Guerra y paz, volumen 2, parte 4

Չորրորդ մաս

I

Աստվածաշունչի ավանդությունն ասում է, թե աշխատանքի բացակայությունը — պարապությունը — եղել է նախամարդու երանության պայմանը՝ մինչև նրա անկումը։ Պարապության այդ սերը մնաց նույնը և ընկած մարդու մեջ, բայց մարդու գլխին միշտ անեծք է ծանրացած ոչ միայն նրա համար, որ մենք մեր ճակատի քրտինքով պետք է ձեռք բերենք մեր հացը, այլ նրա համար, որ մեր բարոյական հատկություններով մենք չենք կարող պարապ ու հանգիստ լինել։ Մի թաքուն ձայն մեզ ասում է, որ մենք հանցավոր ենք համարվելու նրա համար, որ պարապ ենք։ Եվ եթե մարդ կարողանար գտնել մի վիճակ, երբ պարապ լինելով հանդերձ իրեն օգտակար զգար և իր պարտքը կատարեր, նա դրանով կգտներ նախնադարյան երանության մի կողմը։ Եվ այդպիսի պարտադիր ու անբասիր պարապության վիճակով օգտվում է մի ամբողջ դաս — ռազմական դասակարգը։ Եվ ռազմական ծառայության գլխավոր գրավչությունը է՛ և կլինի պարապությունը։

Նիկոլայ Ռոստովը լիովին ապրում էր այդ երանությունը 1807 թվից հետո, շարունակելով իր ծառայությունը Պավլոգրադյան գնդում, ուր ղեկավարում էր արդեն Դենիսովից ընդունած հեծվաշտը։

Ռոստովը դարձել էր կոշտ-կոպիտ, բարեսիրտ մարդ, որին Մոսկվայի ծանոթները թերևս համարեին փոքր-ինչ mauvais genre[^1], բայց նա վայելում էր ընկերների, ստորադրյալների և իշխանության սերն ու հարգանքը և գոհ էր իր կյանքից։ Վերջերս, 1809 թվին, տնից ստացած նամակներում նա հաճախ կարդում էր մոր գանգատները, թե իրենց գործերն ավելի ու ավելի քայքայվում են, և թե ժամանակն է, որ նա գա տուն՝ ծեր ծնողներին ուրախացնելու և հանգստացնելու։

Այդ նամակները կարդալով՝ Նիկոլայը վախենում էր, թե չլինի ուզում են իրեն դուրս բերել այն միջավայրից, ուր ինքն արդեն կյանքի խառնաշփոթությունից հեռացած, ապրում էր հանգիստ ու անդորր։ Նա զգում էր, որ վաղ թե ուշ ինքը կրկին ոտ է դնելու կյանքի ճահիճը և նորից գործ է ունենալու քայքայված գործերի, կառավարիչների, հաշիվների, վեճերի, ինտրիգների, կապերի, հասարակության, Սոնյայի սիրո և նրան խոստում տալու հետ։ Այս բոլորը նրան թվում էր շատ ծանր ու խճճված, ուստի և նա մոր նամակներին պատասխանում էր սառը դասական նամակներով, որ սկսվում էին. Ma chère maman, և վերջանում էինհ votre obéissant fils խոսքերով, և լռում էր տուն գնալու մասին։ 1810 թվին նա իր հարազատներից մի նամակ ստացավ, որով հայտնում էին Նատաշային Բալկոնսկու հետ նշանելու մասին և այն մասին, թե հարսանիքը լինելու է մի տարուց հետո, քանի որ ծեր իշխանը համաձայն չէ։ Այդ նամակը վշտացրեց, վիրավորեց Նիկոլային։ Նախ նա ցավում էր, որ տնից հեռանալու է Նատաշան, որին ավելի էր սիրում, քան ընտանիքի որևէ անդամին, երկրորդ՝ նա հուսարական տեսակետից, ափսոսում էր, որ ինքը նշանին ներկա չի եղել, որովհետև նա ցույց կտար այդ Բալկոնսկուն, թե նրա ազգակցությունն այնքան էլ մեծ պատիվ չի իր համար և եթե նա սիրում է Նատաշային՝ կարող է իր ուզածի պես վարվել, առանց խենթ հոր թույլտվության էլ։ Մի րոպե նա տատանվում էր՝ Նատաշային, որպես նշանվածի տեսնելու համար արձակուրդ խնդրե՞լ, թե ոչ, բայց վրա հասան զորաշարժերը, հիշեց Սոնյային, կյանքի խառնաշփոթությունը և մտադրությունը կրկին հետաձգեց։ Բայց նույն թվի գարնանը նա մի նամակ ստացավ մորից, որ նա գրել էր կոմսից թաքուն, և այդ նամակը համոզեց Նիկոլային՝ տուն վերադառնալ։ Մայրը գրում էր, որ եթե Նիկոչայը չգա և գործերն իր ձեռքը չվերցնի, ամբողջ կալվածը ձեռից կերթա և կմնան մուրացիկ։ Կոմսն այնքան թույլ է, այնքան է վստահել Միտենկային, և այնքան բարի է, որ բոլորն էլ նրան խաբում են և նրա գործերը գնալով վատանում ու վատթարանում են։ «Ի սեր աստծո, աղաչում եմ, իսկույն ևեթ ե՛կ, եթե չես ցանկանում ինձ և ամբողջ ընտանիքիդ դժբախտացնել», գրում էր կոմսուհին։

Այս նամակն ազդեց Նիկոլայի վրա։ Նա օժտված էր միջակության այն առողջ խելքով, որը նրան ցույց էր տալիս, թե ինչ պետք է անել։

Այժմ պետք էր գնալ, եթե ոչ պաշտոնը թողնելով, գոնե արձակուրդով։ Թե ինչու պետք է գնար՝ չգիտեր, բայց ետճաշյա կուշտ քնից հետո նա պատվիրեց թամբել մոխրագույն Մարսին, ուր վաղուց չհեծած մի չար հովատակ էր, և այդ քրտնաթաթախ հովատակին հեծած տուն դառնալով՝ Լավրուշկային (Դենիսովի լաքեյը մնացել էր Ռոստովի մոտ) և երեկոյան եկած ընկերներին հայտնեց, թե ինքն ուզում է արձակուրդ ստանալ և տուն գնալ։ Որքան էլ ծանր և օտարոտի լիներ այն միտքը, թե ինքը տուն է գնում և շտաբից չի կարող իմանալ (ինչ-որ առանձնապես հետաքրքրում էր նրան), թե վերջին զորաշարժերի համար ինքը ստացե՞լ է արդյոք ռոտմիստրի աստիճան կամ ստանալո՞ւ է Աննայի շքանշան. որքան էլ տարօրինակ լիներ այդ միտքը, որ ինքն այնպես էլ գնալու է, առանց կոմս Գոլուխովսկուն ծախելու երեք աշխետ ձիեր, որոնց մասին լեհ կոմսն արդեն առաջարկ էր արել և որոնց մասին Ռոստովը գրազ էր եկել, թե կծախի երկու հազարով, որքան էլ անհավատալի էր թվում, թե առանց իրեն պիտի լինի այն պարահանդեսը, որ հուսարները կազմակերպելու էին պաննա Պշաձեցկայի պատվին ի հեճուկս ուլանների, որոնք պարահանդես էին սարքել պաննա Բորժոզովսկայի պատվին,— նա գիտեր, որ այս պարզ, լավ աշխարհից պետք է գնալ հեռու, ուր ամեն բան դատարկ էր ու խառնաշփոթ։ Մի շաբաթ հետո նա արձակուրդ ստացավ։ Ոչ միայն գնդի, այլև վաշտի հուսար ընկերները Ռոստովին ճաշ տվին, որ մարդագլուխ նստեց 15 ռուբլի,— կար երկու երաժշտախումբ, երգում էին երկու երգեցիկ խումբ. Ռոստովը մայոր Բասովի հետ դոփապար պարեց. հարբած սպաները գրկում, ճոճում էին Ռոստովին, և հանկարծ վայր գցեցին. երրորդ հեծվաշտի զինվորները մի անգամ ևս ճոճեցին նրան «ուռա» գոռալով։ Ապա Ռոստովին սահնակ նստեցրին ու ճանապարհ դրին մինչև առաջին կայարանը։

Մինչև ճանապարհի կեսը, ինչպես այդ միշտ էլ պատահում է, Կրեմենչուգից մինչև Կիև, Ռոստովը մտքով դեռ ետ էր, իր հեծվաշտում։ Բայց ճանապարհի կեսն անցնելուց հետո, նա սկսեց արդեն մոռանալ ձիերին, իր վերակա Դոժովեյկային, ու անհանգիստ հարց էր տալիս ինքն իրեն, թե Օտրադնոյում ինչը ինչ դրության մեջ կգտնի։ Որքան ավելի էր մոտենում, այնքան ավելի ու ավելի էր մտածում իր տան մասին, կարծես բարոյական զգացումը ենթակա էր նույն օրենքին, ինչ որ մարմինների անկումը տարածության մեջ։ Օտրադնոե չհասած՝ վերջին կայարանում նա կառապանին երեք ռուբլի օղեդրամ տվեց և տղայի նման շնչակտուր բարձրացավ տան սանդուղքով։

Հանդիպման ուրախություններից և անբավարարվածության այն տարօրինակ զգացումից հետո, որ ունենում է մարդ իր սպասածը չտեսնելով,— թե բոլորը նույնն է, էլ ինչո՛ւ համար էի շտապում — Նիկոլայը սուզվեց իրեն ծանոթ ընտանեկան աշխարհը։ Հայրն ու մայրը նույնն էին, մի փոքր ծերացել էին միայն։ Նրանց մեջ նկատվում էր մի ինչ-որ նոր անհանգստություն և երբեմն անհամաձայնություն, որ առաջ չկար և որը, ինչպես Նիկոլայն իմացավ շուտով, առաջ էր գալիս գործերի վատ դրությունից։ Սոնյան մոտ քսան տարեկան էր։ Նա այլևս չէր գեղեցկանում և այն գեղեցկությունը, ինչ ուներ, այն էլ բավական էր։ Նա ամբողջապես սեր ու երջանկություն էր շնչում Նիկոլայի գալու օրից, և այդ աղջկա հավատարիմ, անխախտ սերը խնդագին ազդեցություն ունեցավ Նիկոլայի վրա։ Նիկոլային ամենից շատ զարմացրին Պետյան ու Նատաշան։ Պետյան արդեն մեծ, տասներեք տարեկան, գեղեցիկ, ուրախ և խելոք-չարաճճի տղա էր, որի ձայնն արդեն կոտրվում-խարփանում էր։ Նատաշայի վրա Նիկոլայը երկար զարմացավ և նրան նայելով ծիծաղեց.

— Բոլորովին փոխվել ես,— ասավ նա։

— Ի՞նչ է, տգեղացե՞լ եմ։

— Ընդհակառակը, ինչ-որ վեհություն է նկատվում։ Իշխանուհի՛,— ասավ Նիկոլայը շշունջով։

— Այո, այո, այո,— ուրախ ասավ Նատաշան։

Նատաշան եղբորը պատմեց իր և իշխան Անդրեյի սիրո պատմությունը, նրա գալուստը Օտրադնոե և ցույց տվեց նրա վերջին նամակը։

— Հը՛, գո՞հ ես,— հարցրեց Նատաշան։— Ես հիմա այնպես հանգիստ, երջանիկ եմ։

— Շատ ուրախ եմ,— պատասխանեց Նիկոլայը։— Նա հիանալի մարդ է։ Ի՛նչ է, դու շա՞տ ես սիրահարված։

— Ինչպես ասեմ,— պատասխանեց Նատաշան,— ես սիրահարված եմ եղել Բորիսի, ուսուցչի, Դենիսովի վրա, բայց սա բոլորովին ուրիշ բան է։ Իմ սիրտը հիմա հանգիստ է։ Ես գիտեմ, որ նրանից ավելի լավ մարդիկ չեն լինում, և հանգիստ եմ, լավ է հիմա։ Բոլորովին այն չէ, ինչ որ առաջ…

Նիկոլայն իր գժգոհությունը հայտնեց Նատաշային, որ հարսանիքը մի տարով հետաձգված է. բայց Նատաշան կատաղած հարձակվեց եղբոր վրա, ապացուցելով, թե դա ուրիշ կերպ էլ չէր կարող լինել, թե վատ կլիներ ընտանիքի մեջ մտնել հակառակ հոր կամքի և թե ինքն այդպես է ցանկացել։

— Դու բոլորովին, բոլորովին բան չես հասկանում,— ասում էր Նատաշան։

Նիկոլայը լռեց և համաձայնեց նրա ասածներին։

Եղբայրը հաճախ էր զարմանում Նատաշային նայելով։ Չէր երևում, որ դա սիրահարված հարսնացու է՝ իր փեսացուից անջատված։ Առաջվա պես նա բոլորովին հանգիստ էր և բոլորովին ուրախ։ Այդ բանը Նիկոլային զարմացնում էր և նույնիսկ ստիպում թերահավատությամբ վերաբերվել Բալկոնսկու նշանադրության։ Նա չէր հավատում, որ քրոջ բախտը վճռված է արդեն, մանավանդ, որ նա քրոջը իշխան Անդրեյի հետ չէր տեսել։ Նրան շարունակ թվում էր, թե մի ինչ-որ բսն պակաս է այդ ենթադրական ամուսնության մեջ։

«Ինչո՞ւ են հետաձգել, ինչո՞ւ չեն նշանվել», մտածում էր նա։ Մի անգամ քրոջ մասին մոր հետ խոսելով՝ նա զարմանքով և մասամբ գոհունակությամբ նկատեց, որ մայրն էլ իր սրտի խորքում նույնպիսի թերահավատությամբ է վերաբերվում այդ ամուսնությանը։

— Ահա գրում է,— ասավ մայրը իշխան Անդրեյի վերջին նամակը ցույց տալով անբարյացակամության այն թաքուն զգացումով, որ միշտ ունենում են մայրերը աղջկա ապագա ամուսնական երջանկության հանդեպ,— գրում է, թե դեկտեմբերից շուտ չի գա։ Այդ ի՞նչ գործ է, որ ուշացնում է նրան։ Հավանորեն հիվանդությունը։ Առողջությունը շատ թույլ է։ Դու Նատաշային ոչինչ չասես։ Դու մի՛ նայիր նրա ուրախությանը. աղջկության վերջին օրերն այդպես են, իսկ ես գիտեմ, թե ինչ դրության մեջ է լինում ամեն անգամ, երբ նրանից նամակներ ենք ստանում։ Է՛հ, աստծով ամեն ինչ լավ կլինի,— եզրափակում էր նա ամեն անգամ.— նա՝ հիանալի մարդ է։

II

Նիկոլայն իր գալու առաջին օրերին լուրջ էր և անգամ տխուր։ Նրան տանջում էր այն բանը, որ ինքը շուտով միջամտելու է տնտեսության անմիտ գործերին, որոնց համար կանչված էր։ Այդ ծանրությունն իր ուսերից թոթափելու համար իր գալու երրորդ օրը նա բարկացած, առանց պատասխանելու այն հարցին, թե ո՛ւր է գնում, հոնքերը կիտած մտավ ֆլիգել — Միտենկայի մոտ և պահանջեց բոլոր հաշիվները։ Ի՞նչ բան էին այդ բոլոր հաշիվները, Նիկոլայն ավելի քիչ գիտեր, քան վախեցած ու տարակուսանքի մեջ ընկած Միտենկան։ Խոսակցությունն ու հաշվետեսությունը երկար չտևեց։ Տնտեսության վերահսկիչները, որ սպասում էին ֆլիգելի նախասրահում, երկյուղով ու բավականությամբ լսում էին, թե ինչպես սկզբում որոտում էր երիտասարդ կոմսի հետզհետե բարձրացող ձայնը, հետո նրանց ականջին հասան իրար ետևից թափվող հայհոյական սարսափելի խոսքեր։

— Ավազա՛կ, ապերախտ արարած… Շան պես կսատկեցնեմ… գողացել ես… և այլև։

Ապա այդ մարդիկ ոչ պակաս բավականությամբ ու վախով տեսան, թե ինչպես երիտասարդ կոմսը, ամբողջապես կարմրած, արյունն աչքերը կոխած, Միտենկայի օձիքը բռնած, ոտով ու ծնկով՝ մեծ ճարպկությամբ, խոսակցության հարմար միջոցին, ետևից խփելով հրեց նրան ու գոռաց. «Դո՛ւրս, սրիկա, շվաքդ այլևս չերևա այստեղ»։

Միտենկան թռավ վեց աստիճանից ու փախավ մտավ ծաղկանոցը։ (Այդ ծաղկանոցը հանցավորների փրկության հայտնի վայրն էր Օտրադնոյում։ Ինքը Միտենկան քաղաքից հարբած դառնալիս թաքնվում էր այդ ծաղկանոցում, և Օտրադնոյի բնակիչներից շատերը, որ թաքնվում էին Միտենկայից, գիտեին այդ ծաղկանոցի փրկարար ուժը)։

Միտենկայի կինը և քենիները վախեցած դեմքով գլուխները դուրս հանեցին իրենց սենյակից, ուր եռում էր մաքուր հեշտաեռը և ուր երևում էր գործակատարի բարձր անկողինը՝ ծածկված մեկդակած վերմակով, որ կարված էր մանր գույնզգույն կտորներից։

Երիտասարդ կոմսը շնչասպառ, առանց ուշ դարձնելու նրանց վրա, վճռական քայլերով անցավ նրանց մոտով ու գնաց տուն։

Կոմսուհին, որ աղջիկների միջոցով արդեն իմացել էր, թե ինչ է կատարվել ֆլիգելում, մի կողմից հանգստացավ, որ իրենց դրությունը պիտի լավանա, մյուս կողմից՝ անհանգստացավ, թե որդին ինչպես է անելու այդ բանը։ Մի քանի անգամ նա ոտների ծայրերի վրա մոտեցավ նրա սենյակի դռանն ու լսեց, թե ինչպես նա իրար ետևից ծխամորճ է ծխում։

Մյուս օրը ծեր կոմսը որդուն մի կողմ կանչեց և ամոթխած ժպիտով ասավ նրան.

— Գիտես, հոգիս, դու իզուր տաքացար։ Միտենկան ինձ ամեն ինչ պատմեց։

«Ես գիտեի,— մտածեց Նիկոլայը,— որ ես երբեք այստեղ՝ այս հիմար միջավայրում ոչինչ չեմ հասկանա»։

— Դու բարկացար, որ նա այգ 700 ռուբլին չի մուծել։ Չէ որ դա գրված է փոխանցումով, իսկ դու մյուս երեսը չես նայել։

— Հայրիկ, նա՝ սրիկա է և գող. ես գիտեմ։ Եվ ինչ որ արել եմ, արել-պրծել եմ։ Իսկ եթե դուք չեք ուզում, ես նրան ոչինչ չեմ ասի։

— Չէ, հոգիս (կոմսը նույնպես շփոթված էր։ Նա զգում էր, որ ինքը վատ կառավարիչ է եղել կնոջ կալվածի համար և մեղավոր է իր երեխաների առջև, բայց չգիտեր ինչպես ողղել այդ)։ Ոչ, ես քեզ խնդրում եմ ինքդ գործերը վարես, ես ծեր եմ, ես…

— Ոչ, հայրիկ, դուք ինձ ներեցեք, եթե ես տհաճություն եմ պատճառել ձեզ. ես ձեզնից ավելին չեմ կարող անել։

«Գրողը դրանց՝ այդ գյուղացիներով, փողերով ու փոխանցումներով հանդերձ,— մտածեց նա։— Թղթախաղի փոխանցումը ես մի ժամանակ հասկանում էի դեռ, բայց երեսի փոխանցումից ոչինչ չեմ հասկանում», ասավ նա ինքն իրեն և այդ օրվանից գործերին չխառնվեց։ Միայն մի անգամ կոմսուհին որդուն կանչեց իր մոտ, հայտնեց, որ իր մոտ գտնվում է Աննա Միխայլովնայի երկու հազարանոց մուրհակը, և հարցրեց Նիկոլային, թե նա ի՞նչ է կարծում, ինչ պետք է անել այդ մուրհակը։

— Այ թե ինչ,— պատասխանեց Նիկոլայը։— Դուք ինձ ասիք, որ դա ինձնից է կախված. ես չեմ սիրում ոչ Աննա Միխայլովնային, ոչ էլ Բորիսին, բայց նրանք մեզ բարեկամ են եղել և աղքատ են։ Ուրեմն այսպես անենք,— և նա պատռեց մուրհակը և իր այդ վարմունքով պառավ կոմսուհուն ստիպեց ուրախության արցունքներ թափել։ Սրանից հետո՝ երիտասարդ Ռոստովն այլևս չխառնվելով որևէ գործի, սկսեց անձնատուր լինել իր համար տակավին նոր զբաղմունքի՝ որսորդության, որը ծեր կոմսը մեծ չափերի էր հասցրել։

III

Ցրտերն սկսել էին արդեն, աշնան անձրևներից թրջած հողը սառչում էր վաղորդյան սառնամանիքներից. կանաչն արդեն թոշնել֊թառամել էր և վառ֊կանաչ գույնով ջոկվում էր աշնանացանի մուգ֊դեղնին տվող և անասունների տրորած ու գարնանացանի բաց֊դեղնագույն խոզաններից, որոնց արանքում դեռ երևում էին հնդկացորենի կարմիր շերտերը։ Թփերով ու ծառերով լիքը ձորակներն ու անտառները, որ օգոստոսի վերջին դեռ կանաչ կղզիներ էին թվում աշնանացանի հնձած արտերի սևին տվող դաշտերի միջև, ոսկեգույն վառ֊կարմիր կղզիներ էին դարձել վառ֊կանաչ աշնանացան արտերի արանքում։ Նապաստակներն էլ արդեն կիսով չափ մազերնին փոխել էին, աղվեսի ձագերն սկսել էին պտույտի ելնել, իսկ ջահել գայլերը շնից մեծ էին արդեն։ Որսի լավ ժամանակն էր։ Երիտասարդ տաքարյուն որսորդ Ռոստովի շներն արդեն ոչ միայն որսորդական դերի մեջ էին, այլև այնպես էին հալից ընկել, որ որսորդների ընդհանուր խորհուրդը որոշեց երեք օրով հանգիստ տալ նրանց և սեպտեմբերի 16֊ին որսի ելնել, որսն սկսելով կաղնուտից, ուր կար դեռևս գայլի անձեռնամուխ մի ընտանիք։

Այսպիսի դրության մեջ էին գործերը սեպտեմբերի 14֊ին։

Այդ ամբողջ օրը շները տանն էին. կծու ցուրտ էր, բայց երեկոյից եղանակն սկսեց մեղմանալ ու տաքանալ։ Սեպտեմբերի 15-ի առավոտյան, երբ երիտասարդ Ռոստովը խալաթը հագին լուսամուտից դուրս նայեց, նա տեսավ մի այնպիսի առավոտ, որից լավը չէր կարող լինել որսի համար. երկինքն ասես հալվում էր և հանդարտ իջնում երկրի վրա։ Միակ շարժումը, որ կար օդի մեջ, դա վերևից ներքև իջնող մառախուղի կամ մշուշի մանրագույն կաթիլների շարժումն էր։ Այգու ծառերի մերկ ճղներից կախվել էին վճիտ կաթիլներ և ընկնում էին հենց նոր թափված տերևների վրա։ Բանջարանոցի հողը, կակաչի պես պսպղուն-թաց սևին էր տալիս և քիչ հեռվում ձուլվում մշուշի աղոտ ու խոնավ քողին։ Նիկոլայը դուրս եկավ թաց և ցեխոտված պատշգամբը, զգացվում էր թառամող ծառերի և շների հոտ։ Խայտախար, լայնագավակ շունը՝ քած Միլկան, իր խոշոր սև դուրս պրծած աչքերով տիրոջը նկատելով, վեր կացավ տեղից, ձգվեց ու պառկեց նապաստակի պես, ապա հանկարծ ծուլ եղավ և սկսեց լիզել Նիկոլայի քիթն ու բեղերը։ Մյուս արագավազ շունը, ծաղկանոցի շավղից տիրոջը տեսնելով, մեջքը ծռելով՝ սրընթաց վազեց դեպի պաշտգամբ և պոչը բարձրացնելով, սկսեց քսմսվել Նիկոլայի ոտներին։

— Օ՜ հո՜յ,— լսվեց այդ ժամանակ որսորդական այն անընդօրինակելի կանչը, որն իր մեջ միացնում է և՛ ամենաթավ բասը, և՛ ամենանուրբ տենորը, ու անկյունից դուրս եկած շնապան Դանիլան, գլուխն ուկրաինացու նման բոլորաձև խուզած, ալեզարդ կնճռադեմ որսորդը, որսորդական կեռ մտրակը ձեռին և ինքնուրույնության ու դեպի ամեն ինչն ունեցած արհամարհանքի այն արտահայտությամբ, որ ունենում են միայն որսորդները։ Նա իր չերքեզական փափախը հանեց աղայի առջև և արհամարհանքով նրան նայեց։ Այդ արհամարհանքը պարոնի համար վիրավորական չէր. Նիկոլայը գիտեր, որ այդ ամեն ինչ արհամարհող և ամեն բանից բարձր կանգնած Դանիլան այնուամենայնիվ իր մարդն է և իր որսորդը։

— Դանիլա,— ասավ Նիկոլայը քաշվելով, զգալով, որ ի տես որսի այդ եղանակի, այդ շների ու որսորդի՝ ինքն արդեն համակվել է որսորդական այն անդիմադրելի զգացումով, որը մարդու մոռացնել է տալիս իր բոլոր նախկին դիտավորությունները, ինչպես սիրահարված մարդն իր սիրուհու ներկայությամբ։

— Ի՞նչ կհրամայեք, ձերդ պայծառափայլություն,— ասավ ավագ սարկավագի ձայնի նմանող խռպոտ բասը, և երկու սև փայլուն աչքեր հոնքերի տակից նայեցին լռած պարոնին։ «Հը՛, էլի չես դիմանալո՞ւ», կարծես ասում էին այդ զույգ աչքերը։

— Լավ օր է, չէ՞։ Որս քշելու, որսի ետևից վազելու, հը՞,— ասավ Նիկոլայը, Միլկայի ականջների ետևը քորելով։

Դանիլան չէր պատասխանում ու թարթում էր աչքերը։

— Առավոտ ծեգին Ուվարկային ուղարկեցի ականջ դնի,— ասավ նա թավ ձայնով վայրկենական լռությունից հետո,— ասում է՝ Օտրադնոյի անտառում գելերը ոռնում էին (այդ գայլի մասին նրանք երկուսն էլ գիտեին. այժմ այդ գայլն իր ձագերով եկել էր Օտրադնոյի անտառը, որ տնից երկու վերստի վրա էր և որը մի ոչ այնքան մեծ չեզոք ազատ տեղ էր)։

— Ուրեմն պետք է գնալ, հը՞,— ասավ Նիկոլայը։— Ուվարկայի հետ եկեք ինձ մոտ։

— Ոնց կհրամայեք։

— Առայժմ շներին չկերակրեք։

— Լսում եմ։

Հինգ րոպե անց Դանիլան և Ուվարկան կանգնած էին Նիկոլայի մեծ առանձնասենյակում։ Չնայած, որ Դանիլան հասակով մեծ չէր, բայց սենյակում այն տպավորությունն էր թողնում, ինչպես ձիուն ու արջին տեսնես հատակի վրա՝ կարասիների միջև և մարդկային կյանքի պայմաններում։ Դանիլան ինքն էլ զգում էր այդ բանը, և, ինչպես միշտ, կանգնել էր դռան մոտ, աշխատելով կամաց խոսել, չշարժվել, որպեսզի տանը մի բան չկոտրի, աշխատելով ամեն ինչ, որքան կարելի է, շուտ ասել և սենյակից լուս աշխարհ դուրս գալ։

Հարց ու փորձը վերջացնելով և Դանիլայից իմանալով, որ շները լավ են, Նիկոլայը պատվիրեց ձիերը թամբել։ Բայց հենց այն րոպեին, երբ Դանիլան ուզում էր դուրս գալ, արագ քայլերով սենյակ մտավ Նատաշան, դեռ չսանրված ու չհագնված, դայակի գլխաշորը կապած։ Պետյան ներս վազեց նրա հետ միասին։

— Դու գնո՞ւմ ես,— ասավ Նատաշան,— ես այդպես էլ գիտեի։ Սոնյան ասում էր, որ չեք գնա։ Ես գիտեմ, որ այսօր այնպիսի օր է, որ չի կարելի չգնալ։

— Գնում ենք,— ակամա ասավ Նիկոլայը, որն այժմ, որովհետև, ուզում էր լուրջ որսի ձեռնարկել, չէր կամենում Նատաշային ու Պետյային հետը վերցնել։— Գնում ենք, բայց միայն գայլեր որսալու. դու կձանձրանաս։

— Գիտես, որ դա իմ ամենամեծ բավականությունն է,— ասավ Նատաշան։— Այդ վատ է՝ ինքը գնում է, ձիերը թամբել է տվել, իսկ մեզ ոչինչ չի ասում։

— «Իզուր են արգելքները ռուսների առաջ», գնա՛նք գոչեց Պետյան։

— Չէ՞ որ հենց քեզ չի կարելի. մայրիկն ասավ, որ քեզ տանել չի կարելի,— ասավ Նիկոլայը, դիմելով Նատաշային։

— Ոչ, ես կգամ, անպատճառ կգամ,— ասավ Նատաշան կտրուկ։— Դանիլա, ասա՛, որ մեր ձիերն էլ թամբեն, թող Միխայլան էլ գա իմ շների հետ,— դարձավ նա շնապանին։

Եթե Դանիլայի համար սենյակում մնալն անպատշաճ ու ծանր բան էր, օրիորդի հետ որևէ գործ ունենալը նրան անհնարին բան էր թվում։ Նա աչքերը խոնարհեց և շտապեց դուրս գալ (կարծես այդ խոսքերն իրեն չէին վերա բերում)՝ աշխատելով հանկարծ որևէ կերպ չվնասել օրիորդին։

IV

Ծեր կոմսը, որ միշտ մեծ քանակությամբ որսորդական շներ էր պահում, այժմ այդ ամենը որդուն հանձնելով, նույն օրը, սեպտեմբերի 15-ին, ուրախ տրամադրության մեջ ինքն էլ պատրաստվում էր որսի ելնել։

Մի ժամից արդեն որսորդական ամբողջ կազմր պատշգամբի առաջ էր։ Նիկոլայը խիստ լուրջ դեմքով, որ ցույց էր տալիս, թե այժմ ժամանակը չէ դատարկ բաներով զբաղվելու, անցավ Նատաշայի ու Պետյայի մոտով, որոնք նրան ինչ-որ բան էին պատմում։ Նա դիտեց որսորդական կազմի բոլոր մասերը, առջևից ուղարկեց շների խումբն ու որսկաններին, նստեց իր շիկակարմիր Դոնեցին և իր շներին շվացնելով, կալի միջով դիմեց դեպի դաշտը, որը տանում էր Օտրադնոյի անտառի արգելված մասը։ Ծեր կոմսի ձիուն, չարաճճի կռտածին, որ կոչվում էր Վիֆլիանկա, տանում էր կոմսի ասպանդակապահ֊ձիապանը. իսկ նա ինքը՝ կոմսը, պետք է գնար եռանդակով։

Նրանք վերցրել էին 54 որսկան շուն, որոնց հետ կային 6 շնավոր ու շնապան։ Բացի պարոններից կային և 8 մարդ որս հալածողներ, նրանց ետևից վազում էին 40-ից ավելի քերծեներ, այնպես որ կոմսական շների ոհմակի հետ դաշտ դուրս եկան մոտ 130 շուն և 20 ձիավոր որսկան։

Ամեն մի շուն ճանաչում էր իր տիրոջը և գիտեր իր անունը։ Ամեն մի որսկան գիտեր իր գործը, տեղը և պաշտոնը։ Հենց որ ցանկապատից դուրս եկան, բոլորն էլ առանց խոսքի ու աղմուկի համաչափ հանդարտ քայլվածքով ցրվեցին դեպի Օտրադնոյի անտառը տանող ճանապարհն ու դաշտը։

Ձիերը դաշտում գնում էին այնպես, ինչպես մի փափուկ գորգի վրայով, երբեմն ոտները շփփացնելով անձրևաջրի լճակներում, երբ կորում֊անցնում էին ճանապարհը։ Մառախլապատ երկինքը շարունակում էր աննկատելի ու հանդարտ իջնել երկրի վրա, օդը հանգիստ էր, տաք և անաղմուկ։ Երբեմն լսվում էին — մերթ մի որսորդի սուլոց, մերթ ձիու փնչոց մերթ որսամտրակի հարված կամ իր շարքից դուրս եկած մի շան կաղկանձ։

Մի վերստաչափ հազիվ էին գնացել, երբ Ռոստովների որսախմբի դեմ՝ մշուշից, ելան ևս հինգ ձիավոր՝ իրենց շներով։ Առջևից գնում էր մի թարմ, գեղեցիկ ծերունի՝ մեծ, սպիտակ բեղերով։

— Ողջույն, քեռի,— ասավ Նիկոլայը, երբ ծերունին ձիով մոտեցավ նրան։

— Մաքուր գործ է, մա՛րշ… Այդպես էլ գիտեի,— խոսեց քեռին (դա Ռոստովների հեռավոր բարեկամն էր և ոչ հարուստ հարևանը),— այդպես էլ գիտեի, որ չես համբերի, և լավ ես արել, որ գնում ես։ Մաքուր գործ է, մա՛րշ (սրանք քեռու սիրած խոսքերն էին)։ Հենց հիմա անտառը մտի, եթե ոչ, իմ գիրչիկը հայտնեց, որ Իլագիններն իրենց խմբով Կորնիկումն են. նրանք քթիդ տակից, մաքուր գործ է, գայլերը կխլեն։

— Հենց այնտեղ էլ գնում եմ։ Հը՛, շներն իրար խառնե՞նք,— հարցրեց Նիկոլայը,— խառնե՞նք…

Որսկան շները միացան իրար և քեռին Նիկոլայի հետ կողք-կողքի ճանապարհ ընկան։ Նատաշան գլխաշորերով փաթաթված, որոնց տակից երևում էր նրա կենդանի, փայլուն աչքերով դեմքը, մոտեցավ նրանց. նրան ուղեկցում էին նրանից ետ չմնացող Պետյան, որսկան Միխայլոն և ձիապանը, որին դայակը կարգադրել էր Նատաշայից չհեռանալ։ Պետյան ինչ-որ բանի վրա ծիծաղում էր և ձիգ տալիս իր ձիու սանձը։ Նատաշան ճարպկորեն ու վստահ նստել էր իր սև Արաբչիկին և վարժ ձեռով, առանց դժվարության, վարում էր նրան։

Քեռին դժգոհությամբ նայեց Պետյային ու Նատաշային։ Նա չէր սիրում, որ երես առած երեխաները խառնվում են որսորդական լուրջ գործին։

— Բարև, քեռի՛, մենք էլ ենք գալիս,— ձայն տվեց Պետյան։

— Բարևը բարև, բայց շներին ձիու տակ չգցեք,— խստությամբ ասավ քեռին։

— Նիկոլենկա, Տրունիլան ի՜նչ հիանալի շուն է։ Ինձ ճանաչեց,— ասավ Նատաշան իր սիրած շան մասին։

«Տրունիլան, նախ՝ շուն չէ, այլ քերծե է», մտածեց Նիկոլայը և խիստ հայացքով նայեց քրոջը, աշխատելով նրան զգացնել տալ այն տարածությունը, որ այդ րոպեին պիտի բաժաներ իրենց։ Նատաշան հասկացավ այդ։

— Քեռի, դուք չկարծեք, թե մենք մեկին կխանգարենք,— ասավ Նատաշան։— Մենք մեր տեղը կկանգնենք և չենք շարժվի։

— Եվ շատ լավ կանեք կոմսուհիկս,— ասավ քեռին։— Միայն ձիուց չընկնեք,— ավելացրեց նա,— թե չէ՝ մաքուր գործ է, մա՛րշ, բանը վատ կլինի։

Օտրադնոյի անտառի առանձնամասը երևաց մոտ հարյուր սաժենի վրա և շնավարները մոտեցան նրան։ Ռոստովը քեռու հետ վերջնականապես որոշելով, թե որտեղից պետք է շները թողնել և Նատաշային ցույց տալով իր կանգնելու տեղը, որտեղից ոչ մի բան չէր կարող անցնել, ինքը ձին քշեց ձորագլուխ։

— Դե, բարեկամս, եթե մորը հանդիպես,— ասավ քեռին,— ուշքդ վրադ պահիր, հետապնդիր։

— Տեսնենք ինչպես կլինի,— պատասխանեց Ռոստովը։— Սարայ, ֆո՜ւյտ,— ձայնեց նա, դրանով պատասխանելով քեռու խոսքերին։ Սարայը ծեր, այլանդակ, որձ շուն էր, հայտնի էր նրանով, որ մենակ կռվի էր բռնվում մեծ գայլի հետ։ Բոլորը բռնեցին իրենց տեղերը։

Ծեր կոմսը, իմանալով որդու որսորդական դյուրագրգռությունը, աշխատեց չուշանալ, և շնավարները հազիվ տեղ էին հասել, երբ Իլյա Անդրեյիչը՝ ուրախ, կարմրադեմ, դողդողացող այտերով, իր սևուկներով, կառքով մոտեցավ իր դիտարանին. թեթև մուշտակը կարգի բերելով և որսորդական պարագաները կապելով, հեծավ նա իր գեր, կուշտ, խոնարհ ու լավ, իր նման ծերացած Վիլֆլյանկին։ Կառքը ձիերով ետ ուղարկեցին։ Կոմս Իլյա Անդրեյիչը, թեև հոգով որսորդ չէր, բայց որսորդական օրենքները լավ իմանալով, ձին քշեց թփերի եզրերը, որոնց մոտ նա կանգնած էր, սանձը հավաքեց ձեռը, թամբի վրա ուղղվեց, և իրեն պատրաստ զգալով, ժպտալով շուրջը նայեց։

Նրա մոտ կանգնած էր նրա սենեկապահ Սեմյոն Չեկմարը, որ մի հինավուրց, բայց ծանրաշարժ դարձած ձի նստող էր։ Չեկմարը թոկերով բռնել էր երեք քաջ գելխեղդ շներ, որոնք նույնպես գիրացել էին, ինչպես տերն ու ձին։ Շներից երկուսը պառկել էին։ Հարյուր քայլ հեռու, անտառի եզերքին կանգնել էր կոմսի մյուս ձիապան֊ասպանդակապահը — Միտկան, որ մի կատաղի ձի քշող էր և մոլի որսկան։ Կոմսը, իր վաղեմի սովորության համաձայն, որսից առաջ մի արծաթյա թաս համեմած օղի էր խմել, ակռատ էր արել և կես շիշ սիրած բորդոն վրայից խմել։

Իլյա Անդրեյիչը կերած֊խմածից մի քիչ կարմրած էր։ Նրա ջրակալած աչքերն առանձին փայլ ունեին և նա մուշտակի մեջ փաթաթված ու թամբին նստած նմանում էր մի երեխայի, որին տանում են ման ածելու։

Նիհար, այտերը ներս ընկած Չեկմարը, իր գործը կարգի բերած, նայում էր իր պարոնին, որի հետ 30 տարի ապրել էր սիրով, և տեսնելով նրա լավ տրամադրությունը, սպասում էր հաճելի զրույցի։ Մի երրորդ անձնավորություն էլ զգուշությամբ (երևում էր, որ այդպես սովորած էր) իր ձիով դուրս եկավ անտառից և կանգնեց կոմսի ետևը։ Այդ մարդը սպիտակամորուս մի ծերունի էր՝ կանացի կապոտով և բարձր գլխանոցով։ Դա ծաղրածու Նաստասիա Իվանովնան էր։

— Դե՛, Նաստասիա Իվանովնա,— շշուկով աչքով արավ նրան կոմսը.— ապա մի գազանին փախցրու, Դանիլան քեզ ցույց կտա՜։

— Ես էլ տղամարդ եմ,— ասավ Նաստասիա Իվանովնան։

— Սը՜սս…— շշնջաց կոմսը և դարձավ Սեմյոնին.— Նատալիա Իլյինիչնային տեսա՞ր,— հարցրեց նա Սեմյոնին։— Ո՞ւր է նա։

— Պյոտր Իլիչի հետ ժարովի քոլերից ետ մնացին,— ասավ Սեմյոնը ժպտալով։— Թեև կինարմատ, բայց մեծ սեր ունեն։

— Իսկ դու չես զարմանում, Սեմյոն, նրա ձի քշելու վրա… հը՞,— ասավ կոմսը.— տղամարդու պես ձի է քշում։

— Ինչպե՞ս չզարմանալ, համարձակ է, ճարպիկ։

— Իսկ Նիկոլաշան ո՞ւր է։ Լյադովի բլրի գլխի՞ն է, ի՛նչ է,— շարունակ շշնջալով հարցնում էր կոմսը։

— Այո-ս։ Նրանք լավ գիտեն, թե որտեղ պիտի կանգնել։ Այնպես լավ քշել գիտեն, որ ես ու Դանիլան մեկ-մեկ զարմանում ենք,— ասում էր Սեմյոնը, լավ իմանալով, թե ինչպես կարելի է հաճոյանալ պարոնին։

— Լա՞վ է քշում հա։ Իսկ որձ ձիու վրա ինչպե՞ս, հը։

— Կատարյալ պատկեր։ Մի քանի օր առաջ Զավարզինի քոլերից մի աղվես փախցրինք։ Նրանք սկսեցին ձին քշել խիտ անտառից, ուրի՜շ բան էր — ձին հազար ռուբլի արժի, իսկ նստողը գին չունի։ Հատը չկա՛։

— Չկա…— կրկնեց կոմսը, ըստ երևույթին ափսոսալով, որ այդպես շուտ վերջացավ Սեմյոնի խոսքը։— Չկա՞,— ասավ նա կիսամուշտակի փեշերը ետ ծալելով և քթախոտի տուփը հանելով։

— Մի քանի օր առաջ, երբ մունդիրով ու շքանշաններով պատարագից դուրս եկանք, Միխայիլ Սիդորիչը…— Սեմյոնը խոսքը կիսատ թողեց, լսելով հանդարտ օդի մեջ պարզ հնչող երկու֊երեք շան ձայն։ Նա, գլուխը թեքելով, ականջ դրեց և լուռ սաստեց կոմսին։— Գայլի ընտանիք են գտել…— շշնջաց նա,— ուղիղ Լյադովի կողմը գնացին։

Կոմսը ժպիտը դեռ դեմքին նայում էր առջևի տարածությանը և առանց քթախոտ քաշելու, տուփը բռնել էր ձեռին։ Շների հաչոցից հետո լսվեց Դանիլայի փողի թավ ձայնը, որ նշան էր, թե գայլ են հետապնդում։ Շների ոհմակը միացավ առաջին երեք շանը, և լսվում էր, թե ինչպես էին կլանչում շները, այն առանձին կլանչոցով, որ ցույց է տալիս, թե շները գայլ են հետապնդում։ Շնավարներն այլևս քիս չէին տալիս, այլ հա՛յ֊հո՛ւյ էին կանչում, և բոլոր ձայների մեջ ջոկվում էր Դանիլայի ձայնը՝ մերթ թավ, մերթ սուր ու բարակ։ Դանիլայի ձայնը կարծես լցնում էր անտառը և այնտեղից դուրս գալով՝ հնչվում էր հեռու դաշտում։

Մի քանի վայրկյան լուռ լսելով, կոմսն ու նրա ձիապանը համոզվեցին, որ շները բաժանվեցին երկու խմբի, մեկը նրանցից, որ առանձնապես կատաղի էր կլանչ-կլանչում, սկսեց հեռանալ, մյուս խումբն անցավ անտառի երկարությամբ՝ կոմսի մոտով, և այդ խմբի ետևից էլ լսվում էր Դանիլայի հա՛յ-հո՛ւյը։ Բարակների այդ երկու խմբերն էլ մեկ միանում էին, մեկ բաժանվում, բայց երկուսն էլ հեռանում էին։

Սեմյոնը շունչ քաշեց և կռացավ, որ շների թոկը կարգի բերի, որի մեջ խճճվել էր ջահել քերծեն. կոմսը նույնպես շունչ քաշեց և, նկատելով քթախոտի տուփը ձեռին է, բացեց ու մի պտղունց քթախոտ վերցրեց։ «Ետ կորի», բղավեց Սեմյոնը քերծեի վրա, որ անտառից դուրս էր եկել։ Կոմսը ցնցվեց և տուփը վայր գցեց։ Նաստասիա Իվանովնան ձիուց իջավ և տուփը վերցրեց։ Կոմսն ու Սեմյոնը նրան էին նայում։

Հանկարծ, ինչպես այդ հաճախ լինում է, որսին հետապնդողների ձայները մի ակնթարթում մոտեցան, կարծես հենց նրանց առջև էին շների հաչող բերանները և Դանիլայի հայ հույը։

Կոմսը շուրջը նայեց և աջ կողմը նկատեց Միտկային, որ աչքերը չռած իրեն էր նայում և, գլխարկը բարձրացրած, ցույց էր տալիս՝ առաջ, մյուս կողմը գնալ։

— Հեռո՛ւ,— ճչաց նա մի այնպիսի ձայնով, որը ցույց էր տալիս, թե այդ խոսքը վաղուց արդեն տանջում էր նրան դուրս գալու համար և, շները բաց թողնելով, ձին քշեց դեպի կոմսը։

Կոմսն ու Սեմյոնը անտառի փեշից դուրս եկան և իրենց ձախ կողմը տեսան մի գայլ, որը թեթև շուռ գալով, հանդարտ ոստյունով ցատկոտում էր իրենցից դեպի ձախ՝ դեպի անտառածայրի թվուտը, ուր քիչ առաջ կանգնած էին իրենք։ Գազազած շները կլանչեցին և թոկը կտրելով, ձիերի ոտների կողքով ընկան գայլի ետևից։

Գայլը վազքը մի պահ դադարեցրեց, մեծաճակատ գլուխը, կրծքի հեղձուկ ունեցողի նման, շուռ տվեց դեպի շները և, նույնպես թեթև շուռ գալով, ցատկեց մի-երկու անգամ և պոչը թափ տալով, թաքնվեց անտառածայրի թփուտում։ Հենց նույն րոպեին անտառի հակառակ ծայրից, լացի նմանող կլանչոցներով մեկը մյուսի ետևից դուրս թափվեցին շները և ոհմակով դաշտի միջով նետվեցին այն կողմը, ուր սողոսկաց-թաքնվեց գայլը։ Շների ետևից տխլի թփերը ետ գնացին և երևաց Դանիլայի շագանակագույն, քրտինքից սևացած ձին։ Նրա երկար մեջքի վրա, դեպ առաջ թեքված կուչ եկած նստել էր Դանիլան՝ առանց գլխարկի, սպիտակ խռնված մազերով, որ թափված էին կարմրատակած ու քրտնած դեմքին։

— Ու-լու լո՜ւյ…— կանչում էր նա։ Երբ նա կոմսին տեսավ, նրա աչքերը փայլատակեցին կայծակի պես։

— Վ…— գոռաց նա, բարձրացրած որսամտրակով սպառնալով կոմսին։

— Գելին փախ… ինք… սրանք էլ որսկա՜ն են,— և կարծես նեղացած, վախեցած կոմսին խոսքի չարժանացնելով, նա կոմսի դեմ ունեցած իր ամբողջ կատաղությամբ խփեց շագանակագույն յաբուի ներս ընկած թաց կողերին ու սլացավ շների ետևից։ Կոմսը պատժվածի պես կանգնել շուրջն էր նայում և աշխատում էր ժպտալով կարեկցություն առաջ բերել Սեմյոնի մեջ դեպ իրեն։ Բայց Սեմյոնն արդեն անհայտացել էր, նա թփերի մյուս կողմից ընկել էր գայլի ետևից։ Երկու կողմից նույնպես գազանին հետապնդում էին քերծեները։ Բայց գայլն անցավ թփերի միջով և ոչ մի որսորդ չկարողացավ նրան բռնել։

V

Մինչ այդ Նիկոլայ Ռոստովն իր տեղը կանգնած սպասում էր գազանին։ Որսին հետապնդողների հեռացող ու մոտեցող ձայներից, շների՝ իրեն ծանոթ հաչոցներից և շնավարների հեռացող, մոտեցող ու բարձրացող ձայներից նա զգում էր, թե ի՛նչ է կատարվում անտառի առանձնամասում։ Նա գիտեր, որ առանձնամասում կան ջահել և պառավ գայլեր, գիտեր, որ շներր բաժանվել են երկու խմբի, որ ինչ-որ կողմի վրա որս են հալածում, և զգում էր, որ ինչ-որ անհաջողություն է պատահել։ Նա ամեն վայրկյան իր կողմում սպասում էր գազանին։ Նա հազար տեսակ ենթադրություններ էր անում, թե ինչպես և ո՛ր կողմից կգա գազանը և ինքն ինչպե՛ս պիտի հալածի նրան։ Հույսը տեղի տվեց հուսահատության։ Մի քանի անգամ նա աղերսանքով դիմեց աստծուն, որ գայլը դուրս գա իր առաջ, նա աղոթում էր ջերմ ու ամոթահար զգացումով, ինչպես աղոթում են չնչին պատճառից սաստիկ հուզված մարդիկ. «Դե, քեզ համար ինչ արժի»,— ասում էր նա աստծուն, «որ այդ բանն անես ինձ համար։ Գիտեմ, դու մեծ ես, մեղք է այդ մասին քեզ խնդրել, բայց, ի սեր աստծո, այնպես արա, որ մեծ գայլն իմ դեմ գա և որպեսզի Կարայը քեռու աչքի առաջ, որ ահա նայում է այնտեղից, բռնի գազանի կոկորդից»։ Այդ կես ժամվա ընթացքում Ռոստովը հազար անգամ իր համառ, լարված ու անհանգիստ հայացքով նայեց անտառի եզերքներին, ձորի հեղեղատ լանջին և քեռու գլխարկին, որ հազիվ երևում էր թփերի ետևից՝ դեպի աջ։

«Ոչ, այդ բախտը ես չեմ ունենա», մտածում էր Ռոստովը, «իսկ ի՜նչ մեծ բան էր։ Չի լինի։ Ես բախտ չունեմ թե՛ թղթախաղում, թե՛ պատերազմում և թե՛ ամեն բանում»։ Աուստերլիցն ու Դոլոխովը պարզ, բայց արագ ցոլացին ու անցան նրա երևակայության մեջ։ «Միայն մի անգամ գոնե մեծ գայլ որսայի. էլ բան չեմ ուզում», մտածում էր նա, լարելով լսողությունն ու տեսողությունը դիտելով աջ ու ձախ և ունկնդրելով որսը հալածողների բոլոր, անգամ ամենաաննշան ձայներին։

Նա կրկին նայեց դեպի աջ և այս անգամ տեսավ, որ ամայի դաշտով մի ինչ-որ բան իր կողմն է վազում։ «Ո՛չ, դա անկարելի բան է», մտածեց Ռոստովը ծանր հոգոցով, ինչպես հոգոց է քաշում մարդ երկար սպասածը կատարվելու միջոցին։ Հասավ մեծագույն երջանկության ժամը — բայց այնպես հասարակ անաղմուկ, անփայլ, առանց մի բանով նշանակալի դառնալու։ Ռոստովն իր աչքերին չէր հավատում, և նրա այդ կասկածը տևեց մի վայրկյանից ավելի։ Գայլն առաջ էր գալիս. նա ծանրությամբ թռավ իր ճանապարհին գտնվող հեղեղատից։ Դա մի պառավ, սպիտակ մեջքով գազան էր, կուշտ կարմրավուն փորով։ Նա վազում էր առանց շտապելու, ըստ երևույթին համոզված, որ իրեն ոչ ոք չի տեսնում։ Ռոստովը շունչը պահած նայեց շներին։ Նրանք պառկոտած ու նստոտած էին, ոչ գայլն էին տեսնում, ոչ էլ բան էին հասկանում։ Ծեր Կարայը, գլուխը թեքած և դեղին ատամները շխկացնելով լու էր որոնում ետևի ազդրերում։

— Օ՜, լո՜, լո՜ւյ,— շշուկով, շրթունքներն ուռցնելով ասավ Ռոստովը։ Շներն ականջները սրած՝ ցատկեցին տեղերից։ Կարայը ազդրը քորեց վերջացրեց ու կանգնեց, ականջները խլշելով և թեթևակի թափահարելով պոչը, որից կախված էին ավելորդ բրդի կտորներ։

— Բաց թողնե՞լ թե չէ,— ասում էր ինքն իրեն Նիկոլայն այն րոպեին, երբ գայլն անտառից հեռանալով մոտենում էր իրեն։ Հանկարծ գայլի դեմքն այլափոխվեց, նա ցնցվեց, տեսնելով էլի, երևի երբեք չտեսած մարդկային այնպիսի աչքեր, որ ուղղված էին իրեն, և գլուխը թեթևակի դեպի որսորդը դարձնելով, կանգ առավ։— Ե՞տ գնամ թե՞ առաջ։ Է, միևնույն է, առաջ… երևում է,— կարծես ասավ նա ինքն իրեն և առանց ետ նայելու վազեց դեպի առաջ՝ թեթև, ազատ, բայց վճռական վազքով։

— Ու-լու-լո՜ւյ…— գոչեց Նիկոլայը կարծես ոչ սեփական ձայնով և նրա ընտիր ձին գլխապատառ, ջրափոսերի վրայով, սլացավ գայլի դեմ, է՛լ ավելի արագ առաջ նետվեցին շները։ Նիկոլայն իր ձայնը չէր լսում, չէր զգում, որ ինքն արշավում է, չէր տեսնում ո՛չ շներին, ո՛չ էլ այն տեղերը, որտեղից անցնում էր. նա տեսնում էր միայն գայլին, որ իր վազքն արագացնելով, առանց ուղղությունը փոխելու, վազում էր ձորակով։ Շներից առաջինը գազանին մոտեցավ խայտախար, լայնագավակ Միլկան։ Մի քիչ էլ, մի քիչ էլ…. և ահա նա հասավ գազանին։ Բայց գայլը փոքր-ինչ խեթ նայեց նրան, և Միլկան փոխանակ հարձակվելու, ինչպես այդ միշտ անում էր նա, հանկարծ, պոչը բարձրացնելով, սկսեց հենվել առաջին ոտներին։

— Ու֊լոլ֊լո՜ւ…— գոռում էր Նիկոլայը։

Կարմիր Լյուբիմը ցատկեց Միլկայի ետևից, սրընթաց նետվեց գայլի վրա և բռնեց ետի ոտների ազդրերից, բայց նույն վայրկյանին վախեցած մյուս կողմ թռավ։ Գայլը նստեց, ատամները կափկափեց և կրկին վեր կենալով, առաջ վազեց, շները նրան հետևում էին մի երկու արշինի վրա, բայց չէին մոտենում։

«Փախչելու է։ Ոչ, դա անհնարին է», մտածեց Նիկոլայը, շարունակելով ճչալ իր խռպոտած ձայնով։

— Կարա՛յ ու֊լու֊լո՜ւ,— կանչում էր նա, աչքերով որոնելով ծեր քերծեին, որ իր միակ հույսն էր։ Կարայն իր բոլոր ծեր ուժերը լարած, ձգված, որքան կարելի էր, աչքերը գայլին հառած, դժվարությամբ վազում էր գայլից հեռու, ցանկանալով կտրել նրա առաջը։ Բայց գայլի արագ վազքից և շան դանդաղ ոստյուններից նկատվում էր, որ Կարայի հաշիվը սխալ էր։ Նիկոլայն արդեն իր առջև մոտիկ տեսնում էր այն անտառը, ուր հասնելով, գայլը պիտի չքանար հավանորեն։ Աոջևում երևացին շներ և մի որսորդ, որ ձին քշում էր համարյա թե գայլի դեմ։ Դեռ հույս կար։ Նիկոլային անծանոթ մի ջահել մուգ շագանակագույն երկար քերծե, երևի օտար ոհմակից, առջևից շեշտակի թռավ դեպի գայլը և գրեթե գետին գցեց նրան։ Գայլն արագությամբ, որ հազիվ կարելի էր սպասել, բարձրացավ տեղից ու հարձակվեց դեպի շագանակագույն քերծեն, ատամները շխկացնելով, և քերծեն արնաշաղախ, կողքը պատռված, սաստիկ կլանչոցով ընկավ, գլուխը հողի մեջ թաղելով։

— Կարայուշկա՜։ Սիրելի՜ս, հասի՜ր…— լաց էր լինում Նիկոլայը։

Ազդրերից կախ ընկած ավելորդ բրդերով այդ ծեր քերծեն շնորհիվ կատարված միջադեպի, գալի ճանապարհը կտրելով, արդեն հինգ քայլ էր մնում, որ նրան հասներ։ Վտանգն զգալով կարծես, գայլն աչքերը խեթեց Կարայի վրա և պոչն ավելի ևս ոտների արանքը կոխելով, ավելի արագացրեց վազքը։ Բայց այդ միջոցին Նիկոլայը նկատեց, որ Կարային ինչ-որ բան պատահեց, նա մի ակնթարթում գայլի շալակն ելավ և նրա հետ միասին գլուխկոնծի տալով, ընկավ առջևի ջրափոսը։

Այն րոպեին, երբ Նիկոլայը ջրի փոսում տեսավ գայլի հետ թավալվող շներին, որոնց տակից երևում էր գայլի սպիտակավուն բուրդը, նրա ձգված ետևի ոտը և, կուչ ածած ականջներով, վախեցած ու շնչասպառ գլուխը (Կարայը բռնել էր նրա բկից), այդ րոպեն — ամենաերջանկագույն րոպեն էր Նիկոլայի կյանքում։ Նա արդեն թամբից թռնել էր, որ ցած իջնի ու գայլին սպանի, երբ հանկարծ շների այդ խմբի միջից գայլը գլուխը դուրս հանեց, և ապա առաջին ոտները դրեց փոսի եզրին։ Գայլն ատամները կափկափեց (Կարայը թողել էր նրա բուկը) ետևի ոտներով դուրս թռավ փոսից և, պոչը կուչ ածած, նորից շներից բաժանվելով, առաջ անցավ։ Կարայը ցցված բիզ-բիզ մազերով, ըստ երևույթին, վնասված կամ վիրավորված, դժվարությամբ դուրս եկավ փոսից։

— Տեր աստված, այս ինչո՞ւ այսպես եղավ,— հուսահատությամբ բացականչեց Նիկոլայը։

Քեռու որսկանը մյուս կողմից սրարշավ դուրս եկավ գայլի դեմ, և շները կրկին կանգնեցրին նրան։ Նորից շրջապատեցին։

Նիկոլայը, նրա ձիապանը, քեռին ու նրա որսկանը պտտվում էին գայլի շուրջը, ու֊լու֊լու կանչում, գոռում, ամեն վայրկյան պատրաստվելով իջնել, երբ գայլը նստում էր ետի ոտների վրա, և ամեն անգամ առաջ վազելով, երբ գայլն իրեն թափահարելով վազում էր դեպի անտառի արգելված մասը, որ պիտի փրկեր նրան։

Այս հետապնդումի դեռ սկզբին Դանիլան, ու֊լու-լո՜ւ֊ն լսելով՝ դուրս եկավ անտառի պռունկը։ Նա տեսավ, թե Կարայն ինչպես բռնեց գայլին, ուստի և ձին կանգնեցրեց, կարծելով թե ամեն բան վերջացած է։ Բայց երբ որսորդները ձիերից չիջան, գայլն իրեն թափահարեց և նորից պո՜ւկ։ Այդ ժամանակ Դանիլան իր շագանակագույն ձին բաց թողեց ոչ թե դեպի գայլը, այլ ուղիղ դեպի արգելված անտառամասը այնպե՛ս, ինչպես Կարայը, որ ուզում էր կտրել գազանի առաջը։ Շնորհիվ այդ ուղղության, նա գայլին մոտեցավ հենց այն միջոցին, երբ քեռու շները երկրորդ անգամ կանգնեցրին նրան։

Դանիլան արշավում էր անխոս, մերկացրած դաշույնը ձախ ձեռում բռնած և իր երկար մտրակով, որպես խուրձ ծեծելու շղթայով, խփում էր գայլի սեղմված կողերին։

Նիկոլայը Դանիլային չտեսավ ու չլսեց մինչև այն ժամանակ, երբ հենց իր կողքին ծանր հևալով չխորդաց շագանակագույնը, և նա լսեց մարմնի անկման ձայն և այդ միջոցին տեսավ, որ Դանիլան արդեն պառկած էր շների մեջ՝ գայլի ետևը, ու աշխատում էր նրա ականջներից բռնել։ Այժմ թե՛ շների, թե՛ որսորդների և թե՛ իր՝ գայլի համար, ակներև էր, որ ամեն ինչ վերջացած է։ Գազանն ականջները վախից կուչ ածած, աշխատում էր բարձրանալ, բայց շները չորս կողմից կիպ շրջապատել էին նրան։ Դանիլան, ընկած տեղից ելնելով, մի քայլ արավ և ամբողջ ծանրությամբ, կարծես պառկում էր հանգստանալու, ընկավ գայլի վրա ու բռնեց նրա ականջներից։ Նիկոլայն ուզեց սուրը խրել գայլի փորը, բայց Դանիլան շշնջաց.— հարկավոր չէ, կսարքենք,— և, դիրքը փոխելով, ոտը դրեց գայլի վզին։ Գայլի երախը փայտ դրին, կապեցին, կարծես սանձելով, ոտները թոկով կապկպեցին, և Դանիլան երկու անգամ գայլին շուռ ու մուռ տվեց։

Բոլորը երջանիկ, հոգնատանջ դեմքերով գայլը գցեցին փնչացնող ու խրտնող ձիու վրա և գայլի դեմ մռռացող ու վնգստացող շների ուղեկցությամբ տարան նրան այն տեղը, ուր բոլորը պետք է հավաքվեին։ Բոլորը մոտեցան և սկսեցին նայել գայլին, որն իր մեծաճակատ գլուխը կախ գցած, փայտը բերնին, խոշոր ապակեփայլ աչքերով նայում էր իրեն շրջապատող շների ու մարդկանց այդ բազմության։ Երբ նրան ձեռ էին տալիս, նա կապած ոտները ցնցելով, վայրագորեն և դրա հետ միաժամանակ հանդարտ նայում էր բոլորին։ Կոմս Իլյա Անդրեյիչը նույնպես եկավ և ձեռ տվեց գայլին։

— Օ՜, ինչ մե՜ծն է,— ասավ նա։— Մեծ է, հը՞,— հարցրեց նա Դանիլային, որ կանգնած էր մոտը։

— Մեծ է, ձերդ պայծառափայլություն,— ասավ Դանիլան, շտապ գլխարկը հանելով։

Կոմսը հիշեց անփութորեն բաց թողած գայլին և իր ընդհարումը Դանիլայի հետ։

— Բայց դու բարկացած ես, բարեկամս,— ասավ կոմսը։

Դանիլան ոչինչ չասավ. նա միայն ամոթխածությամբ ժպտաց մանկական-հեզ և դուրեկան ժպիտով։

VI

Ծեր կոմսը գնաց տուն, Նատաշան ու Պետյան խոստացան իսկույն ևեթ վերադառնալ։ Որսը շարունակվեց, որովհետև, դեռ վաղ էր։ Կեսօրին շներին թողին ջահել խիտ անտառով ծածկված ձորը՝ հանգստանալու։ Նիկոլայը, հնձած արտում կանգնած, տեսնում էր իր բոլոր որսկաններին։

Նիկոլայի դիմաց կանաչուտ կար. այնտեղ տխլի ծառի տակ, փոսի մեջ մենակ կանգնել էր նրա որսկաններից մեկը։ Շներին հենց նոր թողել էին հանգստի, երբ Նիկոլայը լսեց իրեն ծանոթ Վոլտորնա շան ձայնը, որ ինչ-որ բանի ետևից էր ընկել։ Մյուս շները միացան նրան և, մերթ լուռ, մերթ կլանչելով, սկսեցին իրենց հետապնդումը։ Մի րոպե անց անտառի առանձնամասից աղվեսին վերաբերող ձայներ լսեցին, և շների ամբողջ ոհմակը Նիկոլայի մոտից պուկ գալով ու գետակն անցնելով վազեց կանաչուտի ուղղությամբ։

Նիկոլայը տեսավ թփոտ ձորի պռունկներով արշավող կարմիր գլխարկով բարակապաններին, տեսավ նույնիսկ շներին, և վայրկյան առ վայրկյան սպասում էր, որ այն կողմը, կանաչուտում կերևա աղվեսը։

Փոսում կանգնած որսկանը շարժվեց ու շներին բաց թողեց, և Նիկոլայն այդ րոպեին տեսավ մի կարմրավուն, կարճլիկ, տարօրինակ աղվես, որ բրդոտ պոչը ցցած, շտապ վազում էր կանաչուտով։ Շները քիչ էր մնում ետևից հասնեին։ Ահա և մոտեցան, ու աղվեսն սկսեց նրանց արանքում պտույտ գալ, հետզհետե արագացնելով այդ պտույտները, բրդոտ պոչն իր շուրջը պտտելով։ Այդ միջոցին մեկի սպիտակ շունը վրա պրծավ, նրան հետևեց մի սև շուն, և ապա ամեն ինչ իրար խառնվեց, շները ջոկ-ջոկ՝ իրենց ետևները ցցած, աստղաձև շրջապատեցին աղվեսին։ Սրարշավ եկան, շներին մոտեցան երկու որսկան, մեկը կարմիր գլխարկով, մյուսը՝ օտարը՝ կանաչ կաֆտանով։

«Սա ի՞նչ բան է», մտածեց Նիկոլայը. «Այդ որսկանը որտեղի՞ց հայտնվեց։ Դա քեռու որսկանը չի»։

Որսկաններն աղվեսը խլեցին և երկար ժամանակ առանց նրան ձիուն կապելու, մնացին ոտքի վրա։ Նրանց մոտ սանձակապերով կանգնած էին թամբած ձիերը, իսկ շները պառկէլ էին։ Որսկանները ձեռներնին թափահարելով ինչ-որ բան էին անում աղվեսի գլխին։ Քիչ հետո այնտեղից լսվեց փողի ձայն — կռվի պայմանական ազդանշան։

— Դա Իլագինների որսկանն է, մեր Իվանի հետ կռվում է,— ասավ Նիկոլայի ձիապանը։

Նիկոլայը ձիապանին ուղարկեց քրոջն ու Պետյային իր մոտ կանչելու, իսկ ինքն շտապեց այնտեղ, ուր շնապանները հավաքում էին շներին։ Որսկաններից մի քանիսը վազում էին կռվի տեղը։

Նիկոլայը ձիուց իջավ և կանգնեց մոտեցող Նատաշայի ու Պետյայի շների մոտ, սպասելով տեղեկության, թե բանն ինչով կվերջանա։ Կռվող որսկանը ձիով, աղվեսը թամբից կապած անտառի պռնկից եկավ դեպի Նիկոլայը։ Նա դեռ հեռվից գլխարկը հանեց և սկսեց հարգալիր խոսել. բայց նա գունատ էր, շնչում էր հազիվհազ և դեմքը չարություն էր արտահայտում։ Նրա աչքը կապտած էր, բայց նա, հավանորեն, այդ չէր իմանում։

— Այդ ի՞նչ էիք անում այնտեղ,— հարցրեց Նիկոլայը։

— Ոնց չէ, մեր շների որսը նա ուզում է վերցնել։ Ախր չէ որ իմ քածը բռնեց։ Գնա՛ գանգատ արա։ Աղվեսն ուզում է խլի։ Իսկ ես նրան աղվես ցույց տվի։ Աղվեսը ա՛յ հրես գավակին։ Հը՛, էս էլ չե՞ս ուզում…— ասում էր որսկանը դաշույնը ցույց տալով և, հավանորեն, երևակայելով, թե տակավին թշնամու հետ է խոսում։

Նիկոլայը, որսկանի հետ չխոսելով, քրոջն ու Պետյային խնդրեց սպասել, և ինքը գնաց այնտեղ, ուր տեղի էր ունեցել այդ իլագինյան կռվապատճառ որսը։

Հաղթող որսկանը գնաց միացավ որսկանների խմբին և այնտեղ, համակրող հետաքրքիրներով շրջապատված, պատմեց իր սխրագործությունը։

Բանն այն էր, որ Իլագինը, որի հետ Ռոստովները դատ ու վեճ ունեին, որս էր անում սովորաբար Ռոստովներին պատկանող տեղերում, և այժմ, կարծես դիտմամբ, կարգադրել էր մոտենալ անտաոի այն առանձնամասին, ուր որս էին անում Ռոստովները, և նույնիսկ թույլատրել էր, որ իր որսկանն ուրիշի շներով անի որսը։

Նիկոլայն Իլագինին երբեք չէր տեսել, բայց, ինչպես միշտ, իր դատողությունների և զգացումների մեջ միջին ճանապարհ չճանաչելով, և լսած լինելով այդ կալվածատիրոջ վայրագ ու ինքնակամ բնավորության մասին, ամբողջ հոգով ատում էր նրան ու նրան համարում էր ամենակատաղի թշնամին։ Նա այժմ հուզված֊գրգռված, մտրակը ձեռին սեղմած գնում էր նրա մոտ, միանգամայն պատրաստ ամենավճռական ու վտանգավոր գործողություն սկսելու իր թշնամու դեմ։

Հազիվ նա անցել էր անտառի ներս ընկած մասը, երբ տեսավ իր դեմն եկող գեղեցիկ սև ձի հեծած, կուղբի կարտուզով հաստլիկ պարոնին՝ երկու ձիապանի ուղեկցությամբ։

Թշնամու փոխարեն Նիկոլայը՝ հանձին Իլագինի՝ տեսավ մի վայելչատես, բարեկիրթ պարոնի, որ առանձին ցանկություն ուներ երիտասսւրդ կոմսին ծանոթանալու։ Մոտենալով Ռոստովին, Իլագինը գլխարկը քիչ բարձրացրեց ու ասավ, թե շատ ցավում է կատարված դեպքի համար, թե կկարգադրի որսկանին պատժել, որ իրեն թույլ է տվել հետապնդել օտար շների որսը, ու կոմսին խնդրում է ծանոթանալ և որսի համար առաջարկում է իր տեղերը։

Նատաշան, երկյուղ կրելով, որ եղբայրը կարող է որեէ վատ բան անել, հուզված՝ ձին քշում էր նրա ետևից։ Տեսնելով, որ թշնամիները բարյացակամ բարևեցին իրար, նա մոտեցավ նրանց։ Իլագինն այս անգամ գլխարկն ավելի վեր բարձրացրեց Նատաշայի առջև ու հաճելի ժպիտով նկատեց, որ կոմսուհին դեպի որսորդությունն ունեցած իր սիրով ու իր գեղեցկությամբ նման է Դիանային, և որ կոմսուհու մասին ինքը շատ է լսել։

Իլագինն, իր որսկանի հանցանքը հարթած լինելու համար, թախանձագին խնդրեց Ռոստովին գալ իր որսատեղը, այն գտնվում էր մի վերստի վրա, որ պահել էր իր համար և որը, նրա ասելով, նապաստակներով լիքն էր։ Նիկոլայը համաձայնեց, և կրկնապատկված որսախումբն առաջ շարժվեց։

Իլագինի որսատեղը գնալու համար պետք էր անցնել դաշտերով։ Որսկանները հավաքվեցին։ Տերերը գնում էին միասին. Քեռին, Ռոստովը, Իլագինը գաղտուկ նայում էին միմյանց շներին, աշխատելով, որ այդ ոչ ոք չնկատի, ու անհանգիստ այդ շների միջև ախոյաններ էին փնտրում իրենց շներին։

Իլագինի ոհմակում իր գեղեցկությամբ Ռոստովին առանձնապես զարմացրեց մի փոքրիկ, պողպատյա մկաններով, սուր դնչով և դուրս ընկած աչքերով, կարմրախայտ քած շուն։ Նա լսել էր, որ Իլագինը ժիր, կրակոտ շներ ունի, և ահա հանձին այդ գեղեցիկ շան տեսնում էր Միլկայի ախոյանը։

Այդ տարվա բերքի մասին սկսված հանդարտ խոսակցության միջոցին (որ սկսել էր Իլագինը) Նիկոլայը ցույց տվեց նրան իր կարմրախայտ քած շունը։

— Լա՜վ շուն է,— ասավ նա անփույթ եղանակով։— Ժի՞ր է։

— Սա՞։ Այո, սա ընտիր շուն է, լավ բռնում է,— անտարբեր ձայնով ասավ Իլագինն իր կարմրախայտ Երզայի մասին, որի համար նա մի տարի առաջ հարևանին տվել էր երեք ճորտ ընտանիք։— Ուրեմն, կոմս, ձեր բերքն էլ լավ չի եղե՞լ,— շարունակեց նա սկսած խոսակցությունը։ Եվ քաղաք ավարություն համարելով երիտասարդ կոմսին փոխհատույց լինել, Իլագինը նայեց նրա շներին և ընտրեց Միլկային, որ աչքի ընկավ իր լայն մեջքի ու գավակի շնորհիվ։

— Լա՜վ շուն է այս սևախալը, լա՜վն է,— ասավ նա։

— Այո, ոչի՜նչ, վազ տալիս է,— ասավ Նիկոլայը։ «Հիմա դաշտով մի մեծ նապաստակ վազեր, որ ես քեզ ցույց տայի, թե սա ինչ շուն է», մտածեց նա և դառնալով իր ձիապանին, ասավ, թե մի ռուբլի կտա նրան, ով մի պառկած նապաստակ գտնի։

— Ես չեմ հասկանում,— շարունակեց Իլագինը,— թե ինչպես ուրիշ որսորդներ նախանձում են միմյանց որսի ու շների համար։ Ես, կոմս, իմ մասին պիտի ասեմ, որ ինձ ուրախացնում է, գիտե՞ք ինչը, ա՛յ այսպես խմբով ճանապարհ գնալը… սրանից էլ լավ բան (նա կրկին կուղբի գլխարկը հանեց Նատաշայի առջև), իսկ ինձ համար միևնույն է, թե որքան մորթի կլինի։

— Դե, իհարկե՛։

— Ինձ համար նույնպես ամոթանք չէ, երբ ուրիշի շունը որս է գտնում, իսկ իմը՝ ոչ, իմն այն է՝ դիտել ու սքանչանալ, թե ինչպես է որսը հետապնդվում, այնպես չէ՞, կոմս։ Դրա համար էլ ես…

— Է՛յ, հասիր,— լսվեց այդ ժամանակ շնապաններից մեկի երկարաձիգ ձայնը։ Նա կանգնած էր հնձած արտի կիսաթմբի վրա, մտրակը բարձրացրած, մի անգամ էլ նա կրկնեց երկարաձիգ,— Հասի՛ր դրան, հասի՛ր (այդ կանչը և բարձրացրած մտրակը նշանակում էին, որ նա իր առջև պառկած նապաստակ էր տեսել)։

— Ա՜, կարծես բան է գտել,— անփութորեն նկատեց Իլագինը։— Կուզեք, կոմս, շները բաց թողնենք։

— Այո, պետք է մոտենալ… կուզեք միասի՞ն,— պատասխանեց Նիկոլայը, նայելով Երզային և քեռու կարմիր Ռուգային, իր շան երկու ախոյաններին, որոնց հետ նա ոչ մի անգամ չէր փորձել իր շներին։ «Բայց վա՛յ թե իմ Միլկայի հոգին հանեն», մտածում էր նա քեռու և Իլագինի հետ դեպի նապաստակը գնալով։

— Մե՞ծ է,— հարցրեց Իլագինը, մոտենալով նապաստակ գտնող որսկանին և ոչ առանց հուզմունքի շուրջը նայելով, Երզային շվացրեց։

— Իսկ դո՞ւք, Միխայիլ Նիկանորիչ,— դիմեց նա քեռուն։

Քեռին առաջ էր գնում հոնքերը կիտած։

— Էլ ես ուր եմ խառնվում, ձերն է,— մաքուր գործ է, մարշ։ Ձեր շներին մի֊մի գյուղ եք տվել, հազարանոցներ են, դուք ձերը փորձեցեք, իսկ ես կնայեմ։

— Ռուգա՜յ, բռնի՛, բռնի՛,— կանչեց նա։— Ռուգայուշկա,— ավելացրեց նա, այդ նվազական անունով ակամա արտահայտելով իր քնքշությունն ու հույսը, որ դրել էր այդ կարմիր քերծեի վրա։ Նատաշան նկատեց և զգաց այդ երկու ծերերի ու իր եղբոր թաքցրած հուզմունքը և ինքն էլ հուզվեց։

Որսկանը մտրակը բարձրացրած կանգնած էր կիսաբլբի վրա, պարոնները քայլընթաց մոտեցան նրան, շները, որ քայլում էին դեմ ու դեմ, բավական հեոու, խոտորեցին ճանապարհը՝ նապաստակի հակառակ կողմը, որսկանները (ոչ պարոնները) նույնպես հեռանում էին։ Բոլորը շարժվեցին դանդաղ ու հանդարտ։

— Գլուխը ո՞ր կողմն է արած,— հարցրեց Նիկոլայը հարյուր քայլի վրա մոտենալով որսը նկատող որսկանին։

Որսկանը դեռ չէր պատասխանել, երբ նապաստակը, կանխազգալով վաղվա առավոտի սառնամանիքը, վեր թռավ պառկած տեղից։ Քերծեների ոհմակը խմբով, ոռնոցով, լեռն ի վար ընկավ նապաստակի ետևից։ Թոկերով չկապված բարակներն ամեն կողմից ընկան քերծեների վրա ու նապաստակի ետևից։ Դանդաղորեն շարժվող այդ բոլոր որսկանները, բարակապանները, «կանգնի՛» գոչյունով, բարակների առաջը կտրելով, «հայ-հո՜ւյ» կանչելով և շներին քիս տալով, վազում էին դաշտի միջով։ Հանդարտ Իլագինը, Նիկոլայը, Նատաշան ու քեռին, իրենք էլ չիմանալով ո՛ւր և ինչպե՛ս, թռչում էին ձիով, տեսնելով միայն շներին ու նապաստակին, և վախենալով, որ կարող են գեթ մի ակնթարթ աչքաթող անել հետապնդումը։ Նապաստակը մեծ էր ու ժիր։ Վեր թռչելով, նա իսկույն չվազեց, այլ ականջները խլշեց՝ ամեն կողմից եկող կանչերն ու ոտնաձայները լսելու։ Նա, առանց շտապելու, մոտ տասն անգամ ցատկեց, թույլ տալով, որ շները մոտենան իրեն, և վերջապես մի ուղղություն ընտրելով ու վտանգը գիտակցելով, ականջները կպցրեց վզին ու սլացավ։ Նա պառկած էր ծղոտների վրա, բայց առաջը կանաչ էր և մի քիչ ճահճոտ։ Նապաստակին նկատած երկու շունը, որ ամենից մոտիկ էին, ամենից առաջ էլ ընկան նապաստակի ետևից, բայց նրանք մի փոքր տեղ հազիվ էին անցել, երբ Իլագինի կարմրախայտ Երզան դուրս թռավ նրանց ետևից ու նապաստակի պոչը նշան բռնած, սկսեց սոսկալի արագությամբ հետապնդել նրան, և, կարծելով թե այդ պոչը բռնել է արդեն, թավալգլոր ընկավ գետնին։ Նապաստակը մեջքն ուռցրեց և էլ ավելի արագությամբ առաջ նետվեց։ Երզայի ետևից երևաց լայնագավակ սևախալ Միլկան ու արագ վազելով հասնում էր նապաստակին։

— Միլուշկա՛, սիրելի՛ս,— լսվեց Նիկոլայի հաղթական ձայնը։ Թվում էր, թե Միլկան իսկույն կհասնի և կբռնի նապաստակին, բայց նա հասավ ու առաջ անցավ։ Նապաստակը նստեց։ Կրկին վրա հասավ գեղեցիկ Երզան և դունչը մոտեցրեց նապաստակի հենց պոչին, աշխատելով կարծես, որ չսխալվի ու ետևի ազդրից բռնի։

— Երզանկա, սիրելիս,— լսվեց Իլագինի լալկան, փոխված ձայնը։ Երզան նրա աղերսը չլսեց։ Հենց այն րոպեին, երբ արդեն սպասվում էր, թե ահա նապաստակին կբռնի, նա սլկվեց և ընկավ խոզանի ու կանաչուտի միջակը։ Եվ Երզան ու Միլկան, ինչպես կառքի լծած զույգ ձիեր, հավասարվեցին ու սկսեցին հասնել նապաստակին. միջակն օգնեց նապաստակին, շներն այնքան արագ չէին մոտենում։— Ռուգա՜յ* Ռուգայուշկա։ Մաքուր գործ է, մա՛րշ,— լսվեց այդ ժամանակ մի ուրիշ ձայն ևս, և քեռու կարմիր սապատավոր քերծե Ռուգայը, ձգվելով ու մեջքն ուռցնելով, հավասարվեց առաջին երկու շանը, ապա առաջեց նրանց, սաստիկ արագությամբ թռավ նապաստակի գլխի վրայից, դուրս բերեց նրան միջակից դեպի ճահճուտը, մի անգամ ևս, ծնկահար ցեխի միջով, արագությամբ առաջ նետվեց, և մեկ էլ այն տեսան, թե ինչպես նա թավագլո, մեջքը ցեխոտելով, գլորվեց նապաստակի հետ միասին։ Շներն աստղաձև շրջապատեցին նրան։ Մի րոպեից բոլորն արդեն կանգնած էին խմբված շների մոտ։ Միայն երջանիկ քեռին իջավ ձիուց և նապաստակի ետևի թաթերը կտրեց։ Ապա նապաստակին թափ տալով, որ արյունը քամվի, նա հանգիստ աչք ածեց շուրջն ու սկսեց խոսել, ինքն էլ չիմանալով ի՛նչ և ո՛ւմ հետ.— Այ, սա հասկանում եմ, կեցցե, մա՛րշ… ա՛յ շունը… ա՛յ թե հաղթե՛ց բոլորին, և՛ հազարանոցներին, և՛ մանեթանոցներին — մա՛րշ,— խոսում էր նա շնչասպառ, կատաղությամբ շուրջը նայելով, կարծես մեկին հայհոյելով, կարծես բոլորն էլ նրա թշնամիներն էին, բոլորն էլ վիրավորել էին իրեն, և միայն այժմ վերջապես իրեն հաջողվեց արդարանալ։— Ահա՛ քեզ և հազարանոցներ — մաքուր գործ է, մարշ։

— Ռուգայ, ա՛ռ թաթերը,— ասավ նա նապաստակի կտրած ցեխոտ թաթը շանը գցելով,— արժանի ես, մաքուր գործ է, մա՛րշ։

— Նա թուլացել է. երեք անգամ մենակ ընկավ որսի ետևից,— ասում էր Նիկոլայը նույնպես ոչ ոքին չլսելով ու հոգ չտանելով՝ իրեն լսո՞ւմ են, թե ոչ։

— Է, դա ի՜նչ բան է որ, առաջը կտրելը,— ասում էր Իլագինի ձիապանը։

— Այո, երբ որսը ճանապարհը խոտորում է, այդ ժամանակ ամեն մի թազի կարող է բռնել,— ասում էր նույն այդ ժամանակ Իլագինը՝ վազքից ու հուզմունքից կարմրած դեմքով։ Միևնույն ժամանակ Նատաշան էլ, շնչակտուր, ուրախությունից ու հիացմունքից այնպես էր ծղրտում, որ մարդու, ականջներում ձայն էր տալիս։ Նա իր այդ ծղրտոցով արտահայտում էր այն, ինչ արտահայտում էին մյուս որսկաններն իրենց միահամուռ զրույցով։ Եվ ծղրտոցն այնքան օտարոտի էր, որ Նատաշան ինքը կամաչեր այդ վայրենի ծղրտոցից և բոլորը կզարմանային, եթե դա լիներ մի ուրիշ ժամանակ։ Քեռին ինքը ժրորեն ու ճարպկությամբ նապաստակը կապեց ձիու թամբից, կախ գցեց գավակի վրայով, այսպիսով կարծես կշտամբելով բոլորին, և ընդունելով մի այնպիսի տեսք, որ ասես ոչ ոքի հետ խոսել անգամ չի ուզում, հեծավ իր բաց-շագանակագույն ձին ու առաջ անցավ։ Բոլորը, բացի նրանից, տխուր ու վիրավորված, ցրվեցին և միայն բավական անց կարողացան վերականգնել իրենց նախկին կեղծ սառնասրտությունը։ Դեռ երկար նայում էին նրանք կարմիր Ռուգային, որ ցեխոտված սապատավոր մեջքով, վզի շղթան չխկացնելով, հաղթողի հանգիստ տեսքով գնում էր քեռու ձիու ոտների ետևից։

«Ես էլ մի այնպիսի շուն եմ, ինչ որ սրանք բոլորը, երբ բանը դեռ որսին չի վերաբերում։ Իսկ երբ որս է՝ արդեն հեռո՜ւ կաց»։ Նիկոլային թվում էր, թե շան տեսքն այդ է ասում։

Երբ բավական անց, քեռին մոտեցավ Նիկոլային և խոսեց նրա հետ, Նիկոլայն իրեն շոյված զգաց, որ քեռին, այն բոլորից ինչ կատարվեց, դեռ արժանի է համարում հետը խոսել։

VII

Երեկոյան դեմ, երբ Իլագինը Նիկոլային հրաժեշտ տվեց, Նիկոլայն այդ ժամանակ տնից այնքան հեռու էր գտնվում, որ ընդունեց քեռու առաջարկը՝ որսը թողնել և գիշերել քեռու տանը, նրա Միխայլովկա գյուղում։

— Իսկ եթե գայիք ինձ մոտ, մաքուր գործ է, մա՛րշ,— ասավ քեռին,— ավելի լավ կլիներ։— Տեսնում եք, եղանակը խոնավ է,— ասում էր քեռին,— մի քիչ կհանգստանայիք, իսկ փոքրիկ կոմսուհուն կտանեին եռանդակով։

Քեռու առաջարկն ընդունվեց. որսկան ուղարկեցին Օտրադնոյե՝ կառք բերելու, իսկ Նիկոլայը, Նատաշան և Պետյան միասին գնացին քեռու տունը։

Տան ծառայողներից հինգ հոգի, մեծ ու փոքր, դուրս թափվեցին շքամուտքը՝ պարոնին դիմավորելու։ Տասնյակ կանայք՝ պառավ, հասակավոր ու ջահել, գլուխները դուրս հանեցին ետին պատշգամբից՝ մոտեցող որսկաններին դիտելու։ Նատաշային, իբրև աղջիկ-պարոնի ձիու վրա տեսնելով, քեռու ճորտերի հետաքրքրությունն այնտեղ հասավ, որ շատերը, նրա ներկայությունից չքաշվելով, մոտեցան նրան, նայեցին նրա աչքերին և հենց նրա առջև սկսեցին դիտողություններ անել նրա մասին, իբրև մի ցուցանքի, որ մարդ չի և չի կարող լսել ու հասկանալ այն, ինչ ասում են իր մասին։

— Արինկա, մի տես ո՜նց է կողքանց նստել։ Ինքը նստել է, իսկ փեշերը գնում-գալիս են… Տե՛ս, փչելու բան էլ կա։

— Ոյ, հողն իմ գլխին, դանակ էլ ունի…

— Տե՜ս թուրքի աղջկան։

— Էդ ո՜նց է որ գլխկոնծի չես տվել,— ասավ այդ կանանցից ամենահամարձակը, արդեն ուղիղ Նատաշային դիմելով։

Իր փայտաշեն, այգով շրջապատված տան մուտքի առջև քեռին ձիուց իջնելով և իր տանու մարդկանց նայելով, հրամայողաբար պատվիրեց, որ ավելորդ մարդիկ հեռանան և որ ամեն պատրաստություն տեսնվի՝ հյուրերին ու որսախմբին ընդունելու համար։

Բոլորն իսկույն վազեցին այս ու այն կողմ։ Քեռին Նատաշային իջեցրեց ձիուց և ձեռից բռնած առաջնորդեց պատշգամբի տախտակե խարխուլ աստիճաններով։ Տունը, որի գերանակապ պատերն անսվաղ էին, այնքան էլ մաքուր չէր. չէր երևում, որ տանն ապրողները հոգ տարած լինեին, որ կեղտ ու բիծ չլիներ, բայց անտերություն էլ չէր նկատվում։ Սրահում թարմ խնձորի հոտ էր գալիս, իսկ պատերին կախված էին գայլի ու աղվեսի մորթիներ։

Նախասենյակի միջով քեռին իր հյուրերին առաջնորդեց փոքրիկ դահլիճը, ուր կային ծալովի և կարմիր աթոռներ, ապա՝ հյուրասրահը, ուր դրված էր կեչուց շինված մի բոլորակ սեղան ու բազմոց, հետո՝ կաբինետը, որտեղ աչքի էին ընկնում մի պատռտված բազմոց, մաշված մի գորգ և Սուվորովի, տանտիրոջ հոր, մոր ու իր պատկերները։ Ինքը նկարված էր զինվորական մունդիրով։ Կաբինետում զգացվում էր ծխախոտի ու շների սուր հոտ։ Այդտեղ քեռին խնդրեց հյուրերին նստել և տեղավորվել ինչպես իրենց տանը, իսկ ինքը դուրս գնաց։ Ռուգայը, դեռևս չմաքրված մեջքով, մտավ կաբինետ, պառկեց բազմոցի վրա և սկսեց լեզվով ու ատամներով մաքրել իրեն։ Կաբինետից սկսվում էր միջանցքը, ուր երևում էին պատռված վարագույրներով պարտակներ, որոնց ետևից լսվում էր կանացի ծիծաղ ու փսփսոց։ Նատաշան, Նիկոլայն ու Պետյան հանվեցին ու նստեցին բազմոցի վրա։ Պետյան հենվեց ձեռին ու իսկույն քնեց։ Նատաշան ու Նիկոլայը նստած էին անխոս։ Նրանց դեմքերն այրվում էին։ Նրանք շատ քաղցած և շատ ուրախ էին։ Նրանք նայեցին միմյանց (որսից հետո, սենյակում, Նիկոլայն ավելորդ էր համարում իր տղամարդկային գերազանցությունը ցուցահանել քրոջ առջև), Նատաշան եղբորն աչքով արավ, և երկուսն էլ փոքր֊ինչ զսպելով իրենց, հանկարծ բարձրաձայն ծիծաղեցին, չկարողանալով դեռևս մի պատրվակ գտնել իրենց ծիծաղի համար։

Փոքր անց քեռին ներս մտավ կազակինով, կապույտ անդրավարտիքով և կարճավիզ կոշիկներով։ Եվ Նատաշան զգաց է որ հենց այդ կոստյումը, որը նա՝ զարմանքով ծիծաղը շուրթերին տեսել էր քեռու հագին իրենց տանը՝ Օտրադնոյում,— իսկական կոստյում էր և ոչնչով պակաս չէր սյուրտուկից ու ֆրակից։ Քեռին նույնպես ուրախ էր. նա ոչ միայն չվիրավորվեց քրոջ ու եղբոր ծիծաղից (նա մտքովն անգամ անցնել չէր կարող, որ կարող են ծիծաղել իր կյանքի վրա), այլ ինքն էլ միացավ նրանց անառիթ ծիծաղին։

— Ա՛յ քեզ ջահել կոմսուհի, մաքուր գործ է, մա՛րշ, նմանդ չկա,— ասավ նա մի երկար ծխամորճ Ռոստովին տալով, և մի ուրիշ կարճ կտրած ծխամորճ իր երեք մատների արանքը դնելով։— Ամբողջ օրը ձի է քշել, որ տղամարդն էլ չէր դիմանա, իսկ սրա փույթն էլ չի։

Շուտով, քեռու գալուց հետո, դուռը բաց արավ մի, ինչպես կարելի էր եզրակացնել ոտների ձայնից, ըստ երևույթին բոբիկ աղջիկ, և մատուցարանը ձեռին ներս մտավ մոտ 40 տարեկան մի հաստլիկ, կարմրադեմ, գեղեցիկ կին՝ բոխախով ու լիքկարմիր շուրթերով։ Նա հյուրընկալի գրավիչ արտահայտությունն աչքերում ու շարժումների մեջ, աչք ածեց հյուրերին և սիրալիր ժպիտով հարգանքով գլուխ տվեց նրանց։ Չնայած նրա արտասովոր հաստությանը, որ նրան ստիպում էր փորն ու կուրծքը դուրս ձգել և գլուխը ետ պահել, այդ կինը (քեռու տնտեսուհին) ման էր գալիս չափազանց թեթև։ Նա մոտեցավ սեղանին մատուցարանը ցած դրեց և իր սպիտակ, փափլիկ ձեռներով ճարպկորեն մեկը մյուսի ետևից սեղանի վրա դրեց շշեր, ակռատ և ուրիշ ուտելիքներ։ Վերջացնելով այդ, նա ետ քաշվեց ու ժպիտը դեմքին կանգնեց դռան մոտ։ «Ահա՛ և ես։ Հիմա հասկացա՞ր ո՛վ է քեռիդ», ասում էր նրա տեսքը Ռոստովին։ Ինչպես չհասկանալ. ոչ միայն Ռոստովը, այլև Նատաշան հասկացավ քեռուն՝ թե՛ նրա կիտած հոնքերի նշանակությունը, թե՛ այն երջանիկ, ինքնագոհ ժպիտը, որ թեթևակի կնճռեց նրա շուրթերն այն միջոցին, երբ Անիսա Ֆեոդորովնան ներս մտավ։ Մատուցարանում կար՝ համեմած օղի, օշարակ, սունկ, սև ալյուրից պատրաստած խմորեղեն, ծոր ու հաց֊մեղր, խնձոր, հում ու բոված ընկույզ և գոզինաղ։ Ապա Անիսա Ֆեոդորովնան բերեց մեղրով ու շաքարով եփած մուրաբաներ, ապխտած միս և հենց նոր տապակած հավ։

Այդ բոլոր մրգերն ու մուրաբաները Անիսա Ֆեոդորովնայի պատրաստածն էին։ Այդ բոլորից էլ երևում էր Անիսա Ֆեոդորովնայի համն ու հոտը։ Բոլորն էլ Անիսա Ֆեոդորովնայի ժպիտի նման թվում էին հյութեղ, մաքուր, սպիտակ ու հաճելի։

—- Կերեք, օրիորդ֊կոմսուհի,— ասում էր նա Նատաշային, մատուցելով մերթ այս, մերթ այն ուտելիքը։

Նատաշան ամեն բան ուտում էր, և նրան թվում էր, թե այդպիսի թխվածքներ, այդպիսի բազմատեսակ մուրաբաներ, այդպիսի գոզինաղ և այդպիսի հավ երբեք և ոչ մի տեղ ո՛չ տեսել է, ո՛չ էլ կերել։ Անիսա Ֆեոդորովնան դուրս գնաց։

Ռոստովը քեռու հետ ընթրիքի վրա բալօղի խմեցին ու սկսեցին խոսել անցած ու ապազա որսերի մասին, Ռուգայի և Իագինի շների մասին։ Նատաշան իր փայլուն աչքերով՝ բազմոցին նստած լսում էր նրանց։ Մի քանի անգամ նա ուզեց արթնացնել Պետյային՝ նրան ուտելու որևէ բան տալու, բայց Պետյան, չզարթնելով, ինչ-որ անհասկանալի խոսքեր էր ասում։ Նատաշան այնքան ուրախ էր, իրեն այնքան լավ էր զգում այդ իրեն համար նոր շրջապատում, որ վախենում էր, թե չլինի շուտով իր ետևից կառք ուղարկեն։

Պատահական կարճատև լռությունից հետո, ինչպես այդ միշտ պատահում է այն մարդկանց, որոնք առաջին անգամն են իրենց տանն ընդունում ծանոթներին, քեռին ասավ, կարծես ի պատասխան հյուրին զբաղեցնող մտքերի.

— Այսպես ահա քաշ եմ տալիս կյանքիս վերջին օրերը, կմեռնեմ՝ մաքուր գործ է,— ոչինչ էլ չի մնա։ Էլ ինչո՞ւ ենք մեղք գործում։

Այս խոսքերն ասելու ժամանակ քեռու դեմքը շատ լուրջ էր և անգամ գեղեցիկ։ Նրա խոսքերի վրա Ռոստովն ակամա հիշեց քեռու մասին հորից ու հարևաններից լսած բոլոր լավ կարծիքները։ Քեռին նահանգի մի ամբողջ շրջանում վայելում էր ազնիվ ու անշահախնդիր պարզամիտ մարդու համբավ։ Նրան կանչում էին ընտանեկան վեճեր քննելու, նրան կարգում էին կտակատար, նրան գաղտնիքներ էին վստահում, նրան ընտրում էին դատավոր և ուրիշ պաշտոնների, բայց նա համառորեն հրաժարվում էր հանրային ծառայությունից՝ աշունն ու գարունն անցնելով դաշտերում՝ իր կռտած յաբուի վրա, ձմեռը՝ տանը նստած, ամառը՝ խոտով ծածկված այգում պառկած։

— Քեռի, ինչո՞ւ չեք ծառայում։

— Ծառայում էի, թողի։ Բանի պետք չեմ, մաքուր գործ է, մա՛րշ, խելքս ոչ մի բան չի կտրում։ Դա ձեր բանն է, իմ խելքը չի հասնի։ Ա՛յ, ինչ վերաբերում է որսին — դա ուրիշ բան է, դա մաքուր գործ է, մա՛րշ։ Է՛յ, դուռը բաց արեք,— կանչեց նա,— ինչո՞ւ ծածկեցիք։

Միջանցքի ծայրի դուռը տանում էր հասարակ որսորդական սենյակը, (այսպես կոչվում էր որսորդ սպասավորների սենյակը)։

Քեռու ձայնի վրա լսվեց բոբիկ ոտների քստքստոց և մի անտեսանելի ձեռ բաց արավ որսորդական սենյակի դուռը։ Միջանցքից պարզ լսվեց բալալայկայի հնչյուններ, նվագողն ըստ երևույթին այդ գործին հմուտ մի վարպետ էր։ Նատաշան վաղուց էր ականջ դնում այդ հնչյուններին և այժմ դուրս եկավ միջանցքը՝ ավելի լավ լսելու։

— Նվագոդն իմ Միտկան է, իմ կառապանը… Ես եմ առել այդ բալալայկան նրա համար, սիրում եմ, երբ նվագում է,— ասավ քեռին։

Քեռու տանն ընդունված էր, որ երբ նա որսից վերադառնում էր, հասարակ որսորդական սենյակում Միտկան նվագում էր իր բալալայկան։ Քեռին սիրում էր լսել այդ երաժշտությունը։

— Ի՜նչ լավ է, հավատա՛, շատ լավ է,— ասավ Նիկոլայը փոքր-ինչ ակամա արհամարհանքով, կարծես ամաչում էր խոստովանել, որ այդ հնչյունները հաճելի էին իրեն։

— Ինչպե՞ս թե շատ լավ,— հանդիմանանքով ասավ Նատաշան, զգալով թե ինչ եղանակով արտահայտվեց եղբայրը։— Ոչ թե շատ լավ է, այլ հիանալի՛ բան է։

Նրան, ինչպես քեռու սունկերը, մեղրն ու օշարակը թվում էին ամենալավը աշխարհում, այնպես էլ այդ երգը այդ րոպեին նրան թվաց երաժշտական մի հրաշալիք։

— Էլի, էլի, խնդրում եմ,— ասավ Նատաշան դիմելով դեպի դուռը, երբ բալալայկան լռեց։ Միտկան լարեց և սկսեց կրկին ելևէջներ տալով, շախով կնտկնտացնել «Բարինյա» երգը։ Քեռին՝ գլուխը թեքած, հազիվ նկատելի ժպիտով, նստել լսում էր։ Նվագած երգի եղանակը կրկնվեց հարյուր անգամ։ Մի քանի անգամ բալալայկան լարեցին, և կրկին թրթրռացին միևնույն հնչյունները, որոնք ունկնդիրներին չէին ձանձրացնում, այլ ցանկություն էին առաջ բերում նորից ու նորից լսելու։ Անիսա Ֆեոդորովնան ներս մտավ և իր պարարտ մարմնով հենվեց դռան շրջանակին։

— Կհաճեք չսել, օրիորդ կոմսուհի,— դիմեց նա Նատաշային մի Ժպիտով, որ շատ նման էր քեռու ժպիտին։— Նա՝ Միտկան շատ լավ է նվագում,— ասավ նա։

— Ա՛յ, այս մի տեղն այնպես չէ,— հանկարծ եռանդուն շարժումով ասավ քեռին։— Այստեղ պետք է տարածվել, տարածվել… մաքուր գործ է, մա՚րշ։

— Իսկ դուք մի՞թե նվագում եք,— հարցրեց Նատաշան։

Քեռին, առանց պատասխանելու, ժպտաց։

— Անիսյուշկա, մի տես կիթառի լարերը սարքի՞ն են։ Քանի ժամանակ է ձեռս չեմ առել, մաքուր գործ է, մա՛րշ, աչքաթող եմ արել։

Անիսա Ֆեոդորովնան իր թեթև քայլվածքով սիրով գնաց՝ իր տիրոջ պատվերը կատարելու և կիթառը բերեց։

Քեռին, ոչ ոքի չնայելով, փչեց կիթառի փոշին, ոսկրոտ մատներով խփեց նրա կափարիչին ու, լարելով, ուղղվեց բազկաթոռում։ Նա փոքր-ինչ բեմական ձևով՝ դուրս ցցելով ձախ արմունկը, բռնեց կիթառի կոթից մի փոքր վեր և Անիսա Ֆեոդորովնային աչքով անելով, սկսեց ոչ թե «Բարինյա»֊ն, այլ վերցրեց մի պարզ, հնչեղ ակկորդ և համաչափ, հանգիստ, բայց հաստատ ու անչափ հանդարտ տեմպով նվագեց «По у-ли-и-ице мостовой» հայտնի երգը։ Եվ երգի ելևէջների ու զուսպ ուրախության հետ միասին (որով շնչում էր Անիսա Ֆեոդորովնայի ողջ էությունը) Նիկոլայի ու Նատաշայի հոգում հնչեց երգի եղանակը։ Անիսա Ֆեոդորովնան կարմրատակեց և, երեսը թաշկինակով ծածկելով, ծիծաղելով դուրս եկավ սենյակից։ Քեռին շարունակեց իր նվագը՝ եռանդուն ու խնամքով, փոխված ներշնչված հայացքով նայելով այն տեղին, որտեղից հեռացավ Անիսա Ֆեոդորովնան։ Նրա երեսի մի կողմը՝ ճերմակ բեղի տակ ինչ-որ թույլ ծիծաղ էր նկատվում, որը սաստկանում էր այն ժամանակ, երբ երգը տարածվում էր, տակտը արագանում և փոխանցման տեղում ինչ-որ բան էր ընդհատվում։

— Հիանալի է, հիանալի, քեռի. էլի՛, էլի՛։— Բացականչեց Նատաշան հենց որ նա երգը վերջացրեց։ Նատաշան տեղից ցատկելով գրկեց քեռուն ու համբուրեց։— Նիկոլենկա, Նիկոլենկա,— ասում էր նա եղբորը նայելով և կարծես հարցնելով, թե սա ի՞նչ բան է։

Քեռու նվագը Նիկոլային նույնպես դուր եկավ։ Քեռին նվագեց երկրորդ անգամ։ Անիսա Ֆեոդորովնայի ժպտուն դեմքը նորից երևաց դռան մեջ, նրա ետևից երևացին և ուրիշ դեմքեր… Քեռին նվագում էր «Գնաց սառը աղբյուրը ջրի ու ասում է՝ աղջի կանգնի». կրկին մի ճարպիկ ելևէջով ընդհատեց երգը և ուսերը շարժեց։

— Դե, դե, սիրելի քեռի,— ասավ Նատաշան հեծեծանքով ու այնպիսի աղերսագին ձայնով, որ կարծես թե նրա կյանքը հենց դրանից էր կախված։ Քեռին տեղից վեր կացավ և այդ րոպեին նրա մեջ կարծես երկու մարդ կար. մեկը դրանցից լուրջ ժպտում էր մյուս ուրախի վրա, իսկ ուրախ մարդը ձեռով մի միամիտ շարժում արավ ու սկսեց պարել։

— Դե, աղջիկս,— բացականչեց քեռին նվագն ընդհատելով ու ձեռով անելով։

Նատաշան նետեց ուսերին գցած շալը, վազեց դեպի քեռին և ձեռները կողքերին կանթած ուսերով մի շարժում արավ և կանգ առավ։

Արդյոք այդ փոքրիկ՝ տարագիր ֆրանսուհու դաստիարակած կոմսուհին ո՞ւր, ինչպե՞ս և ե՞րբ էր իր մեջ ներծծել ռուսական այն օդն ու ոգին, որով շնչում էր նա. որտեղից էր՝ յուրացրել նա այդ ձևերը, որոնց pas de châle-ը վաղուց արդեն վտարած պիտի լինեին։ Սակայն այդ ոգին ու ձևերը հենց այն անընդօրինակելի, անըմբռնելի ոգին ու ձևերն էին, որ նրանից և սպասում էր քեռին։ Հենց որ Նատաշան կանգ առավ —հանդիսավոր, հպարտ ու խորամանկորեն ուրախ ժպտաց, Նիկոլային ու բոլոր ներկաներին տիրող երկյուղը՝ թե Նատաշան այն չի անի, ինչ հարկավոր է, անցավ, և նրանք արդեն հիանում էին նրանով։

Նատաշան այնքան ճիշտ, այնպիսի բնական շարժում արավ, որ Անիսա Ֆեոդորովնան իսկույն տվեց նրան այդ բանի համար անհրաժեշտ թաշկինակը՝ ծիծաղկոտ ու արտասվակալած աչքերով սկսեց նայել այդ բարալիկ, նազանի, իրեն օտար, մետաքսի ու թավիշի մեջ մեծացած կոմսուհուն, որը կարողանում էր ըմբռնել այն բոլորը, ինչ կար Անիսայի և Անիսայի հոր, մորաքրոջ և մոր մեջ և ամեն մի ռուս մարդու մեջ։

— Դե, կոմսուհի,— մաքուր գործ է, մա՛րշ,— ուրախ ծիծաղով ասավ քեռին պարը վերջացնելով։— Կեցցե՛, աղջիկս։ Մնում է քեզ համար մի լավ փեսացու ընտրել — մաքուր գործ է, մա՛րշ։

— Արդեն ընտրված է,— ասավ Նիկոլայը ժպտալով։

— Օ՜,— ասավ քեռին զարմացած, հարցական Նատաշային նայելով։ Նատաշան երջանիկ ժպիտը դեմքին գլխով արավ դրականորեն։

— Էն էլ ինչպիսի՜,— ասավ Նատաշան։ Բայց հենց որ նա այդ ասավ, նրա մեջ նոր մտքեր ու զգացումներ զարթնեցին։ «Ինչ էր նշանակում Նիկոլայի ժպիտը, երբ նա ասավ «արդեն ընտրված է»։ Նա ուրա՞խ էր այդ բանին, թե՞ ոչ։ Նա կարծես մտածում է, թե իմ Բալկոնսկին չէր հավանի և չի հասկանա մեր այս ուրախությունը։ Ոչ, նա ամեն ինչ կհասկանար։ Տեսնես որտե՞ղ է նա հիմա», մտածեց Նատաշան և նրա դեմքը լրջացավ հանկարծ։ Բայց դա տևեց միայն մի վայրկյան։ «Չպետք է մտածել, ես չպետք է մտածեմ այդ մասին», ասավ նա ինքն իրեն և, ժպտալով, կրկին նստեց քեռու կողքին, խնդրելով նրան նորից մի բան նվագել։

Քեռին նորից երգ ու վալս նվագեց, ապա, լռելով, հազաց ու երգեց իր սիրած որսորդական երգը։

Как со вечера пороша
Выпадала хороша…

Քեռին երգում էր այնպես, ինչպես ժողովուրդն է երգում, այն լիակատար ու միամիտ համոզումով, թե երգի ամբողջ նշանակությունը միայն խոսքերի մեջ է, թե եղանակն ինքն իրեն է գալիս և թե առանձին եղանակ չի լինում, իսկ եղանակն էլ միայն ներդաշնակության համար է։ Դրա համար էլ քեռու այդ անգիտակցական եղանակը. ինչպես թռչունի երգն է լինում, անսովոր կերպով լավ էր։ Նատաշան հիացած էր քեռու երգելուց։ Նա վճռեց այլևս տավիղ նվագել չսովորել և միայն կիթառ նվագել։ Նա քեռուց խնդրեց նրա կիթառը և սկսեց երգի եղանակը հարմարեցնել։

Ժամը մոտ տասին Նատաշայի և Պետյայի ետևից եկան եռանդակներ, կառքեր ու երեք ձիավոր, որ ուղարկված էին նրանց որոնելու։ Կոմսն ու կոմսուհին չգիտեին ո՛ւր են նրանք և սաստիկ անհանգստացել էին, ինչպես հայտնեց եկող ձիավորներից մեկը։

Պետյային վերցրին և, մեռած մարմնի պես, տարան դրին եռանդակի մեք։ Նատաշան ու Նիկոլայը կառք նստեցին։ Քեռին ծածկեց Նատաշային և բոլորովին նոր քնքշությամբ հրաժեշտ տվեց նրան։ Նա ոտով ճանապարհ դրեց նրանց մինչև կամուրջը և ձիավոր որսկաններին պատվիրեց՝ լապտերները ձեռներին գնալ առջևից։

— Գնաս բարով, թանկագին ազգականուհիս,— կանչեց քեռու ձայնը խավարի միջից. դա Նատաշային ծանոթ ձայնը չէր, այլ այն, որ երգում էր, «Как со вечера пороша» երգը։

Գյուղում, որից անցան, կարմիր կրակներ էին վառվում և ծխի ուրախ հոտ էր գալիս։

— Ի՜նչ հիանալի մարդ է այդ քեռին,— ասավ Նատաշան, երբ նրանք դուրս եկան մեծ ճանապարհը։

— Այո,— ասավ Նիկոլայը։— Դու մրսո՞ւմ ես։

— Ոչ, ես ինձ շատ լավ եմ զգում։ Շա՛տ լավ եմ զգում,— նույնիսկ տարակուսանքով ասավ Նատաշան։

Նրանք երկար ժամանակ լուռ էին։ Մութ ու խոնավ գիշեր էր։ Ձիերը չէին երևում, լսվում էր միայն, թև ինչպես նրանց ոտները շրփում էին անտես ցեխի մեջ։

Ինչ էր պատահել այդ մանկական, զգայուն հոգուն, որ այնպես ագահորեն կլանում ու յուրացնում էր կյանքի բազմազան տպավորությունները։ Այդ ամենն ինպե՞ս էր տեղավորվում նրա հոգում։ Բայց նա իրեն շատ երջանիկ էր զգում։ Տանը մոտենում էին արդեն, երբ նա հանկարծ երգեց «Как со вечера пороша» երգը, որի եղանակը նա ամբողջ ճանապարհին ուզում էր հիշել և վերջապես հիշեց։

— Հիշեցի՞ր,— ասավ Նիկոլայը։

— Դու հիմա ինչի մասին ես մտածում, Նիկոլենկա,— հարցրեց Նատաշան։

Նրանք սիրում էին այդ բանը հարցնել իրար։

— Ե՞ս,— ասավ Նիկոլայը, մտաբերելով.— հա, գիտես ինչ, սկզբում ես մտածում էի, որ Ռուգայը՝ կարմիր շունը նման է քեռուն, և եթե նա մարդ լիներ, նա քեռուն դեռ էլի իր մոտ կպահեր, եթե ոչ որսարշավի, գոնե ընկերության համար, միշտ կպահեր։ Ի՜նչ լավ մարդ է քեռին։ Այնպես չէ՞։ Հը, իսկ դո՞ւ։

— Ե՞ս։ Կաց, կաց։ Այո, ես սկզբում մտածում էի, թե մենք ահա գնում ենք ու մտածում, որ մենք գնում ենք տուն, բայց աստված գիտի, թե դեպի ո՛ւր ենք գնում այս խավարի մեջ, և հանկարծ գանք ու տեսնենք, որ մենք Օտրադնոյում չենք, այլ մի կախարդական թագավորության մեջ։ Իսկ հետո մտածում էի… Ոչ, էլ ոչինչ չէի մտածում։

— Գիտեմ, երևի նրա մասին էիր մտածում,— ասավ Նիկոլայը ժպտալով, ինչպես այդ զգաց Նատաշան նրա ձանից։

— Ոչ,— պատասխանեց Նատաշան, թեև իսկապես նա դրա հետ միասին մտածում էր և իշխան Անդրեյի մասին և այն մասին, թե ինչպես քեռին նրան դուր կգար։— Մեկ էլ կրկնում եմ, ամբողջ ճանապարհին, թե ինչ լավ էր շարժվում Անիսուշկան, ի՜նչ լավ…— ասավ Նատաշան։ Եվ Նիկոլայը լսեց նրա հնչեղ, անառիթ, երջանիկ ծիծաղը։— Իսկ գիտես ի՞նչ,— ասավ Նատաշան հանկարծ,— գիտեմ, որ ես այլևս այսպես երջանիկ, հանգիստ չեմ լինի, ինչպես այժմ։

— Այ քեղ դատարկ բան, հիմարություն,— ասավ Նիկոլայը և մտածեց. «Ի՜նչ հիանալի աղջիկ է իմ Նատաշան։ Սրա նման մի այլ բարեկամ ես չունեմ և չեմ ունենա։ Ինչո՞ւ է սա ամուսնանում, սրա հետ միասին հենց այսպես ճանապարհ գնայինք»։

«Ի՜նչ հիանալի տղա է Նիկոլայը», մտածում էր Նատաշան։

— Ա՜, հյուրասրահում դեռ լույս կա,— ասավ նա, ցույց տալով տան լուսամուտները, որ գեղեցկորեն փայլում էին գիշերվա խոնավ թավշյա մթության մեջ։

VIII

Կոմս Իլյա Անդրեյիչը ազնվականների պարագլխի պաշտոնը թողեց, որովհետև դա կապված էր մեծամեծ ծախքերի հետ։ Բայց նրա գործերը դեռ կարգի չէին ընկնում։ Նիկոլայն ու Նատաշան հաճախ տեսնում էին ծնողների գաղտնի, անհանգիստ բանակցությունները, լսում էին շշուկներ Ռոստովների տոհմական հարուստ տունը և մերձմոսկովյան կալվածը ծախելու մասին։ Պարագլխի պաշտոնը թողած լինելով, այլևս կարիք չկար մեծ ընդունելություններ ունենալ, և Օտրադնոյի կյանքն անցնում էր ավելի խաղաղ, քան նախորդ տարիները, բայց ահագին տունը և հարակից շենքերը առաջվա պես լի էին մարդկանցով, առաջվա պես էլի սեղան էին նստում քսանից ավելի մարդ։ Դրանք բոլորը իրենց, տանու մարդիկն էին, գրեթե ընտանքի անդամները, կամ թե այնպիսիները, որոնք, թվում էր թե, անպատճառ պետք է ապրեին կոմսի տանը։ Այդպիսի մարդկանցից էին երաժիշտ Դիմմլերն իր կնոջ հետ, Ֆոգելը՝ պարի ուսուցիչն իր ընտանիքով, պառավ օրիորդ Բելովան և էլի շատ ուրիշները, այն է՝ Պետյայի ուսուցիչները, աղջիկների նախկին դաստիարակչուհին և մի խոսքով մարդիկ, որոնք լավ և ավելի ձեռնտու էին համարում ապրել կոմսի հետ, քան իրենց տանը։ Շատ գնացող֊եկող չկար, ինչպես առաջ, բայց կյանքն էլի ընթանում էր առաջվա պես, և կոմսն ու կոմսուհին ուրիշ կերպ էլ չէին կարող երևակայել իրենց կյանքը։ Նույն որսորդությունն էր, դեռ Նիկոլայի կողմից ընդարձակված, ախոռում նույն 50 ձիերն էին՝ 15 կառապանով, նույն թանկագին ընծաներն էին անվանակոչություններին և նույն, ամբողջ գավառում հայտնի, հանդիսավոր ճաշկերույթները. նույն թղթախաղերն էին՝ կոմսական վիստին ու փաստոնը, որոնց խաղի ժամանակ կոմսն իր թղթերը բանում էր բոլորի աչքի առաջ ու թույլ էր տալիս, որ հարևաններն ամեն օր հարյուրներով տանեն իրենից, հարևաններ, որոնք կոմսի հետ խաղալուն նայում էին այնպես, ինչպես ամենաձեռնտու կապալի վրա։

Կոմսը, ինչպես մի հսկայական ցանցում, խճճվել էր իր գործերի մեշ և աշխատում էր չհավատալ, որ խճճվել է, բայց ամեն քայլափոխին ավելի ու ավելի խճճվելով, զգում էր, որ այլևս ուժ չունի ո՛չ իրեն կաշկանդող կապերը կտրտելու, ո՛չ էլ զգույշ համբերությամբ նրանց արձակելու։ Կոմսուհու սիրող սիրտն զգում էր, որ որդիները քայքայվում են, որ կոմսը մեղավոր չէ, որ նա չի կարող չլինել այնպիսին, ինչպիսին է, որ նա ինքն էլ տանջվում է (թեպետ և թաքցնում է այդ) իր և զավակների քայքայված վիճակի գիտակցությունից, և միջոցներ էր փնտրում գործին օգնելու։ Նրա՝ կանացի տեսակետով միայն մի միջոց կար դրա համար — այն, որ Նիկոլայն ամուսնանա մի հարուստ աղջկա հետ։ Նա զգում էր, որ դա վերջին հույսն էր, և եթե Նիկոլայը հրաժարվի այն աղջկանից, որ գտել էր ինքը, այն դեպքում ընդմիշտ պետք է հրաժարվել գործերը կարգի բերելու հնարավորությունից։ Այդ աղջիկը Ժյուլի Կարագինան էր, հիանալի, առաքինի ծնողների դուստր, որ մանկությունից ծանոթ էր Ռոստովներին, և այժմ հարուստ հարսնացու էր վերջին եղբոր մահվան պատճառով։

Կոմսուհին ուղղակի նամակ գրեց Կարագինային՝ Մոսկվա, առաշարկելով նրան աղջիկը տալ իր որդուն, և նրանից ստացավ բարեհաճ պատասխան։ Կարագինան պատասխանում էր, թե ինքն իր կողմից համաձայն է և թե ամեն ինչ կախված է դստեր ցանկությունից։ Կարագինան Նիկոլային հրավիրում էր՝ գալ Մոսկվա։

Կոմսուհին մի քանի անգամ արցունքն աչքերին հայտնեց որդուն, որ հիմա, երբ իր երկու աղջիկն արդեն տեղավորված են, իր միակ ցանկությունն է՝ նրան տեսնել ամուսնացած։ Նա ասում էր, որ ինքը հանգիստ գերեզման կիջներ, եթե այդ կատարվի։ Ապա, ասում էր, որ ինքը նկատի ունի մի գեղեցիկ տղջիկ, և աշխատում էր իմանալ որդու կարծիքն ամուսնության մասին։

Ուրիշ խոսակցությունների մեջ նա գովաբանում էր Ժյուլիին և Նիկոլային խորհուրդ էր տալիս գնալ Մոսկվա՝ տոներին ուրախանալ։ Նիկոլայը գլխի էր ընկնում, թե ինչ նպատակ ունեին մոր խոսքերը և այդ խոսակցություններից մեկի միջոցին մորը խնդրեց պարզ և անկեղծ արտահայտվել։ Եվ մայրը հայտնեց, թե այժմ գործերն ուղղելու ամբողջ հույսը ա՛յն է, որ նա ամուսնանա Կարագինայի հետ։

— Իսկ եթե սիրեի կարողությունից զուրկ մի աղջկա, մի՞թե, maman, դուք պիտի պահանջեիք, որ ես իմ զգացմունքն ու պատիվը զոհ բերեի մի կարողության,— հարցրեց նա մորը, չհասկանալով իր հարցի դաժանությունը և ցանկանալով արտահայտել միայն իր ազնվությունը։

— Ոչ, դու ինձ չհասկացար, որդիս,— ասավ մայրը, չիմանալով ինչպես արդարանալ։— Դու ինձ չհասկացար, Նիկոլենկա։ Ես քո երջանկությունն եմ ուզում,— ավելացրեց նա և զգաց, որ ինքը ճշմարտությունը չի ասում, որ ինքը շփոթվեց։ Նա լաց եղավ։

— Մայրիկ, լաց մի լինեք, ասացեք միայն, որ դուք այդ եք ցանկանում, և դուք գիտեք, որ ես ամբողջ կյանքս և ամեն ինչ կտամ, որ դուք հանգիստ լինեք,— ասավ Նիկոլայը։— Ես ձեզ համար ամեն ինչ կզոհեմ, նույնիսկ իմ զգացմունքները։

Բայց կոմսուհին հարցն այդպես չէր կամենում դնել, նա իր որդուց զոհողություն չէր ուզում նա ինքը կամենում էր զոհողություն անել նրա համար։

— Ոչ, դու ինձ չհասկացար, էլ չխոսենք,— ասավ նա արցունքները սրբելով։

«Այո, գուցե և ես սիրում եմ խեղճ աղջկան», ասում էր ինքն իրեն Նիկոլայը. «Էլ ինչո՞ւ պետք է զգացմունքս ու պատիվս զոհ բերեմ կարողության համար։ Զարմանում եմ, թե ինչպես մայրիկը կարողացավ այդ բանն ինձ ասել։ Նրա համար, որ Սոնյան աղքատ է, ես չեմ կարող նրան սիրե՞լ»— մտածեց նա,— «չեմ կարող պատասխանել նրա հավատարիմ, անձնվեր սիրուն։ Իսկ ես Սոնյայի հետ, հավանորեն, ավելի երջանիկ կլինեմ, քան որևէ խաղատիկնիկ Ժյուլիի հետ։ Ես միշտ էլ կարող եմ իմ զգացմունքը զոհ բերել հարազատներիս բարօրության համար,— ասում էր նա ինքն իրեն,— բայց հրամայել իմ զգացմունքներին՝ ես չեմ կարող։ Եթե ես Սոնյային սիրում եմ, ուրեմն իմ զգացմունքն ինձ համար ամեն բանից ուժեղ է և բարձր»։

Նիկոլայը Մոսկվա չգնաց, կոմսուհին էլ չվերսկսեց իր խոսակցությունը նրա ամուսնության մասին և վշտով, երբեմն էլ բարկությամբ նկատում էր ավելի ու ավելի սերտ մերձեցման նշաններ որդու և անօժիտ Սոնյայի միջև։ Նա ինքն իրեն հանդիմանում էր, որ փնթփնթում է, Սոնյայի հետ է ընկնում, հաճախ առանց որևէ պատճառի կանգնեցնելով նրան և դիմելով «դուք», «սիրելիս» բառերով։ Բարի կոմսուհին Սոնյայի վրա ավելի բարկանում էր նրա՛ համար, որ իր այդ խեղճ սևաչյա ագգականուհին այնքա՛ն հեզ էր, այնքա՛ն բարի և այնքա՛ն անձնվեր-երախտագետ էր դեպի իր բարեկամները և այնպես հավատարիմ, անդավաճան, անձնազոհ կերպով էր սիրահարվել Նիկոլայի վրա, որ անկարելի էր որևէ բանում հանդիմանել նրան։

Նիկոլայն իր արձակուրդն անցրեց ծնողների մոտ։ Փեսացուից՝ իշխան Անդրեյից ստացել էր 4-րդ նամակը՝ Հռոմից, որի մեջ նա գրում էր, թե ինքը վաղուց ճանապարհված կլիներ Ռուսաստան, եթե անսպասելի կերպով տաք կլիմայում վերքը չբացվեր, որը և հարկադրում է իրեն իր գալը հետաձգել մինչև առաջիկա տարվա սկիզբը։ Նատաշան նույնպես սիրահարված էր իր փեսացուի վրա, նույնպես հանգստացած էր այդ սիրուց և նույնպես էլ զգայուն, կյանքի բոլոր ուրախությունների հանդեպ, բայց անջատման չորրորդ ամսվա վերջին նա ունենում էր տրտմության րոպեներ, որի դեմ չէր կարողանում կռվել։ Նա ինքն իրեն խղճում էր. ափսոսում էր, որ ինքն այդպես իզուր կորչում է այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում, մինչդեռ զգում էր, որ ինքն այնքան ընդունակ է սիրելու և սիրվելու։

Ռոստովների տանն այլևս ուրախություն չկար։

IX

Տոները եկան, և, բացի հանդիսավոր պատարագից, բացի հարևանների ու ծառաների հանդիսավոր ու տաղտկալի շնորհավորանքներից, բացի բոլորի հագած նոր զգեստներից, չկար մի առանձին բան, որ նշանակալի դարձներ այդ տոները, իսկ 20 աստիճան անքամի սառնամանիքում, պայծառ, շլացուցիչ արևոտ օրը և ձմեռային աստղալույս գիշերին պահանջ էր զգացվում մի որևէ բանով նշանակալի դարձնել այդ ժամանակը։

Տոնի երրորդ օրը ճաշից հետո բոլոր տնեցիները քաշվեցին իրենց սենյակները։ Օրվա ամենատաղտկալի պահն էր։ Նիկոլայը, որ առավոտը հարևանների մոտ էր գնացել, քնեց բազմոցարանում։ Ծեր կոմսը հանգստանում էր իր առանձնասենյակում։ Հյուրասրահում, կլոր սեղանի մոտ նստել էր Սոնյան և նախշեր էր արտանկարում։ Կոմսուհին թուղթ էր բաց անում։ Նաստասիա Իվանովնան՝ ծաղրածուն, տխուր դեմքով նստել էր լուսամուտի մոտ երկու պառավի հետ միասին։ Նատաշան ներս մտավ, մոտեցավ Սոնյային, նայեց, թե նա ինչ է անում, ապա մոտեցավ մորն ու լուռ կանգնեց։

— Ի՞նչ ես անապաստանի նման ման գալիս,— ասավ մայրը։— Ի՞նչ ես ուզում։

— Ես նրան եմ ուզում… հենց հիմա, այս րոպեին նա ինձ հարկավոր է,— ասավ Նատաշան աչքերը փայլեցնելով և առանց ժպտալու։

Կոմսուհին գլուխը բարձրացրեց և ուղիղ աղջկա դեմքին նայեց։

— Ինձ մի՛ նայեք, մայրիկ, մի՛ նայեք, թե չէ լաց կլինեմ։

— Նստի՛ր, նստիր մոտս,— ասավ կոմսուհին։

— Մայրիկ, ես նրան եմ ուզում։ Ինչու համար եմ ես այսպես կորչում, մայրիկ…

Նրա ձայնը խզվեց, արցունքները ցայտեցին աչքերից, և նա, որպեսզի այդ թաքցնի, արագ շուռ եկավ ու դուրս ելավ սենյակից։

Նա անցավ բազմոցարան, կանգնեց, մտածեց ու գնաց աղջկանոցը։ Պառավ սպասուհին այդտեղ փնթփնթում էր մի ջահել աղջկա վրա, որ վազեվազ եկել էր սպասավորների սենյակից և շնչասպառ եղել ցրտից։

— Հերիք է ինչքան խաղացիք,— ասում էր պառավը։— Ամեն բան իր ժամանակն ունի։

— Թո՛ղ, Կոնդրատևնա,— ասավ Նատաշան։— Գնա, Մավրուշա, գնա։

Եվ Մավրուշային արձակելով, Նատաշան դահլիճի միջով անցավ նախասենյակ։ Ծեր և երկու ջահել լաքեյները թուղթ էին խաղում։ Նատաշայի ներս գալուն պես նրանք խաղն ընդհատեցին և ոտքի ելան։

«Ի՞նչ բանի դնեմ ես սրանց», մտածեց Նատաշան։

— Հա՛, Նիկիտա գնա մի, խնդրեմ… «ո՞ւր ուղարկեմ ես սրան»։ Հա՛, գնա սպասավորների սենյակը և, խնդրեմ, աքլորը բեր, իսկ դու, Միշա, վարսակ բեր։

— Ինչքա՞ն,— ուրախ և սիրով հարցրեք Միշան։

— Գնա, գնա, շուտ,— կրկնեց ծերունին։

— Ֆեողոր, գու էլ կավիճ գտիր։

Բուֆետի կողքից անցնելով, նա կարգադրեց թեյ տալ, թեպետև դրա ժամանակը չէր բոլորովին։

Բուֆետպան Ֆոկան ամենահերսոտ մարդն էր տան մեջ։ Նատաշան սիրում էր իր իշխանությունը փորձել նրա վրա։ Ֆոկան նրան հավատ չընծայեց և գնաց հարցնելու, թե ճի՞շտ է արդյոք։

— Ա՛խ, էս օրիորդը,— ասավ Ֆոկան կեղծավորությամբ դեմքը խոժոռելով Նատաշայի վրա։

Տանը ոչ ոք մարդկանց այնքան դես ու դեն չէր ուղարկում և նրանց այնքան գործի չէր դնում, ինչպես Նատաշան։ Նա չէր կարողանում անտարբեր տեսնել մարդկանց և անպատճառ որևէ տեղ էր ուղարկում նրանց։ Կարծես ուզում էր փորձել, թե նրանցից մեկն ու մեկը չի բարկանա իր վրա, չի փքվի։ Բայց մարդիկ ոչ մեկի հրամաններն այնպես սիրով չէին կատարում, ինչպես Նատաշայինր։ «Ի՞նչ անեմ, ո՞ւր գնամ ես», մտածում էր Նատաշան, դանդաղորեն միջանցքում քայլելով։

— Նաստասիա Իվանովնա, ինձնից ի՞նչ կծնվի,— հարցրեց նա ծաղրածուին, որ իր կանացի թիկնոցը վրան գալիս էր իր դեմ։

— Քեզնից լուեր, ճպուռներ, ծղրիդներ,— պատասխանեց ծաղրածուն։

— Օ՜, տեր աստված, տեր աստված, միշտ միևնույն բանը։ Ես ո՞ւր կորչեմ, ես ի՞նչ անեմ ինձ։

Եվ նա ոտներն արագ խփելով, սանդուղքով վազեվազ բարձրացավ վերև՝ Ֆոգելի մոտ, որ իր կնոջ հետ ապրում էր այնտեղ։

Ֆոգելի մոտ նստած էին երկու դաստիարակչուհի, սեղանի վրա դրված էին ափսեներ՝ չամիչով, ընկույզով և նուշով լիքը։ Դաստիարակչուհիները խոսում էին այն մասին, թե որտեղ ավելի աժան է կյանքը՝ Մոսկվայում թե Օդեսայում։ Նատաշան նստեց, լսեք նրանց զրույցը լուրջ, մտածկոտ դեմքով ու վեր կացավ։

— Մադագասկար կղզին,— ասավ նա։— Մադագասկար,— կրկնեց նա յուրաքանչյուր վանկն առանձին շեշտելով և առանց պատասխանելու m-me Schoss-ի հարցին, թե ի՛նչ է ասում, դուրս եկավ սենյակից։

Պետյան, եղբայրը, նույնպես վերևն էր. նա իր վերակացուի հետ հրթիռ էր պատրաստում, որը մտադիր էր գիշերը բաց թողնել։

— Պե՛տյա, Պե՛տյա,— կանչեց Նատաշան,— արի ինձ ներքև տար։

Պետյան մոտ վազեց ու մեջքը դեմ արավ. Նատաշան թռավ նրա մեջքին, ձեռները նրա վզովը գցելով, և Պետյան, քրոջր ծուլ ու ծուլ անելով առաջ անցավ։

— Լավ, էլ հարկավոր չէ… Մադազասկար կզզի,— ասավ Նատաշան և նրա ուսից թռչելով, իջավ ներքևի հարկը։

Կարծես իր թագավորությունը շրջագայելով, իր իշխանությունը փորձելով ու համոզվելով, որ բոլորը հնազանդ են, բայց այնուամենայնիվ տխուր է, Նատաշան անցավ դահլիճ, կիթառը վերցրեց, նստեց պահարանի ետև, մութ անկյունում ու սկսեց թավահնչյուն լարերի վրա նվագել մի ինչ-որ օպերայի եղանակ, որը լսել էր Պետերբուրգում՝ իշխան Անդրեյի հետ միասին։ Կողմնակի մարդկանց համար նրա նվագածը զուրկ էր որևէ իմաստից. բայց այդ հնչյունները նրա երևակայության մեջ զարթնեցնում էին մի շարք հիշողություններ։ Պահարանի ետևը նստած, հայացքը սևեռած բուֆետի դռնից ընկնող լույսի շերտին, նա ունկնդրում էր իրեն ու հիշում։ Նա գտնվում էր հիշողությունների աշխարհում։

Սոնյան օղու մի բաժակ ձեռին դահլիճով անցավ բուֆետ։ Նատաշան նայեց նրան, նայեց բուֆետի դռան ճեղքին և նրան թվաց, որ ինքը հիշում է այն, թե լույսն ընկնում էր բուֆետի դռան ճեղքից և որ Սոնյան անցավ օղու բաժակը ձեռինէ։ «Այո, սա էլ ճիշտ և ճիշտ նույնն է», մտածեց Նատաշան։

— Սոնյա, այս ի՛նչ է,— կանչեց Նատաշան, հաստ լարը մատներով շարժելով։

— Ա՛խ, դու այստե՞ղ ես,— ցնցվելով ասավ Սոնյան, մոտեցավ ու ականջ դրեց։— Չգիտեմ։ Փոթորի՛կն է,— ասավ նա ամաչկոտ, վախենալով, թե սխալվի։

«Այ, ճիշտ այսպես սա ցնցվեց, ճիշտ այսպես սա մոտեցավ և երկչոտ ժպտաց այն ժամանակ, երբ այդ արդեն եղել էր», մտածեց Նատաշան, «և ճիշտ այդպես էլ… ես մտածեցի, որ սրա մի բանը պակաս է»։

— Ոչ, սա «Ջրկիր»֊ի խորն է, լսո՞ւմ ես։— Եվ Նատաշան խորի եղանակը երգեց, որպեսզի Սոնյան հասկանա։— Դու ո՞ւր էիր գնում,— հարցրեց Նատաշան։

— Բաժակի ջուրը փոխելու։ Ես հիմա մի նախշ կնկարեմ-կվերջացնեմ։

— Դու միշտ զբաղված ես, իսկ ես չեմ կարողանում,— ասավ Նատաշան։— Նիկոլայն ո՞ւր է։

— Քնած է, կարծեմ։

— Սոնյա, գնա նրան զարթեցրու,— ասավ Նատաշան։— Ասա, որ ես նրան կանչում եմ երգելու։

Նա նստեց, մտածեց, թե ի՛նչ է նշանակում այդ բոլորը, որ այդ բոլորը եղել է և այդ հարցը չլուծած ու բնավ չցավելով այդ մասին, երևակայությամբ կրկին տեղափոխվեց այն օրերը, երբ ինքը նրա հետ էր, նա սիրահարված աչքերով նաքում էր իրեն։

«Ա՜խ, մի շուտ գար նա։ Ես շատ եմ վախենում, որ այդ չլինի։ Եվ գլխավորը,— ես պառավում եմ — ա՛յ թե ինչ։ Էլ չի լինի այն, ինչ այժմ կա մեջս։ Բայց գուցե նա շուտով գա, գուցե հենց այժմ գա։ Գուցե և եկել է ու այնտեղ, հյուրասրահում նստած է։ Գուցե և հենց երեկ է եկել, ու ես մոռացել եմ»։

Նա վեր կացավ, կիթառը դրեց տեղը և գնաց հյուրասրահ։

Բոլոր տնեցիները, ուսուցիչները, դաստիարակչուհիները և հյուրերն արդեն նստել էին թեյի։ Սպասավորները շրջապատել էին սեղանը, իսկ իշխան Անդրեյը չկար, ու ամեն բան նախկինն էր։

— Ահա և Նատաշան,— ասավ Իլյա Անդրեյիչը, տեսնելով ներս մտնող Նատաշային։— Եկ, մոտս նստիր։— Բայց Նատաշան կանգ առավ մոր կողքին, շուրջը նայելով, կարծես ինչ-որ բան որոնելով։

— Մայրիկ,— ասավ նա։— Տվեք նրան, տվեք նրան ինձ, շո՛ւտ, մայրիկ, շուտ,— կրկնեց նա, հեկեկանքը հազիվ զսպելով։

Նա նստեց սեղանի մոտ և ականջ դրեց մեծերի ու Նիկոլայի խոսակցության։ «Տեր աստված, տեր աստված, նույն դեմքերն են դարձյալ, նույն զրույցները, նույնպես էլ հայրիկը բռնում է գավաթն ու նույնպես էլ փչում», մտածեց Նատաշան, սարսափելով նողկանքի այն զգացումից, որ առաջանում է իր մեջ բոլոր տնեցիների հանդեպ նրա՛ համար, որ նրանք դարձյալ նույնն էին։

Թեյից հետո Նիկոլայը, Սոնյան ու Նատաշան գնացին բազմոցարանը, իրենց սիրած անկյունը, ուր միշտ տեղի էին ունենում նրանց ամենասրտագին զրույցները։

X

— Քեզ պատահո՞ւմ է,— ասավ Նատաշան եղբորը, երբ նրանք նստեցին բազմոցարանում,— պատահո՞ւմ է, որ թվա թե էլ ոչինչ, ոչինչ չի լինելու, որ ամեն բան, ինչ ուր լավ էր, եղել֊վերջացել է, և դու զգում ես ոչ թե ձանձրույթ, այլ տխրություն։

— Այն էլ ինչպես,— ասավ Նիկոլայը։— Չնայած, որ ամեն ինչ եղել է լավ, բոլորն ուրախ, բայց ինձ թվացել է, որ այս ամենն արդեն ձանձրացրել են և որ բոլորն էլ մեռնելու են։ Գնդում եղած ժամանակս մի անգամ չգնացի զբոսանքի, իսկ այնտեղ նվագում էր երաժշտախումբը… և հանկարծ այնպես տխրություն եկավ վրաս…

— Ախ, այդ զգացումն ինձ ծանոթ է, ծանոթ է,— հարեց Նատաշան։— Ես դեռ փոքր էի, ինձ այդպես պատահեց։ Հիչո՞ւմ ես, մի անգամ ինձ սալորի համար պատժեցիք, և դուք բոլորդ պարում էիք, իսկ ես դասարանում նստած հեկեկում էի. երբեք չեմ մոռանա. ես և տխուր էի, և խղճում էի բոլորին, թե՛ ինձ, թե՛ բոլորին. խղճում էի բոլորին։ Եվ, որ գլխավորն է, ես մեղավոր չէի,— ասավ Նատաշան,— հիշո՞ւմ ես։

— Հիշում հմ,— ասավ Նիկոլայը։— Հիշում եմ, որ ես հետո քեզ մոտ եկա, ուզում էի մխիթարել քեզ, բայց ամաչում էի։ Շատ ծիծաղելի էինք։ Այն ժամանակ ես մի մարդ֊խաղալիք ունեի և ուզում էի այն քեզ տալ։ Հիշո՞ւմ ես։

— Իսկ դու հիշո՞ւմ ես,— ասավ Նատաշան մտախոհ ժպտալով,— վաղուց, շատ վաղուց, երբ մենք բոլորս փոքր էինք, քեռին մեզ կանչեց իր կաբինետը, դեռ հին տանը, և այնտեղ մութն էր, մենք եկանք և հանկարծ տեսնենք այնտեղ կանգնած է…

— Արաբը,— վրա բերեց Նիկոլայլը խնդուն ժպիտով,— ինչպես չհիշեմ։ Ես այժմ էլ չեմ իմանում — դա արա՞բ էր, թե մենք այդ երազում էինք տեսել, կամ պատմել են մեզ։

— Նա մոխրագույն էր, հիշո՞ւմ ես, և սպիտակ ատամներ ուներ, կանգնել ու նայում էր մեզ…

— Դուք հիշո՞ւմ եք, Սոնյա,— հարցրեց Նիկոլայը։

— Այո, այո, ես էլ եմ այդպես մի բան հիշում,— քաշվելով ասավ Սոնյան։

— Այդ Արաբի մասին ես հարցրի հայրիկին ու մայրիկին,— ասավ Նատաշան։— Նրանք ասում են, որ ոչ մի արաբ չի եղել, իսկ դու չէ որ հիշում ես։

— Ինչպես չէ. այսօրվա պես հիշում եմ նրա ատամները։

— Որքան տարօրինակ է, կարծես երազում է եղել։ Ես այդ սիրում եմ։

— Իսկ հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես մենք ձու էինք գլորում դահլիճում և, հանկարծ — երկու պառավ հայտնվեցին ու սկսեցին գորգի վրա պտտվել։ Սա եղե՞լ է, թե չէ։ Հիշո՞ւմ ես, ի՜նչ լավ էր։

— Այո, իսկ հիշո՞ւմ ես ինչպես հայրիկը կապույտ մուշտակը հագին սանդուղքից հրացանը կրակեց։

Նրանք ժպտալով, բավականությամբ քրքրում էին իրենց հիշողություններր, ոչ թե ծերունական տխուր, այլ բանաստեղծական, պատանեկան հիշողությունները — տպավորությունները ամենահեռավոր անցյալի, ուր երազները ձուլվում են իրականության։ Հիշում էին այդ տպավորությունները և հանդարտ ծիծաղում, ինչ-որ բանի վրա ուրախանալով։

Սոնյան, ինչպես և միշտ, նրանցից ետ էր մնում, թեև նրանց հիշողություններն ընդհանուր էին։

Սոնյան շատ բան չէր մտաբերում այն բոլորից, ինչ քույր ու եղբայր հիշում էին։ Իսկ այն, ինչ մտաբերում էր՝ նրա մեջ չէր զարթնեցնում այնպիսի բանաստեղծական զգացում, որ նրանք էին վերապրում։ Նա հրճվում էր միայն նրանց ուրախությամբ, աշխատելով միայն ուրախ երևալ։

Սոնյան նրանց զրույցին մասնակցեց այն ժամանակ միայն, երբ նրանք Սոնյայի առաջին գալը հիշեցին։ Սոնյան պատմեց, թե ինչպես ինքը վախենում էր Նիկոլայից, որովհետև նրա բաճկոնի վրա կապիչներ կային, իսկ դայակը նրան ասել էր, թե կապիչներով իրեն կկարեն։

— Հիշում եմ. ինձ ասին, որ դու կաղամբի տակ ես ծնվել,— ասավ Նատաշան,— և հիշում եմ, որ այն ժամանակ չէի համարձակվում չհավատալ, բայց գիտեի, որ դա ճիշտ չէ, և այնպես անհարմար էի զգում ինձ։

Այս խոսակցության միջոցին բազմոցարանի ետևի դռնից գլուխը ներս կոխեց սպասուհին։

— Օրիորդ, աքլորը բերին,— շշնջալով ասավ նա։

— Հարկավոր չէ, Պոլյա, ասա՛ թող տանեն,— պատասխանեց Նատաշան։

Բազմոցարանում տեղի ունեցող զրույցի կեսին ներս մտավ Դիմմլերը և մոտեցավ անկյունում դրված տավիղին։ Երբ նա մահուդե պատյանը հանեց, տավիղը մի կեղծ հնչյուն արձակեց։

— Էդուարդ Կառլիչ, նվագեցեք, խնդրում եմ, մոսյո Ֆիլդի իմ սիրած Nocturne-ը,— ասավ պառավ կոմսուհին հյուրասրահից։

Դիմմլերն ակկորդ վերցրեց և դառնալով Նատաշային, Նիկոլային ու Սոնյային, ասավ.

— Երիտասարդներն ի՜նչ հանդարտ են նստել։

— Այո, մենք փիլիսոփայում ենք,— ասավ Նատաշան, մի վայրկյան շուրջը նայելով և շարունակեց խոսակցութունը։ Խոսակցությունն այժմ երազների մասին էր։

Դիմմլերն սկսեց նվագել։ Նատաշան անձայն, ոտի ծայրերի վրա, մոտեցավ սեղանին, մոմը վերցրեց, դուրս տարավ և, վերադառնալով, լուռ նստեց իր տեղը։ Սենյակում, մանավանդ նրանց նստած բազմոցի տեղը, մութն էր, բայց մեծ լուսամուտներից հատակին էր ընկնում լիալուսնի արծաթագույն լույսը։

— Գիտես, ես մտածում եմ,— ասավ Նատաշան շշուկով, նստած տեղը մոտենալով Նիկոլային ու Սոնյային, երբ Դիմմլերն արդեն նվագն ավարտել և տակավին նստած թույլ շարժում էր տավիղի լարերը, ըստ երևույթին անվճռականության մեջ — թողնել, թե մի որևէ նոր բան սկսել,— մտածում եմ, որ երբ այսպես հիշում ես ամեն բան, ամեն ինչ,— այնքա՛ն ես տարվում հիշողություններով, որ մտաբերում ես և այն, որ եղել է շատ առաջ, երբ ես աշխարհ չէի եկել…

— Դա հոգեփոխություն է,— ասավ Սոնյան, որ միշտ լավ էր սովորում և սովորածը լավ հիշում էր։— Եգիպտացիք հավատում էին, որ մեր հոգիները եղել են կենդանիների մեջ ու նորից գնալու են կենդանիների մեջ։

— Գիտես, ես չեմ հավատում, որ մենք կենդանիների մեջ եղած լինենք,— ասավ Նատաշան նույն շշունջով, թեպետև նվագածությունը վերջացել էր։— Իսկ ես հաստատապես գիտեմ, որ մենք հրեշտակներ ենք եղել այնտեղ, ինչ-որ տեղ, և այստեղ, ու դրա համար ամեն ինչ հիշում ենք…

— Կարելի՞ է մասնակցել ձեր խոսակցության,— ասավ հանդարտ մոտեցող Դիմմլերը, ու նստեց նրանց մոտ։

— Եթե մենք հրեշտակներ եղած լինեինք, ապա ինչո՞ւ ենք ցած ընկել,— ասավ Նիկոլայը։— Ոչ, դա անկարելի բան է։

— Ցած չէ, քեզ ո՛վ ասավ թե ցած… Ես ի՞նչ գիտեմ, թե ինչ եմ եղել առաջ,— համոզված առարկեց Նատաշան։— Չէ՞ որ հոգին անմահ է… նշանակում է՝ ես միշտ ապրելու եմ. ապրել եմ և առաջ, ապրել եմ և ամբողջ հավիաենականություն։

— Այո, բայց մեզ համար դժվար է երևակայել հավիտենականությունը,— ասավ Դիմմլերը, որը երիտասարդներին մոտեցավ հեզ, արհամարհական ժպիտով, բայց այժմ խոսում էր նույնպես կամաց ու լուրջ, ինչպես և նրանք։

— Ինչո՞ւ է դժվար երևակայել հավիտենականությունը,— ասավ Նատաշան։— Դա այսօր էլ կլինի, վաղն էլ, միշտ էլ այդ հավիտենականությունը, դա եղել է և երեկ, և նախանցյալ օրը…

— Նատաշա՛, հիմա հերթը քոնն է, մի բան երգիր,— լսվեց կոմսուհու ձայնը։— Ինչ եք նստել դավադիրների պես։

— Մայրիկ, ես տրամադրություն չունեմ,— ասավ Նատաշան բայց և այնպես վեր կացավ։

Նրանք բոլորը, նույնիսկ ոչ ջահել Դիմմլերը, չէին ցանկանում խոսակցությունն ընդհատել և բազմոցարանի անկյունը թողնել, բայց Նատաշան վեր կացավ և Նիկոլայը նստեց դաշնամուրի մոտ։ Ինչպես միշտ, այս անգամ էլ դահլիճի մեջտեղը կանգնելով և ձայնի հնչեղության համար ամենահարմար տեղն ընտրելով, Նատաշան սկսեց երգել մոր սիրած երգը։

Նա ասավ, թե երգելու տրամադրություն չունի, բայց շատ առաջ և դրանից շատ հետո նա այնպես չէր երգել, ինչպես այդ երեկո։ Կոմս Իլյա Անդրեյիչն իր առանձնասենյակում, ուր զրուցում էր Միտենկայի հետ, լսեց դստեր երգը և, ինչպես խաղի շտապող մի տղա, որ դասը վերջացնում է կիսատ-պռատ խոսքերով, կարգադրություններ արավ կառավարչին և, վերջապես, լռեց։ Միտենկան նույնպես ականջ դնելով, լուռ, ժպիտը դեմքին, կանգնել էր կոմսի առջև։ Նիկոլայն աչք չէր հեռացնում քրոջից և շունչ էր առնում նրա հետ միասին։ Սոնյան, ականջ դնելով Նատաշայի երգին, մտածում էր, թե ինչ հսկայական տարբերություն կա իր և նրա միջև և որքան դժվար է իր համար, որպեսզի ինքը քիչ թե շատ հմայիչ լինի իր քուզինի պես։ Պառավ կոմսուհին նստել էր երջանիկ-տխուր ժպիտը դեմքին ու արցունքն աչքերին, և երբեմնակի օրորում էր գլուխը։ Նա մտածում էր և՛ Նատաշայի մասին, և՛ իր ջահելության մասին, և՛ այն մասին, թե Նատաշայի ու իշխան Անդրեյի առաջիկա ամուսնության մեջ ինչ-որ մի անբնական ու սարսափելի բան կա։

Դիմմլերը, կոմսուհու մոտ նստելով, աչքերը փակ, լսում էր։

— Ոչ, կոմսուհի,— ասավ նա, վերջապես,— դա ուղղակի տաղանդ է, եվրոպական տաղանդ, նա էլ սովորելու բան չունի, այդքան մեղմություն, նրբություն, քնքշություն, ուժ…

— Ա՜խ։ Ես վախենում եմ Նատաշայի համար, շատ եմ վախենում,— ասավ կոմսուհին, չիմանալով, թե ո՛ւմ հետ է խոսում։ Նրա մայրական հոտառությունը նրան ասում էր, որ ինչ-որ բան չափից ավելի շատ է Նատաշայի մեջ և որ այդ բանից նա երջանիկ լինել չի կարող։ Նատաշան երգը դեռ չէր վերջացրել, երբ անհանգիստ ներս վազեց տասնչորս տարեկան խանդավառ դեմքով Պետյան՝ հայտնելով, թե զգեստավորվածները եկել են։

Նատաշան հանկարծ ընդհատեց։

— Հիմա՛ր,— գոռաց նա եղբոր վրա, վազեց դեպի աթոռը, ընկավ վրան և այնպես լաց եղավ, որ հետո երկար ժամանակ չկարողացավ հանգստանալ։

— Ոչինչ, մայրիկ, իսկապես ոչինչ, այնպես։ Պետյան վախեցրեց ինձ,— ասում էր նա, աշխատելով ժպտալ, բայց արցունքները շարունակում էին հոսել և հեկեկանքը խեղդում էր նրան։

Զգեստավորված սպասավորները՝ արջ, թուրք, պանդոկապետ ու աղջիկ-պարոն դարձած, սարսափելի ու ծիծաղելի տեսքով, իրենց հետ ցուրտ և ուրախություն բերելով, նախ երկչոտությամբ իրար սեղմվեցին նախասենյակում, ապա մեկը մյուսի ետև թաքնվելով, մտան դահլիճ, և, սկզբում քաշվելով, իսկ հետո հետզհետե ուրախ ու համերաշխ, սկսեցին երգ, պար, խմբապար ու տոնական խաղեր։ Կոմսուհին դեմքերից ճանաչելով ու նրանց վրա ծիծաղելով, անցավ հյուրասրահ։ Կոմս Իլյա Անդրեյիչը՝ փայլուն ժպիտը դեմքին՝ նստել էր դահլիճում ու խրախուսում էր նրանց։ Երիտասարդները չքացան ուր-որ։

Կես ժամից հետո դահլիճում մյուս զգեստավորվածների մեջ երևաց մի պառավ տիկին՝ կիտոսկրով կարած զգեստով — դա Նիկոլայն էր։ Թրքուհին Պետյան էր։ Հորպետը՝ Դիմմլերը, Հուսարը՝ Նատաշան և չերքեզը՝ Սոնյան՝ ներկած բեղերով ու հոնքերով։

Շրջապատողների զարմանքից, չճանաչելուց ու գովեստից հետո, երիտասարդները գտան, որ իրենց պաճուճանքներն ու զուքսերն այնքան լավն են, որ արժեր ուրիշ որևէ մեկին ցույց տալ։

Նիկոլայը, որ ցանկանում էր բոլորին իր կառքով լավ ճանապարհով ման ածել, առաջարկեց գնալ քեռու մոտ, հետը վերցնելով զգեստավորված սպասավորներից տասը հոգու։

— Է՛յ, չարժի ծեր մարդուն անհանգստացնել,— ասավ կոմսուհին,— բացի այդ՝ շարժվելու տեղ էլ չունի։ Եթե ուզում եք մի տեղ գնալ, Մելյուկովների մոտ գնացեք։

Մելյուկովան այրի կին էր. նա ապրում էր իր երեխաների, նրանց դաստիարակների ու դաստիարակչուհիների հետ։ Նրա տունը գտնվում էր Ռոստովների տնից չորս վերստ հեռու։

— Այ, ma chère, խելոք բան,— հարեց աշխուժացած ծեր կոմսը։— Եկեք ես էլ հագնվեմ ու ձեզ հետ գամ։ Պաշետին ես կուրախացնեմ։

Բայց կոմսուհին չհամաձայնեց կոմսի գնալուն. որովհետև վերջին օրերը նրա ոտը ցավում էր։ Որոշեցին, որ Իլյա Անդրեյիչը չի կարող գնալ։ Իսկ եթե Լուիզա Իվանովնան (m-me Schoss-ը) գնա, այդ դեպքում աղջիկները կարող էին գնալ Մելյուկովների մոտ։ Սոնյան, միշտ ամաչկոտ ու քաշվող, բոլորից ավելի էր թախանձում Լուիզա Իվանովնային՝ չմերժել իրենց։

Սոնյայի զգեստավորումը բոլորից լավն էր։ Նրա բեղերն ու հոնքերն անսովոր կերպով սազում էին նրան։ Բոլորն էլ ասում էին, որ նա շատ լավն է, և նա իրեն համար անսովոր աշխույժ֊եռանդուն տրամադրության մեջ էր։ Մի ինչ-որ ներքին ձայն ասում էր նրան, թե իր բախտը պիտի վճռվի այժմ կամ երբեք, և նա իր տղամարդկային զգեստով թվում էր բոլորովին ուրիշ մարդ։ Լուիզա Իվանովնան համաձայնեց, և կես ժամ հետո չորս եռաձի սահնակներ՝ զանգուլակներով ու բոժոժներով, սառած ձյունի վրա ճռճռոց ու սուլոց պրձակելով, մոտեցան տան մուտքին։

Տոնական ուրախության առաջին նշանը Նատաշան տվեց, և այդ ուրախությունը մեկից մյուսին անցնելով, ավելի ու ավելի շատացավ և իր գագաթնակետին հասավ այն ժամանակ, երբ բոլորը դուրս եկան սառնամանիքի առաջ և, խոսակցելով, ձայնարկելով, ծիծաղելով ու ճչալով, սահնակներ նստեցին։

Սահնակներից երկուսն ընդհանուր էին, երրորդը՝ ծեր կոմսինն էր, այդտեղ լծված էր Օրյոլում գնած վարգաձին. չորրորդ սահնակը Նիկոլայի սեփականն էր — դրանում էլ՝ մեջտեղը լծված էր նրա ցածրիկ, սևագույն, բրդոտ ձին։ Նիկոլայն իր’ պառավի զգեստով, որի վրա հագել էր հուսարական գոտեպնդած թիկնոցը, կանգնել էր իր սահնակի մեջտեղը, երասանները ձեռը հավաքած։

Գիշերն այնքան լուսավոր էր, որ նա տեսնում էր լուսնի լույսի տակ փայլող ձիու աչքերն ու մետաղե զարդերը։ Ձիերը վախեցած նայում էին շքամուտքի մութ ծածկի տակ աղմկող այդ մարդկանց։

Նիկոլայի սահնակը նստեցին Նատաշան, Սոնյան, m-me Schoss-ը և երկու աղջիկ. ծեր կոմսի սահնակը նստեցին Դիմմլերը՝ կնոջ հետ և Պետյան, մյուսներում նստոտեցին զգեստավորված սպասավորները։

— Դու առաջ անցի՛ր, Զախար,— ձայն տվեց Նիկոլայը հոր կառապանին, որպեսզի ճանապարհին ինքը նրա առաջը կտրի֊անցնի։

Ծեր կոմսի սահնակը, ուր նստած էին Դիմմլերը և ուրիշ զգեստավորվածներ, կարծես սառչելով ու ձյունին կպչելով, թավ զանգակների զնգզնգոցով առաջ շարժվեց. կողքից լծած ձիերը սեղմվեցին լծափայտին ու խրվեցին ձյան մեջ, շուռ տալով շաքարի պես ամուր, փայլուն ձյունը։

Առաջին սահնակից հետո շարժվեց Նիկոլայի սահնակը. նրան հետևեցին և մյուսները, աղմկելով ու ճռճռոցով։ Սկզբում նեղ ճանապարհով ձիերը քշում էին մանրաքայլ։ Քանի դեռ այգու կողքով էին գնում, մերկ ծառերի ստվերները հաճախ ընկնում էին ճանապարհի վրա և ծածկում լուսնի պայծառ լույսը, բայց հենց որ այգու ցանկապատն անցան, ալմաստի պես փայլուն ձյունե տափաստանը՝ ամբողջապես լուսնի լուսով ողողված, ամեն կողմից բացվեց նրանց առաջ։ Առաջին սահնակը մի֊երկու անգամ դրխկաց, ծուլ եղավ փոսի հանդիպելով, նույնպես ծուլ եղան և մյուս սահնակները և ապա մեկը մյուսի ետևից, կախարդված լռությունը խախտելով, ձգվեցին ճանապարհով։

— Նապաստակի հետքեր, շատ հետքեր են երևում,— սառած-կաշկանդված օդի մեջ հնչեց Նատաշայի ձայնը։

— Ինչպես երևում է, Nicolas!— ասավ Սոնյայի ձայնը։

Նիկոլայը նայեց Սոնյային և կռացավ, որպեսզի ավելի լավ տեսնի նրա դեմքը։ Սամուրենու միջից, լուսնի լուսով նրան նայում էր մի բոլորովին նոր, սիրելի դեմք՝ սև հոնքերով ու բեղերով։

«Սա առաջ Սոնյան էր», մտածեց Նիկոլայը ու, նրան ավելի մոտից նայելով, ժպտաց։

— Ի՞նչ կա, Nicolas։

— Ոչինչ,— ասավ նա և երեսը կրկին շուռ տվեց դեպի ձիերը։

Դուրս գալով մեծ, տրորված ճանապարհը, որ հարթ սահուն էր դարձել սահնակներից ու ծածկվել պայտերի հետքերով, ինչ որ երևում էր լուսնի լուսով,— ձիերն իրենք իրենց սկսեցին երասանները ձգել ու չափ ընկնել։ Ձախակողմյան ձին, գլուխը թեքած, քայլեր գցելով ձիգ էր տալիս փոկերը, մեջտեղի ձին երերվում էր ականջները խլշելով, կարծես հարցնում էր. «Սկսե՞լ, թե դեռ վաղ է»։ Առջևում՝ բավական հեռացած և իր բոժոժները զնգզնգացնելով, սպիտակ ձյան վրա երևում էր Զախարի սև ձիերով սահնակը։ Լսվում էին նրա մեջ նստողների կանչերն ու ծիծաղը։

— Դե հա՜, սիրելիք,— ձայն տվէց Նիկոլայը, երասանները մի կողմից ձիգ տալով ու մտրակը շարժելով։

Կարծես թե դիմացի ուժեղացող քամուց և լարվող, շարունակ իրենց ցատկումները ավելացնող կողքի ձիերի ձիգ տալուց էր միայն նկատվում, թե որքան արագ է սլանում եոաձի կառքը։

Ձիերը չափ ընկան, և սահնակը թռավ։ Նիկոլայը ետ նայեց։ Ճիչով ու կանչով, մտրակ շարժելով, շտապում էին և մյուս սահնակները։ Միջի ձին ամրապինդ օրորվում էր աղեղնալծի տակ, խոստանալով ավելի ու ավելի ուժ տալ ոտներին, երբ հարկ լինի։

Նիկոլայը հասավ առաջին սահնակին։ Նրանք իջան ինչ-որ սարից, դուրս եկան մի լայն բանուկ ճանապարհ, որ անցնում էր դաշտով, գետի կողքով։

«Այս որտեղի՞ց ենք անցնում,— մտածեց Նիկոլայր։— Հավանորեն Կոսոյ դաշտն է։ Բայց չէ, սա ինչ-որ նոր տեղ է, որը ես երբեք չեմ տեսել։ Սա ոչ Կոսոյ դաշտն է, ոչ էլ Դյոմկինի սարը, և աստված գիտե, թե ի՛նչ տեղ է։ Սա ինչ-որ մի նոր ու կախարդական ճանապարհ է։ Է՛հ, ինչ ուզում է թող լինի»։ Եվ նա, ձիերին ձայն տալով, սկսեց առաջին սահնակի առաջն անցնել։

Զախարը ձիերը պահեց և մինչև հոնքերն արդեն եղյամակալած դեմքը շուռ տվեց։

Նիկոլայն իր ձիերի գլուխը բաց թողեց։ Զախարը, ձեռներն առաջ մեկնելով, շրթունքները չպպացրեց ու բաց թողեց իր ձիերին։

— Դե, պինդ կաց, պարոն,— ասավ նա։

Սահնակներն ավելի արագությամբ չափ ընկան կողք֊կողքի, և ավելի արագ սկսեցին փոխվել արշավող ձիերի ոտները։ Նիկոլայն սկսեց առաջ անցնելու նշաններ ցույց տալ։ Զախարն իր մեկնած ձեռների դիրքը չփոխելով, ձեռի մեկը բարձրացրեց երասանների հետ միասին։

— Չես կարող, պարոն,— ձայն տվեց նա Նիկոլային։

Նիկոլայը քառատրոփ բաց թողեց բոլոր ձիերին և Զախարի առաջն անցավ։ Ձիերի ոտները մանր ու չոր ձյունով ծեծում էին նստողների դեմքերը, կողքից լսվում էին հաճախակի կանչեր և իրար էին խառնվում ետ մնացած սահնակի ձիերի ստվերներն ու առաջ շարժվող ոտները։ Ամեն կողմից լսվում էին ձյունի վրայով սողացող սահնակների սուլոց և կանանց ծղրտոցներ։

Ձիերը նորից կանգնեցնելով՝ Նիկոլայր շուրջը նայեց։ Շուրջը նույն, լուսնի լուսով ողողված կախարդական հարթությունն էր՝ շաղ տված, ցիր ու ցան աստղերով։

«Զախարը ձայն է տալիս, որ դեպի ձախ գնամ. իսկ ինչո՞ւ դեպի ձախ,— մտածում էր Նիկոլայը։— Մի՞թե դա Մելյուկովկան է. մի՞թե մենք Մելյուկովների մոտ ենք գնում։ Մենք աստված գիտի, թե որտեղից ենք անցնում. և աստված գիտի, թե ի՛նչ է կատարվում մեզ հետ, և ինչ որ կատարվում է շատ տարօրինակ ու լավ է»։ Նիկոլայը նայեց սահնակի մեջ։

— Մի տես, նրա բեղերն ու հոնքերը բոլորովին սպիտակել են,— ասավ սահնակին նստող տարօրինակ, սիրուն և օտար մարդկանցից մեկը, որ բարակ բեղեր ու հոնքեր ուներ։

«Դա, կարծեմ, Նատաշան էր,— մտածեց Նիկոլայը,— իսկ սա m-me Schoss-ը, գուցե և ոչ. իսկ այդ բեղավոր չերքեզը, չգիտեմ ո՛վ է, բայց սիրում եմ նրան»։

— Դուք հո չե՞ք մրսում,— հարցրեց նա։

Նրանք չպատասխանեցին և ծիծաղեցին։ Դիմմլերը ետևի սահնակից գոռալով ինչ-որ բան էր ասում, հավանորեն ծիծաղելի բան, բայց դժվար էր լսել, թե ի՛նչ է ասում։

— Այո, այո,— ծիծաղելով պատասխանեցին ձայները։

Բայց ահա մի ինչ-որ անտառ՝ իրար խառնվող, իրար հաջորդող սև շողշողուն ստվերներով ու ալմաստափայլ բյուրեղներով, և մարմարե աստիճանների ինչ-որ ամֆիլադայով. ահա և ինչ-որ կախարդական շենքերի արծաթապատ տանիքներ և ինչ-որ գազանների սուր ճիչ։ «Եթե իսկապես որ սա Մելյուկովկան է, ուրեմն էլ ավելի զարմանալի է, որ մենք, աստված գիտի, թե ինչ տեղից ենք անցել, և եկել Մելյուկովկա», մտածում էր Նիկոլայը։

Իսկապես, դա Մելյուկովկան էր. տան շքամուտքը վազեցին-եկան լաքեյներ ու սպասավոր աղջիկներ՝ մոմերով և ուրախ դեմքերով։

— Ո՞վ է,— հարցրին շեմքից։

— Կոմսի մադիկն են՝ զգեստավորված, ձիերից ճանաչեցի,— պատասխանեցին ուրիշ ձայներ։

XI

Պելագեյա Դանիլովնա Մելյուկովան, մի շատ եռանդոտ կին, ակնոցն աչքերին ու արձակ կապոտով նստել էր հյուրասրահում՝ իր աղջիկներով շրջապատված, և աշխատում էր այնպես անել, որ նրանք չտխրեն։ Նրանք հանդարտ մոմ էին թափում և նայում ստացվող ձևերին, երբ նախասենյակում լսվեց եկվորների քայլերի ու ձայների աղմուկը։

Հուսարները, տիկինները, վհուկները, միմոսները, արջերը նախասենյակում հազալով ու ցրտից եղյամակալած դեմքերը սրբելով, մտան դահլիճ, ուր շտապով մոմեր էին վառում։ Միմոս — Դիմմլերը տիկին — Նիկոլայի հետ սկսեցին պարը։ Շրջապատված աղմկող երեխաներով՝ զգեստավորվածները, դեմքերնին ծածկելով ու ձայները փոխելով գլուխ տվին տանտիրուհուն ու շարվեցին սենյակում։

— Ա՜խ, ճանաչել անկարելի է։ Իսկ Նատաշան, Նատաշան։ Մի նայեցեք ինչի է նման։ Իսկապես, հիշեցնում է ինչ-որ մեկին։ Հապա Էդուարդ Կարլիչը, ի՛նչ չավն է։ Չճանաչեցի։ Ինչպե՜ս էլ պարում է։ Ա՛խ, տեր աստված, այս չերքեզն ո՞վ է. իսկապես, ինչ սազում է Սոնյյին։ Իսկ սա ո՞վ է։ Է, մխիթարեցեք։ Նիկիտա՛, Վանյա՛, սեղան բաց արեք։ Մենք էլ սուս ու փուս նստել էինք։

— Հա՛-հա՛-հա՜… հուսարը, հուսարը։ Կարծես տղա լինի, ոտների՜ն… Նայել չեմ կարողանում…— լսվում էին այս ու այն կողմից։

Նատաշան, որ երիտասարդ Մելյուկովների սիրելին էր, նրանց հետ միասին չքացավ ետևի սենյակում, ուր պահանջոցին խցան, զանազան խալաթներ ու տղամարդու զգեստներ, որոնք և բաց դռնից, սպասավորների ձեռից ընդունում էին աղջիկների մերկ ձեռները։ Տասը րոպե անց Մելյուկովների ընտանիքի ամբողջ երիտասարդությունը միացավ դիմակավորներին։

Պելագեյա Դանիլովնան, կարգադրելով տեղ մաքրեն հյուբերին պատվելու համար, ակնոցն առանց վերցնելու, զուսպ ժպիտով պտտվում էր այդ զգեստավորվածների խմբի մեջ, մոտիկից նայում նրանց երեսին, ու ոչ ոքին ճանաչել չէր կարողանում։ Նա չճանաչեց ոչ միայն Ռոստովներին ու Դիմմլերին, անգամ ոչ մի կերպ ճանաչել չկարողացավ իր աղջիկներին, ոչ էլ իր ամուսնու խալաթներն ու մունդիրները, որ հագել էին նրանք։

— Իսկ սա ո՞վ է,— ասավ նա, դիմելով իր դաստիարակչուհուն ու նայելով իր աղջկա դեմքին, որ ներկայացնում էր Կազանի թաթարի։— Կարծես Ռոստովներից մեկն է։ Իսկ դուք, պարոն հուսար, ո՞ր գնդումն եք ծառայում,— հարցրեց նա Նատաշային։— Բաստիլը թուրքին տո՛ւր, թուրքին,— ասավ նա բուֆետապանին, որ ուտելիք էր բաժանում,— դա նրանց օրենքով արգելված չէ։

Երբեմն նայելով պարողների տարօրինակ ու ծիծաղելի ձևերին, պարողներ, որոնք մի անգամ ընդմիշտ որոշել էին, որ իրենց իբրև զգեստավորված ծպտվածների ոչ ոք չի ճանաչի, ուստի և չէին ամաչում, Պելագեյա Դանիլովնան երեսը ծածկում էր թաշկինակով և նրա գիրուկ մարմինը ցնցվում էր պառավական անզուսպ, բարի ծիծաղից։

— Իմ Սաշա՛ն, Սաշա՛ն,— ասում էր նա։

Ռուսական պարերից ու խմբապարերից հետո Պելագեյա Դանիլովնան բոլորին՝ թե՛ սպասավորներին, թե՛ պարոններին հավաքեց մի տեղ, մի մեծ շրջան կազմեց. բերին մատանի, թոկ, դրամ և ընդհանուր խաղեր սարքեցին։

Մի ժամ հետո բոլոր հագուստները ճմռթվեցին, իրարից ելան։ Խցանի մրից շինած բեղերն ու հոնքերը՝ ներկը ետ տվին քրտնած, բորբոքված և ուրախ դեմքերին։ Այդ ժամանակ միայն Պելագեյա Դանիլովնան սկսեց ճանաչել ծպտվածներին, հիանալով, թե որքան լավ էին նրանց հագուստները, ինչպես սազում էին դրանք առանձնապես օրիորդներին և շնորհակալություն հայտնեց բոլորին, որ ուրախացրին իրեն։ Հյուրերին հրավիրեցին ընթրել հյուրասրահու մ, իսկ սպասավորներին՝ դահլիճում։

— Չէ, բաղնիսում գուշակություններ անել, դա սարսափելի է,— ընթրիքի ժամանակ ասում էր Մելյուկովների տանն ապրող պառավ աղջիկը։

— Ինչո՞ւ որ,— հարցրեց Մելյուկովների մեծ աղջիկը։

— Պարզ է, չեք գնա այնտեղ, քաջություն է հարկավոր…

— Ես կերթամ,— ասավ Սոնյան։

— Մի պատմեցեք, այդ ինչպե՞ս է պատահել այն օրիորդի հետ,— ասավ Մելյուկովի երկրորդ դուստրը։

— Մի անգամ օրիորդի մեկը գնում է,— ասավ պառավ աղջիկը,— վերցնում է հետը մի աքլոր, սեղանի երկու սարք — աման-բան — ինչպես հարկն է, և նստում է։ Նստում է, մեկ էլ լսում է հրես գալիս է… զանգուլակների ու բոժոժների զնգզնգոցով մի սահնակ եկավ-կանգնեց, լսում է՝ մեկը գալիս է։ Ներս է մտնում բոլորովին մարդու կերպարանքով, իսկական սպա. գալիս է ու նրա հետ սեղան նստում։

— Ա՜աա՜,— բաց ականչեց Նատաշան՝ աչքերը սարսափահար չռելով։

— Բայց այդ ինչպե՞ս… խոսո՞ւմ էլ է։

— Այո, մարդու պես, ինչպես հարկն է. և սկսում է համոզել, իսկ օրիորդը պետք է նրան զբաղեցներ մինչև աքլորականչը, բայց ամաչում է ու երեսը ծածկում ձեռներով։ Նա բռնում է օրիորդին։ Լավ է, որ այդ միջոցին մյուս ազջիկները վրա են հասնում…

— Դե, ինչո՛ւ ես երեխաներին վախեցնում,— ասավ Պելագելա Դանիլովնան։

— Մայրիկ, չէ որ դուք էլ եք գուշակել…— ասավ աղջիկը։

— Իսկ ամբարում ինչպե՞ս են գուշակում,— հարցրեց Սոնյան։

— Դա հենց հիմա էլ կարելի է, գնում են ամբարի մոտ ու ականջ դնում։ Եթե լսեք՝ մեխում է, թխկացնում — վա՛տ է, իսկ եթե հացահատիկը թափում է՝ բարի է, այդ էլ է լինում։

— Մայրիկ, մի պատմիր, թե ի՞նչ է պատահել քեզ ամբարում։

Պելագեյա Դանիլովնան ժպտաց։

— Է, արդեն մոռացել եմ…— ասավ նա։—- Չէ՞ որ ձեզնից ոչ ոք չի գնա։

— Ոչ, ես կերթամ, Պելագեյա Դանիլովնա, ինձ թողեք, ես կերթամ,— ասավ Սոնյան։

— Ինչ կա որ, եթե չես վախենում։

— Լուիզա Իվանովնա, կարո՞ղ եմ գնալ,— հարցրեց Սոնյան։

Ինչպես բոլոր խաղերի ու խոսակցության ժամանակ, այնպես էլ այժմ, Նիկոլայը Սոնյայից չէր հեռանում և բոլորովին նոր հայացքով էր նայում նրան։ Նրան թվում էր, թե շնորհիվ այդ խցանի մրից բեղերի, առաջին անգամը լիովին ճանաչեց Սոնյային։ Եվ այդ երեկո Սոնյան իսկապես ուրախ էր, աշխույժ ու գեղեցիկ, ինչպես երբեք չէր տեսել նրան Նատաշան։

«Ահա թե ինչպիսին է, իսկ ես հիմար եմ», մտածեց Նիկոլայը, նայելով նրա փայլուն աչքերին ու երջանիկ, այտերի վրա փոսիկներ առաջացնող խնդագին ժպիտին, որ առաջ չէր նկատել։

— Ես ոչ մի բանից չեմ վախենում,— ասավ Սոնյան։— Հիմա կարելի՞ է։— Նա վեր կացավ։

Սոնյային ասացին, թե որտեղ է ամբարը, թե ինչպես պետք է լուռ կանգնի ու լսի. ապա մի մուշտակ տվին։ Նա մուշտակը գլխին գցեց ու Նիկոլային նայեց։

«Ի՜նչ հրաշալի աղջիկ է,— մտածեց Նիկոլայը։— Եվ ես ինչի մասին եմ մտածել մինչև այժմ»։

Սոնյան դուրս եկավ միջանցքը, որ ամբարը գնա։ Նիկոլայն շտապով դուրս եկավ շքամուտքը, ասելով թե շոգ է։ Եվ իսկապես տանը հեղձուցիչ օդ էր հավաքված բազմության պատճառով։

Դուրսը, նույն անշարժ ցուրտն էր, նույն լուսինը, միայն թե այժմ է՛լ ավելի պայծառ էր։ Լույսն այնքան առատ էր և աստղերն այնքան շատ էին ձյունի երեսին, որ մարդ չէր ուզում երկինք նայել, և իսկապես աստղերն աննկատելի էին։ Երկինքը սև էր ու տխուր, իսկ երկիրը զվարթ։

«Հիմար եմ, հիմար, ինչի՞ էի սպասում մինչև այժմ», մտածեց Նիկոլայը և, տան մուտքն իջնելով՝ անցավ տան անկյունը այն շավղով, որը տանում էր դեպի ետևի մուտքը։ Նա գիտեր, որ Սոնյան այստեղից է անցնելու։ Ճանապարհի կեսին փայտ էր դարսված, որի վրա ձյուն կար, և դրանցից ստվեր էր տարածվում։ Այդ դարսած փայտերի վրայով և նրանց կողքից, ճանապարհի և ձյունի վրա ընկնում էին ծերացած, մերկ լորիների ստվերներն իրար հյուսված։ Ճանապարհը տանում էր դեպի ամբարը։ Ամբարի պատն ու ձյունով ծածկված տանիքը, կարծես ինչ-որ թանկագին քարից շինած՝ փայլում էին լուսնի լուսի տակ։ Այգում ցրտից մի ծառ ճաքեց, և ամեն ինչ կրկին լռեց բոլորովին։ Մարդու կուրծքը շնչում էր կարծես ոչ թե օդով, այլ ինչ-որ մշտնջենական-երիտասարդական ուժով ու խնդությամբ։

Աղջկանոցի պատշգամբի սանդուղքների վրա քայլերի ձայն լսվեց, որն ավելի սուր հնչեց վերջին աստիճանի վրա, որը ծածկված էր ձյունով, և պառավ աղջկա ձայնն ասավ.

— Ուղիղ, ուղիղ ճանապարհով գնացեք, օրիորդ։ Միայն ետ չնայել։

— Ես չեմ վախենում,— պատասխանեց Սոնյայի ձայնը և նրա նուրբ կոշիկներով ոտները ձյունը ճռճռացնելով դիմեցին դեպի այն կողմը, ուր կանգնած էր Նիկոլայը։

Սոնյան գնում էր մուշտակի մեջ փաթաթված։ Նա երկու քայլի վրա միայն ճանաչեց Նիկոլային. Սոնյան նրան տեսավ ոչ այնպես, ինչպես գիտեր-ճանաչում էր և որից փոքր֊ինչ վախենում էր։ Նիկոլայը կանացի զգեստով էր, խճճված մազերով և մի երջանիկ ժպիտով, որ Սոնյայի համար նորություն էր։ Սոնյան արագ վազեց դեպի նա։

«Բոլորովին փոխված է, բայց էլի նույնն է», մտածեց Նիկոլայը, նայելով Սոնյայի դեմքին, որ ամբողջովին լուսավորված էր լուսնի լուսով։ Նա ձեռները կոխեց նրա գլուխը ծածկող մուշտակի տակ, գրկեց նրան, սեղմեց կրծքին ու համբուրեց շուրթերը, որոնց վերև գտնվում էին բեղերը և որոնցից այրված խցանի հոտ էր գալիս։ Սոնյան համբուրեց Նիկոլայի շուրթերի ուղիղ մեջտեղը և իր փոքրիկ ձեռներն ազատելով, երկու կողմից բռնեց նրա այտերը։

— Սոնյա՜… Nicolas!..— միայն ասացին նրանք։ Եվ վազեցին դեպի ամբարն ու ետ դարձան՝ յուրաքանչյուրն իր մուտքով։

XII

Երբ բոլորը վերադառնում էին Պելագեյա Դանիլովնայի տնից, Նատաշան, որ ամեն ինչ տեսնում ու նկատում էր, այնպես տեղավորեց բոլորին, որ ինքն ու Լուիզա Իվանովնան սահնակ նստեցին Դիմմլերի հետ, իսկ Սոնյան նստեց Նիկոլայի ու աղջիկների հետ։

Նիկոլայն այժմ առանց շտապելու առաջ անցնել, հանդարտ վերադառնում էր տուն և շարունակ այդ տարօրինակ լուսնի լուսի տակ նայում էր Սոնյային, և փոփոխվող լույսով, նրա բեղերի ու հոնքերի տակ աշխատում էր գտնել իր նախկին և այժմյան Սոնյային, որից, որոշել էր, այլևս երբեք չբաժանվել։ Նա նայում էր, և երբ ճանաչում էր էլի միևնույն ու փոխված դեմքը և հիշում էր խցանի հոտը՝ խառնված համբույրի զգացման հետ, նա լիաթոք ծծում էր սառն օդը, և հեռացող երկրին ու փայլուն երկնքին նայելով, նորից իրեն զգում էր կախարդական աշխարհում։

— Սոնյա քեզ լա՞վ ես զգում,— երբեմն հարցնում էր Նիկոլայը։

— Այո,— պատասխանում էր Սոնյան։— Իսկ դո՞ւ։

Ճանապարհի կեսին Նիկոլայը մի րոպե ձիերը հանձնեց կառապանին, ինքը վազեվազ մոտեցավ Նատաշայի սահնակին ու կանգնեց նրա թևի վրա։

— Նատաշա,— ասավ նա շշուկով, ֆրանսերեն,— գիտե՞ս, ես որոշում ընդունեցի Սոնյայի վերաբերյալ…

— Իրեն ասի՞ր,— հարցրեց Նատաշան հանկարծ ուրախությունից ամբողջապես փայլելով։

— Ախ, Նատաշա, որքան տարօրինակ ես դու այդ բեղերով ու հոնքերով։ Դու ուրա՞խ ես։

— Ես այնպե՛ս, այնպե՜ս ուրախ եմ։ Ես արդեն բարկացած էի քեզ վրա։ Քեզ չեմ ասել, բայց դու վատ էիր վարվում նրա հետ։ Նա այնպիսի սիրտ ունի, Nicolas։ Որքան ուրախ եմ։ Ես զզվելի եմ լինում, բայց ծանր է ինձ համար առանց Սոնյայի մենակ երջանիկ լինել,— շարունակեց Նատաշան։— Հիմա ես այնպես ուրախ եմ. դե, վազիր նրա մոտ։

— Չէ, սպասիր… ախ, ի՜նչ ծիծաղելին ես դու,— ասավ Նիկոլայը, շարունակ քրոջը նայելով և նրա մեջ էլ տեսնելով նույն նոր, անսովոր և քնքուշ-դյութիչ մի բան ինչ առաջ չէր տեսել։— Նատաշա, մի ինչ-որ կախարդական բան կա, չէ՞։

— Այո,— պատասխանեց նա,— դու հիանալի բան ես արել։

«Եթե ես առաջ էլ սրան այսպես տեսնեի, ինչպիսին այժմ է,— մտածեց Նիկոլայը,— ես վաղուց կհարցնեի ի՛նչ անել, և կանեի այն բոլորը, ինչ նա հրամայեր, և ամեն բան լավ կլիներ»։

— Ուրեմն դու ուրա՞խ ես, լա՞վ եմ արել։

— Ախ, այնպե՜ս լավ։ Այս քանի օրը մայրիկի հետ կռվեցի դրա համար։ Մայրիկն ասավ, որ Սոնյան քեզ ուզում է թակարդը գցել։ Ինչպես կարելի է այդպես բան ասել։ Քիչ մնաց մայրիկի հետ կռվեի։ Եվ երբեք ոչ ոքին թույլ չեմ տա որևէ վատ բան ասել կամ մտածել նրա մասին, որովհետև նրա մեջ լավից բացի ուրիշ բան չկա։

— Ուրեմն լա՞վ,— ասավ Նիկոլայը, մի անգամ ևս դիտելով քրոջ դեմքի արտահայտությունը, իմանալու արդյոք ճիշտ է ասում նա և, կոշիկները քրթացնելով, նա թռավ-իջավ սահնակի թևից ու վազեց դեպի իր սահնակը։ Նույն երջանիկ, ժպտուն չերքեզը, որ սամուրի գլխարկի միջից նայում էր իր բեղիկներով ու փայլուն աչքերով, նստած էր այնտեղ։ Եվ այդ չերքեզը Սոնյան էր, և այդ Սոնյան, անշուշտ, լինելու էր իր ապագա երջանիկ ու սիրելի կինը։

Հասնելով տուն և մորը պատմելով, թե ինչպես ժամանակ անցրին Մելյուկովների մոտ, աղջիկները գնացին իրենց սենյակը։ Հանվելով, բայց խցանի բեղերը դեռ չսրբած, նրանք երկար ժամանակ նստած խոսում էին իրենց երջանկության մասին։ Նրանք խոսում էին այն մասին, թե ինչպես պիտի ապրեն ամուսնանալուց հետո, թե ինչպես իրենց ամուսինները պիտի լինեն հաշտ-համերաշխ և որքան երջանիկ պիտի լինեն իրենք։ Նատաշայի սեղանի վրա դեռ երեկոյից դրված էին Դունյաշայի պատրաստած հայելիները։

— Բայց դա ե՞րբ պիտի լինի։ Ես վախենում եմ, որ երբեք… Դա չափազանց լավ կլիներ,— ասավ Նատաշան, ելնելով ու հայելուն մոտենալով։

— Նստիր, Նատաշա, դու գուցե նրան տեսնես,— ասավ Սոնյան։

Նատաշան մոմերը վառեց ու նստեց։

— Մի ինչ-որ բեղավոր եմ տեսնում,— ասավ Նատաշան, տեսնելով իր դեմքը։

— Մի՛ ծիծաղեք, օրիորդ, ասավ Դունյաշան։

Նատաշան՝ Սոնյայի և սպասուհու օգնությամբ հարմար դիրք տվեց հայելուն, նրա դեմքը լուրջ արտահայտություն ընդունեց, և նա լռեց։ Նայելով հայելու մեջ անդրադարձող մոմերի շարքին, նա երկար նստեց, կարծելով (լսած պատմությունների համաձայն), թե դագաղ է տեսնելու, տեսնելու է նրան, իշխան Անդրեյին այդ վերջին աղոտ ու լուծվող քառակուսու մեջ։ Բայց որքան էլ նա պատրաստ էր ամենափոքր բիծն ընդունել մարդկային կերպարանքի կամ դագաղի տեղ, այնուամենայնիվ ոչինչ չէր տեսնում։ Նա սկսեց աչքերը թարթել շուտ-շուտ և հեռացավ հայելուց։

— Ինչպես է որ ուրիշները տեսնում են, իսկ ես ոչինչ չեմ տեսնում,— ասավ նա։— Դե՛, դու նստիր, Սոնյա։ Հիմա անպատճառ դու պիտի նստես,— ասավ նա։— Միայն իմ փոխարեն… Ես այնպես սարսափում եմ հիմա։

Սոնյան նստեց հայելու առաջ, հարմարեցրեց նրա դիրքն ու սկսեց նայել։

— Այ, Սոֆյա Ալեքսանդրովնան անպատճառ կտեսնի,— շշունջով ասավ Դունյաշան,— իսկ դուք շարունակ ծիծաղում եք։

Սոնյան լսեց այդ խոսքերը, լսեց և այն, թե ինչպես Նատաշան շշուկով ասավ.

— Ես էլ գիտեմ, որ նա կտեսնի, նա անցյալ տարի էլ տեսավ։

Երեք րոպեի չափ բոլորը լուռ էին։ «Անպատճառ» շշնջաց Նատաշան և ասելիքը դեռ չէր վերջացրել, հանկարծ Սոնյան մի կողմ հրեց բռնած հայելին ու աչքերը ծածկեց ձեռով։

— Ա՜խ, Նատաշա,— ասավ նա։

— Տեսա՞ր, տեսա՞ր։ Ի՞նչ տեսար,— բաց ականչեց Նատաշան հայելին բռնելով։

Սոնյան ոչինչ չտեսավ, նա հենց այն է ուզում էր աչքերը թարթել ու վեր կենալ, երբ լսեց Նատաշայի ձայնը, որ ասավ «անպատճառ»… նա չէր ուզում խաբել ո՛չ Դունյաշային, ո՛չ Նատաշային և նստելը ծանր էր նրա համար։ Նա ինքն էլ չգիտեր, թե ինչպես և ինչի հետևանքով մի ճիչ դուրս թռավ իր բերանից, երբ աչքերը ծածկեց ձեռով։

— Նրան տեսա՞ր,— հարցրեց Նատաշան նրա ձեռը բռնելով։

— Այո։ Կաց… ես… տեսա նրան,— ասավ Սոնյան ակամա, դեռ չիմանալով, թե նրան ասելով ո՞ւմ նկատի ունի Նատաշան. Նիկոլային, թե նրան — Անդրեյին։

«Բայց ինչո՞ւ չասեմ, թե ի՞նչ եմ տեսել, չէ՞ որ ուրիշներն էլ տեսնում են։ Եվ ով կարող է իմ սուտը բռնել՝ տեսե՞լ եմ թե ոչ», անցավ Սոնյայի մտքով։

— Այո, ես նրան տեսա,— ասավ Սոնյան։

— Ինչպե՞ս։ Ինչպե՞ս։ Կանգնա՞ծ է, թե՞ պառկած։

— Ոչ, տեսա… սկզբում բան չկար, մեկ էլ հանկարծ տեսնում եմ, որ նա պառկած է։

— Անդրեյը պառկա՞ծ է։ Նա հիվա՞նդ է,— վախեցած աչքերն ընկերուհուն հառած՝ հարցրեց Նատաշային։

— Ոչ, ընդհակառակը, ընդհակառակը, նրա դեմքն ուրախ էր, նա շրջվեց դեպի ինձ,— այն րոպեին, երբ նա խոսում էր՝ նրան թվաց թե տեսել է այն, ինչ ասում է։

— Է, հետո՞, Սոնյա։

— Էլ բան չջոկեցի, ինչ-որ կապույտ ու կարմիր…

— Սոնյա։ Նա ե՞րբ կվերադառնա։ Երբ կտեսնեմ նրան։ Աստված իմ, որքան եմ անհանգստանում թե՛ նրա, թե՛ ինձ համար, և առհասարակ սարսափում եմ այն բանի համար…— ասավ Նատաշան և, չպատասխանելով Սոնյայի մխիթարանքի խոսքերին, անկողին մտավ և, մոմը հանգցնելուց հետո երկար ժամանակ բաց աչքերով անշարժ պառկած էր անկողնում և սառած ապակիների միջով նայում էր լուսնի սառը լույսին։

XIII

Շուտով, տոներից հետո, Նիկոլայը հայտնեց մորը, որ ինքը սիրում է Սոնյային և հաստատապես որոշել է ամուսնանալ նրա հետ։ Կոմսուհին, որ վաղուց նկատել էր, թե ինչ է կատարվում Սոնյայի և Նիկոլայի միջև և վաղուց սպասում էր այդպիսի բացատրության, լուռ լսեց նրա ասածը և որդուն ասավ, թե կարող է ամուսնանալ ո՛ւմ հետ ցանկանում է, բայց թե ո՛չ ինքը, ո՛չ էլ հայրը չեն կարող իրենց օրհնությունը տալ մի այդպիսի ամուսնության։ Առաջին անգամ Նիկոլայը զգաց որ մայրը դժգոհ է իրենից, և չնայած իրեն շատ սիրում էր, այնուամենայնիվ չէր զիջելու։ Կոմսուհին, սառնությամբ, առանց որդու երեսին նայելու, մարդ ուղարկեց ամուսնու ետևից, և երբ կոմսն եկավ, կոմսուհին ուզեց որդու ներկսյությամբ կարճ և սառը հայտնել ամուսնուն բանի էությունը, բայց չդիմացավ, դժգոհությունից լաց եղավ ու դուրս եկավ սենյակից։ Ծեր կոմսն սկսեց անվճռականորեն համոզել Նիկոլային և խնդրել, որ նա հրաժարվի իր մտադրությունից։ Նիկոլայը պատասխանեց, որ ինքը չի կարող իր խոսքը դրժել, հայրը հառաչեց և, ըստ երևույթին, շփոթված, շուտով ընդհատեց իր խոսքն ու գնաց կոմսուհու մոտ։ Որդու հետ ունեցած բոլոր ընդհարումների միջոցին՝ կոմսն ուներ այն գիտակցությունը, թե ինքը մեղավոր է նրա առաջ՝ գործերի քայքայված դրության համար, ուստի և նա չկարողացավ բարկանալ որդու վրա, որ նա հրաժարվեց հարուստ հարսնացուից և ընտրեց անօժիտ Սոնյային, միայն այս դեպքում նա պարզորեն հիշեց, թե եթե գործերը քայքայված չլինեին, Նիկոլայի համար Սոնյայից ավելի լավ հարսնացու չէր կարող լինել, իսկ գործերի քայքայման մեջ մեղավոր է միայն ինքը՝ իր Միտենկայով ու իր բոլոր անհաղթահարելի սովորություններով։

Այդ գործի մասին ծնողներն այլևս չխոսեցին որդու հետ։ Բայց դրանից մի քանի օր հետո կոմսուհին Սոնյային կանչեց իր մոտ և խստասրտությամբ, որ անսպասելի էր թե՛ մեկի, թե՛ մյուսի համար, նախատեց ազգականուհուն՝ որդուն գրավելու և ապերախտ լինելու համար։ Սոնյան լուռ, աչքերը ցած գցած լսում էր կոմսուհու խիստ խոսքերը և չէր հասկանում, թե ինչ են պահանջում իրենից։ Նա պատրաստ էր ամեն բան զոհել իր բարեկամների համար։ Անձնազոհություն կատարելու միտքը նրա ամենասիրած մտածումներից մեկն էի բայց այս դեպքում նա չէր կարողանում հասկանալ, թե ո՛ւմ համար և ի՛նչ պետք է զոհաբերի։ Նա չէր կարող չսիրել կոմսուհուն և Ռոստովների ամբողջ ընտանիքը, բայց չէր կարող չսիրել և Նիկոլային և չիմանալ, թե իր երջանկությունը կախված է այդ սիրուց։ Նա լուռ էր և տխուր, ու չպատասխանեց։ Նիկոլայը, ինչպես իրեն թվաց, այլևս չկարողացավ տանել այդ դրությունը և գնաց մոր հետ բացատրվելու։ Նիկոլայը մերթ աղաչում էր մորը՝ ներել իրեն ու Սոնյային և համաձայնել իրենց ամուսնության, մերթ սպառնում էր մորը նրանով, որ եթե Սոնյային հալածեն, ինքն անմիջապես ծածուկ կամուսնանա նրա հետ։

Կոմսուհին սառնությամբ, որ նորություն էր Նիկոլայի համար, պատասխանեց, որ նա չափահաս է, որ իշխան Անդրեյն ամուսնանում է առանց հոր համաձայնության, և որ նույնը կարող է անել և նա, բայց ինքն այդ բանսարկուին երբեք իր աղջիկը չի համարի։

Բանսարկու խոսքից զայրացած, Նիկոլայը, ձայնը բարձրացնելով, մորն ասավ, որ ինքն երբեք չի կարծել, թե մայրը կստիպեր իրեն իր զգացմունքները վաճառել, և եթե այդ այդպես է, նա վերջին անգամն է ասում… Բայց նա չկարողացավ ասել այն կտրական խոսքը, որը, ինչպես երևում էր նրա դեմքի արտահայտությունից, սարսափով էր սպասում մայրը և որը, գուցե, առմիշտ մի ծանր հիշողություն մնար նրանց կյանքում։ Նա չկարողացավ խոսքը վերջացնել, որովհետև Նատաշան գունատ ու լուրջ դեմքով սենյակ մտավ դռան ետևից, ուր կանգնած ականջ էր դնում։

— Նիկոլենկա, դատարկ բաներ ես խոսում. լռի՛ր, լռի՛ր։ Քեզ ասում եմ՝ լռի՛ր,— գրեթե ճչաց նա, որպեսզի խլացնի եղբոր ձայնը։

— Մայրիկ, սիրելիս, դա բոլորովին դրանից չէ… հոգիս, խեղճ մայրիկս,— դիմեց նա մորը, որն իրեն պառակտման եզրին զգալով, սարսափով նայում էր որդուն, բայց համառության ու պայքարով տարվելու հետևանքով, չէր ուզում և չէր կարողանում անձնատուր լինել։

— Նիկոլենկա, ես քեզ կբացատրեմ, դու գնա՛, իսկ դուք մայրիկ լսեցեք,— ասում էր նա մորը։

Նրա խոսքերն անմիտ էին, բայց նրանք այն արդյունքն ունեցան, ինչ ցանկանում էր Նատաշան։

Կոմսուհին ծանր հեծկլտանքով երեսը թաքցրեց աղջկա կրծքին, իսկ Նիկոլայը վեր կացավ տեղից և, գլուխը բռնելով, դուրս եկավ սենյակից։

Նատաշան սկսեց հաշտության գործը և բանն այնտեղ հասցրեց, որ Նիկոլայը մորից խոստումն առավ, որ Սոնյային չեն նեղի, և ինքն էլ խոսք տվեց, որ ծնողներից թաքուն ոչինչ չի անի։

Գնդում գործերը կարգավորելու, հրաժարական տալու և վերադառնալու ու Սոնյայի հետ ամուսնանալու հաստատ մտադրությամբ, Նիկոլայը՝ լուրջ ու տխուր, ծնողների հետ գժտված, բայց ինչպես իրեն էր թվում, խենթի պես սիրահարված, հունվարի սկզբներին մեկնեց գունդ։

Նիկոլայի գնալուց հետո Ռոստովների տունն ավելի տխուր էր քան երբևէ։ Կոմսուհին հոգեկան խանգարումից հիվանդացավ։

Սոնյան տխուր էր՝ թե՛ Նիկոլայից անջատված լինելու պատճառով, թե՛ այն թշնամական տոնի համար, որ չէր կարող չունենալ դեպի նա կոմսուհին։ Կոմսն այժմ ավելի, քան երբևէ մտահոգված էր գործերի վատ վիճակով, որոնք պահանջում էին կտրուկ միջոցներ։ Անհրաժեշտ էր ծախել Մոսկվայի տունը և մերձմոսկովյան կալվածը, իսկ ծախելու համար պետք էր մեկնել Մոսկվա։ Բայց կոմսուհու առողջական դրությունը հարկադրում էր օրըստօրե հետաձգել այդ մեկնումը։

Նատաշան, որ թեթևությամբ և նույնիսկ ուրախությամբ տարավ փեսացուից անջատվելու առաջին օրերը, այժմ օրեցօր ավելի հուզվում ու անհամբեր էր դառնում։ Այն միտքը, թե իր լավագույն ժամանակը ապարդյուն է կորչում, ինչ որ սակայն կարող էր գործադրել նրան սիրելու համար,— այդ միտքը շարունակ տանջում էր նրան։ Իշխան Անդրեյի նամակները մեծ մասամբ բարկացնում էին նրան։ Նրա համար վիրավորական էր՝ մտածել, որ այն ժամանակ, երբ ինքն ապրում է միայն նրա մասին մտածելով, նա այնտեղ ապրում է իսկական կյանքով, տեսնում է նորանոր վայրեր, նորանոր մարդիկ, որոնք հետաքրքրում են իրեն։ Որքան հետաքրքրական էին լինում նրա նամակները, նա այնքան ավելի դժգոհ էր լինում։ Իսկ իր նամակները, որ ուղարկում էր նրան, ոչ միայն մխիթարանք չէին պատճառում իրեն, այլ թվում էին ձանձրալի և կեղծ պարտականություն։ Նա չէր կարողանում գրել, որովհետև հնարավոր չէր նամակում ճշգրիտ արտահայտել գեթ մի հազարերորդ մասը այն բանի, ինչ սովոր էր արտահայտել ձայնով, ժպիտով ու հայացքով։ Նատաշան փեսացուին գրում էր դասական միօրինակ չոր նամակներ, որոնց ինքն էլ ոչ մի նշանակություն չէր տալիս և որոնց սևագրության ուղղագրական սխալներր շտկում էր կոմսուհին։

Կոմսուհու առողջական դրությունր չէր լավանում։ Բայց Մոսկվա մեկնելն այլևս անկարելի էր հետաձգել։ Պետք էր օժիտը պատրաստել, պետք էր տունը ծախել, և, բացի դրանից, իշխան Անդրեյին սպասում էին նախ Մոսկվայում, ուր այդ ձմեռ ապրում էր իշխան Նիկոլայ Անդրեյիչը, և Նատաշան հավատացած էր, որ նա արդեն եկել է։

Կոմսուհին մնաց գյուղում, իսկ կոմսը՝ Սոնյային ու Նատաշային հետն առնելով, հունվարի վերջին մեկնեց Մոսկվա։