Changes
<blockquote>
:''Բայց ես ասեմ ձեզ թե, Ամենայն որ հայի ի կին մարդ առ ի''<br/>
''ցանկանալ նմա՝ անդեն շնացավ ընդ նմա ի սրտի յուրում։''<br/>
:::::''(Մատթեոս, Ե, 28)''
:''Ասեն ցնա աշակերտքն յուր, Եթե այդպես ինչ վնաս իցե ընդ''<br/>
''այր և ընդ կին, լավ է չամուսնանալ։''
:''Եվ նա ասե ցնոսա, Ոչ ամենեքյան բավական են այդմ քանի,''<br/>
''այլ որոց տվյալ է։''
:''Զի են ներքինիք որ հորովայնե մոր յուրյանց ծնան այնպես... և են''<br/>''և են ներքինիք որ դանձինս յուրյանց արարին ներքինիս վասն արքայության''<br/>''արքայության երկնից. որ կարողն է տանել՝ տարցի։''<br/>
:::::''(Մատթեոս, ԺԹ, 10, 11, 12)''
</blockquote>
'''I'''
Վաղ գարնանն էր։ Երկրորդ օրն էր արդեն, ինչ ճանապարհ էինք գնում։ Վագոն էին մտնում ու ելնում մոտ տեղեր մեկնողները, բայց երեք ուղևոր, ինձ նման, գալիս էին հենց գնացքի սկզբնակայանից՝ կիսատղամարդկային վերարկուով և փոքրիկ գլխարկով անբարետես ու երիտասարդությունն անցրած ծխող, տանջահար դեմքով մի տիկին, նրա ծանոթը՝ բարեկարգ, նոփ֊նոր իրերով մոտ քառասուն տարեկան ասող֊խոսող մի մարդ, և իրեն դեռ մեկուսի պահող, ցածրահասակ, պոռթկուն շարժումներով, դեռ ոչ շատ տարեց, սակայն ակներևաբար ժամանակից շուտ ճերմակած գանգուր մազերով և արտակարգ փայլուն, արագորեն մի բանից մյուսին անցնող աչքերով մի պարոն։ Հագին առաջնակարգ դերձակի կարած հին վերարկու էր՝ գառնամորթու օձիքով, գլխին՝ նույնպիսի մորթուց բարձր գլխարկ։ Վերարկուի տակից, երբ նա կոճակներն արձակեց, երևացին անթև բաճկոնն ու ռուսաոճ ասեղնագործ շապիկը։ Այդ պարոնի յուրահատկությունն այն էր նաև, որ մերթ ընդ մերթ արձակում էր տարօրինակ հնչյուններ՝ նման հազալով կոկորդը մաքրելուն կամ սկսվող ու ընդհատվող ծիծաղի։
Ամբողջ ճանապարհին այդ պարոնը ջանադիր կերպով խուսափում էր ուղևորների հետ հաղորդակցվելուց կամ ծանոթություն հաստատելուց։ Հարևանների հարցերին պատասխանում էր կարճ ու կտրուկ և կամ կարդում էր, կամ ծխում՝ դուրս նայելով պատուհանից, կամ, պաշար հանելով իր հին ուղեպարկից, թեյ էր խմում կամ նախաճաշում։
Ինձ թվում էր, թե նա ճնշվում է իր մենությունից, և ես մի քանի անգամ ուզեցի խոսել նրա հետ, բայց ամեն անդամ, երբ մեր հայացքները հանդիպում էին, որ հաճախ էր պատահում, քանի որ նստած էինք առիշեղ դեմ առ դեմ, նա շուռ էր տալիս երեսն ու վերցնում գիրքը կամ դուրս նայում պատուհանից։
Կանգառի ժամանակ, երկրորդ օրվա իրիկնադեմին, մեծ կայարանում նյարդային այդ պարոնն իջավ տաք ջուր բերեց և թեյ պատրաստեց իր համար։ Իսկ բարեկարգ, նոփ֊նոր իրերով պարոնը, որ փաստաբան էր, ինչպես իմացա հետո, իր հարևանուհու՝ կիսատղամարդկային վերարկուով ծխող կնոջ հետ գնաց թեյ խմելու կայարանում։
Այդ պարոնի և տիկնոջ բացակայության ժամանակ վագոն մտան մի քանի ուղևորներ, այդ թվում՝ բարձրահասակ, ածիլված, խորշոմերես մի ծերունի, հավանաբար՝ վաճառական, ամերիկյան աքիսի մորթուց մուշտակով և վիթխարի հովար ունեցող մահուդե գլխարկով։ Վաճառականը նստեց տիկնոջ ու փաստաբանի տեղի դիմաց և իսկույն ևեթ խոսակցություն սկսեց դարձյալ նույն կայարանում վագոն նստած և վաճառականի գործակատարի տեսք ունեցող երիտասարդի հետ։
Ես նստած էի առիշեղ և, քանի որ գնացքը կանգնած էր, կարող էի այն պահերին, երբ ոչ ոք չէր անցնում, ժամանակ առ ժամանակ լսել նրանց խոսակցությունը։ Վաճառականը նախ հայտնեց, որ ինքը գնում է ընդամենը մեկ կայարան այն կողմ գտնվող իր կալվածքը․ ապա, ինչպես միշտ, խոսեցին գների, առևտրի մասին, խոսեցին, ինչպես միշտ, այն մասին, թե ներկայումս ինչպես է Մոսկվայում առևտուրը գնում, հետո էլ Նիժեգորոդյան տոնավաճառից։ Գործակատարն սկսեց պատմել տոնավաճառում իրենց երկուսին հայտնի մի մեծահարուստ վաճառականի սարքած կերուխումերի մասին, բայց ծերունին չթողեց, որ նա վերջացնի իր խոսքը, և ինքն սկսեց պատմել Կունավինում հին օրերին եղած քեֆ֊ուրախությունների մասին, որոնց մասնակցել էր ինքը։ Նա, երևում է, հպարտանում էր իր այդ մասնակցությամբ ու ակներև բերկրանքով պատմում էր, թե ինքը Կունավինում հենց նույն ծանոթի հետ մի անգամ հարբած-հարբած այնպիսի բան է արել, որի մասին կարելի է պատմել միայն շշուկով, և գործակատարն սկսեց քրքջալ վագոնով մեկ, ու ծերունին նույնպես ծիխաղեց՝ ցուցադրելով երկու դեղնած ատամները։
Հույս չունենալով, թե որևէ հետաքրքիր բան կլսեմ, վեր կացա, որ մի քիչ ման գամ կառամատույցում՝ մինչև գնացքի շարժվելը։ Դռան մեջ ինձ հանդիպեցին փաստաբանն ու տիկինը, որոնք քայլելու ընթացքում աշխուժորեն զրուցում էին ինչ֊որ բանի մասին։
― Չեք հասցնի,— ասաց ինձ մարդամոտ փաստաբանը,— հիմա երկրորդ զանգը կլինի։
Եվ իրոք, դեռ չէի հասել վագոնի ծայրը, երբ զանգը հնչեց։ Երբ վերադարձա, տիկնոջ ու փաստաբանի միջև շարունակվում էր աշխույժ զրույցը։ Ծեր վաճառականը նստած էր նրանց դեմ՝ խիստ ու լուրջ նայելով իր առջև ու մերթ ընդ մերթ անխրախուսաբար ատամները լմլմացնելով։
― Հետո նա ուղղակի հայտարարեց ամուսնուն,— ժպտալով ասում էր փաստաբանն այն ժամանակ, երբ անցնում էի նրա մոտով,— թե ինքը չի կարող և չի էլ կամենում ապրել նրա հետ, քանի որ․․․
Եվ նա հետո սկսեց ինչ-որ բան պատմել, որ չկարողացա լսել։ Իմ ետևից մտան էլի մի քանի ուղևորներ, անցավ ուղեկցորդը, ներս վազեց բեռնակիրը, և բավական երկար ժամանակ աղմուկ էր վագոնում, որի պատճառով խոսակցությոլնն անհնար էր լսել։ Երբ շուրջը լռություն տիրեց, և ես նորից լսեցի փաստաբանի ձայնը, խոսակցությունն, ըստ երևույթին, մասնավոր դեպքից անցել էր արդեն րնդհանուր դատողությունների։
Փաստաբանը խոսում էր այն մասին, թե Եվրոպայում հասարակական կարծիքը ներկայումս ինչ աստիճան է հետաքրքրվում ամուսնալուծության հարցով, և թե ինչպես ավելի ու ավելի հաճախակի են դառնում նման դեպքերը։ Նկատելով, որ իր ձայնն է լսվում միայն, փաստաբանն ընդհատեց խոսքը և դարձավ ծերունուն։
― Հնում այդ բանը չկար, այնպես չէ՞,— ասաց հաճելի ժպտալով։
Ծերունին ուզում էր ինչ֊որ բան պատասխանել, բայց այդ ժամանակ գնացքը շարժվեց, և նա, գլխարկը հանելով, սկսեց խաչակնքել ու աղոթք մրմնջալ։ Փաստաբանը, հայացքը հեռացնելով, սկսեց հարգալիր սպասել։ Վերջացնելով աղոթքն ու եռակի խաչակնքումը, ծերունին ուղիղ ու խոր դրեց գլխարկը, շտկվեց տեղում ու սկսեց խոսել։
― Առաջներում էլ էր լինում, պարոն, մենակ թե ավելի քիչ,— ասաց նա։— Հիմիկվա ժամանակներում էդ բանը չի կարող չլինել։ Ախր մարդիկ շատ են կրթյալ դարձել։
Գնացքը, ընթանալով ավելի ու ավելի արագ, դղրդում էր ռելսերի կցատեղերում, և չէի կարողանում լավ լսել, այնինչ հետաքրքիր էր, և ես մոտ նստեցի։ Հարևանիս՝ փայլուն աչքերով նյարդային պարոնին ևս, ըստ երևույթին, հեաաքրքրել էր խոսակցության նյութը, և նա, առանց տեղից ելնելու, ականջ էր դնում։
― Իսկ կրթությունն ինչո՞վ է վատ որ,— ասաց տիկինը՝ հազիվ նկատելի ժպիտով։— Մի՞թե ավելի լավ է ամուսնանալ այնպես, ինչպես հնում, երբ փեսացուն ու հարսնացուն նույնիսկ իրար երես տեսած չէին լինում,— շարունակեց նա՝ շատ տիկինների սովորությամբ պատասխանելով ոչ թե զրուցակցի խոսքին, այլ այն մտքերին, որ, ըստ նրա, խոսակիցը կարող էր հայտնել։— Չգիտեին՝ սիրում են արդյոք, հնարավոր է արդյոք սիրել, ամուսնանում էին ում հետ պատահեր և տառապում էին ամբողջ կյանքում․ ուրեմն, ձեր կարծիքով, ավելի՞ լավ էր դա,— ասում էր տիկինը՝ ակներևաբար ավելի շուտ խոսքն ուղղելով ինձ ու փաստաբանին, քան ծերունուն, որի հետ խոսում էր։
― Ախր շա՜տ֊շատ են կրթյալ դարձել,— կրկնեց վաճառականը՝ արհամարհանքով նայելով տիկնոջն ու անպատասխան թողնելով նրա հարցը։
― Ցանկալի կլիներ իմանալ, թե դուք ինչպես եք բացատրում կապը կրթության և ամուսնական կյանքում եղած անհամաձայնության միջև,— ասաց փաստաբանըհ հազիվ նկատելի ժպիտով։
Վաճառականն ինչ֊որ բան էր ուզում ասել, բայց տիկինը կանխեց նրան։
― Ոչ, այդ ժամանակներն արդեն անցել են,— ասաց նա։ Բայց փաստաբանն ընդհատեց․
― Չէ, թույլ տվեք, որ նա իր միտքն արտահայտի։
— Կրթությունը հիմար բաներ է ծնում,— վճռականորեն ասաց ծերունին։
― Ամուսնացնում են իրար չսիրող մարդկանց ու հետո զարմանում, որ անհամերաշխ են ապրում,— շտապեց ասել տիկինը՝ նայելով փաստաբանին ու ինձ և մինչև անգամ գործակատարին, որը, տեղից ելած ու նստարանի թիկնակին կռթնած, ականջ էր դնում խոսակցությանը։— Չէ որ միայն կենդանիներին կարելի է զուգավորել այնպես, ինչպես տերն է ուզում, իսկ մարդիկ ունեն իրենց հակումները, համակրությունները,— ասաց տիկինը՝ ակներևաբար կամենալով խայթել վաճառականին։
— Անտեղի են ձեր ասածները, տիկին,— ասաց ծերուկը,— կենդանին անասուն է, իսկ մարդուն օրենք է տրված։
― Լավ, բայց ինչպե՞ս կարելի է ապրել մարդու հետ առանց սիրո,— տիկինն էլի շտապում էր արտահայտել իր մտքերը, որ, հավանաբար, նրան չափազանց նոր էին թվում։
― Առաջ նման բաներից գլուխ չէին հանում,— ասաց ծերունին ազդու տոնով,— հիմի են միայն դրանք մեջտեղ եկել։ Այսօր հենց մի բան եղավ՝ կնիկն ասում է մարդուն․ «Բաժանվում եմ քեզնից»։ Գյուղացիները որ գյուղացիներ են, նրանց մեջ էլ է էդ նույն մոդան ընկել։ «Ըհը, ասում է, առ քեզ քո շապիկներն ու վարտիքները, ես գնում եմ Վանկայի հետ, նրա մազերը խուճուճ են քոնից»։ Դե արի ու բան հասկացիր։ Այնինչ կնոջ մեջ առաջին հերթին երկյուղ պիտի լինի։
Գործակատարը նայեց մեկ փաստաբանին, մեկ տիկնոջը, մեկ ինձ, ակնհայտորեն զսպելով ժպիտն ու պատրաստ թե՛ ծաղրի ենթարկելու վաճառականի խոսքը և թե՛ հավանություն տալու նրա ասածին, նայած թե ինչպես կընդունվի այդ խոսքը։
— Իսկ ի՞նչ երկյուղ։
― Էն, որ կնիկը պիտի վախենա իր մարդու֊ու֊ո՜ւց։ Ա՛յ թե ինչ երկյուղ։
― Է՜, հայրիկ, դրա ժամանակն արդեն անցել է,— ասաց տիկինը մինչև անգամ որոշ չարությամբ։
― Չէ, տիրուհիս, էդ ժամանակը չի կարող անցնել։ Ինչպես ինքը՝ Եվան, կինը, տղամարդու կողքից է արարվել, էնպես էլ կմնա հուր֊հավիտյան,— ասաց ծերունին՝ այնպես խիստ ու հաղթականորեն թափ տալով գլուխը, որ գործակատարն անմիջապես որոշեց, թե հաղթանակը վաճառականի կողմն է, և բարձր ծիծաղեց։
― Բայց դուք՝ տղամարդիկ եք այդպես դատում,— խոսեց տիկինը՝ անձնատուր չլինելով ու հերթով նայելով մեզ,— ինքներդ ձեզ ազատություն եք տվել, իսկ կնոջն ուզում եք փակի տակ պահել։ Ինքներդ, իհարկե, ձեզ ամեն ինչ թույլ եք տալիս։
― Թույլ տալը՝ ոչ ոք չի տալիս, մենակ թե տղամարդու արածից տանը բան չի պատահի, իսկ կնիկ֊կինարմատը փուխր աման է,— շարունակեց ուսուցանել վաճառականը։
Նրա ազդու տոնը, երևում է, ընկճում էր լսողներին, և տիկինը նույնիսկ իրեն ճնշված էր զգում, սակայն դեռ անձնատուր չէր լինում։
― Այո, բայց կարծում եմ՝ կհամաձայնեք, որ կինն էլ մարդ է, և նա էլ զգացմունքներ ունի տղամարդու նման։ Լավ, իսկ ի՞նչ անի նա, եթե չի սիրում ամուսնուն։
― ՉԻ՜ սիրում,— սպառնալի կրկնեց վաճառականը՝ խոժոռելով հոնքերն ու շրթունքները պրկելով։— Էն էլ ո՜նց կսիրի։
Այդ անսպասելի փաստարկն առանձնապես դուր եկավ գործակատարին, և նա հավանություն տվեց ձայնարկումով։
― Չէ, ի՛նչ եք ասում, չի սիրի,— առարկեց տիկինը,— իսկ եթե սեր չկա՝ հո չես կարող զոռով սիրել տալ։
― Լավ, իսկ երբ կինն է դավաճանում ամուսնո՞ւն, դրա՞ն ինչ կասեք,— հարցրեց փաստաբանը։
― Դա չի կարելի,— ասաց ծերունին,— հարկավոր է հետևել, որ էդ բանը չպատահի։
― Իսկ որ պատահեց, հետո՞։ Լինում է, չէ՞։
― Տեղ կա՝ լինում է, բայց մեզ մոտ չի լինում,— ասաց ծերունին։
Բոլորը լռեցին։ Գործակատարն իրար եկավ, մի քիչ էլ մոտ շարժվեց և, ըստ երևույթին չցանկանալով ետ մնալ մյուսներից, ժպտալով սկսեց․
― Հա֊ա, ա՛յ, մեր գործակատարներից մեկի հետ էլ մի էդպիսի խայտառակ բան եղավ։ Էլի շատ դժվար գլուխ հանելու բան։ Նրան էլ էնպիսի կնիկ պատահեց, որ աչքը դուրսն էր։ Ու ծերը բացվե՜ց։ Իսկ մեր էդ գործակատարը ծանր, զարգացած տղա է։ Կնիկն սկզբում գրասենյակի մի ծառայողի հետ էր։ Մարդն, ասեմ, խաթրով խորհուրդ տվեց՝ ձեռք քաշի։ Ականջ չդրեց։ Ինչ կեղտոտ բան ասես որ չէր անում։ Սկսեց մարդու փողերը գողանալ։ Ու մարդն սկսեց ծեծել։ Օգուտն ինչ, գնալով վատանում էր ու վատանում։ Հիմի էլ անմեռոն մեկի, հրեայի հետ, ամոթ չլինի ասելը, սկսեց լկրտվել։ Ի՞նչ աներ մարդը։ Բաժանվեց լրիվ։ Հիմի էդպես էլ ապրում է մենակ, իսկ կնիկը քարշ է գալիս սրա֊նրա հետ։
― Որովհետև քո էդ գործակատարն անխելքի մեկն է,— ասաց ծերունին։— Որ պսակվելուն պես կնկան իր քեֆին չթողներ, ոնց որ պետքն է կապը քաշեր, հետը կապրեր հաստատ։ Ազատություն չպիտի տաս հենց սկզբից։ Մի հավատա ձիուն դաշտում, կնկան՝ տանը։
Այդ ժամանակ եկավ ուղեկցորդը՝ մինչև մոտակա կայարանը գնացողների տոմսերը վերցնելու։ Ծերունին տվեց իր տոմսը։
― Այո֊ո՜, հենց սկզբից պիտի հնազանդեցնես իգական սեռին, թե չէ ամեն ինչ կորած է։
― Լավ, իսկ քիչ առաջ դո՞ւք չէիք պատմում, թե ամուսնացած մարդիկ ինչպես են քեֆ քաշում Կունավինի տոնավաճառում,— ասացի՝ չկարողանալով զսպել ինձ։
― Դա ուրիշ բան է,— ասաց վաճառականն ու խորասուզվեց լռության մեջ։
Երբ հնչեց սուլիչի ձայնը, վաճառականը վեր կացավ, հանեց իր ուղեպարկը նստարանի տակից, մուշտակի փեշերն իրար վրա բերեց և, գլխարկը մի թեթև բարձրացնելով, դուրս եկավ արգելահարթակ։
