Changes
Եվ այսպես, տիրակալը պետք է աչալրջորեն հետևի, որ բերանից այնպիսի մի խոստում չթռցնի, որը չի կարող կատարվել նշված հինգ առաքինություններով օժտված լինելու դեպքում։ Իրեն տեսնողներին ու լսողներին նա թող ներկայանա իբրև համակ գթասրտություն, ուղղամտություն, մարդկայնություն ու բարեպաշտություն, հատկապես բարեպաշտություն։ Որովհետև, մարդիկ մեծ մասամբ դատում են ըստ արտաքին հատկանիշների, քանզի տեսնել կարող են բոլորը, բայց ի մոտո զննել՝ քչերը։ Ամեն մեկն էլ տեսնում է, թե դու ինչպիսին ես թվում, քչերն են զգում, թե իրականում ով ես դու, սակայն այս վերջինները չեն համարձակվի վիճարկել մեծամասնության կարծիքը, որի թիկունքին պետությունն է կանգնած։ Օրենքից վեր կանգնած բոլոր մարդկանց, հատկապես, տիրակալների գործերի մասին դատում են ըստ արդյունքի, ուստի տիրակալները թող աշխատեն պահպանել իշխանությունն ու հաղթանակ տանել։ Այդ նպատակների համար ինչ միիցներ էլ որ գործադրվեն, դրանք միշտ էլ կարդարացվեն ու կխրախուսվեն, քանզի ամբոխը հմայվում է լոկ արտաքին փայլից, իսկ աշխարհում ամբոխից զատ ուրիշ ոչինչ չկա։ Փոքրամասնությունն այնտեղ ձայն չունի, որովհետև, պետությունը կանգնած է մեծամասնության թիկունքին։ Ներկայիս տիրակալներից մեկը, որի անունը չեմ ուզում տալ, շարունակ իրեն ցուցադրում է որպես խաղաղ և փոխվստահելի հարաբերությունների կողմնակից, մինչդեռ, իրականում թե մեկ և թե մյուս սկզբունքի կատաղի թշնամին է, քանզի, եթե հետևեր իր որդեգրած կեցվածքին, ապա վաղուց զրկված կլիներ կամ հզորությունից կամ պետությունից։
== Գլուխ XIX։ Ինչպես խուսափել ատելությունից ու արհամարհանքից ==
Հիշյալ հատկություններից ամենակարևորները քննարկեցինք, իսկ ինչ վերաբերում է մյուսներին, ապա դրանց մասին կխոսեմ համառոտակի, խոհերս նախադրելով մի ընդհանուր կանոնով։ Տիրակալը, ինչպես վերևում մասնավորապես ասվել է, պետք է այնպիսի մի բան չանի, որով կարող է հարուցել հպատակների ատելությունն ու արհամարհանքը։ Եթե դա հաջողվի, ուրեմն նա հասել է իր նպատակին և այլևայլ թերությունները չեն կարող նրան վնասել։ Տիրակալներն ատելություն են հարուցում ընչաքաղցության և իրենց հպատակների ունեցվածքի ու կանանց վրա կատարած ոտնձգությունների պատճառով, որովհետև մարդկանց մեծամասնությունն իր վիճակից գոհ է այնքան ժամանակ, քանի դեռ չեն դիպել նրա արժանապատվությանը կամ գույքին, այնպես որ, եթե տիրակալը ժողովրդի համար ատելի չէ, նրանից դժգոհել կարող են լոկ հատուկենտ գոռոզամիտ մարդիկ, որոնց բերանը դժվար չէ փակել։ Տիրակալներն արհամարհանքի են արժանանում փոփոխամտության, թեթևամտության, փափկակեցության, փոքրոգության ու անվճռականության պատճառով։ Այդ հատկություններից պետք է զգուշանալ, ինչպես կրակից, աշխատելով հակառակն անել՝ յուրաքանչյուր արարքի մեջ ներդնելով մեծահոգություն, անվեհերություն, լրջմտություն ու վճռականություն. հպատակների անձնական գործերին վերաբերող տիրակալի վճիռները պետք է անբեկանելի լինեն՝ ստեղծելով այնպիսի կարծիք, որ ոչ մեկի մտքով անգամ չանցնի, թե կարելի է խաբել կամ խորամանկությամբ գերազանցել նրան։ Իր անվան շուրջը նման կարծիք ստեղծած տիրակալին հարգանքով կվերաբերվեն, իսկ եթե լուր տարածվի, որ նա օժտված է ակնառու արժանիքներով ու վայելում է հպատակների հարգանքը, թշնամիները չեն հանդգնի նրա վրա հարձակվել, կամ նրա դեմ դավադրություն կազմակերպել։ Քանզի տիրակալին երկու վտանգ է դարանակալում. մեկը ներքին հպատակների կողմից, մյուսն արտաքին ուժեղ հարևանների կողմից։ Արտաքին վտանգը կարելի է հաղթահարել լավ զորքի ու լավ դաշնակիցների օգնությամբ, ընդ որում, լավ զորք ունեցողը լավ դաշնակիցներ էլ կգտնի։ Իսկ եթե արտաքին վտանգը հաղթահարվի, ապա երկրի ներսում էլ խաղաղություն կհաստատվի, եթե միայն գաղտնի դավադրություններ չնյութվեն։ Բայց հարձակման դեպքում էլ տիրակալը պիտի չկորցնի արիությունը, քանզի, եթե գործի ասածիս համաձայն, կդիմակայի ցանկացած թշնամու, ինչպես Նաբիդոս Սպարտացին, ում մասին պատմվել է վերևում։
Ինչ վերաբերում է հպատակներիդ, ապա, երբ դրսից վաանգ չկա, միակ բանը, որից պետք է զգուշանալ՝ գաղտնի դավերն են, որոնցից խուսափելու համար, ինչպես արդեն ասվել է, հպատակներիդ մեջ պիտի սեր ու հարգանք ներշնչես անձիդ նկատմամբ։ Դավադրությունը կանխելու բոլոր միջոցներից ամենաստույգը ժողովրդի աչքում ատելի չլինելն է։ Չէ որ դավադիրը միշտ հույս է տածում տիրակալին՝ սպանելով գոհացնել ժողովրդին, բայց, եթե նա համոզված լինի, որ դրանով կշարժի ժողովրդի զայրույթը, կհրաժարվի իր մտադրությունից, քանզի անթիվ են այն դժվարությունները, որոնք ուղեկցում են ցանկացած դավադրությանը։ Ինչպես փորձն է ցույց տալիս, դավադրություններ հաճախ են պատահել, բայց դրանցից քչերն են պսակվել հաջողությամբ։ Իսկ դա բացատրվում է նրանով, որ դավադիրը չի կարող միայնակ գործել և կարող է համաձայնության գալ լոկ նրանց հետ, ովքեր, իր կարծիքով, դժգոհ են իշխանությունից։ Բայց սիրտդ բացելով դժգոհի առջև, դու նրան նույն պահին էլ հնարավորություն ես տալիս դառնալ գոհ մարդկանցից մեկը, որովհետև քեզ մատնելով, նա կարող է իր համար քաղել ամենատարբեր օգուտներ։ Այսպիսով, երբ մի կողմից շահն ակնհայտ է, մյուս կողմից՝ կասկածելի, ընդսմին լի բազում վտանգներով, ապա քեզ չի մատնի լոկ այն գործակիցը, ով կամ ամենահավատարիմ ընկերդ է կամ տիրակալի կատաղի թշնամին։
Կարճ ասած, դավադրի ուղեկիցներն են երկյուղը, կասկածը, հատուցման վախը, իսկ տիրակալը պաշտպանված է իշխանության վեհությամբ, օրենքներով, բարեկամներով ու պետության ամբողջ հզորությամբ, այնպես որ, եթե դրան միանում է նաև ժողովրդի համակրանքը, ապա հազիվ թե որևէ մեկը համարձակվի դավադրություն կազմակերպել։ Քանզի, դավադրի համար վախենալու պատճառ կա դեռ մինչև չարիք գործելը, բայց այն դեպքում, երբ նրա դեմ ժողովուրդն է լարվում, նա վախենալու պատճառ ունի նաև հետո, որովհետև այլևս ոչ ոքից չի կարող ապաստան խնդրել։
Այս առումով ես կարող էի շատ օրինակներ բերել, բայց կսահմանափակվեմ մեկով, որը մեր հայրերը դեռ հիշում էին։ Բոլոնիայի տիրակալ մեսսեր Աննիբալե Բենտիվոլյոն ներկայիս մեսսեր Աննիբալեի պապը, սպանվեց դավադիր Կանեսկիների կողմից, ուրիշ ժառանգ չթողնելով մեսսեր Ջովաննիից բացի, որը տակավին օրորոցի երեխա էր։ Սպանությունից անմիջապես հետո զայրույթով լցված ժողովուրդը կոտորեց բոլոր Կանեսկիներին, որովհետև Բենտիվոլյոների տոհմը այն ժամանակ համրնդհանուր սիրո առարկա էր։ Եվ այդ սերն այնքան զորեղ էր, որ երբ Բոլոնիայում Բենտիվոլյոներից ոչ ոք չմնաց, որն ընդունակ լիներ կառավարելու պետությունը, քաղաքացիները, լսելով Բենտիվոլյոներին արյունակից մի մարդու մասին, որը նախկինում դարբնի որդի էր համարվել, գնացին նրա մոտ Ֆլորենցիա և իշխանությունը հանձնեցին նրան, այնպես որ նա քաղաքը կառավարեց այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեսսեր Ջովաննին կառավարելու համար պատշաճ տարիքի չէր հասել։
Խոսքս ավարտելով, մի անգամ էլ ասեմ, որ տիրակալը կարող է չվախենա դավադրություններից, եթե վայելում է ժողովրդի համակրանքը, և, ընդհակառակն, պետք է վախենա բոլորից ու յուրաքանչյուրից, եթե ժողովուրդն ատելություն ու արհամարհանք է տածում նրա հանդեպ։ Բարեշեն պետություններն ու խելացի տիրակալները ջանք չեն խնայում ազնվականությանը չգրգռելու և ժողովրդին սիրաշահելու համար, քանզի դա իշխանավորների ամենակարևոր հոգսերից մեկն է։
Մեր օրերում լավագույնս կառուցված և լավագույնս կառավարվող երկրի օրինակ կարող է ծառայել Ֆրանսիան։ Այնտեղ գործում են թագավորի ազատությունն ու անվտանգությունն ապահովող բազմաթիվ օգտակար հաստատություններ, որոնցից առաջնայինը լիազորություններով օժտված խորհրդարանն է։ Այդ միապետությունը կառուցողը, քաջատեղյակ լիներվ ազնվականության իշխանասիրությանն ու լպիրշությանը, հասկացել է, որ նրա սանձը պիտի ձիգ պահել, մյուս կողմից հաշվի առնելով ազնվականության նկատմամբ տածած ժողովրդի ատելությունը, որը հիմնված է վախի վրա, ցանկացել է պաշտպանել ազնվականությանը։ Սակայն վերոհիշյալը նա չի մտցրել թագավորի պարտականությունների մեջ, որպեսզի ազնվականությունն արքային չմեղադրի ժողովրդին երես տալու, իսկ ժողովուրդը ազնվականությանը հովանավորելու համար ստեղծելով մի միջնորդ հաստատության, որը թագավորին չեզոք պահելով, սանձում է ուժեղներին և սատարում թույլերին։ Դժվար է պատկերացնել ավելի լավ և ավելի կշռադատված համակարգ, ինչպես նաև թագավորի և թագավորության անվտանգության ավելի հուսալի գրավականԼ Այստեղից կարելի է ևս մեկ օգտակար դաս քաղել․ այն, որ տիրակալները հպատակների համար անցանկալի գործերը պետք է հանձնարարեն ուրիշներին, իսկ ցանկալիներն իրենք կատարեն։ Իբրև ամփոփում ասեմ, որ տիրակալը պետք է հարգանք ցուցաբերի ազնվականության նկատմամբ, բայց այնպես, որ ժողովրդի արհամարհանքին չարաժանանա։
Թերևս, շատերը կասեն, որ հռոմեական կայսրերից ոմանց կյանքի և մահվան օրինակը հակասում է վերոհիշյալ կարծիքին։ Ես նկատի ունեմ այն կայսրերին, ովքեր արժանավայել կերպով ապրելով ու քաջակորով լինելով կամ զրկվել են իշխանությունից կամ սպանվել դավադրության հետևանքով։ Ցանկանալով վիճարկել նման առարկությունները, կվերլուծեմ կայսրերից մի քանիսի հատկություններն ու կապացուցեմ, որ նրանց կործանման են հասցրել հենց մատնանշածս պատճառները։ Միաժամանակ, կուզենայի առանձնացնել այն առավել ուսանելին, որ առկա է կայսրերի՝ սկսած Մարկոս֊փիլիսոփայից մինչև Մաքսիմինուս, այսինքն Մարկոսի, նրա որդու Կոմոդի, Պերտինաքսեսի, Հուլիանոսի, Սևերուսի, նրա որդու Անտոնինոս Կարակալլայի, Մաքրինոսի, Հելիոհոբալեսի, Ալեքսանդրի և Մաքսիմինուսի կենսագրության մեջ։
Նախ՝ ասեմ, որ եթե տիրակալը սովորաբար հարկադրված է լինում զսպել ազնվականության փառասիրությունն ու ժողովրդի ապերեսանությունը, ապա հռոմեական կայսրերը ստիպված էին լինում զսպել նաև զորքի դաժանությունն ու ընչաքաղցությունը։Այդ տհաճ պարտականությունը շատերին է կործանման հասցրել, քանզի դժվար է եղել միաժամանակ գոհացնել և՛ ժողովրդին, և՛ զորքին։ Ժողովուրդը խաղաղություն ու անդորր էր տենչում, ուստի գերադասում էր խաղաղասեր կայսրերին, մինչդեռ զինվորները նախապատվությունը տալիս էին ռազմատենչ, մոլեգին, դաժան ու գիշատիչ տիրակալներին, բայց միայն այն պայմանով, որ այդ հատկությունները գործադրվեն ժողովրդի դեմ այնպես, որ իրենք կրկնակի ռոճիկ ստանան ու հագեցնեն իրենց կրքերը։
Այս ամենն անխուսափելիորեն կործանման է հասցրել այն կայսրերին, ովքեր բնածին շնորհք չեն ունեցել կամ ճիգ չեն թափել իրենց անձի նկատմամբ այնպիսի պատկառանք ներշնչել, որպեսզի կարողանան հնազանդ պահել ժողովրդին ու զորքը։ Կայսրերի մեծ մասը, հատկապես նրանք, ովքեր ոչ թե ժառանգաբար են ստացել կայսերական իշխանությունը, այլ օժտվել դրանով, հայտնվելով երկու քարի արանքում, գերադասելով հաճոյանալ զորքին, անտեսել են ժողովրդին։ Բայց նրանք այլ ելք չեն ունեցել, որովհետև, եթե տիրակալը չի կարող խուսափել հպատակներից ոմանց ատելությունից, ապա պետք է նախ փորձի խուսափել համընդհանուր ատելությունից։ Եթե դա հնարավոր չէ, նա պետք է բոոր ջանքերը դործադրի, որպեսզի ատելի չդառնա ավելի ուժեղների համար։ Ահա թե ինչու, նոր տիրակալները, պաշտպանության ավելի սուր կարիք ունենալով, գերադասել են ոչ թե ժողովրդի, այլ զինվորների կողմն անցնել։ Բայց այս դեպքում էլ են ան հաջողություն կրել, եթե չեն կարողացել նրանց մեջ պատշաճ հարգանք ներշնչել։
Նշված պատճառով, չափավորության կողմնակից, արդարամիտ ու դաժանության թշնամի, հեզահամբույր ու գթասիրտ երեք կայսրերից՝ Մարկոսից, Պերտինաքսեսից և Ալեքսանդրից երկուսը տխուր վախճան են ունեցել։ Միայն Մարկոսն է ապրել ու մահացել մեծագույն փառք ու պատվի մեջ, որովհետև կայսերական իշխանությունը ժառանգակալել էր iure hereditario և Ժողովրդի կամ զորքի կողմից ճանաչվելու կարիք չուներ։ Ավելին, նա իր բազում առաքինությունների շնորհիվ վայելում էր հպատակների հարգանքը, ուստի կարողացավ անհրաժեշտ շրջանակներում պահել և ժողովդին և զորքը նրանց համար լինելով ոչ ատելի, ոչ էլ արհամարհելի։ Ի տարբերություն նրա, Պերտինաքսեսը կայսր դարձավ զինվորների կամքին հակառակ, որոնք Կոմոդի օրոք շվայտ կյանքի վարժվելով, չկարողացան համակերպվել ազնվորեն ապրելու Պերտինաքսեսի պահանջներին, և քանի որ նրան ատում էին ու, դրանից բացի, նաև արհամարհում ծերության պատճառով, ուստի նրան սպանեցին կառավարման հենց սկզբում։
Այս կապակցությամբ պետք է նշել, որ լավ գործերով էլ կարելի է սեփական անձի նկատմամբ ատելություն հարուցել ճիշտ այնպես, ինչպես վատ գործերով, ուստի տիրակալը, ինչպես արդեն ասել եմ, հաճախ է ստիպված լինում հանուն պետության պահպանման հրաժարվել լավից, որովհետև եթե հպատակների այն մասը, որի պաշտպանության կարիքն ունի տիրակալը, լինի դա ժողովուրդը, ազնվականությունը թե զորքը, բարոյալքված է, ապա տիրակալն էլ նրանց համակրանքը շահելու համար ստիպված պետք է գործի համապատասխան ձևով։ Այդ դեպքում լավ գործերը կարող են նրան վնասել։ Բայց անցնենք Ալեքսանդրին։ Նա, ինչպես գովեստով պատմում են, այնքան մեղմաբարո մարդ էր, որ նրա կառավարման տասնչորս տարիների ընթացքում առանց դատվելու ոչ ոք մահապատժի չի ենթարկվել։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրան արհամարհում էին չափից ավելի փափկակյաց լինելու և մոր խորհրդով շարժվելու համար, ուստի նա ևս սպանվեց զորքերի մեջ տեղ գտած դավադրության հետևանքով։
Ի տարբերություն այդ երեքի, Կոմոդը, Սևերուսը, Անտոնինոս Կարակալլան և Մաքսիմինուսը աչքի էին ընկնում ծայրահեղ ագահությամբ ու դաժանությամբ։ Զորքի համակրանքը շահելու համար նրանք ամեն կերպ հարստահարում ու ճնշում էին ժողովրդին, և Սևերուսից բացի, նրանք բոլորն էլ տխուր վախճան ունեցան։ Իսկ Սևերուսը հռչակվեց այնպիսի քաջագործություններով, որ զինվորների համակրանքը չկորցրեց մինչև կյանքի վերջն ու բարեհաջող կառավարեց, թեև կեղեքում էր ժողովրդին։ Նրա բացառիկ խիզախությունը ժողովրդին վախեցնում ու ապշեցնում էր, իսկ զորքին ակնածանք էր ներշնչում։ Եվ քանի որ որպես նոր տիրակալ նրա կատարած գործերը հիանալի են և ուշագրավ, ապա կուզենայի մանրամասների մեջ չմտնելով, ցույց տալ, թե ինչպես է նա կարողացել նմանվել մեկ առյուծի, մեկ աղվեսի, որոնց, ինչպես արդեն ասել եմ, հարկ է, որ նմանվեն տիրակալները։
Լսելով Հուլիանոս կայսեր թուլակամության մասին, Սևերուսը Սլավոնիայում իր ենթակայության տակ գտնվող զինվորներին համոզեց, որ պետք է գնալ Հռոմ՝ առնելու պրետորականների կողմից սպանված Պերտինաքսես կայսեր մահվան վրեժը։ Այդ պատրվակով էլ նա զորքերը շարժեց դեպի Հռոմ՝ թաքուն պահելով կայսերական իշխանության հասնելու իր մտադրությունը և Իտալիա ժամանեց ավելի շուտ, քան այնտեղ կհասներ նրա գալու լուրը։ Երբ նա մտավ հռոմ, սենատը, վախից դրդված նրան կայսր հռչակեց՝ հրամայելով սպանել Հուլիանոսին։ Սակայն, Սևերուսի ճանապարհին դեռ էլի երկու արգելք կար։ Ասիայում ասիական զորքերի հրամանատար Պեսցենիոս Նիգերն էր իրեն կայսր հռչակել, իսկ արևմուտքում նրա մրցակիցը դարձավ Ալբինոսը։ Երկուսի դեմ բացեիբաց գործելը վտանգավոր էր, ուստի Սևերուսը որոշեց Նիգերի դեմ ճակատամարտ տալ, իսկ Ալբինոսին վերացնել խորամանկությամբ։ Վերջինիս նա գրեց, որ սենատից կայսեր կոչում ստանալով՝ կամենում է այդ պատիվը նրա հետ կիսել, ուստի խնդրում է ընդունել կայսեր տիտղոսն ու սենատի որոշմամբ նրան հռչակում է իշխանակից։ Ալբինոսն այդ ամենն ընդունեց իբրև ճշմարտություն։ Բայց այն բանից հետո, երբ Նիգերի զորքը ջախջախվեց, իսկ նա սպանվեց, և արևելքում գործերը կարգի բերվեցին, Սևերուսը վերադառնալով Հռոմ, սենատին մի բողոք ներկայացրեց, որով Ալբինոսին մեղադրեց երախտամոռության և իր՝ Սևերուսի դեմ մահափորձ կատարելու մեջ, ինչի պատճառով նա իբր հարկադրված է մեկնել Հռոմից, որպեսզի պատժի Ալբինոսին։ Որից հետո նա Ալբինոսին Ֆրանսիայում բռնեցնելով, նրան զրկեց և՛ իշխանությունից, և՛ կյանքից։ Խորհելով Սևերուսի գործողությունների մասին, համոզվում ենք, որ նա գործել է մերթ որպես կատաղի առյուծ, մերթ որպես խորամանկ աղվես, որ նա բոլորին վախ ու հարգանք է ներշնչել և չի հարուցել զորքի ատելու թյունը։ Ուստի մեզ համար զարմանալի չէ, թե ինչպես է նրան՝ նոր տիրակալին հաջողվել այդպես ամրապնդել իր իշխանությունը։ Հպատակներին հարստահարելով, նա ատելի չէր դառնում, որովհետև անխոցելի էր դարձել իր փառքի շնորհիվ։ Նրա որդին՝ Անտոնինոսը, նույնպես նշանավոր դեմք էր, մի իսկական ռազմիկ, որը կարողացավ ոչ միայն ժողովրդի վրա մեծ տպավորություն գործել, այլև խստակյաց ու սակավապետ լինելով՝ շահել նաև զինվորների համակրանքը։ Բայց անսանձ կատաղության ու դաժանության պատճառով, որը նրան դրդեց բազմաթիվ սպանություններ կատարել՝ ոչնչացնելով Ալեքսանդրիայի բոլոր բնակիչներին ու Հռոմի բնակիչների կեսին, նա ատելի դարձավ բոլոր հպատակների աչքում, և սարսափազդու՝ նույնիսկ մերձավորների համար, ուստի սպանվեց իր ցենտուրիոններից մեկի ձեռքով՝ զորքի աչքի առաջ։
Այստեղ տեղին է նշել, որ ամեն ոք, ում համար կյանքը արժեք չունի, կարող է տիրակալի դեմ մահափորձ կատարել, այնպես որ չկա մի ստույգ միջոց, որի շնորհիվ կարելի լիներ խուսափել մոլագար մեկի ձեռքով սպանվելուց։ Բայց դրանից պետք չէ այդքան էլ վախենալ, որովհետև նման մահափորձերը խիստ հազվադեպ են պատահում։
Կարևորն այն է, որ քեզ շրջապատող պաշտոնյաներին ու քեզ մոտ ծառայության մեջ գտնվող մարդկանց չվիրավորես, այսինքն՝ Անտոնինոսի նման չվարվես, որն անարգ մահվան էր դատապարտել այն ցենտուրիոնի եղբորն ու ամեն օր մահվամբ էր սպառնում նաև նրան, պահելով, սակայն, իր թիկնապահների թվում։ Դա անմտություն էր և չէր կարող չավարտվել Անտոնինոսի սպանությամբ, ինչն էլ, ինչպես գիտենք, տեղի ունեցավ։
Հիմա անցնենք Կոմոդին։ Մարկոսի որդին լինելով, նա կարող էր առանց ճիգ թափելու պահպանել ժառանգությամբ իրեն բաժին հասած իշխանությունը։ Եթե նա հետևեր հոր օրինակին, ապա դրանով մեծապես կշահեր և՛ ժողովրդի և՛ զորքերի բարեհաճությունը, բայց որպես դաժան ու եղկելի մարդ, նա սկսեց անկարգապահություն խրախուսելով հաճոյանալ զորքին՝ նրա օգնությամբ ժողովրդին թալանելու համար։ Սակայն, զորքի արհամարհանքին արժանացավ նրանով, որ իր կայսերական աստիճանը նսեմացնելով, արենայում մենամարտի էր բռնվում գլադիատորների հետ, ընդսմին, կատարելով կայսերական մեծությանն անհարիր բազմաթիվ այլ նողկալի գործեր։ Ոմանց համար ատելի, մյուսներից արհամարհված նա սպանվեց իր մերձավորների շրջանում հասունացած դավադրության հետևանքով։
Մնում է պատմել Մաքսիմինուսի հատկությունների մասին։ Սա մի բացառիկ ռազմատենչ մարդ էր, և այն բանից հետո, երբ Ալեքսանդրն իր փափկակեցության պատճառով զայրացրեց զորքին, վերջինս կայսր հռչակեց Մաքսիմինուսին։ Բայց նրան չհաջողվեց երկար կառավարել, որովհետև զորքի մեջ ատելություն ու արհամարհանք առաջացրեց նախ նրանով, որ մի ժամանակ խաշնարած էր եղել Թրակիայում, և այդ հանրահայտ փաստը հպատակների աչքում անպատիվ բան էր համարվում, և ապա կայսր դառնալով, նա չշտապեց Հռոմ գնալ՝ ընդունելու կայսերական տիտղոսանշանները։ Բացի այդ, հռչակվեց դաժանությամբ իր պրեֆեկտների միջոցով Հռոմում և այլուրեք արյունալի հաշվեհարդարներ կազմակերպելով։ Ստորին ծագման պատճառով նրա նկատմամբ եղած արհամարհանքը խորացավ նրա վայրագությունների հանդեպ ունեցած վախից ծնված ատելությամբ։ Այնպես որ, նրա դեմ նախ ոտքի կանգնեց Աֆրիկան, ապա՝ սենատն ու ամբողջ հռոմեական ժողովուրդը և, վերջապես, դավադրության մեջ ներքաշվեց ամբողջ Իտալիան։ Դավադրությանը միացան նաև Ակվիլեան պաշարած նրա զինվորները, որոնք նրա դաժանության ու պաշարման դժվարությունների պատճառով զայրացած լինելով և տեսնելով, որ կայսրը շատ թշնամիներ ունի, սիրտ առան ու սպանեցին նրան։
Ես չեմ անդրադառնա Հելիոհոբալեսին, Մակրինոսին ու Հուլիանոսին, որովհետև դրանք եղել են միանգամայն աննշան ու անփառունակ տիրակալներ, այլ կանցնեմ եզրափակմանը։
Մեր ժամանակներում տիրակալներն այդքան էլ կարիք չունեն զորքին հաճոյանալու։ Ճիշտ է, զորքը հիմա էլ է հոգածություն պահանջում, սակայն դա դյուրավ հաղթահարելի խնդիր է, որովհետև մեր օրերում տիրակալը կարիք չունի շփվելու զինվորների հետ, որոնք անմիջականորեն գտնվում են առանձին նահանգների կառավարիչների ու իշխանությունների ենթակայության ներքո, ինչպես եղել է հռոմեական կայսրության օրոք։ Ուստի, եթե այն ժամանակ ստիպված էին լինում նախ զինվորներին գոհացնել, որովհետև զորքն էր մեծ ուժ ներկայացնում, ապա մեր ժամանակներում թուրքական ու եգիպտական սուլթաններից բացի, բոլոր տիրակալների գլխավոր հոգսը ժողովրդին գոհացնելն է, որովհետև ժողովուրդը մեծ ուժ է ներկայացնում։
Թուրքական սուլթանը մյուս տիրակալներից տարբերվում է նրանով, որ իր տրամադրության տակ ունի տասներկուհազարանոց հետևակ և տասնհինգհազարանոց հեծելազոր, որոնք ապահովում են նրա տերության ամրությունն ու անվտանգությունը։ Այդպիսի տիրակալը հարկադրված է մի կողմ թողնելով մյուս հոգսերը, ջանք թափել զորքի հետ հաշտ լինելու համար։ Նույն կերպ էլ Եգիպտոսի սուլթանը, որը կախման մեջ է զինվորներից։ Նա ստիպված է, թեկուզև ի վնաս ժողովրդի, լեզու գտնել զորքերի հետ։ Նկատի ունեցեք, որ Եգիպտոսի սուլթանի պետությունն իր կառուցվածքով տարբերվում է մնացած բոլոր պետություններից և քրիստոնեական աշխարհում համեմատելի է միայն պապականության հետ։ Այն չի կարելի ժառանգական անվանել, քանի որ սուլթանի հաջորդներ են համարվում ոչ թե նրա զավակները, այլ նա, ով հաջորդ է ընտրվում հատուկ դրա համար լիազորված անձանց կողմից։ Բայց այն չի էլ կարելի նաև նոր անվանել, քանզի այդ կարգը վաղուց է գործում, և սուլթանի առաջ չեն ծառանում այն դժվարություններից և ոչ մեկը, որոնց բախվում են նոր տիրակալները։ Այսպիսով, թեև պետության մեջ նոր սուլթան է ընտրվում, սակայն այնտեղ շարունակում են գործել հին հաստատություններրը՝ իշխանության հաջորդափոխությունն ապահովելով ճիշտ այնպես, ինչպես սովորական ժառանգակալության դեպքում։
Բայց դառնանք խնդրո առարկային։ Վերևում ասվածից հետևում է, որ կայսրերի կործանման գլխավոր պատճառը եղել է կամ նրանց նկատմամբ գոյություն ունեցող ատելությունը կամ արհամարհանքը։ Ուստի հասկանալի է դառնում, թե ինչու են հակոտնյա միջոցներով գործող անձանցից միայն երկուսը երջանիկ վախճան ունեցել, իսկ մյուսները սպանվել անգթաբար։ Բանն այն է, որ Պերտինաքսեսն ու Ալեքսանդրը չհասկացան, որ իրենց համար, որպես նոր տիրակալների, անօգուտ և նույնիսկ վնասակար է ընդօրինակել ժառանգության իրավունքով կայսր դարձած Մարկոսին, իսկ Կոմոդի և Մաքսիմինուսի համար կործանարար եղավ Սևերուսին ընդօրինակելը, որովհետև նրանք օժտված չէին այնպիսի խիզախությամբ, որը նրանց թույլ տար կրկնել նրա արարքները։ Ըստ էության, նոր տիրակալը նոր պետության մեջ չպիտի նմանվի Մարկոսին կամ ընդօրինակի Սևերուսին, բայց պետք է Սևերուսից փոխ առնի այն, առանց որի չի կարելի նոր պետություն ստեղծել, իսկ Մարկոսից այն ամեն լավագույնն ու արժեքավորը, ինչն անհրաժեշտ է արդեն կայունություն ու ամրություն ձեռք բերած պետությունը պահպանելու համար։
== Գլուխ XX։ Ամրոցների և շատ այլ բաների օգտակարության մասին ==
Տիրակալներից ոմանք իրենց իշխանությունն ամրապնդելու համար զինաթափում են հպատակներին, մյուսները նվաճված քաղաքներում քաղաքացիների միջև երկպառակություններ հրահրում, ոմանք կանխամտածված ձևով իրենց համար թշնամիներ են ստեղծում, մյուսները, իշխանություն ձեռք բերելով, գերադասում են արժանանալ նրանց բարեհաճությանը, ում կասկածով են վերաբերվել, ոմանք ամրոցներ են կառուցում, ոմանք էլ կողոպտում ու հիմնահատակ ավերում դրանք։ Դժվար է ասել, թե այդ միջոցներից որն է նախընտրելի, եթե չգիտենք, թե ինչպիսին են եղել հանգամանքներն այն պետություններում, որտեղ կայացվել է այս կամ այն վճիռը։ Այնուամենայնիվ, կփորձեմ խոսել դրանց մասին՝ մանրամասնությունները բաց թողնելով այնքանով, որքանով որ թույլ է տալիս բուն նյութը։
Եվ այսպես, երբեք չի պատահել, որ նոր տիրակալները զինաթափեն հպատակներին, ընդհակառակը, նրանց միշտ զինել են, եթե նրանք եղել են անզեն, որովհետև զինելով հպատակներիդ քո բանակն ես ստեղծում։ Ձեռք բերելով ոմանց, և ամրապնդելով մյուսների հավատարմությունը՝ հպատակներիդ դարձնում ես քեզ կողմնակից։ Բոլոր հպատակներին անհնար է զինել, բայց եթե գերադասություն տրվի թեկուզև նրանց մի մասին, ապա դա թույլ կտա մեծ վստահությամբ հույս դնել նաև մյուսների վրա։ Առաջինները, տեսնելով, որ գերադասությունն իրենց է տրվել, երախտապարտ կլինեն քեզ, իսկ մյուսները կներեն, մտածելով, որ ընտրյալներ են դառնում նրանք, ում վրա ավելի մեծ պարտականություններ են դրված և ովքեր ավելի մեծ վտանգների են ենթարկվում։ Բայց հպատակներիդ զինաթափելով, քո անվստահությամբ կվիրավորես նրանց և դրանով իսկ վախկոտություն ու կասկածամտություն կդրսևորես, իսկ այդ երկու հատկությունների համար տիրակալներին չեն ներում։ Եվ քանի որ առանց զորքի կառավարել չես կարող, ուրեմն պիտի ստիպված լինես դիմել վարձկաններին, իսկ թե ինչ արժեն վարձկան զորքերը, այդ մասին արդեն ասել ենք, բայց դրանք, եթե նույնիսկ ղերազանց զինվորներ էլ լինեն, միևնույն է քեզ չեն կարող պաշտպանել հզոր թշնամիներից ու անհավատարիմ հպատակներից։
Ի դեպ, ինչպես արդեն ասել եմ, նոր տիրակալները նոր պետություններում միշտ սեփական զորք են ստեղծել, ինչը հաստատվում է պատմական բազմաթիվ օրինակներով։ Բայց, եթե տիրակալը նոր տիրույթները միացնում է հին պետությանը, ապա նոր հպատակներին հարկավոր է զինաթափել, բացառություն կատարելով միայն նրանց համար, ովքեր աջակցել են նվաճմանը, բայց պետք է այնպես անել, որ վերջիններս փափկակեցության վարժվեն ու թուլանան, ի վերջո բանը հանգեցնելով նրան, որ ամբողջ զորքի մեջ մնան միայն տիրակալի հարևանությամբ ապրող բնիկ հպատակներ։
Մեր իմաստուն նախնիներից ոմանք այն կարծիքն են հայտնել, որ Պիստոյան պետք է պահել երկպառակություններով, իսկ Պիզան ամրոցներով, ուստի իշխանությունն ամրապնդելու համար իրենց ենթակա որոշ քաղաքներում հրահրել են երկպառակություններ։ Այն օրերին, երբ Իտալիան գտնվում էր հարաբերական հավասարակշռության մեջ, նման գործելակերպը կարող էր արդարացվել։ Բայց հազիվ թե վերոհիշյալ պատգամը պիտանի լինի մեր Ժամանակներում, քանզի համոզված չեմ, որ պառակտումները երբևէ կարող են լավ բանի հասցնել։ Ավելին, թշնամու հարձակման դեպքում պարտությունն անխուսափելի կլինի, որովհետև ավելի թույլ կողմը կմիանա հարձակվողներին, իսկ ուժեղը չի կարող միայնակ պաշտպանել քաղաքը։
Վենետիկցիներն իրենց ենթակա քաղաքներում հավանաբար, նշածս նույն պատճառներով, խրախուսում էին գվելֆների ու գիրելինների թշնամությունը։ Չթողնելով, որ բանն արյունահեղության հասնի, նրանք քաղաքացիներին հրահրում էին միմյանց դեմ, որպեսզի թշնամություն սերմանելով նրանց թուլացնեն։ Բայց, ինչպես տեսնում ենք, դա վենետիկցիներին օգուտ չտվեց։ Վայլայի մոտ կրած ջախջախիչ պարտությունից հետո, նախ քաղաքներից մի քանիսը, իսկ այնուհետև՝ նաև մյուսները, համարձակվեցին անջատվել նրանցից։
Այսպիսով, նման միջոցները վկայում են իշխողի թուլության մասին, որովհետև ամուր և վճռական իշխանությունը երբեք պառակտում չի հանդուրժի, որը եթե խաղաղ ժամանակ տիրակալի համար օգտակար է, քանզի օգնում է զսպել հպատակներին, ապա պատերազմի ժամանակ ակնհայտորեն ունենում է կործանարար հետևանքներ։
Անվիճելի է, որ, տիրակալներն ազդեցություն են ձեռք բերում խոչընդոտներ հաղթահարելով և թշնամիներին ջախջախելով։ Ահա թե ինչու, ճակատագիրը, կամենալով մեծարել նոր տիրակալին, որին ինքնահաստատումն ավելի է հարկավոր, քան գահը ժառանգողին,― ինքն է նրան թշնամիներ ուղարկում՝ հարկադրելով մենամարտել ու հաղթել նրանց, որպեսզի նրանց դիակների վրայով ըստ հնարավորին՝ ավելի վեր բարձրանա։ Սակայն շատերի կարծիքով, խելացի տիրակալը, բարենպաստ հանգամանքների առկայության դեպքում, ինքը պիտի արհեստականորեն իր համար թշնամիներ ստեղծի, որպեսզի նրանց հաղթելով էլ ավելի մեծարվի։
Հաճախ է պատահում, որ հատկապես նոր տիրակալները ժամանակի ընթացքում համոզվում են, որ առավել նվիրված ու օգտակար են այն մարդիկ, ովքեր սկզբում վստահելի չեն թվացել։ Սիենայի տիրակալ Պանդոլֆո Պետրուչին իր պետությունը կառավարելիս մյուսներից ավելի վստահում էր նրանց, ում նախկինում կասկածելի էր համարել Բայց այստեղ չի կարելի վերացական դատողություններ անել, քանզի ամեն ինչ կախված է փոփոխվող հանգամանքներից։ Կասեմ միայն, որ նախկինում տիրակալի նկատմամբ թշնամաբար տրամադրված անձանց համակրանքը հեշտությամբ կարելի է շահել, եթե նրանց լինել-չլինելու հարցը կախված լինի տիրակալի բարեհաճությունից։ Այսպիսի դեպքերում նրանք կրկնակի եռանդով կծառայեն նրան, որպեսզի գործով ապացուցեն, որ իրենց մասին նախկինում թյուր կարծիք է եղել։ Ուստի, տիրակալի համար նրանք միշտ ավելի օգտակար կլինեն, քան այն մարդիկ, ովքեր չարաշահելով իրենց արտոնյալ վիճակը, մտահոգված են միայն սեփական բարօրությամբ։
Այսպիսով, քննարկվող նյութի թելադրանքով կուզենայի հիշեցնել այն տիրակալներին, ովքեր իշխանության են հասել քաղաքացիների մի մասի օգնությամբ։ Հարկ է խորհել այն դրդապատճառների մասին, որոնցով առաջնորդվել են քեզ օգնողները, ու եթե պարզվի, որ բանը ոչ թե անձնական նվիրվածությունն է, այլ դժգոհությունը նախկին կառավարումից, ապա նրանց բարեկամությունը պահպանելը չափազանց դժվար կլինի, քանզի անհնար է գոհացնել այդ մարդկանց։ Եթե փորձենք անցյալի ու ներկայի օրինակներով հասկանալ դրա պատճառը, կտեսնենք, որ միշտ ավելի դյուրին է ձեռք բերել այն մարդկանց բարեկամությունը, ովքեր գոհ են եղել նախկին իշխանությունից, ուստիև թշնամաբար են ընդունել նոր տիրակալին, քան պահպանել նրանց բարեկամությունը, ովքեր դժգոհ լինելով նախկին իշխանությունից աջակցել են հեղաշրջմանը։
Վաղուց ի վեր տիրակալներն իրենց իշխանությունն ամրապնդելու համար ամրոցներ են կառուցում, դրանց շնորհիվ նախ՝ դավադիր մարդկանց զսպելու և ապա՝ թշնամու անակնկալ հարձակման դեպքում հուսալի պատսպարան ունենալու համար։ Կարող եմ գովեստով խոսել հնուց եկող այդ սովորույթի մասին։ Սակայն, մենք դեռ հիշում ենք, թե ինչպես մեսսեր Նիկոլո Վիտելին քաղաքն իր ձեռքում պահելու համար հրամայեց քարուքանդ անել Չիտա Դի Կաստելլոյի երկու ամրոցները։ Գվիդո Ուբալդոն, վերադառնարվ իր կալվածքները, որտեղից նրան քշել էր Չեզարե Բորջան, հիմնահատակ ավերեց այդ երկրամասի բոլոր ամրոցները՝ կարծելով, որ այդպես ավելի հեշտ կլինի պահպանել պետությունը։ Բոլոնիա վերադառնալուց հետո նույն կերպ վարվեց նաև Բենտիվոլիոների ընտանիքը։ Սրանից հետևում է, որ ամրոցների օգտակար լինելու կամ չլինելու հարցը կախված է հանգամանքներից։ Ու, եթե մի դեպքում դրանք օգտակար են, ապա մյուս դեպքում դրանցից միայն վնաս է գալիս։ Բացատրեմ ավելի հանգամանորեն։ Այն տիրակալներին, ովքեր ժողովրդից ավելի շատ են վախենում, քան արտաքին թշնամիներից, ամրոցները պետք են, իսկ նրանց, ովքեր արտաքին թշնամիներից են ավելի շատ վախենում, քան ժողովրդից, ամրոցներ հարկավոր չեն։ Միլանում դուքս Ֆրանչեսկո Սֆորցայի կառուցած ամրոցը Սֆորցաների ընտանիքին ավելի մեծ վնաս պատճառեց, քան նրանց պետության մեջ տեղի ունեցած բոլոր խռովությունները։ Դրա համար էլ բոլոր ամրոցներից լավագույնը ժողովրդի համար ատելի չլինելն է։ Ինչ ամրոց էլ որ կառուցես, դա քեզ չի փրկի, եթե ժողովուրդը քեզ ատում է, քանզի, երբ ժողովուրդը զենքի է դիմում, նրան օգնելու համար միշտ էլ հայտնվում են օտարերկրացիները։ Մեր օրերում ամրոցները ոչ ոքի չեն օգնել, թերևս, կոմսուհի Ֆոռլիից բացի, նրա ամուսնու՝ կոմս Ջիրոլամոյի մահվանից հետո։ Ամրոցի շնորհիվ կոմսուհուն հաջողվեց թաքնվել ապստամբ ժողովրդից, սպասել մինչև Միլանից օգնություն կգա և վերստին ստանձնել իշխանությունը։ Ժամանակն այնպիսին էր, որ ժողովրդին ոչ ոք չէր կարող դրսից օգնել։ Սակայն, հետագայում ամրոցներն էլ չօգնեցին կոմսուհուն, երբ նրա ամրոցը պաշարեց Չեզարե Բորջան, իսկ ժողովուրդը, որը թշնամաբար էր տրամադրված կոմսուհու հանդեպ, միացավ օտարերկրացիներին։ Այնպես որ, նրա համար և՛ այն ժամանակ, և՛ նախկինում շատ ավելի խելացի կլիներ ոչ թե ամրոցներ կառուցել, այլ փոքր ինչ ջանք թափել ժողովրդի ատելությունը չհարուցելու համար։
Այսպիսով, քննության ենթարկելով ամբողջ ասվածը, կավելցնեմ, որ հավանություն եմ տալիս և ամրոցներ կառուցողներին, և չկառուցողներին, բայց դատապարտում եմ յուրաքանչյուրին, ով հույսը դնելով ամրոցի վրա, մտահոգված չէ, որ ժողովրդի աչքում ատելի է դարձել։
----
<references/>
