքները ձևավորված են, գիտակցությունը չի կարող նրանց դարձնել ճշմարիտ կամ սխալ, բացառությամբ հատուկ դեպքերի, որոնցում համոզմունքները վերաբերում են ապագայի այնպիսի բաների, որոնք հավատացող անձի կարողությունների սահմանում են, ինչպես, օրի-նակ, գնացքին հասնելը: Այն, ինչ համոզմունքը ճշմարիտ է դարձնում, մի փաստ է, իսկ այս փաստը (բացի բացառիկ դեպքերից) որևէ կերպ կախված չէ համոզմունքը կրող մարդու գիտակցությունից:
Այժմ, որոշելով թե ինչ ''նկատի'' ունենք ասելով ճշմարտություն և մոլորություն, մենք պետք է այնուհետև քննարկենք, թե ինչ ուղիներ կան իմանալու, որ այս կամ այն համոզմունքը ճշմարիտ է կամ սխալ: Այս խորհրդածությունը տեղ կգտնի մյուս գլխում:
== Գլուխ XIII. Գիտելիք, մոլորություն և հավանական կարծիք==
== Գլուխ XIV. Փիլիսոփայական իմացության սահմանները==
