Changes
/* Գլուխ տասնչորսերորդ։ «Սև գետը» */
― Հանգստացեք, միստր Լենդ, դուք է՛լ, պարոն պրոֆեսոր։ Խնդրեմ լսեք ինձ։
=== Գլուխ տասներորդ։ Անդունդի մարդը ===
Այդ ասողը նավապետն էր։
Նեդ Լենդը մի ակնթարթում վեր թռավ։ Սպասավորը, որ քիչ էր մնում խեղդվեր, ենթարկվեց իր տիրոջ հրամանին և օրորվելով դուրս գնաց նավասենյակից։ Եվ չնայելով, որ նավապետն իշխող դեր էր կատարում այնտեղ, ոչնչով չարտահայտեց այն ատելությունը, որ անշուշտ պետք է տածեր դեպի կանադացին։ Ես ու Կոնսելն ապշած սպասում էինք, թե ինչով պիտի վերջանա այդ տեսարանը։
Նավապետը ձեռները կրծքին խաչած, խորին ուշադրությամբ նայում էր մեզ։ Գուցե նա չէ՞ր ցանկանում խոսել։ Գուցե ափսոսո՞ւմ էր, որ ֆրանսերեն մի քանի բառ է արտասանել։ Այդ շատ հավանական էր։
Մի քանի վայրկյան տիրեց լռություն, որը մեզանից ոչ ոք չէր խախտում։
— Պարոննե՛ր,— վերջապես, ասաց նավապետը,— ես բոլորովին ազատ խոսում են ֆրանսերեն, անգլերեն, գերմաներեն ու լատիներեն։ Հետևապես, հենց մեր առաջին հանդիպումին կտրող էի պատասխանել ձեզ։ Սակայն ես ուզում էի նախ՝ դիտել ձեզ, մտածել ձեր մասին։ Դուք բոլորդ մեկ-մեկ պատմեցիք ինձ միևնույն բանը, այդ միանգամայն համոզեց ինձ, որ դուք հենց այնպիսի մարդիկ եք, ինչպիսին ցույց եք տալիս ձեզ։ Հիմա ես գիտեմ, որ առիթ եմ ունեցել հանդիպելու պարոն Պյեր Արոնաքսի, Փարիզի թանգարանի բնապատմության պրոֆեսորի հետ, որը գիտական միսիայով ուղարկվել է արտասահման, ապա նրա սպասավոր Կոնսելի և կանադացի Նեդ Լենդի, «Աբրահամ Լինկոլն» մարտանավի եռաժանի նետողի հետ, իսկ այդ մարտանավը մտնում է Հյուսիսային Ամերիկայի Միացյալ նահանգների ռազմական նավատորմիղի կազմի մեջ։
Ես գլխով համաձայնության նշան արի։ Նավապետն ինձ հարց չէր տալիս, հետևապես պատասխան էլ չէր պահանջվում։ Այդ մարդը ֆրանսերեն խոսում էր բոլորովին մաքուր, առանց ամենաչնչին օտար շեշտադրության։ Նրա արտասանությունն անթերի էր, բառերը՝ ճիշտ, խոսվածքը՝ թեթև ու անբռնադատ։ Չնայելով այդ բոլորին, ես չէի զգում, որ նա կարող է իմ հայրենակիցը լինել։
Նա շարունակեց իր ճառը.
— Իհարկե դուք դժգոհ եք, պարոններ, որ մի քիչ ուշացավ իմ երկրորդ այցելությունը։ Սակայն երբ ես իմացա ձեր ով լինելը, պետք է կշռադատեի, թե ինչպես վարվեմ ձեզ հետ։ Երկար ժամանակ ես տատանվում էի։ Վրդովեցուցիչ հանգամանքները մեզ հանդիպեցրին իրար, մինչդեռ ես մի մարդ եմ, որը խզել է իր կապն ամբողջ մարդկության հետ։ Դուք խախտեցիք իմ առանձնությունը...
— Մեր կամքից անկախ,— ասացի ես։
— Ձեր կամքից անկա՞խ,— ձայնը բարձրացնելով կրկնեց անծանոթը,— մի՞թե «Աբրահամ Լինկոլնը» աննպատակ էր որոնում ինձ բոլոր ծովերում։ Մի՞թե ակամա դուք ձեռնարկեցիք ձեր ճանապարհորդությունն այդ մարտանավով։ Մի՞թե ձեր ռումբերն աննպատակ էին խփում իմ նավին։ Հապա Լե՞նդը, նա է՞լ աննպատակ էր խփում ինձ եռաժանիով։
Ես նավապետի խոսքերում զսպված բարկություն զգացի։
Սակայն այդ բոլոր կշտամբանքներին ես ունեի բոլորովին բնական մի պատասխան։
— Պարոն,— ասացի ես,— անկասկած ձեզ հայտնի չեն այն վեճերը, որ դուք առաջացրել եք Ամերիկայում ու Եվրոպայում։ Դուք չգիտեք, որ մի շարք պատահարներ առաջացել են ձեր ստորջրյա նավի և ուրիշ նավերի ընդհարումից և երկու մայր ցամաքներում հուզել են հասարակական կարծիքը։ Ես կարող եմ թվել անհամար ենթադրություններ՝ այս առեղծվածը լուծելու փորձեր, իսկ այդ լուծման հնարավորությունը միայն ձեզ է հայտնի։ Սակայն իմացեք, որ հետապնդելով ձեզ մինչև Խաղաղ օվկիանոսի ամենահեռավոր մասերը, «Աթրահամ Լինկոլնը» հավատացած էր, թե հետապնդում է ինչ-որ մի հզոր ծովային հրեշի, որից պետք է փրկեր ծովերն՝ ինչ գնով էլ լիներ։
Ժպիտի պես մի բան երևաց նավապետի դեմքին։
Նա ավելի հանգիստ տոնով ասաց.
— Պարոն Արոնաքս, արդյոք դուք կհամարձակվե՞ք պնդել, որ ձեր մարտանավը կարող էր չհետապնդել և չռմբակոծել ստորջրյա նավը, ճիշտ այնպես, ինչպես և ծովային հրեշին։
Այս հարցը շփոթեցրեց ինձ, որովհետև նավապետ Ֆարագուտն իրոք որ առանց տատանվելու կաներ այդ։ Նա պարտք կհամարեր ոչնչացնել ստորջրյա նավը, ինչպես և վիթխարի միաժանուն։ Ես ոչինչ չպատասխանեցի։
Նավապետը շարունակեց.
— Այսպե՛ս ուրեմն, դուք հասկանում եք, որ ես իրավունք ունեմ ձեզ հետ վարվել ինչպես թշնամիների հետ։
Ես կրկին լուռ էի, այն էլ բոլորովին գիտակցաբար։ Ի՞նչ կարիք կա քննարկել նման հարցերը, երբ ուժը կարող է ոչնչացնել ձեր լավագույն ապացույցները։
— Երկար ժամանակ ես տատանվում էի,- շարունակեց նավապետը,— ինձ ոչինչ չէր պարտավորեցնում հյուրասեր լինել։ Եթե որոշած լինեի ազատվել ձեզնից, այլևս անիմաստ կլիներ մի անգամ ևս տեսնվել ձեզ հետ։ Ես կարող էի ձեզ դուրս անել նավից, խորասուզել ծովի մեջ ևմոռանալ, որ դուք երբևէ գոյություն եք ունեցել։ Մի՞թե ես այդպիսի իրավունք չէի ունենա։
— Այդ կլիներ վայրենու և ոչ թե կուլտուրական մարդու իրավունք,— պատասխանեցի ես։
— ՊարոՆ պրոֆեսոր,— աշխուժությամբ առարկեց նավապետը,— ես չգիտեմ, թե դուք ինչն եք անվանում «կուլտուրական մարդու իրավունք»։ Հասարակության հետ ես իմ կապերը խզել եմ մի շարք պատճառներով, որոնց լրջության մասին միայն ես իրավունք ունեմ դատելու։ Ես չեմ ենթարկվում նրա օրենքներին և առաջարկում եմ ձեզ դրանց մասին երբեք չհիշեցնել ինձ։
Այդ ասված էր խիստ կտրուկ։ Անհայտ մարդու աչքերը վառվեցին բարկությամբ ու արհամարհանքով։ Այդ ակնթարթում ես մտածեցի, որ անծանոթ մարդու անցյալում ինչ֊որ սարսափելի բան է պատահել։ Իզուր չէ, որ նա իրեն բարձր է դասում օրենքներից, առանձնացել է մարդկությանն անմատչելի տեղերում, անկախ է դարձել այդ բառի ամենալայն իմաստով։
Ո՞Վ կհամարձակվի նրան հետապնդել ծովի խորքերում, երբ նույնիսկ ծովի վրա նա հեշտությամբ ջախջախում էր իրեն դեմ պայքարելու ամեն մի փորձ։ Ո՞ր նավը կարող է դիմադրել նրա ստորջրյա զրահանավին։ Ո՞ր նավի զրահը կլինի այնքան ամուր, որպեսզի դիմանա նրա սարսափելի ժանիքի հարվածներին։ Աշխարհումս ոչ ոք չի կարող նրանից հաշիվ պահանջել իր գործողությունների համար։
Այսպիսի մտքեր էին պաշարել ուղեղս այն ժամանակ, երբ այդ տարօրինակ մարդը ետ ու առաջ էր քայլում, նույնպես մտքերի մեջ խորասուզված։ Հետաքրքրության ու սարսափի խառը զգացմունքով ես նայում էի նրան։
Երկար լռելուց հետո նավապետը սկսեց խոսել։
— Այսպես ուրեմն, ես տատանվում էի,— շարունակեց նա,— սակայն ես մտածեցի, որ իմ շահերը կարելի է համատեղել բնական կարեկցության հետ, որին արժանի է յուրաքանչյուր մարդկային արարած։ Քանի որ դեպքերի բերմամբ դուք ընկել եք այստեղ, կմնաք իմ նավում։ Դուք ազատ կլինեք և այդ ազատության համար,— որ սակայն խիստ սահմանափակ է,— դուք պետք է համաձայնվեք միայն մի պայմանի։ Եթե դուք խոստանում եք ենթարկվել այդ պայմանին, ես միանգամայն բավարարված կլինեմ։
— Խոսեցեք, նավապետ- ասացի ես,— հույս ունեմ ձեզանից լսել այնպիսի մի պայման, որն ընդունելի կլինի ազնիվ մարդու համար։
— Անկասկա՛ծ։ Ահա իմ առաջարկը. հնարավոր է, որ մի քանի չնախատեսնված հանգամանքներ ինձ ստիպեն մեր նավասենյակներում ձեզ փակված պահել մի քանի ժամ, գուցե և մի քանի օր, հիմա այդ դժվար է որոշել։ Չցանկանալով ոչ մի դեպքում դիմել բռնության, ես ուզում եմ ձեզնից խոստում ստանալ, որ դուք անպայման կհնազանդվեք այդպիսի դեպքերում։ Առաջարկելով ձեզ, ես ամբողջովին ազատում եմ ձեզ այն պատասխանատվությունից, որ դուք պիտի կրեիք այս կամ այն դեպքի համար, քանի որ դուք հնարավորություն չեք ունենա տեսնելու այն, ինչ որ չպետք է գիտենաք։ Ընդունո՞ւմ եք այս պայմանը։
Ուրեմն ստորջրյա նավում երբեմն տեղի էին ունենում այնպիսի դեպքեր, որոնք նույնիսկ անհայտ պիտի լինեին մարդկային օրենքներից մեկուսացածներին։ Սպասվող անակնկալներից դա ամենաանհաճելին էր ինձ համար։
— Ընդունում ենք,— պատասխանեցի ես,— միայն թե... թույլ տվեք, նավապետ, մի հարց տալ ձեզ։
— Խնդրեմ։
— Դուք ասացիք, որ մենք նավի մեջ ազատ կլինենք։
— Այո, միանգամայն։
— Ես խնդրում եմ բացատրել, թե այդ ինչպես պիտի հասկանալ։
— Դուք կարող եք շրջել ամբողջ նավում, տեսնել, դիտել այն ամենն, ինչ որ կատարվում է այստեղ, չնչին բացառություններով։ Մի խոսքով, լինել նույնքան ազատ, որքան ես և իմ ուղեկիցները։
Պարզ էր, որ մենք չենք հասկացել իրար։
— Ներեցեք, նավապետ,— ասացի ես,— բայց այդպիսի ազատություն կարող է ունենալ նաև կալանավորը, որին թույլատրվում է քայլել բանտում։ Մենք չենք կարող դրանով բավականանալ։
— Այնուամենայնիվ դուք պետք է բավականանաք դրանով։
— Ինչպե՛ս, մենք այլևս երբեք չենք կարող վերադառնալ հայրենի՞ք, մեր ընտանիքների ու բարեկամների մո՞տ։
— Այո։ Սակայն հրաժարվել այն զզվելի ճնշումից, որ կոչվում է հասարակության օրենք և որը մարդիկ կուրորեն ազատություն են համարում,— այդ այնքան էլ ծանր չէ, որքան կարծում եք դուք։
— Ինչ վերաբերում է ինձ,—բացականչեց Նեդ Լենդը,— ես երբեք չեմ խոստանա, որ այստեղից փախչելու փորձ չեմ անի։
— Ես այդպիսի խոստում չեմ էլ խնդրում ձեզանից, միստեր Լենդ,— սառը պատասխանեց նավապետը։
— Նավապետ,— գոչեցի ես, այլևս չկարողանալով ինձ զսպել,— դուք ի չարն եք գործ դնում մեր վրա ունեցած իշխանությունը։ Այդ դաժանությո՛ւն է։
— Ո՛չ, պարոններ, սա գթություն է։ Դուք ճակատամարտից հետո գերի եք ընկել այստեղ։ Ես ձեզ կյանքից չեմ զրկում, թեպետ կարող էի ձեզ շպրտել օվկիանոսը։ Դուք հարձակվեցիք ինձ վրա։ Դուք իմացաք այն գաղտնիքը, որ չպիտի իմանար ոչ մի մարդ, իմ կեցության գաղտնիքը։ Եվ դուք կարծում եք, որ ես ձեզ թո՞ւյլ կտամ անարգել վերադառնալ այն աշխարհը, որտեղ ոչ ոք չպիտի իմանա իմ գոյության մասին։ Երբեք։ Պահելով ձեզ իմ ստորջրյա նավում, ես մտածում եմ ոչ թե ձեր, այլ իմ սեփական շահերի մասին։
Նավապետի ձայնը հնչում էր այնպես վճռական, որ ես նրան համոզելու փորձերն այլևս աննպատակ համարեցի։
— Այդպե՛ս ուրեմն, նավապետ, դուք մեզ ուղղակի առաջարկում եք կամ գերություն կամ մահ։
— Բոլորովին ճիշտ է։
— Բարեկամնե՛րս,— դիմեցի ես Կոնսելին և Նեդ Լենդին,— քանի որ հարցն այդպես է դրվում, ուրեմն կարիք էլ չկա վիճելու։ Սակայն հիշեցեք, որ մենք և ոչ մի խոստումով կապված չենք այս նավի տիրոջ հետ։
— Ոչ մի խոստումով,— կրկնեց նավապետը։
Ապա ավելի մեղմ նա շարունակեց.
— Հիմա խնդրում եմ լսեք այն, ինչ որ ես դեռ պիտի ասեմ։ Ես ձեզ ճանաչում եմ, պարոն Արոնաքս։ Չգիտեմ ձեր ընկերներն ինչպես կվերաբերվեն դեպի այս ամենը, սակայն անձամբ դուք դժգոհ չեք լինի այն առիթից, որով մենք հանդիպեցինք մեկմեկու։ Այն գրքերի թվում, որոնցով ես միշտ օգտվում եմ, դուք կգտնեք նաև ձեր աշխատությունը ծովի հատակի գաղտնիքների մասին։ Հաճախ ես վերընթերցում եմ այդ աշխատությունը։ Ձեր գրքով դուք հասել եք իմացության այն սահմանը, որը մատչելի է երկրային գիտության։ Սակայն դուք չգիտեք ամեն ինչ, որովհետև քիչ բան եք տեսել։ Թույլ տվեք հավաստիացնել ձեզ, որ դուք չեք զղջա այս նավում անցկացվելիք ժամանակի համար։ Դուք կճանապարհորդեք հրաշքների աշխարհում։ Զմայլանքը, խորագույն ու հիացմունքով լի զարմանքը հավանորեն կպարուրեն ձեր միտքը։ Դուք շուտ չեք հագենա այն տեսարաններից, որոնք անընդհատ կպատկերանան ձեր աչքերի առաջ։ Ես որոշել եմ ձեռնարկել մի նոր, ո՞վ գիտե, գուցե վերջին ստորերկրյա ճանապարհորդություն աշխարհի շուրջը, որպեսզի ամփոփեմ այն բոլոր դիտողությունները, որ արել եմ նախկին անհամար ճանապարհորդությունների ժամանակ։ Այդ աշխատանքի ընթացքում դուք պետք է օգնեք ինձ։ Այսօրվանից սկսած դուք ընկնում եք բոլորովին մի նոր աշխարհ։ Դուք կտեսնեք այն, ինչ որ չի տեսել ոչ մի մարդ, չհաշված ինձ և իմ ընկերներին, և մեր մոլորակը ձեր առաջ բաց կանի իր վերջին գաղտնիքները։
Չեմ կարող չխոստովանել, որ նավապետի խոսքերը հսկայական տպավորություն թողեցին ինձ վրա։ Նա շոշափեց իմ էության ամենազգայուն լարը, և ես մի ակնթարթ մոռացա, որ այդ հրաշքները տեսնելը չէր կարող փոխարինել կորցրած ազատության։ Սակայն ես հույս ունեի, որ ապագայում առիթ կունենամ անդրադառնալու այդ կարևոր հարցին։ Այս պատճառով ես տվի հետևյալ պատասխանը.
— Նավապետ, ես հուսով եմ, որ դուք, խզելով ձեր կապը մարդկությունից, պահպանել եք մարդկային զգացումները։ Մենք պատահարի ենթարկված մարդիկ ենք, որոնց դուք գթացիք և ապաստան տվիք ձեր նավում։ Ոչ ես, ոչ էլ իմ ընկերները երբեք այդ չենք մոռանա։ Խոստովանում եմ, որ անձնապես ինձ համար գիտության շահերին ծառայելու հնարավորությունը որոշ չափով փոխարինում է կորցրած ազատության։
Ես կարծում էի, թե նավապետը ձեռքը կմեկնի ինձ, որպեսզի դրանով վավերացնի մեր պայմանը։ Սակայն նա այդպես չարեց։ Ես էլ հոգուս մեջ անկեղծորեն խղճացի նրան։
— Մի հարց ես,— ասացի ես այն րոպեին, երբ այդ տարօրինակ մարդն արդեն հեռանալ էր ուզում։
— Լսում եմ, պարոն պրոֆեսոր։
— Մենք ինչպե՞ս պիտի անվանենք ձեզ։
— Դուք ինձ կանվան եք միայն նավապետ Նեմո, իսկ դուք ինքներդ և ձեր ուղեկիցները ինձ համար կլինեն միայն «Նաուտիլուսի» ճանապարհորդներ։
Նավապետ Նեմոն կանչեց ինչ֊որ մեկին։ Սպասավորը մտավ նախասենյակ։ Նավապետը դարձյալ ինձ անծանոթ լեզվով հրաման տվեց նրան։ Այնուհետև դառնալով դեպի կանադացին և Կոնսելր, նա ասաց.
— Ձեր նավասենյակում նախաճաշը ձեզ է սպասում։ Խնդրում եմ հետևեք այս մարդուն։
— Չեմ հրաժարվի,— ասաց եռաժանու վարպետը։
Կոնսելն ու Նեդ Լենդը դուրս եկան այս վանդակից, որտեղ մենք համարյա թե երեսուն ժամ բանտարկված էինք։
— Հիմա հերթը ձերն է, պրոֆեսոր։ Նախաճաշը սպասում է մեզ։ Թույլ տվեք ձեզ ցույց տալ ճանապարհը։
— Խնդրեմ, նավապետ։
Ես հետևեցի նավապետ Նեմոյին։ Մենք դուրս եկանք էլեկտրականությամբ լուսավորված մի միջանցք, որ նման էր նավերի սովորական միջանցքներին, և անցնելով տասը մետր, կանգ առանք մի փակ դռան առաջ։
Նավապետ նեմոն բաց արեց դուռը և ինձ ճանապարհ տվեց։ Ես մտա մի սեղանատուն, որ նուրբ ճաշակով կահավորված էր ու զարդարված։ Դահլիճի հակադիր ծայրերում տեղավորված էին բարձր, կաղնի ծառից պատրաստված դարակները, որոնք դրվագված էին սև գույնի փայտով։ Դարակներում փայլում ու ճառագում էր բյուրեղապակյա, ճենապակյա ու արծաթե ամանեղենը, որի գեղարվեստական ձևավորումը բարձր էր ամեն մի գնահատությունից։ Սեղանատան պատերի նուրբ արտաքինը մեղմացնում էր առաստաղից տարածվող լույսի անսահման պայծառությունը։
Դահլիճի մեջտեղում ճոխ սեղան էր բացված։ Նավապետ Նեմոն ինձ տեղ ցույց տվեց։
— Նստեցեք և կերեք,— ասաց նա,— երևի դուք մեռնում եք սովից։
Ես չստիպեցի երկրորդ անգամ խնդրել։
Նախաճաշը բաղկացած էր մի քանի ձկնեղեն ուտելիքներից և այնպիսի կերակուրներից, որոնք չգիտեմ թե ինչ մթերքներից էին պատրաստված։ Դրանք բոլորը համեղ էին, թեպետ ինչ֊որ անախորժություն ունեին, որը, սակայն անցնում էր հետզհետե։ Այդ մթերքները հարուստ էին ֆոսֆորով։ Մտածեցի, որ դրանք ձեռք են բերվել ծովում։
Նավապետ Նեմոն անթարթ նայում էր ինձ։ Ես ոչ մի հարց չէի տալիս, բայց նա շտապեց պատասխանել չտրված հարցերին, որոնք, իհարկե, սաստիկ հետաքրքրում էին ինձ։
— Այս կերակուրների մեծ մասն անծանոթ է ձեզ,— ասաց նաայնուամենայնիվ դուք կարող եք ուտել առանց վախենալու։ Դրանք բոլորն առողջարար են և սննդատու։ Վաղուց է, որ ես հրաժարվել եմ ցամաքային մթերքներից և չնայելով դրան, ինձ շատ լավ եմ զգում։ Եմ բոլոր նավորդները, որոնք սնվում են այնպես, ինչպես ես, նախանձելի առողջություն ունեն։
— Ուրեմն այս բոլոր կերակուրները ծովային մթերքների՞ց են։
— Այո, պրոֆեսոր, ծովը բավարարում է իմ բոլոր պահանջները։ Երբեմն ես ծովն եմ նետում ուռկանը և առատ որս անում։ Երբեմն ես որսի եմ գնում դեպի տարերքը, որ անմատչելի է ուրիշ մարդկանց, և որսում եմ իմ ստորջրյա անտառներում ապրող «թռչուններին»։ Իմ հոտերը, ինչպես ծերունի հովիվ Նեպտունի հոտերը, հանգիստ արածում են օվկիանոսային արոտներում։ Իմ կալվածքները մեծ են ու անսահման և նրանցից միայն ես եմ օգտվում։
Ես զարմանքով նայեցի նավապետ Նեմոյին և պատասխանեցի նրան.
— Հասկանում եմ, նավապետ, որ ձեր ուռկանը հիանալի ձկներ է հանում ծովից, որոնցով ճոխանում է ձեր սեղանը։ Հնարավոր եմ համարում նաև այն, որ դուք կարող եք «թռչուններ» որսալ ձեր ստորջրյա անտառներում, թեպետ չգիտեմ թե այդ ինչպես է լինում։ Սակայն մի բան բոլորովին անհասկանալի է ինձ,— որտեղի՞ց է ձեր սեղանի վրա եղած միսը, թեպետ և դուք այն քիչ եք գործածում։
— Բայց ես երբեք չեմ ուտում ցամաքային կենդանիների միսը,— առարկեց նավապետը։
— Իսկ սա՞,— հարցրի ես, ցույց տալով մի ափսե, որի մեջ մի քանի պատառ սուկի կար։
— Այդ ուտելիքը, որ դուք մսի տեղ եք ընդունել, ուրիշ բան չէ, բայց եթե ծովային կրիայի սուկի։ Ահա դելֆինի լյարդից պատրաստված սոուս, որն իր համով ձեզ կթվա խոզի ռագու։ Իմ խոհարարն իսկական արտիստ է իր գործի մեջ և ոչ ոք չի կարող նրա նման ուտելիք պատրաստել ծովային ձկներից ու կենդանիներից։ Ահա ձկնականջից պատրաստված պահածոներ, որ յուրաքանչյուր մալայացի լավագույն կերակուրը կհամարի աշխարհում, ահա կրեմ, որի համար սերն ստացված է կետի կրծքային գեղձից, իսկ շաքարը՝ հյուսիսային ծովի ջրիմուռներից։ Վերջապես, ահա ծափկոտրուկներից եփած քաղցրավենիք, որ իր համով չի զիջում ցամաքային ամենաքաղցր պտուղներին։
Ոչ թե ագահությունից, այլ հետաքրքրությունից դրդված, ես փորձում էի. այդ բոլոր կերակուրները և հրապուրված լսում նավապետ Նեմոյի պատմածը։
— Ծովը ոչ միայն կերակրում, այլև հագցնում է ինձ,— շարունակեց նա,— այն գործվածքը, որից կարված է ձեր հագուստը, հյուսված է ծովային մի շարք խխունջներից։ Այդ հագուստը ներկված է ծիրանի գույնով, որը պատրաստելու գաղտնիքը չքացել է հնադարյան հռոմեացիների և հույների հետ միասին, իսկ այդ ներկը ես ձեռք եմ բերել Միջերկրական ծովում, ջրիմուռներից։ Այն օծանելիքր, որ գտնվում է ձեզ հատկացված նավասենյակի արդուզարդի փոքրիկ սեղանի վրա, սաացվել է ծովային մի քանի բույսերից։ Ներներքնակն օվկիանոսային լավագույն խոտերից է պատրաստված։ Այն գրիչը, որով դուք պետք է գրեք, պատրաստված է կետի բեղից, իսկ թանաքը — թանաքաձկան արտազատումից։ Այն ամենը, ինչով ես օգտվում եմ հիմա, ծովն է հայթայթում ինձ և երբևէ դրանք էլի՛ կվերադառնան ծով։
— Դուք սիրո՞ւմ եք ծովը, նավապետ։
— Այո, այո, սիրում եմ։ Ծովն ամեն ինչ է։ Նա ծածկում է երկրագնդի յոթ տասնորդական մասը։ Նրա գոլորշիացումները թարմ են և կենսաբեր։ Նրա վիթխարի անապատում մարդն իրեն մենակ չի զգում, որովհետև շարունակ իր շուրջը զգում է կյանքի շունչը։ եվ իսկապես, չէ՞ որ ծովում կան բնության երեք թագավորություններր,— հանքային, բուսական ու կենդանական։ Վերջինս բաղկանում է զոոֆիտների չորս խմբերից, հոդվածոտունքների երեք դասից, կակղամորթների հինգ դասից, ողնաշարավորների երեք դասից, կաթնասուններից, սողուններից և անթիվ ձկներից, կենդանիների հսկայական մի խմբից, որի մեջ ավելի քան տասներեք հազար տեսակներ են մտնում, իսկ սրանցից հազիվ մեկ տասներորդ մասն է ապրում անուշահամ ջրերում։ Ծովը բնության վիթխարի ջրամբարն է։ Երկրագնդի վրա կյանքը սկսվել է ծովում և ո՞վ գիտե, արդյոք ծովում չի՞ վերջանալու։ Ծովում տիրում է բարձրագույն անդորրությունը... Ծովը չի պատկանում բռնակալներին։ Սրանք դեռ կարող են ծովի մակերևույթի նկատմամբ իրավունքներ բանեցնել, ճակատամարտել, կլանել մեկ֊մեկու, կրկնել ցամաքային կյանքի, ամբողջ սարսափը։ Սակայն՝ երեսուն ոտնաչափ խորության տակ, վերջանում է նրանց իշխանությունը, չքանում նրանց հզորությունը։ Ա՜խ, պրոֆեսոր, ապրեցեք ծովի խորքերում։ Միայն այնտե՛ղ է լիակատար անկախությունը, միայն այնտե՛ղ է, որ իսկապես ազատ է մարդը, միա՛յն այնտեղ ոչ ոք նրան չի կարող ճնշել։
Նավապետ Նեմոն հանկարծ ընդհատեց իր թունդ ճառը։ Արդյոք չէ՞ր զղջում, որ շեղվել է իր սովորական զսպվածությունից։ Արդյոք չվախեցա՞վ, որ ավելորդ բան է ասել։
Մի քանի րոպեի ընթացքում, դեռևս հուզված, նա հետ ու առաջ էր քայլում սեղանատանը։ Այնուհետև, հանգստացնելով իր ջղերը, վերստին սառը վսեմության արտահայտություն տալով իր դեմքին, նա ինձ դիմեց հետևյալ խոսքերով.
— Իսկ այժմ, պրոֆեսոր, եթե ձեզ համար հաճելի է դիտել «Նաուտիլուսը», ես պատրաստ եմ ձեզ ծառայելու։
=== Գլուխ տասնմեկերորդ։ «Նաուտիլուսը» ===
Նավապետ Նեմոն քայլեց դեպի դուռը։ Ես հետևեցի նրան։ Սեղանատան խորքում երկփեղկ դուռը բացվեց, և մենք մտանք հարևան սենյակը, որ ուներ նույն մեծությունը, .ինչ որ այն սենյակը, ուր մենք քիչ առաջ գտնվում էինք։
Այդ գրադարանն էր։ Բազմաքանակ, միատեսակ կազմով գրքերը շարված էին բարձր, մինչև առաստաղը հասնող պահարաններում, որոնք ծիրանափայտից էին և բրոնզով զարդարված։ Պահարանները տեղավորված էին սենյակի բոլոր պատերի երկարությամբ։ Պահարանների տակ դրված էին լայն է կինամոնագույն կաշիով պատած բազմոցներ, որոնք շատ հարմար էին հանգստանալու համար։ Բազմոցների մոտ կային թեթև, շարժական գրակալներ։ Սենյակի մեջտեղում գտնվում էր մի մեծ սեղան, որի վրա գրքեր էին կուտակված։ Նույն տեղում կային մի քանի լրագրեր, որոնք արդեն հնացած էին։
Այս հոյակապ դահլիճը լուսավորվում էր չորս էլեկպրական հսկա լապտերներով, որոնք կիսագնդաձև լուսամփոփներով տեղավորված էին առաստաղում։
Ես հիացմունքով դիտում էի այդ սենյակը, որ այնքա՜ն փարթամ ու գեղեցիկ էր կահավորված։
— Նավապետ Նեմո,— ասացի ես գրադարանի տիրոջը, որ մեկնվել էր բազմոցներից մեկի վրա,— սա մի գրապահեստ է, որով կարող էր հպարտանալ ցամաքի ամեն մի պալատ։ Ես ուղղակի հուզված եմ այն մտքից, որ այս հրաշալի գրադարանը ձեզ ուղեկցում է օվկիանոսների խորքերում։
— Էլ արիշ որտե՞ղ դուք կարող եք այսչափ նպաստավոր պայմաններ գտնել աշխատանքի համար, պրոֆեսոր,— ասաց նավապետը,— մի՞թե թանգարանում եղած ձեր առանձնասենյակը ձեզ այսպիսի անխռով հանգստություն է տալիս։
— Իհարկե ոչ... Ես պետք է խոստովանեմ, որ իմ առանձնասենյակը շատ աղքատ է այս դահլիճի համեմատությամբէ Դուք այստեղ ունեք վեց-յոթ հազարից ոչ պակաս գիրք, այո՞։
— Տասներկու հազար, պարոն Արոնաքս։ Սա միակ բանն է, որ ինձ կապում է երկրի հետ։ Սակայն աշխարհն ինձ համար այլևս գոյություն չունի այն օրից, երբ «Նաուտիլուսն» առաջին անգամ ջրասույզ եղավ։ Այն օրը ես գնեցի վերջին գրքերը, բրոշյուրները և լրագրերի վերջին համարները։ Այն ժամանակներից սկսած մարդկությունն ինձ համար այլևս չի մտածում, չի գրում։ Այս գրքերը գտնվում են ձեր լիակատար տնօրինության տակ, պրոֆեսոր, օգտվեցեք նրանցից, երբ և որքան կուզեք։
Շնորհակալություն հայտնելով նավապետ Նեմոյին, ես մոտեցա գրքերի դարակներին։ Գրքերը բոլոր լեզուներով էին ու վերաբերում էին ստույգ գիտությունների զանազան ճյուղերին, փիլիսոփայության, գրականության։ Իմ աչքով ընկավ հետաքրքիր մի հանգամանք.— գրքերը դասավորված էին այբբենական կարգով, անկախ նրանից, թե ինչ լեզվով էին գրված։ Այդ վկայում էր, որ նավապետ Նեմոն հավասարաչափ տիրապետում է բոլոր լեզուներին։
Գրադարանում ես տեսա հին և ժամանակակից հեղինակների երկերը, այն լավագույնը, ինչ որ մարդկային հանճարը ստեղծել է գիտության, գեղարվեստական արձակի ու պոեզիայի բնագավառում, Հոմերոսից մինչև Վիկտոր Հյուգոն, Քսենոֆոնից մինչև Միշլեն, Ռաբլեից մինչև Ժորժ Սանդը։ Այնուամենայնիվ այս գրադարանում գրքերը գերակշռող թիվ էին կազմում։ Ձգաբանական, ջրաբանական, օդերևութաբանական, աշխարհագրական, երկրաբանական և այլ գրքերը ոչ պակաս տեղ էին գրավում, քան բնագիտական աշխատությունները, իսկ բնագիտությունը, որքան ես հասկացա, նավապետ Նեմոյի գիտական զբաղմունքների գլխավոր առարկան էր։ Դարակներում գրված էին Հումբոլդտի և Արագոյի լրիվ երկերը, Ֆուկոյի, Հանրի Սենի, Կղեր-Դեվիլի, Շասլյայի, Միլն Էդվարսի, Կատրֆաժի, Տինդալի, Ֆարադեյի, Բերտելլոյի, աբբա Սեկկիի, Պետերմանի, Մորիի, Ագասսիսի և այլոց աշխատությունները, գիտությունների ակադեմիայի «Տարեգիրր», զանազան աշխարհագրական ընկերությունների բյուլետենները և այլն։ Նույն տեղում, այդ պատկառելի գրադարանում գտնվում էին այն երկու հատորներր, որոնց համար ես ինձ երախտապարտ զգացի նավապետի հանդեպ։ Ժոզեֆ Բերտրանի «Աստղաբաշխության հիմունքները» գիրքը ինձ հնարավորություն տվեց պարզելու հետևյալը.- ես գիտեի, որ այդ գիրքը լույս է տեսել 1865 թվականի կեսին, հետևապես, «Նաուտիլուսը» դրանից առաջ չէր կարող հեռանալ ցամաքից։ Այդպես ուրեմն, նավապետ Նեմոն ստորջրյա ճանապարհորդ է դարձել ոչ ավելի, քան երեք տարի առաջ։ Ես մտածեցի, որ եթե հաջողվի գտնել էլ ավելի նոր գրքեր, կարելի է ավելի ճիշտ որոշել ստորջրյա նավի ծով մտնելու օրը։ Սակայն այդ անելու համար ես դեռ բավականաչափ ժամանակ ունեի, իսկ առայժմ չէի ուզում հետաձգել «Նաուտիլուսի» հրաշքների հետ ծանոթանալու գործը։
— Շնորհակալ եմ ձեզնից, նավապետ,— ասացի ես,— որ դուք թույլ տվիք օգտվել ձեր գրադարանից։ Սա գիտության իսկական գանձարան է և ես կօգտվեմ այս գանձարանից։
— Այս սենյակը ոչ միայն գրադարան է, այլև ծխարանն է։
— Ծխարա՞ն,— զարմացած բացականչեցի ես,— մի՞թե «Նաուտիլուսում» ծխում են։
— Անշուշտ։
— Այդ դեպքում, նավապետ, ես պետք է ենթադրեմ, որ դուք կապ եք պահում Հավաննայի հետ, այո՞։
— Ոչ մի կապ,— պատասխանեց նավապետ Նեմոն,— փորձեցեք այս սիգարը, պրոֆեսոր։ Թեպետ դա Հավաննայից չէ, բայց թե դուք դիտակ էք ծխախոտի նկատմամբ, այս սիգարը դուր կգա ձեզ։
Ես վերցրի սիգարը, որ իր ձևով հիշեցնում էր Հավաննայի սիգարների լավագույն տեսակները, բայց ավելի բաց գույն ուներ և պատրաստված էր ավելի դեղին տերևներից։ Ես սիգարը վառեցի կանթեղից, որ դրված էր բրոնզե մի նուրբ պատվանդանի վրա, և ծուխը ներս քաշեցի այնպիսի ագահությամբ, ինչպիսին հատուկ է լինում թունդ ծխողին, երբ նա երկու օր ծխած չի լինում։
— Սա հրաշալի սիգար է, բայց... կարծես ծխախոտ չէ։
— Այո,— պատասխանեց նավապետը,— այս ծխախոտը ոչ Հավաննայից է, ոչ էլ Արևելքից։ Սա ծովային ջրիմուռների մի տեսակն է, որը հարուստ է նիկոտինով։ Հիմա դուք արդյոք ափսոսո՞ւմ եք, որ Հավաննայի սիգար չեք ծխում։
— Այս րոպեից սկսած Հավաննայի սիգարներն արհամարհելի են ինձ համար։
— Այդ դեպքում ինչքան ուզում եք ծխեցեք, առանց հարցնելու, թե որտեղից են սիգարները։ Ծխախոտի ոչ մի մենաշնորհով հարկ չի գանձվում դրանց համար, բայց այդպիսով դրանց որակը չի իջել, այնպես չէ՞։
— Իհարկե։
Այդ րոպեին նավապետ Նեմոն բաց արեց մի դուռ, որ գտնվում էր այն դռան դիմաց, որտեղից մենք ներս մտանք գրադարանը։ Ես մտա մի մեծ, հիանալի լուսավորված սրահ։
Այդ մի ընդարձակ, քառանկյունի դահլիճ էր կտրտված անկյուններով, ուներ տասը մետր երկարություն, վեց մետր լայնություն և հինգ մետր բարձրություն։ Առաստաղը զարդարված էր արաբական պարզ և նուրբ նախշերով։ Առաստաղում թաքնված լապտերները պայծառ, բայց ոչ կուրացուցիչ լույս էին սփռել այդ թանգարանում հավաքված հրաշալի իրերի վրա։ Այո, այդ իսկական թանգարան էր... հմուտ և կարող ձեռներն այստեղ հավաքել էին բնության ու արվեստի բոլոր գանձերը և դասավորել այնպիսի գեղարվեստական կարգով, որը հատուկ է նկարչի բնակարանին։ Պատերը ծածկված էին նկարագեղ պաստառներով։ Մեծ վարպետների երեսուն նկարները, որոնք միատեսակ շրջանակներ ունեին, զարդարում էին թանգարանը։ Նկարների միջև գտնվում էին վահաններ ու զենքեր, ինչպես նաև արձաններ, որոնց վրա հարմարեցված էին ասպետական բոլոր զենքերը։ Ես տեսա հսկայական արժեք ունեցող պատկերներ, որոնք եղել էին Եվրոպայի ցուցահանդեսներում և մասնավոր պատկերասրահներում։ Հին վարպետների գործերից այստեղ կային Ռաֆայելի «Մադոննան», Լեոնարդո-դա–Վինչիի «Կույսը»։ Կորեջիոյի «Համրը», Տիցիանի «Կինը», Վերոնեզի «Մոգերի երկրպագութլունը», Մուրիլոյի «Հարությունը», Հոլբեյնի «Դիմանկարը», Վելասկեզի «Վանականը», Ռիբեյրայի «Նահատակը», Տենիրսի «Տոնավաճառը», Ռուբենսի ֆլամանդական երեք բնանկարները, երեք փոքր նկարներ, որոնք պատրաստված էին Ժերարդ-Դոուի, Տերսուի, Պոլ Պոտաերի ժանրով, Ժերիկոյի և Պրուգոնի երկու պատկերները, Բայկուզենի և Վեռնեի մի քանի ծովային տեսարանները։ Ժամանակակից նկարչական գործերի թվում ես տեսա պատկերներ, որոնց վրա գտնվում էին Դելակրուայի, Էնգրի, Դեկանի, Տրուայնի, Մեյսոնեյի, Դոբինյիի և այլոց ստորագրությունները։
Այս փառահեղ թանգարանի անկյուններում, բարձր պատվանդանների վրա դրված էին անտիկ քանդակագործությունների փոքրացրած, մարմարե ու բրոնզե, սքանչելի պատճենները։
Նավապետ Նեմոյի ասածներն իրականանում էին. «Նաուտիլուսը» դիտելու հենց առաջին քայլերից ես ապշած էի մնացել։
— Հույս ունեմ, պրոֆեսոր, որ դուք ինձ կներեք ձեզ ընդունելու համարձակությանս և այն անկարգության համար, որ տիրում է այս սենյակում,- ասաց այդ տարօրինակ մարդը։
— Նավապետ,— պատասխանեցի ես,— պետք է ասեմ, որ դուք իսկական արտիստ եք։
— Օ՜ ոչ, միայն սիրող եմ,— առարկեց նա,— ինձ հաճելի էր հավաքել մ արդկային հանճարի այդ հոյակապ արտադրությունները։ Ես անխոնջ էի իմ որոնումներում և ագահ՝ այս կամ այն իրը ձեռք բերելու մեջ։ Այդ ինձ հնարավորություն տվեց գտնել մի շտրք իսկապես որ բարձրարժեք իրեր։ Դրանք իմ վերջին հուշերն են ինձ համար մեռած երկրի մասին։ Ձեր ժամանակակից նկարիչներն անգամ հին վարպետներ են իմ աչքում։ Ես այնպես եմ դիտում նրանց նկարները, որ կարծես սրանք երկու-երեք հազար տարի առաջ են ստեղծագործված։ Հանճարների համար հասակն այնքան էլ նշանակություն չունի։
— Իսկ այս երաժիշտնե՞րը,— հարցրի ես, ցույց տալով Վեբերի, Ռոսսինիի, Մոցարտի, Բեթհովենի, Հայդնի, Մեյերբերի, Վագների, Օբերի, Գունոյի և այլոց երկերը, որ թափված էին մի մեծ դաշնամուր֊երգեհոնի կափարիչի վրա։ Դաշնամուրն ահագին տեղ էր բռնել սրահում։
— Այս երաժիշտներն Օրփեոսի ժամանակակիցներ են ինձ համար։ Մեռածների հիշողությունից ջնշվում են տարբերությունները, իսկ ես մեռած եմ, պրոֆեսոր, մեռած եմ ճիշտ այնպես, ինչպես և ձեր այն բարեկամները, որոնք նիրհում են վեց ոտնաչափ գետնի տակ։
Նավապետ Նեմոն լռեց և խորը մտածմունքի մեջ ընկավ։ Ամենաջերմ հետաքրքրությամբ ես դիտում էի նրան և լուռ ուսումնասիրում նրա դեմքի առանձնահատկությունները։ Հենված լինելով մի թանկագին, գեղազարդ սեղանի, նա չէր տեսնում ինձ և կարծես բոլորովին մոռացել էր իմ գոյության մասին։
Ես որոշեցի չխանգարել նրա մտորումները և շարունակեցի դիտել սրահում ժողովված հրաշքները։
Արվեստի կոթողների հետ միասին աչքի ընկնող տեղ էին գրավում նաև բնության հազվագյուտ իրերը։ Դրանք գլխավորապես բույսեր էին, և խեցիներ և օվկիանոսի բուսական ու կենդանական աշխարհին պատկանող այլ նմուշներ, որոնք ըստ երևույթին հավաքված էին հենց նավապետ Նեմոյի ձեռքով։ Սրահի մեջտեղում գտնվում էր մի շատրվան, որր ներքևից լուսավորված էր էլեկտրականությամբ։ Ջրի կաթիլները թափվում էին ավազանի մեջ, որ կառուցված էր մի վիթխարի խեցիից։ Խեցիի շրջագիծը հասնում էր վեց մետրի։ Ուրեմն դա գերազանցում էր նույնիսկ այն հռչակավոր խեցիից, որ Վենետիկի հանրապետությունը նվիրել էր թագավոր Ֆրանցիսկ առաջինին։
Ավազանի շուրջը, ապակյա գեղեցիկ փեղկերում, որոնք գեղազարդված էին պղնձով, դասավորված էին ծովային ամենաթանկարժեք և ամենահազվագյուտ իրեր, որոնց նմանը հազիվ թե տեսած լինի մի որևէ բնագետ։ Կարելի է պատկերացնել, թե դրանք որչափ ուրախացրին ինձ։
Կենդանաբույսերի բաժնում գտնվում էին կակղամորթների ու ասղամորթների նմուշները։ Առաջին խմբում գտնվում էին հովհարանման գորգոններ, ծովային օրգանիկներ, սիրիական շրթնիկներ, Մոլուքյան կղզիների կորալներ, այլցիոնի հիանալի մի նմուշ, գրավիչ հովհարատերևներ, Ռեյունյոն կղզու ակնավորներ և մադրեպորների մի ամբողջ հավաքածո, որոնց մեջ առանձնապես ուշադրություն էր գրավում Անթիլյան կղզիների «Նեպտունի կառքը»։ Այստեղ հավաքված էին կորալների ամենատարբեր տեսակները, որոնց գաղութները կազմում են ամբողջ կղղիներ, ո՞վ գիտե, գուցե դարերի ընթացքում նաև ցամաքներ։ Իրենց փշոտ թաղանթով աչքի ընկնող ասղամորթների խմբում գտնվում էին ծովաստղերի, ծովագլանների, ոզնիների, մազաճիճուների, օձաստղերի, տոլբիպորների մի քանի տեսակները։
Եթե իմ տեղը լիներ թույլ ջղերով մի խխունջագետ, զարմանքից կքարանար, տեսնելով հարևան ցուցափեղկերը, ուր տեղավորված էին կակղամորթների հավաքածոներր։ Այդ նմուշները բարձր էին ամեն մի գնահատությունից և կարելի էր մի ամբողջ հատոր նվիրել նրանց նկարագրության։ Ես կսահմանափակվեմ միայն ամենահետաքրքիր նմուշները թվելով։ Այստեղ էին գտնվում Հնդկական օվկիանոսի նրբագեղ ուռնաձուկը, որի կարմիր֊կինամոնագույն մարմնի վրա կանոնավոր դասավորված էին սպիտակ բծերը, այսպես կոչված՝ «կայսերական սպոնդիլը», որ ամբողջովին պատած էր գնդիկներով ու վառ գույն ուներ,— մի կենդանի, որի համար եվրոպական ամեն մի թանգարան չէր խնայի քսան հազար ֆրանկ. ավստրալիական հասարակ ուռնաձուկը, որ համարյա անկարելի է գտնել. սենեգալյան միջուկավորները, որ երկփեղկ էին, սպիտակ, այնպես փխրուն, որ ցնդում են նույնիսկ ամենաթեթև հողմից, ինչպես օճառի պղպջակներ. Ճավայի մի շարք ծովային ցնցուղները, ծալ֊ծալ վերջավորություններ ունեցող կրային փողիկներ, որոնք սիրողների կողմից բարձր են գնահատվում. մի ամբողջ շարք փորոտանիներ, որոնցից դեղին֊կանաչագույնները լինում են ամերիկյան ծովերում, իսկ թուխ֊դարչնագույնները՝ նոր Զելանդիայի ափերի մոտ, Մեքսիկայի ծոցում, և աչքի են ընկնում իրենց կղմինդրաձև խխունջներով․ զարմանալի ծծմբային թելիններ, ցիտրաների թանկագին տեսակներ, ցանցավոր արևուկներ, մարմարե կուբարներ իրենց սադափե բծերով։ Այնուհետև դասավորված էին ճենախխունջների բոլոր տեսակները, որոնք Հնդկաստանում գործ են ածվում դրամների փոխարեն․ «ծովի փառքը»՝ Արևելյան Հնդկաստանի ամենաթանկագին խեցին։ Վերջապես, դափնյաներ, յանտիններ, ձվակերպներ, խույրեր, սաղավարտանմաններ, ծիրանեձկներ, տավիղանմաններ, տրիտոններ, պտերոցերներ, պատելներ, հիալեներ, կղերոդորներ, քնքուշ ու փխրուն խեցիներ, որոնց գիտնականները գեղեցիկ անուններ են տվել։
Առանձին ցուցափեղկերում դրված էին, չտեսնված գեղեցկության մարգարիտների թելեր, որոնք շքեղ առկայծում էին էլեկտրական պայծառ լույսի տակ։ Այնտեղ էր վարդագույն մի մարգարիտ, որը հանվում է Կարմիր ծովի հատակից, այնտեղ էին կանաչ, դեղին, կապույտ ու սև մարգարիտները՝ զանազան կակղամորթների մարմնի, ուռուցքները, որ պատահում են համարյա բոլոր ծովերում և օվկիանոսներում։
Այդ մարգարիտներից մի քանիսն աղավնու ձվից մեծ էին։ Նրանց արժեքը գերազանցում էր այն մարգարիտի արժեքից, որ ճանապարհորդ Տավերնեն երեք միլիոնով ծախել էր պարսից շահին, իսկ գեղեցկությամբ նրանք ավելի բարձր էին Մասկատի իմամի մարգսրտից, որը ես աշխարհում առաջինն էի համարում։
Այսպիսով անկարելի էր որոշել այդ հավաքածոյի արժեքը։ Նավապետ Նեմոն պետք է միլիոններ ծախսած լիներ այն ձեռք բերելու համար։
Ինքս ինձ հարց էի տալիս, թե ո՞րն է այդ չլսված հարրստության աղբյուրը։ Հանկարծ նավապետը դիմեց ինձ։
― Դուք իմ հավաքածոնե՞րն եք դիտում, պրոֆեսոր։ Դրանք իսկապես որ արժանի են բնագետի ուշագրության։ Իսկ ինձ համար նրանց արժեքն առավել բարձր է այն չափով, որչափով նրանցից յուրաքանչյուրը ես իմ սեփական ձեռքերով եմ հավաքել։ Երկրագնդի վրա չկա մի ծով, որն ինձ մի որևէ բան տված չլինի այդ ցուցափեղկերի համար։
— Նավապետ, ինձ միանգամայն հասկանալի է այն բերկրանքը է որ դուք պիտի զգաք այս հարստությունները տեսնելիս։ Եվրոպական ոչ մի թանգարան չունի օվկիանոսի արտագրության այդչափ լրիվ հավաքածո։ Սակայն եթե ես իմ ամբողջ հիացմունքը սպառեմ թանգարանը դիտելով, էլ ի՞նչ կմնա իմ մեջ, նավի մնացած մասը դիտելու համար։ Ես բոլորովին չեմ ուզում անհամեստ լինել ու քրքրել ձեր գաղտնիքները, բայց (խոստովանում եմ, որ ինձ վերին աստիճանի հետաքրքրում է «Նաուտիլուսը», նրան շարժող ուժը, այն կառուցվածքները, որոնց միջոցով նավը կարողանամ է շարժվել մեծ արագությամբ։ Այս սրահի պատերի վրա ես տեսնում եմ այնպիսի պարագաներ, որոնց նպատակը պարզ չէ ինձ համար։ Արդյոք կարո՞ղ եմ հարցնել․․․
— Պարոն Արոնաքս,— ընդհատեց ինձ նավապետը,— ես արդեն ասացի, որ դուք ազատ եք այս նավում, հետևապես «Նաուտիլուսում» չկա մի անկյուն, որի մուտքն արգելված հինի ձեզ համար։ Կարող եք նավը դիտել որքան ուզենաք, իսկ ես պատրաստ եմ լինելու ձեր ուղեկիցը։
— Չգիտեմ ինչպես շնորհակալ լինեմ ձեզնից, նավապետ։ Կաշխատեմ ի չարը չգործադրել ձեր սիրալիրությունը։ Թույլ տվեք միայն իմանալ, ինչի՞ համար են այս ֆիզիկական պարագաները։
— Ճիշտ նույնպիսի պարագաներ կան նաև իմ առանձնասենյակում, պրոֆեսոր, այնտեղ ես ձեզ կբացատրեմ դրանց նշանակությունը։ Սակայն նախ անցնենք ձեզ հատկացված նավասենյակը։ Չէ որ դուք պետք է իմանաք, թե ինչ պայմաններում պետք է ապրեք «Նաուտիլուսում»։
Նեղ միջանցքով ես հետևեցի նավապետին։ Անցնելով նավի առջևի մասը, նավապետ Նեմոն ինձ տարավ շքեղ կահավորված, ընդարձակ մի սենյակ, ուր աչքովս ընկան մահճակալը, արդուզարդի սեղանը, բազկաթոռները և այլն։
Ես շնորհակալության խոսքեր չէի գտնում։
— Ձեր նավասենյակը կից է իմ առանձնասենյակին ասաց նավապետը դուռը բանալով,— իսկ իմ առանձնասենյակն էլ միանում է այն սրահին, ուր մենք քիչ առաջ գտնվում էինք։
Մենք մտանք նավապետի սենյակը, որ ուներ վերին աստիճանի պարզ ու հարմար կահավորություն։ Երկաթե մահճակալ, աշխատանքի սեղան, մի քանի աթոռ, լվացարան՝ ահա այդ սենյակի ամբողջ կահավորանքը։ Միայն անհրաժեշտ իրեր և ոչ մի շքեղություն։
Նավասենյակում կիսախավար էր տիրում։
Նավապետ Նեմոն ցույց տվեց ինձ աթոռը․
— Խնդրեմ նստեցեք։
Ես նստեցի։ Նա մի փոքր լռեց և ապա սկսեց խոսել։
=== Գլուխ տասներկուերորդ։ Ամեն ինչ էլեկտրականության միջոցով ===
Նայեցեք, պրոֆեսոր,— սկսեց նավապետ Նեմոն, ցույց տալով պատերից կախված պարագաները,— սրանք այն ապարատներն են, որոնք օգտագործվում են «Նաուտիլուսը» կառավարելու համար։ Ինչպես սրահում, այնպես էլ այստեղ նրանք միշտ իմ աչքերի առաջ են և ինձ ճշգրիտ ցույց են տալիս, թե «Նաուտիլուսն» օվկիանոսի որ կետում է գտնվում և դեպի ուր է գնում։ Այդ պարագաներից մի քանիսը հայտնի են ձեզ։ Ահա ջերմաչափը, որը ցույց է տալիս օդի բարեխառնությունը «Նաուտիլուոում»։ Ահա ծանրաչափը, որը ցույց է տալիս օդի ճնշումը և հենց դրանով նախատեսում եղանակի փոփոխությունը։ Ահա խոնավաչափը, որը ցույց է տալիս խոնավության աստիճանը մթնոլորտում։ Կողմնացույցը որոշում է նավի ուղղությունը։ Ահա անկյունաչափը, որը հնարավորություն է տալիս արևի բարձրությամբ որոշել տեղի լայնությունը։ Սա էլ ժամանակաչափ է, որի միջոցով մենք գտնում ենք արևմտյան կամ արևելյան երկարությունը։ Վերջապես, սրանք էլ ցերեկվա և գիշերվա հեռադիտակներ են, որոնցով ես դիտում եմ հորիզոնն այն ժամանակ, երբ «Նաուտիլուսը» բարձրանում է ջրի երեսը։
— Այդ բոլոր պարագաները,— պատասխանեցի ես,— սովորական են ծովագնացության մեջ և վաղուց ծանոթ են ինձ։ Սակայն այստեղ կան ինձ անհայտ ինչ֊որ պարագաներ։ Ինչպես երևում է, հենց դրանց մեջ են թաքնված «Նաուտիլուսը» կառավարելու առանձնահատկությունները։ Արդյոք խտաչափ չէ՞ այս մեծ թվացույցն իր շարժական սլաքով։
— Իսկապես որ խտաչափ է։ Կապված է ծովի հետ և ցույց է տալիս ջրի ճնշումը, միաժամանակ նաև «Նաուտիլուսի» ընկղմման խորությունը։
— Իսկ սրանք մխաննե՞ր են։
— Այո, միայն թե նոր կառուցվածքի մխաններ։ Դրանք ջերմաչափի դեր են կատարում,— ցույց են տալիս ջրի զանազան շերտերի բարեխառնությունը։
— Իսկ այս պարագանե՞րը։ Ես չեմ պատկերացնում, թե ինչի համար են։
— Այստեղ հարկավոր կլինի մի քանի բացատրություններ տալ ձեզ, պրոֆեսոր,— պատասխանեց նավապետ Նեմոն։
Նա մի փոքր լռեց և ապա շարունակեց.
— Բնության մեջ կա հնազանդ, արագաշարժ և հասարակ ձևով գործադրվող մի ուժ։ Այդ ուժն ամեն ինչ կատարում է իմ նավում, լուսավորում է, տաքացնում, աշխատեցնում մե–քենաները։ Այդ էլեկտրականությունն է։
— Էլեկտրականությո՞ւնը,— զարմացած բացականչեցի ես։
— Այո՛։
— Սակայն, նավապետ, ձեր նավն արտասովոր արագությամբ է շարժվում։ Դա քիչ է կապվում այն ամենի հետ, ինչ որ մեզ հայտնի է էլեկտրականության մասին։ Մինչև այժմ էլեկտրականության մեխանիկական ուժի մասին եղել է այն կարծիքը, թե խիստ սահմանափակ է այդ ուժը։
— Գիտե՞ք ինչ, պրոֆեսոր,— պատասխանեց նավապետ Նեմոն,— էլեկտրականության էներգիան ես չեմ օգտագործում այնպես, ինչպես առհասարակ ընդունված է օգտագործել։ Թույլ տվեք ինձ սահմանափակվելու միայն այս բացատրությամբ։
— Ինչպես կուզեք, նավապետ, թեպետ ես բոլորովին ապշած եմ ձեր հաղորդած տեղեկությունից։ Խնդրում եմ ձեզ պատասխանել միայն մի հարցի, եթե իհարկե այդ հարցը ձեզ անհամեստ չթվա։ Չէ՞ որ այն տարրերը, որոնք աղբյուր են ծառայում այդ զարմանալի ուժն ստանալու համար, պետք է որ շուտով սպառվեն, մանավանդ ցինկը։ Հապա ինչպե՞ս եք լրացնում դրա պաշարը, եթե կապ չեք պահում երկրի հետ։
— Հաճույքով կպատասխանեմ ձեր այդ հարցին,— ասաց նավապետ Նեմոն,— ամենից առաջ իմացեք, որ ծովի հատակում կա ցինկ, երկաթ, արծաթ, ոսկի և այլ մետաղներ, որոնց շահագործումն անպայման հնարավոր է։ Սակայն ես չեմ օդտվում այդ մետաղներից և հենց ծովից եմ ստանում էներգիայի այն քանակը, որ անհրաժեշտ է ինձ։
— Ծովի՞ց։
— Այո, պրոֆեսոր, ծովից։ Այդ կերւդ էներդի ա ստանալու համար կան բազմաթիվ միջոցներ։ Օրինակի ես կարող էի հաղորդիչ մարմինները զանազան խորությամբ ընկղմել ծովը ՚ե ջրի շերտերի բարեխառնության տարբերությունից էլեկտրա~ կան հոսանք ս^ւանալ։ Սակայն ես գերադասեցի ընտրել ՛մի այլ, ավելի գործնական միջոց։
— Այսի՞նքն։
— Դուք գիտե՞ք ծովի ջրի բաղադրությունը։ Դրա հարյուր մասից իննսունվեց և կես մասը մաքուր ջուր է, իսկ մոտ երկու և երկու երրորդ մասը՝ քլորային նատրիում։ Ապա նրա մեջ պարունակվում է քիչ քանակությամբ քլորային մագնիում և քլորային կալցիում, բրոմային մագնիում, ծծմբաթթվուտային մագնիում, ծծմբաթթվուտ և ածխակալցիումային աղ։ Ինչպես տեսնում եք, ծովի ջուրը բավական զգալի քանակությամբ քլորային նատրիում է պարունակում։ Եվ ահա իմ մարտկոցի համար օգտագործվում է հենց այդ քլորային նատրիումը, որը հանվում է ծովից։
— Քլորային նատրիո՞ւմը։
— Այո։ Միանալով սնդիկին, քլորային նատրիումր կազմում է ամալգամ, որը Բունզենի տարրերում փոխարինում է ցինկին։ Սնդիկն տարրերի մեջ չի քայքայվում։ Այսպիսով ծախսվում է միայն նատրիումր, որը ես ձեռք եմ բերում ծովից։ Պետք է նաև ասեմ ձեզ, որ նատրիումի տարրերն առնվազն երկու անգամ ուժեղ են ցինկային տարրերից։
— Նավապետ, ես հասկանում եմ նատրիումի առավելություններն այն պայմաններում, որոնց մեջ գտնվում եք դուք։ Ծովում ինչքան ուզեք նատրիում կգտնեք։ Հրաշալի։ Սակայն չէ՞ որ նատրիումը պետք է զատել իրեն միացած քլորային նյութերից։ Դրա համար դուք ի՞նչ եք անում։ Իհարկե ձեր մարտկոցները կարող էին օգտագործվել քլորային նատրիում մի էլեկտրալ ուծման համար, սակայնդ եթե ես չեմ սխալվում, էլեկտրալուծման համար ավելի շատ նատրիում է հարկավոր, քան այդ էլեկտրալուծումից ստացվող նատրիումը։ Եվ դուք ավելի շատ նատրիում կծախսեք, քան կըստանաք։
— Հենց այդ պատճառով է, պրոֆեսոր, որ ես նատրիումը ձեռք եմ բերում ոչ թե էլեկտրաձուլման միջոցով, այլ քարածխի այրվելուց առաջացող էներգիան օգտագործելու շնորհիվ։
— Քարածխի՞։ Ուրեմն այնուամենայնիվ դուք կապվա՞ծ եք երկրի հետ։
— Ո՛չ։ Եթե ուզում եք, այդ ածուխը կարող եք անվանել ծովային։
— Նշանակում է դուք գտել եք մի միջոց, որով կարելի է շահագործե՞լ ստորջրյա ածխաշերտերը։
— Այդ դուք կտեսնեք ձեր սեփական աչքերով, պրոֆեսոր։ Ես ձեզ խնդրում եմ միայն մի քիչ համբերել, մանավանդ որ ժամանակը միանգամայն թույլ է տալիս ձեզ համբերող լինելու։ Հիշեցեք միայն մի բան, ես բացարձակապես ամեն ինչ ստանում եմ օվկիանոսից։ Նա ինձ տալիս է էլեկտրականություն, իսկ էլեկտրականությունը «Նաուտիլուսին» տալիս է տաքություն, լույս, շարժվելու հնարավորություն, մի խոսքով կյանք։
— Բացի շնչառության համար անհրաժեշտ օդից, այո։
— Օ՜, ես կարող էի հեշտությամբ պատրաստել հարկավոր քանակությամբ օդ, սակայն դա ավելորդ է, որովհետև ես կարող եմ ուզածս ժամանակ դուրս գալ ջրի մակերևույթը։ Սակայն հիմա էլ էլեկտրականությամբ են գործում այն զորեղ պոմպերը, որոնցով օդը հավաքվում է հատուկ պահամաններով։ Այսպիսով ես կարող եմ երկար ժամանակ մնալ ջրի տակ, եթե այդ հարկավոր լինի։
— Նավապետ,— ասացի ես,— կարող եմ միայն խոնարհվել ձեր առաջ։ Ըստ երևույթին ձեզ հաջողվել է հայտնագործել այն, ինչ որ մարդիկ պիտի հայտնագործեն շատ ավելի ուշ՝ էլեկտրականության վիթխարի դինամիկական ուժը։
— Չգիտեմ, երբևէ նրանք կհայտնագործե՞ն այդ,— սառը պատասխանեց նավապետ Նեմոն,— սակայն, այսպես թե այնպես, դուք արդեն գիտեք, թե ես ինչպես եմ գործադրում այդ զարմանալի ուժը։ Այդ ուժն է, որ արևից էլ ավելի կանոնավոր և անընդհատ լուսավորում է նավը։ Հիմա նայեցեք այդ ժամացույցին, դա էլեկտրական է և աշխատում է այնպիսի ճշտությամբ, ինչպես կաշխատեր լավագույն քրոնոմետրը։ Ես թվատախտակը բաժանել եմ քսանչորս ժամի, ինչպես իտալական ժամացույցները, որովհետև ինձ համար գոյություն չունի ոչ ցերեկը, ոչ գիշերը, ոչ արևը, ոչ լուսինը, այլ գոյություն ունի միայն այն արհեստական լույսը, որով ես օգտվում եմ ծովերի խորքերում։ Նայեցեք, հիմա առավոտյան ժամը տասն է։
― Միանգամայն ճիշտ է։
— Ահա ձեզ էլեկտրականության մի այլ գործադրություն։ Այս թվատախտակը, որ փակցված է ձեր աչքերի առաջ, ցույց է տալիս «Նաուտիլուսի» շարժման արագությունը։ Դա էլեկտրալարերով միացած է պտուտակին և սլաքներն ինձ ասում են, թե նավն ինչ արագությամբ է գնում։ Այ, տեսնո՞ւմ եք, հիմա մենք գնում ենք չափավոր արագությամբ, մեկ ժամում տասնհինգ մղոն։
— Ապշեցուցիչ է այդ բոլորը,— բացականչեցի ես,— այժմ ես տեսնում եմ, նավապետ, որ դուք միանգամայն ճիշտ եք վարվել, օգտագործելով բնության հենց այդ ուժը, որ փոխարինում է քամու և գոլորշու ուժին։
— Մենք դեռ չենք վերջացրել մեր դիտումը, պրոֆեսոր,— աթոռից վեր կենալով ասաց նավապետ Նեմոն,— եթե դուք չեք հոգնել, անցնենք «Նաուտիլուսի» հետին մասը։
Հիրավի, ես արդեն ծանոթացել էի ստորջրյա նավի առջևի ամբողջ մասի հետ։ Ահա այն սենյակների ցուցակը, որոնք գտնվում էին նավի այդ մասում, մեջտեղից մինչև առջևի ծայրը․― հինգ մետր երկարությամբ սեղանատունը, որ գրադարանից բաժանված էր անջրանցիկ միջնորմով, նույնքան երկարությամբ գրադարանը, տասը մետրանոց մեծ սրահը, որ նավապետի սենյակից բաժանված էր երկրորդ անջրանցիկ միջնորմով, նավապետի հինգ մետրանոց սենյակը, իմ սենյակը, որի երկարությունը հասնում էր երկու և կես մետրի և վերջապես, օդի պահեստը, որ ուներ յոթ և կես մետր երկարություն և հասնում էր մինչև ցռուկը։
Ընդհանրապես նավի այդ մասի երկարությունը կազմում էր երեսունհինգ մետր։ Անջրանցիկ միջնորմներն ունեին հերմետիկորեն փակվող դռներ և պետք է «Նաուտիլուսն» ապահովեին ջուրը ներս լցվելուց, այն դեպքում, եթե նավի մի որևէ մասից ջուր հոսեր։
Նավի մեջտեղի միջանցքներում ես հետևեցի նավապետ Նեմոյին։ Ես տեսա նեղ ջրհորի նման ինչ-որ մի բան, որ գտնվում էր երկու անջրանցիկ միջնորմների արանքում։ Երկաթե, փոքրիկ մի սանդուղք, որ պտուտակներով ամրացրած էր ջրհորի պատերին, տանում էր դեպի առաստաղը։ Ես հարցրի նավապետին, թե ինչի համար է այդ ջրհորը։
― Այնտեղից կարելի է իջնել դեպի մակույկը,— պատասխանեց նավապետը։
― Ինչպե՞ս, դուք մ ակո՞ւյկ ունեք,— տարակուսանքով հարցրի ես։
― Իհարկե։ Հիանալի մակույկ, որ թեթև է և ջրասույզ չի լինում։ Դա օգտագործվում է զբոսանքի և ձկնորսության համար։
― ԵՎ այդ մակույկը ջուրն իջեցնելու համար դուք բարձրանում եք ծովի երեսը, այո՞։
― Բոլորովին ոչ։ Մակույկը տեղավորվում է «Նաուտիլուսի» տախտակամածում, հատուկ տեղում։ Ղա ունի հերմետիկորեն փակվող, անջրանցիկ կափարիչ, և իր տեղում ամրացավում է հեղույսներով։ Այս սանդուխքը տանում է «Նաուտիլուսի» տախտակամածում գտնվող մի անցք, որը միանում է մակույկի հատակում եղած մի ուրիշ անցքի հետ։ Այդ ճանապարհով ես մտնում եմ մակույկը։ Այնուհետև փակվում է «Նուտիլուսի» անցքը։ Մակույկի անցքն էլ ես եմ փակում հատուկ կափարիչով։ Հետո ես հանում եմ պտուտակները, և մակույկը մեծ արագությամբ դուրս է գալիս ծովի երեսը։ Այդ ժամանակ ես քանդում եմ ծալվող կափարիչը, իր տեղն եմ դնում կայմը, առագաստը, կամ սկսում եմ թիավարել և զբոսնել ծովի վրա։
— Իսկ ինչպե՞ս եք վերադառնում նավը։
— Ես չեմ վերադառնում։ «Նաուտիլուսն» է գալիս ինձ մոտ։
— Ձեր հրամանո՞վ։
— Այո, իմ հրամանով։ Մակույկն էլեկտրալարով միացած է նավին։ Երբ ես ուզում եմ վերադառնալ, հեռագիր եմ տալիս։
— Իսկապե՛ս,— բացականչեցի ես, ապշած լինելով այդ բոլոր հրաշքներից,— ի՛նչ հասարակ բան է եղել այդ բորրը։
Անցնելով դեպի տախտակամածը տանող սանդուղքի մոտից, մենք հասանք երկու մետր երկարությամբ մի նավասենյակ, որտեղ Նեդ Լենդն ու Կոնսելը կուլ էին տվել փառավոր նախաճաշը։ Այնտեղ էր գտնվում խոհանոցը, որ ուներ երեք մետր երկարություն։ Այնտեղ էին գտնվում նաև ընդարձակ մառանները։ Խոհանոցն էլեկտրականությամբ էր տաքացվում։ Պլատինե թիթեղները շիկանում էին իրենց հետ միացած էլեկտրալարերից, պահպանելով այնքան տաքության, որքան անհրաժեշտ էր եփելու, տապակելու կամ թխելու համար։ Էլեկտրականությամբ էր տաքացվում նաև զտիչ մի ապարատ, որը ծովի ջուրը թորելու միջոցով բավականաչափ խմելու ջուր էր մատակարարում նավորդներին։
Խոհանոցի կողքին գտնվում էր վաննան ու լվացարանը՝ տաք և սառը ջրով։
Վաննայից դենը նավորդների սենյակն էր, որն ուներ հինգ մետր երկարություն։ Այս սենյակի դուռը փակ էր, և ես չկարողացա որոշել «Նաուտիլուսի» անձնակազմի քանակը, թեպետ այդ շատ էի ուզում։
Այստեղ էր գտնվում նաև չորրորդ անջրանցիկ միջնորմը, որ նավորդների սենյակը բաժանում էր մեքենաների բաժանմունքից։ Անցնելով միջնորմի դռնից, մենք մտանք մի սրահ, որտեղ նավապետ Նեմոն, այդ առաջնակարգ ինժեները, տեղավորել էր «Նաուտիլուսը» շարժող մեքենաները։
Պայծառ լուսավորված այդ սրահն ուներ առնվազն քսան մետր երկարություն։ Սրահը բաժանվում էր երկու մասի։ Առաջին մասում տեղավորված էին էլեկտրական էներգիա արտադրող տարրերը, երկրորդում — մեքենաները, որոնք շարժում էին նավի պտուտակը։
Ինձ զարմացրեց այդ սրահում տարածված ինչ֊որ տարօրինակ մի հոտ։ Նավապետ Նեմոն նկատեց իմ տարակուսանքը։
— Սա նատրիումի հանուրդից առաջացող գազի հոտն է,— ասաց նա։ Սակայն վերջին հաշվով դա այնքան էլ մեծ անհարմարություն չի ներկայացնում։ Ամեն առավոտ մենք հիմնովին մաքրում ենք նավի օդը։
Ես լարված հետաքրքրությամբ գիտում էի «Նաուտիլուսի» մեքենաները։
— Ինչպես տեսնում եք,— ասաց նավապետ Նեմոն,— ես օգտվում եմ ոչ թե Ռումկորֆի, այլ Բունզենի տարրերով։ Ռումկորֆի տարրերն ինձ չէին կարող տալ անհրաժեշտ քանակությամբ էներգիա։ Բունզենի մարտկոցներից ես շատ չունեմ, սակայն եղածներից յուրաքանչյուրը չափազանց ուժեղ է։ Մարտկոցներում առաջացող էլեկտրականությունը հաղորդվում է սրահի հակադիր ծայրը, այնտեղ ներգործում է հսկայական էլեկտրամոտորների վրա, որոնք մխոցների և շարժանիվների բարդ սիստեմների միջոցով պտտեցնում են թիակավոր գլանը։ Այդ գլանի շառավիղը վեց մետր է, երկարությունը՝ յոթ և կես մետր։ Չնայելով այդ մեծ ծավալին, գլանը մի վայրկյանում հարյուր քսան պտույտ է կատարում։
— Եվ ձեր նավի արագությունը․․․
— Մի ժամում հասնում է հիսուն մղոնի։
Այստեղ ինչ֊որ գաղտնիք էր թաքնված, սակայն ես չէի համարձակվում բացատրություն պահանջել։ Որտեղի՞ց էր էլեկտրականության այդ հսկայական ուժը։ Ո՞րն էր այդ չլսված, դրեթե անսահմանափակ հզորության աղբյուրը։ Գուցե այստեղ օգտագործվում են նոր ձևի կոճեր, որոնք բարձր լարվածություն են ցույց տալիս, կամ գոյություն ունի փոխհաղորդիչների մի առանձնահատուկ համակարգ։ Այդ անհասկանալի էր ինձ համար։
— Նավապետ Նեմո,― ասացի ես,— խոնարհվում եմ այս ամենի առաջ և չեմ էլ փորձում պարզել, թե դուք ինչպես եք հասել նման արդյունքների։ Ես տեսա, թե ինչպես «Նաուտիլուսը» լողում էր «Աբրահամ Լինկոլնի» շուրջը և գիտեմ, թե նա ինչպիսի հրեշավոր արագությամբ է կարողանում ընթանալ։ Սակայն չէ՞ որ միայն արագությունը բավական չէ։ Հարկավոր է նաև տեսնել, թե ուր ես գնում։ Հարկավոր է հնարավորություն ունենալ նավն ուղղելու դեպի վերև, ներքև, աջ և ձախ։ Այդ բոլորը դուք ինչպե՞ս եք հաջողեցնում օվկիանոսի խորքերում, ուր ճնշումը հարյուրավոր մթնոլորտների է հասնում։ Ինչպե՞ս եք բարձրանում օվկիանոսի երեսը։ Վերջապես ի՞նչ միջոցով եք նավին ուղղություն տալիս ձեր ընտրած ջրային շերտերում։ Արդյոք այսչափ հարցեր տալն անհամեստություն չէ՞ իմ կողմից։
— Ամենևին, պրոֆեսոր,— պատասխանեց նավապետը մի փոքր տատանվելուց հետո,— չէ որ դուք երբեք չեք հեռանալու այս ստորջրյա նավից։ Անցնենք սրահ։ Այնտեղ է իմ աշխատասենյակը և այնտեղ դուք կիմանաք այն ամենը, ինչ որ պետք է իմանաք «Նաուտիլուսի» մասին։
=== Գլուխ տասներեքերորդ։ Մի քանի թվեր ===
Մի քանի րոպեից հետո մենք արդեն նստել էինք սրահում, բազմոցների վրա, և սիգար էինք ծխում։ Նավապետ Նեմոն ինձ տվեց այն գծագրերր, որոնք պատկերացնում էին «Նաուտիլուսը» երկարության ու լայնության կտրվածքով։ Այնուհետև նա սկսեց իր բացատրությունը։
― Ահա, պարոն պրոֆեսոր, այն նավի ուրվագծերը, որտեղ գտնվում եք դուք։ Սա երկար մի պլան է՝ կոնաձև ծայրերով։ Իր ձևով նա նման է սիգարին, իսկ այդ ձևը Լոնդոնում լավագույնն է համարվում նման նավերի վերաբերմամբ։ Գլանի ամբողջ երկարությունը հավասար է ճիշտ յոթանասուն մետրի, իսկ ամենամեծ լայնությունը (մեջտեղում)՝ ութ մետրի։ Ես չեմ պահպանել այն հարաբերությունը, որ սովորաբար պահպանվում է արագընթաց նավերի երկարության ու լայնության միջև, այսինքն երբ երկարությունը տասն անգամ ավելի է լինում լայնությունից։ Սակայն իմ ընտրած երկարության ու լայնության հարաբերությունն այնպես է, որ նավն առջևից այնքան էլ մեծ դիմադրության չի հանդիպում, և դուրս մղվող ջուրը չի արգելակում նրա ընթացքը։ Այս տվյալներն արդեն ձեզ թույլ են տալիս հաշվելու «Նաուտիլուսի» մակարդակն ու ծավալը։ Նրա մակարդակը կազմում է ճիշտ հազար տասնմեկ ամբողջ քառասունհինգ հարյուրերորդական քառակուսի մետր, ծավալը՝ հազար հինգ հարյուր ամբողջ երկու տասնորդական խորանարդ մետր։ Սրանից հետևում է, որ ամբողջովին ջրասույզ լինելու դեպքում նավը դուրս է մղում հազար հինգ հարյուր խորանարդ մետր կամ նույնքան տոննա ջուր։
Այս սուզանավի պլանը կազմելիս ես հետապնդում էի հետևյալ նպատակը.— այնպես անելէ որ «Նաուտիլուսը» ծովում ինը տասներորդ մասով լինի ջրի տակ և տասներորդ մասով– ջրից դուրս։ Նման պայմաններում նավը պետք է դուրս մղեր իր ծավալի ինը տասներորդ մասի չափ ջուր, կամ հազար երեք հարյուր հիսունվեց ամբողջ քառասունութ հարյուրերորդական խորանադ մետր ջուր և կշռեր նույնքան տոննա։ Ուրեմն ես պետք է այնպես անեի, որ նավի ծանրությունը դրանից ավելի չլիներ։
«Նաուտիլուսն» ունի երկու մաս, ներքին և արտաքին։ Այդ մասերը միացած են երկաթե գերաններով, որոնք ունեն «T» տառի ձևը։ Գերաններն արտասովոր ամրություն են տալիս նավին։ Հիրավի, այդպիսի կառուցվածքի շնորհիվ, «Նաուտիլուսը» դատարկ լինելու դեպքում նույնպիսի դիմադրություն ունի, ինչ որ այն դեպքում, երբ նա ասենք թե լցված լինի ջրով․ նավի կառուցվածքը չափազանց ամուր է և ծովային ոչ մի փոթորիկ և ալեկոծություն սարսափելի չէ նրա համար։
Հիշված երկու մասերը բաղկացած են պողպատյա թերթերից, որոնք չափազանց դիմացկուն են։ Ներքին մասի թերթերի հաստությունը հավասար է մոտավորապես հինգ սանտիմետրի, իսկ այդ մասի ծանրությունը՝ երեք հարյուր իննսունչորս ամբողջ և իննսունվեց հարյուրերորդական տոննայի։ Արտաքին մասը, որ ունի հիսուն սանտիմետր բարձրություն և քսանհինգ սանտիմետր լայնություն և կշռում է վաթսուներկու տոննա, ապա մեքենաները, բեռը, մնացած ամբողջ կահավորանքը, սարքավորումը, ներքին միջնորմներն ու հենարանները․ այս ամենը միասին վերցրած կշռում է ինը հարյուր վաթսունմեկ ամբողջ հիսուներկու հարյուրերերդական տոննա, որ ներքին մասի երեք հարյուր իննսունչորս ամբողջ իննսունվեց հարյուրերորդական տոննայի հետ միասին կազմում է նավի ընդհանուր ծանրությունը՝ հազար երեք հարյուր հիսունվեց ամբողջ քառասունութ հարյուրերորդական տոննա։ Հասկացա՞ ք։
— Հասկացա։
— Այսպես ուրեմն,— շարունակեց նավապետը,— երբ «Նաուտիլուսը» գտնվում է ջրի երեսին, այդչափ բեռնվածության դեպքում ջրից դուրս է գալիս մեկ տասներորդ մասով։ Հետևաբար, եթե նավում լինեին պահամաններ այդ տասներորդ մասի տարողությամբ, այսինքն հարյուր հիսուն ամբողջ յոթանասուներկու հարյուրերորդական տոննա տարողությամբ, և եթե այդ պահամանները լցվեին ջրով, ապա «Նաուտիլուսը», որ դուրս է մղում հազար հինգ հարյուր խորանարդ մետր ջուր, կամ որ միևնույն է, կշռում է հազար հինգ հարյուր յոթ տոննա, ամբողջովին շրասույզ կլիներ։ Հենց այդպես էլ լինում է գործնականում։ «Նաուտիլուսն» ունի պահամաններ, որոնք տեղավորված են նրա ներքին մասում։ Բավական է բաց անել ծորակները, և այդ պահամանները լցվում են ջրով ու նավն ամբողջովին ջրասույզ է լինում, իր վերին մասով հավասարվելով ծովի մակերևույթին։
— Շատ գեղեցիկ, նավապետ։ Բայց իմ կարծիքով հենց այստեղից են սկսվում գլխավոր դժվարությունները։ Անշուշտ դուք կարող եք ջրասույզ լինել այնքան, որ «Նաուտիլուսի» ոչ մի սանտիմետրը ջրից դուրս չմնա։ Սակայն, երբ ձեր նավը խորն է իջնում, մի՞թե ուժեղ դիմադրության չի հանդիպում։ Մի՞թե այդ ճնշումը նավը վարից վեր չի մղում այնպիսի ուժով, որը կազմում է մոտավորապես մեկ մթնոլորտ ջրի յուրաքանչյուր երեսուներկու ոտնաչափ շերտի վրա, կամ այլ կերպ ասած՝ այնպիսի ուժով, որը հավասար է մեկ քառակուսի սանտիմետրի վրա մեկ կիլոգրամի ճնշման։
– Միանգամայն ճիշտ է, պրոֆեսոր։
― Այդ դեպքում, եթե դուք ամբողջ «Նաուտիլուսը» չեք լցնում ջրով, ապա ես չգիտեմ, թե նավն ինչպես է ջրասույզ լինում։
― Պարոն պրոֆեսոր,— ասաց նավապետ Նեմոն,— չպետք է շփոթել ստատիկան և դինամիկան, թե չէ կարող են լուրջ սխալներ լինել։ Օվկիանոսի խորքերը մտնելու համար այնքան էլ բարդ աշխատանք չի պահանջվում։ Հետևեցեք իմ դատողությունների ընթացքին։
― Ես ուշադրությամբ լսում եմ ձեզ։
― Ինչքա՞ն պետք էր ավելացնել «Նաուտիլուսի» ծանրությանը, որպեսզի նա իջներ ծովերի խորքը։ Այդ բանը պարզելու համար ես պետք է հաշիվ անեի, թե ինչքան է ծովի վերին շերտերի ճնշումն այս կամ այն խորության ստորին շերտերի վրա։
― Դա ակներև է, նավապետ։
― Սակայն, թեև չի կարելի ժխտել, որ ջուրը սեղմվելու հատկություն ունի, բայց և այնպես, այդ հատկությունը խիստ սահմանափակ է։ Եվ իսկապես, նորագույն տվյալների համաձայն, ճնշումը մեկ մթնոլորտով ավելանալու դեպքում, այսինքն՝ երեսուն, ոտնաչափ խորությամբ, ջուրը սեղմվում է չորս հարյուր երեսունվեց տասը միլիոներորդ մասով։ Հազար մետը խորությամբ ջրասույզ լինելու, համար պետք է հաշվի առնել հազար մետր բարձրությամբ ջրային սյան ճնշումից, այսինքն հարյուր մթնոլորտ ճնշումից առաջացող՝ ծավալի փոքրացումը։ Այս դեպքում ծավալի փոքրացումն արտահայտվում է չորս հարյուր երեսունվեց հարյուրերորդականով։ Հետևաբար, նավի կշիռը պետք է ավելանա մինչև հազար հինգ հարյուր տասներեք ամբողջ յոթանասունյոթ հարյուրերորդական տոննա՝ հազար հինգ հարյուր յոթ ամբողջ երկու տասնորդական նորմալ կշռի փոխարեն։ Այսպիսով հարկավոր կլինի նավի ծանրությունն ավելացնել ընդամենը վեց ամբողջ հիսունյոթ հարյուրերորդական տոննայով։
— Ընդամե՞նը։
— Այո, պարոն Արոնաքս, իսկ այս հաշիվը դժվար չէ ստուգել։ Հետո, ես ունեմ պահեստի պահամաններ հարյուր տոննա տարողությամբ։ Դրանց շնորհիվ ես կարող եմ ավելի խորը ջրասուզվել։ Ջրի երեսը բարձրանալու համար բավական է, որ ես դատարկեմ այդ լրացուցիչ պահամանների ջուրը։ Իսկ եթե ուզում եմ, որ «Նաուտիլուսի» մեկ տասներորդ մասը դուրս գա ջրից ամբողջովին դատարկում եմ բոլոր ամբարները։
Ես էլ ի՞նչ կարող էի առարկել այդ դատողությունների դեմ, որոնք հիմնվում էին ստույգ թվերի վրա։
— Ես ընդունում եմ ձեր փաստարկումները, նավապետ,― ասացի ես,— և իսկապես, ծիծաղելի կլիներ դրանք վիճելի դարձնել այն ժամանակ, երբ գործնական կյանքն ամեն օր հաստատում է դրանց ճշտությունը։ Սակայն իմ մեջ առաջանում է մի կասկած ևս։
― Ի՞նչ կասկած։
Երբ դուք ջրասուզվում եք հազար մետր խորությամբ, «նաուտիլուսի» պատերի վրա հարյուր մթնոլորտ ճնշում է լինում։ Հետևաբար, եթե դուք, գտնվելով այդչափ խորը, ցանկանաք դատարկել պահամանները, որպեսզի ձեր նավը թեթևանա և բարձրանա ծովի երեսը, ապա պահամաններից ջուրը դատարկող պոմպերի վրա կլինի լրացուցիչ ճնշում, յուրաքանչյուր քառակուսի սանտիմետրի վրա հարյուր կիլոգրամ։ Իսկ դա պոմպերից կպահանջի այնպիսի հզորություն․․․
— Որը կարող է տալ միայն էլեկտրականությունը,— ընդհատեց ինձ նավապետ Նեմոն։— Կրկնում եմ, պրոֆեսոր, իմ մեքենաների հզորությունը համարյա անսահման է։ «Նաուտիլուսի» պոմպերն արտասովոր ուժ ունեն։ Դրանում դուք պետք է համոզվեիք այն ժամանակ, երբ իմ պոմպերի ուժով ջրի սյուները, ինչպես ջրվեժ, թափվեցին «Աբրահամ Լինկոլնի» տախտակամածի վրա։ Սակայն, որպեսզի իմ մարտկոցները չծանրաբեռնեմ լրացուցիչ պահամաններով, ես դրանցով օգտվում եմ միայն այն դեպքերում, երբ ուզում եմ ջրասույզ լինել հազար հինգ հարյուրից մինչև երկու հազար մետր։ Իսկ եթե խելքիս փչում է այցելել օվկիանոսի ամենախորը մասերը՝ ութ֊տասը հազար մետր դեպի ցած, ապա ես դիմում եմ ուրիշ միջոցների, որոնք թերևս ավելի բարդ, սակայն հուսալի են, ինչպես և իմ թված մյուս միջոցները։
— Այսի՞նքն, նավապետ։
— Որպեսզի ձեզ համար այդ հասկանալի լինի, ես պետք է նախ պատմեմ, թե ինչպես եմ կառավարում «Նաուտիլուսը»։
— Ես անհամբերությամբ ուզում եմ իմանալ այդ։
— Նավը դեպի աջ կամ դեպի ձախ տանելու համար, կամ ուրիշ խոսքով, նրան հորիզոնական ընթացք տալու համար ես օգտագործում եմ սովորական մի ղեկ, որ գտնվում է նավախելի մոտ։ Այդ ղեկը գործում է անիվի և պարանի միջոցով։ Սակայն «Նաուտիլուսը» կարելի է ուղղել նաև դեպի վերև ու ներքև, որի համար օգտագործվում են նավի կողքերին, ջրագծի մոտ գտնվող երկու հատուկ մասեր։ Սրանք վերև ու ներքև են շարժվում նավի ներսում գտնվող լծակների միջոցով։ Երբ հիշված մասերը զուգահեռական դիրք են ընդունում ողնուցի հետ, «Նաուտիլուսը» գնում է հորիզոնական ուղղությամբ։ Երբ նրանք թեքված են, «Նաուտիլուսը», նայած այղ թեքման աստիճանին, իջնում է թեք կամ բարձրանում թեք գծով, իսկ այդ գծի երկարությունն ամբողջովին կախված է իմ ցանկությունից։ Դեռ ավելին, եթե ես ուզում եմ արագացնել վերելքը, կանգնեցնում եմ պտուտակը և ջրի ճնշման շնորհիվ «Նաուտիլուսը» բարձրանում է վեր, ինչպես ջրածնով լցված օդապարիկ։
― Կեցցեք, նավապետ,— բացականչեցի ես,— սակայն ջրասույզ եղած «Նաուտիլուսը» կուրորե՞ն է կառավարվում։
— Բոլորովին ոչ։ «Նաուտիլուսի» տախտակամածում, նրա առջևի մասում կառուցված է հատուկ տեղ ղեկավարի համար։ Այնտեղ տեղավորված լուսացույցներն ունեն ոսպնյակներ։
— Եվ այդ ապակիները դիմադրո՞ւմ են ճնշումներին։
— Այո՛։ Բյուրեղապակին, որ կարող է փշրվել վայր ընկնելուց կամ ցնցումից, միևնույն ժամանակ որոշ դեպքերում բավականաչափ ամուր է լինում" 1864 թվականին, երբ Հյուսիսային ծովում էլեկտրական լույսի տակ ձուկ որսալու փորձեր էին կատարվում, յոթ միլիմետր հաստությամբ բյուրեղապակյա թիթեղները դիմացան տասնվեց մթնոլորտ ճնշման։ Իսկ այն ապակիները, որ ես եմ օգտագործում, ունեն մինչև քսանմեկ սանտիմետր հաստություն, այսինքն երեսուն անգամ ավելի հաստ են։
— Ես հասկացա։ Սակայն տեսանելիությունն ապահովելու համար շատ ուժեղ լույս է հարկավոր, այնպես որ, հարց է ծագում, թե ինչպես օվկիանոսի մթին խորքերում․․․
— Ղեկի ձեղնախցիկի հետևում տեղավորված է էլեկտրական մի ուժեղ անդրադարձիչ,— ընդհատեց ինձ նավապետ Նեմոն,— որի ճառագայթները ջուրը լուսավորում են կես մղոն տարածությամբ։
― Կեցցեք, եռակի կեցցեք, նավապետ։ Հիմա ինձ հասկանալի է տխրահռչակ «միաժանու» տարածած էլեկտրական լույսը, այն միաժանու, որ այնքանն շփոթեցրել էր գիտնականներին։ Ի դեպ, թույլ տվեք իմանալ, արդյոք սոսկ պատահականությո՞ւն է եղել «Նաուտիլուսի» և «Շոտլանդիայի» ընդհարումը, որ այնքան աղմուկ հանեց ամբողջ աշխարհում։
— Միմիայն պատահականություն, պրոֆեսոր։ Ընդհարումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ իմ նավն ընթանում էր երկու մետր ջրի տակ։ Սակայն ես իսկույն տեսա, որ ոչ մի փորձանք չի պատահել։
— Միանգամայն ճիշտ է։ «Շոտլանդիան» հաջողությամբ հասավ նավահանգիստ։ Լավ, իսկ ինչո՞վ վերջացավ ձեր հանդիպումն «Աբրահամ Լինկոլնի» հետ։
— Պարոն պրոֆեսոր, ես էլ եմ ցավում ամերիկական քաջարի նավատորմիղի այդ լավագույն նավի համար, սակայն նա հարձակվում էր ինձ վրա և ես պետք է պաշտպանվեի։ Այնուամենայնիվ ես սահմանափակվեցի նրանով, որ մարտանավը զրկեցի ինձ վրա հարձակվելու հնարավորությունից, նրա համար դժվար չի լինի ամենամոտիկ նավահանգստում կարգի բերել վնասված տեղերը։
— Օ, Նավապետ,— բացականչեցի ես,— իսկապես որ սքանչելի նավ է «Նաուտիլուսը»։
— Այո, պրոֆեսոր,— մի փոքր հուզված պատասխանեց նավապետ Նեմոն,— ես սիրում եմ այս նավն ինչպես հարազատ մանկանս։ Օվկիանոսում գտնվող նավերին հազարավոր վտանգներ են սպառնում։ Յուրաքանչյուր պատահականություն կարող է նրանց համար ճակատագրական դառնալ։ Մինչդեռ այստեղ, ծովերի խորքում մարդը ոչնչից չպիտի վախենա։ Կարիք չկա վախենալու, որ նավը կարող է ճզմվել որոշ ճնշումից, քանի որ այն ավելի ամուր է, քան երկաթը։ Այս նավը չունի մաշվող սարքավորում, չունի առագաստներ, որոնց կարող է պոկել քամին։ Չկան այնպիսի կաթսաներ, որոնք կարող են պայթել։ Հրդեհը սարսափելի չէ, քանի որ նավը փայտյա մասեր չունի։ Չկա ածուխ, որի պաշարը սպառվում է արագությամբ, չէ՞ որ «Նաուտիլուսը» միմիայն էլեկտրականությամբ է շարժվում։ Սարսափելի չեն ընդհարումները, որովհետև միայն «Նաուտիլուսն» է, որ ակոսում է օվկիանոսների խորքերը։ Փոթորիկները վտանգավոր չեն, որովհետև օվկիանոսի մակերևույթից մի քանի մետր ցած միշտ տիրում է անդորրություն։ Ահա, պրոֆեսոր, իդեալական մի նավ։ Եվ եթե ճիշտ է այն, որ գյուտարարը միշտ ավելի է հավատում իր նավին, քան կառուցող ինժեները, իսկ վերջինս ավելի է հավատում, քան նավապետը, ապա դուք կհասկանաք, թե ես ինչպիսի անսահման վստահությամբ եմ վերաբերվում դեպի «Նաուտիլուսը», ես, որ միաժամանակ նավի և՛ գյուտարարն եմ, և՛ կառուցողը, և՛ նավապետը։
Նավապետ Նեմոն խոսում էր մեծ ոգևորությամբ։ Նրա աչքերում վառված կրակը, շարժումների աշխուժությունը կերպարանափոխել էին նրան։
Գլխումս մի նոր հարց ծագեց, ու թեև այն կարող էր անհամեստ թվալ, այնուամենայնիվ ես ինձ չկարողացա զսպել և այդ հարցը տվի նավապետ Նեմոյին։
— Ուրեմն դուք ինժեներական կրթությո՞ւն եք ստացել։
— Այո,– պատասխանեց նա,– այն ժամանակ, երբ ես ցամաքի բնակիչ էի, սովորում էի Լոնդոնում, Փարիզում և Նյու֊Յորքում։
— Բայց այս զարմանալի սուզանավը կառուցելիս դուք ինչպե՞ս կարողացաք պահել գաղտնիքը։
— Պարոն պրոֆեսոր, նավի առանձին մասերն արտադրվել են երկրագնդի զանազան վայրերում, իսկ թե ինչի համար էին պատրաստվում դրանք, ես այդ թաքցնում էի գործարաններից։ «Նաուտիլուսի» ողնուցը կոփվել է Ֆրանսիայում, Կրեզոյի գործարաններում, թիակավոր գլանը՝ Լոնդոնում, Պենա և Ընկ․ գործարաններում՝ պտուտակը՝ Գլազգոյում, Սկոտտի գործարանում, պահամանները՝ Փարիզում, Կայլ և Ընկ. ձեռնարկություններում, մեքենան Գերմանիայում, Կրուպպի գործարաններում, բաբանը՝ շվեդացի Մոթանի գործարաններում, ճշգրիտ պարագաները Նյու֊Ցորքում, եղբայրք Հարտերի գործարաններում և այլն և այլն։ Յուրաքանչյուր մատակարար ստացել է իմ գծագրությունները, որոնք ստորագրված են եղել ուրիշ անունով։
— Սակայն,— ասացի ես,— չէ՞ որ բավական չէր ունենալ առանձին մասերը, հարկավոր էր դրանք հավաքել, տեղը գցել, իսկ դա բարդ հարմարեցումներ է պահանջում։
— Հեռո՛ւ օվկիանոսում, ամայի մի կղզու ափին ես ինձ համար նավաշինարան կառուցեցի։ Այնտեղ ինձ մոտ սովորած բանվորները, իմ հավատարիմ ընկերները իմ հսկողությամբ հավաքեցին «Նաուտիլուսը»։ Երբ այդ գործն ավարտվեց, հրդեհը ոչնչացրեց այդ կղզում մեր գտնվելու բոլոր հետքերը։ Եթե հնարավոր լիներ, ես կպայթեցնեի ամբողջ կղզին։
— Պետք է ենթադրել, որ այս նավը հսկայական գումարներ է նստել ձեզ վրա։
— Սովորական երկաթյա նավի յուրաքանչյուր տոննան արժե հազար հարյուն քսանհինգ ֆրանկ։ Իմ «Նաուտիլուսը» կշռում է հազար հինգ հարյուր տոննա։ Հետևաբար նա արժե մոտ երկու միլիոն ֆրանկ, եթե հաշվենք միայն նրա սարքավորման արժեքը, իսկ եթե նկատի ունենանք նաև այստեղ գտնվող հավաքածոները և արվեստի պարագաները, ապա «Նաուտիլուսի» արժեքը կլինի չորս֊հինգ միլիոն ֆրանկ։
― Թույլ տվեք, նավապետ, մի վերջին հարց ևս։
― Ասացեք, պրոֆեսոր։
― Դուք շա՞տ եք հարուստ։
― Ես անսահման հարստություն ունեմ և կարող էի առանց դժվարությունների հանդիպելու և աղքատանալու տասը միլիարդ պարտք վճարել Ֆրանսիային։
Ես զարմացած նայեցի այդ տարօրինակ մարդուն։
Արդյոք նա ի չա՞րն էր գործադրում իմ դյուրահավատությունը։
Այդ պետք է ցույց տար ապագան։
=== Գլուխ տասնչորսերորդ։ «Սև գետը» ===
Երկրագնդի վրա ջրի բռնած տարածությունը հավասար է երեք հարյուր վաթսունմեկ միլիոն քառակուսի կիլոմետրի։ Ջրային այդ զանգվածի ծավալը կազմում է երկու միլիարդ երկու հարյուր հիսուն միլիոն խորանարդ մղոն։ Եթե այդ ամբողջ ջուրը կշռվի, դուրս կգա երեք կվինտիլիոն տոննա։ Այդ թվի մասին գաղափար կազմելու համար պետք է գիտենալ, որ կվինտիլիոնը միլիարդին հարաբերական է այնպես, ինչպես միլիարդը — մեկին, կամ այլ կերպ ասած, կվինտիլիոնի մեջ կա այնքան միլիարդ, որքան միավոր կա միլիարդի մեջ։ Այդ զանգվածը մոտավորապես համապատասխանում է ջրի այն քանակին, որ երկրագնդի բոլոր գետերը կարող են ծովերը լցնել քառասուն հազար տարվա ընթացքում։
Երկրագնդի գոյության սկզբնեըում, հրեղեն ժամանակաշրջանին հետևեց ջրային ժամանակաշրջանը։ Սկզբում օվկիանոսը ծածկում էր ամբողջ երկիրը։ Այնուհետև, սիլուրիական դարաշրջանում հետզհետե սկսվեց լեռների առաջացման պրոցեսը։ Օվկիանոսից լեռնագագաթները դուրս եկան։ Այնուհետևերևան եկան կդզիները. սրանք էլի չքացան մասնակի ջրհեղեղներից, հետո էլի երևացին, ամրացան, դարձան մայրցամաքներ։ վերջապես, ցամաքը հասավ այն դրության, որ մենք տեսնում ենք հիմա։ Ցամաքը ջրից նվաճեց հարյուր քառասուն միլիոն վեց հարյուր հազար յոթ քառակուսի կիլոմետր տարածություն։
Մայր ցամաքների դիրքը թույլ է տալիս ջուրը բաժանել հինգ գլխավոր մասերի.
Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոս։
Հարավային Սառուցյալ օվկիանոս։
Հնդկական օվկիանոս։
Ատլանտյան օվկիանոս և
Խաղաղ օվկիանոս։
Խաղաղ օվկիանոսը տարածված է հյուսիսից հարավ, երկու բևեռային շրջանների միջև, ապա արևմուտքից արևելք։ Ասիայի ու Ամերիկայի միջև՝ հարյուր քառասունհինգ աստիճան երկարության տակ։ Սա ամենահանգիստն է բոլոր օվկիանոսներից։ Նրա հոսանքները լայն են ու դանդաղ, մակընթացություններն ու տեղատվությունները մեծ չեն, հորդ անձրևներ են դալիս։
Այսպես է այն օվկիանոսը, որտեղից սկսվեցին իմ արտասովոր ճանապարհորդությունները։
— Եթե ուզում եք, պրոֆեսոր,— ասաց ինձ նավապետ Նեմոն,— մենք ճշտությամբ կորոշենք այն տեղը, ուր գտնվում ենք։ Ժամը տասներկուսից քառորդ է պակաս։ Հիմա ես կկարգադրեմ «Նաուտիլուսը» բարձրացնել օվկիանոսի մակերեսը։
Այս խոսքերի վրա նավապետը երեք անգամ սեղմեց էլեկտրական զանգի կոճակը։ Պոմպերը սկսեցին ջուրը դուրս մղել պահամաններից։ Խտաչափի սլաքը շարժվեց ու սահեց թվացույցի վրա, ցույց տալով, որ ճնշումը շարունակ պակասում է։ Այդ նշանակում էր, որ «Նաուտիլուսը» վեր էր բարձրանում։ Վերջապես, սլաքն անշարժացավ։
— Մենք բարձրացանք ջրի մակերեսը,— ասաց նավապետ Նեմոն։
Ես քայլեցի դեպի կենտրոնական սանդուղքը, բարձրացա երկաթե աստիճաններով և բացված անցքից դուրս եկա «Նաուտիլուսի» տախտակամածը։
Նավն ընդամենը ութ, տասը սանտիմետր դուրս էր եկել ջրից։ «Նաուտիլուսի» իլիկաձև ուրվագծերն իսկապես որ հիշեցնում էին երկար սիգարի։ Ես ուշադրություն դարձրի այն հանգամանքի վրա, որ նավի արտաքինը նման էր ցամաքային խոշոր սողունների մարմինը ծածկող թեփուկին։ Հիմա ինձ համար հասկանալի դարձավ, թե ինչու բոլոր նավերը «Նաուտիլուսը» ծովային կենդանի էին համարում։
Տախտակամածի մեջտեղում երևում էր մակույկի մի մասը, իսկ մյուս մասը մտնում էր նավի մեջ։ «Նաուտիլուսի» առջևի ու հետեի կողերում ցցված էր երկու ոչ բարձր վանդակ, թեք պատերով, որոնք ծածկված էին ոսպանման, հաստ բյուրեղապակիով։ Առջևի վանդակում տեղավորվում էր ղեկավարը՝ «Նաուտիլուսը» կառավարողը, իսկ հետևի վանդակում՝ էլեկտրական պայծառ մի լուսարձակ, որը լուսավորում էր ճանապարհը։
Ծովը սքանչելի էր, երկինքը՝ պայծառ։ Նավը հազիվ օրորվում էր օվկիանոսի մեծ ալիքներում։
Արևելյան թեթև քամին ալեկոծում էր ջրի մակերևույթը։ Բոլորովին պարզ, անմշուշ հորիզոնը թույլ էր տալիս միանգամայն ճիշտ դիտողություններ կատարել։
Ծովի վրա ոչինչ չէր երևում,— ոչ կղզի, ոչ ժայռ։ «Աբրահամ Լինկոլնը» նույնպես չէր երևում։ Մեզ շրջապատում էր անծայրածիր, վեհաշուք մի անապատ։
Նավապետ Նեմոն սպասեց մինչև կեսօր և սեքստանտը մոտեցնելով աչքերին, որոշեց արևի բարձրությունը, ինչպես նաև լայնության աստիճանը։ Դիտողության ժամանակ նրա դեմքի ոչ մի մկանը չշարժվեց։ Նրա ձեռքերում սեքստանտը չէր դողում, չէր շարժվում, կարծես թե գտնվում էր մարմարյա մի արձանի ձեռքերում։
— Կեսօր է,— ասաց նավապետը,— պրոֆեսոր, արդյոք չէի՞ք ցանկանա մտնել նավը։
Ես մի անգամ էլ դիտեցի ծովը, որի ջուրը մի փոքր դեղնավուն էր, որն անհերքելիորեն ապացուցում էր Ճապոնիայի ափերի մոտիկությունը, և նավապետի հետ իջա սրահ։
Այստեղ նավապետ Նեմոն ժամանակաչափի միջոցով որոշեց մեր գտնված տեղի երկարության աստիճանը, նախորդ անկյունաչափային դիտողությունների հիման վրա ստուգեց իր կատարած հաշիվները և քարտեզի վրա նշանակեց այն կետը, որ գտնվում էր «Նաուտիլուսը»։
— Պարոն Արոնաքս,— ասաց նա,— մենք գտնվում ենք 137° 15′ արևմտյան երկարության տակ։
— Ո՞ր միջօրեականից եք հաշվում,— իսկույն հարցրի ես՝ հույս ունենալով, որ նավապետի պատասխանը որոշ չափով կպարզի նրա ազգությունը։
— Ես ունեմ զան ազան քրոնոմետրեր,— պատասխանեց նա,— որոնք ցույց են տալիս Փարիզի, Գրինվիչի և Վաշինգտոնի ժամանակը։ Սակայն, ի պատիվ ձեր ներկայության, այսօր ես օգտվեցի Փարիզի միջօրեականով։
Այդ պատասխանը ոչինչ չպարզեց ինձ համար։ Ես գլխով շնորհակալության նշան արի։ Նավապետը շարունակեց.
— 137°15′ արևմտյան երկարություն, հաշված Փարիզի միջօրեականից, և 30°7′ հյուսիսային լայնություն։ Այլ կերպ ասած՝ մենք գտնվում ենք ճապոնիայի ափերից մոտավորապես երեք հարյուր մղոն հեռու։ Այսպես ուրեմն, այսօր, նոյեմբերի ութին, կեսօրին մենք սկսում ենք մեր շուրջերկրյա հետազոտական ստորջրյա արշավը։ Իսկ այժմ, պարոն պրոֆեսոր, ես չեմ խանգարի ձեր աշխատանքը։ Ես հրամայեցի ուղևորվել դեպի արևելք — հյուսիս֊արևելք և ընթանալ հիսուն մետր խորությամբ։ Այս մեծ քարտեզի վրա ամեն օր կնշանակվի անցած ճանապարհը։ Սրահն ամբողջովին կլինի ձեր տրամադրության տակ, իսկ ես ձեզնից թույլտվություն եմ խնդրում հեռանալու։
Նավապետ Նեմոն գլուխ տվեց և դուրս գնաց։ Սրահում ես մնացի մենակ և անձնատուր եղա մտքերին։ Այդ մտքերը շարունակ պտտվում էին «Նաուտիլուսի» տիրոջ շուրջը։ Արդյոք մի օր ես կիմանա՞մ, թե ինչ ազգության է պատկանում այդ մարդը, որ հպարտությամբ հայտարարում է, թե հայրենիք չունի։ Ի՞նչը, կամ ո՞վ է նրա մեջ ատելություն առաջ բերել դեպի մարդը։ Արդյոք նա չի՞ եղել այն չճանաչված գիտնականներից մեկը, որոնց «վիրավորել է աշխարհը»,— ինչպես ասում է Կոնսելը,— չի՞ եղել ժամանակակից մի Գալիլեյ, կամ իր երկրից արտաքսված մի հեղավախական գիտնական։ Այդ ես դեռ չգիտեի։ Նա հյուրընկալությամբ ընդունեց ինձ, որ պատահմամբ ընկել էի նրա նավի վրա, սակայն այդ ընդունելության մեջ կար ինչ-որ սառնություն, որը շարունակ մտածել էր տալիս ինձ, թե նա իշխում է իմ կյանքի վրա։ Ոչ մի անգամ նա չսեղմեց իմ ձեռքը, որ ես մեկնում էի իրեն, և ոչ մի անգամ իր ձեռքը չմեկնեց ինձ։
Մի ամբողջ ժամ ես խորասուզված էի այդ մտքերի մեջ, աշխատելով հասկանալ այդ մարդու խորհրդավոր գաղտնիքը։
Հետո աչքովս ընկավ սեղանի վրա բացված քարտեզը, և ես մատս դրի այն կետին, ուր հատվում էին նավապետ Նեմոյի որոշած երկարությունն ու լայնությունը։
Ինչպես մայր ցամաքները, այնպես էլ ծովն ունի իր գետերը։ Դրանք այնպիսի հոսանքներ են, որոնք հեշտությամբ են ճանաչվում, որովհետև իրենց գույնով ու բարեխառնությամբ տարբերվում են մնացած ջրերից։ Ամենից հայտնի օվկիանոսային հոսանքը Գոլֆստրիմն է։ Գիտությունը քարտեզի վրա նշանակել է հինգ ամենագլխավոր հոսանքների ուղղությունը, դրանցից մեկն Ատլանտյան օվկիանոսի հյուսիսային մասումն է, մյուսը՝ հարավային մասում, երրորդը՝ Խաղաղ օվկիանոսի հարավային մասում, չորրորդը՝ հյուսիսային մասում և վերջապես, հինգերորդը՝ Հնդկական օվկիանոսի հարավային մասում։ Միանգամայն հավանական է, որ վաղուց անցած ժամանակներում, երբ Կասպից և Արալյան ծովերն ու ասիական մեծ լճերը միացած էին հնդկական օվկիանոսի հյուսիսային մասում գոյություն ուներ վեցերորդ հոսանքը։
Քարտեզի այն կետից, ուր նշանակված էր «Նաուտիլուսի» տեղը, անցնում էր այդ հոսանքներից մեկը, ճապոնական Կուրո֊Սիվո հոսանքը, որ նշանակում է «Սև գետ»։ Արևադարձային արևի ուղիղ ճառագայթներից տաքացած ջրերով դուրս գալով Բենգալյան ծոցից, այդ հոսանքն անցնում է Մոլուքյան նեղուցը, գնում է Ասիայի ափերով, անցնում Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիսային մասը և հասնում մինչև Ալեության կղզիները։
Այդ հոսանքն իր հետ տանում է կամֆարայի ծառերի և այլ արևադարձային բույսերի բները և իր բաց֊կապույտ գույնով ու բարձր ջերմությամբ խիստ տարբերվում է օվկիանոսի մուգ-կանաչավուն ու սառը ջրերից։
«Նաուտիլուսը» պետք է գնար այդ հոսանքի ուզղությամբ։ Ես քարտեզի վրա հետևում էի հոսանքին, պաակերացնելով, թե ինչպես է նա չքանում Խաղաղ օվկիանոսի անծայրածիր տարածության մեջ։ Ես այնքան հեռու գնացի իրականությունից, որ չնկաաեցի, թե ինչպես Նեդ Լենդը և Կոնսելը մտան դահլիճ։
Իմ պանծալի ուղեկիցներն ուղղակի քարացան, տեսնելով սրահում գտնվող գանձերը։
— Որտե՞ղ ենք մենք գտնվում,— բացականչեց կանադացին,— մի՞թե Կվեբեկի թանգարանում։
— Պարոնի թույլավությամբ,— առարկեց Կոնսելը,— ես ավելի շուտ կկարծեի, որ մենք գտնվում ենք Սոմերար հյուրանոցում։
— Բարեկամներս,— ասացի ես,— դուք ոչ Կանադայում եք, ոչ Ֆրանսիայում, այլ «Նաուտիլուս» նավի մեջ, ծովի մակերևույթից հիսուն մետր ցած։
— Մնում է հավատալ, քանի որ այդ պարոնն է ասում,— պատասխանեց Կոնսելը,— բայց ճիշտն ասած՝ այս սրահը կարող է ապշեցնել նույնիսկ այնպիսի մի ֆլամանդցու, ինչպիսին եմ ես։
— Բարեկամս, կարող ես զարմանալ ինչքան ցանկանում ես։ Բայց միևնույն ժամանակ դիտիր ցուցափեղկերը։ Այնպիսի դասակարգիչը, ինչպիսին դու ես, այնտեղ շաա բան կգտնի անելու։
Կարիք չկար Կոնսելին երկու անգամ խնդրել, որ դասակարգելով զբաղվի։ Թեքվելով դեպի ցուցափեղկերը, նա արդեն բնագետների լեզվով ինչ֊որ բան էր քրթմնջում՝ դաս, ջոկատ, ենթաջոկատ, ընտանիք, ցեղ, տեսակ...
Աայդ ժամանակ Նեդ Լենդը, որին այնքան էլ չէր հետաքրքրում խխունջաբանությունը, ինձ հարց ու փորձ էր անում նավապետ Նեմոյի հետ տեսնվելու մասին, արդյոք ես իմացա՞, թե ով է Նեմոն, որտեղացի՞ է, ո՞ւր է գնում, դեպի ո՞ւր է տանում մեզ։ Նեդը հարցերի տարափ էր թափում, հնարավորություն չտալով պասյասսխանելու դրսանցից որևէ մեկին։ Երբ նա լռեց, ես նրան հաղորդեցի այն ամենը, ինչ որ գիտեի և ինչ որ չգիտեի։ Իմ հերթին հարցրի նրան, թե այդ ժամանակվա ընթացքում ինչ է լսել ու տեսել։
— Ոչինչ չեմ լսել և ոչինչ չեմ տեսել,— պատասխանեց կանադացին։— Ես նույնիսկ անձնակազմից ոչ ոքի չտեսա։
— Գուցե նա է՞լ էլեկտրական է։
— Էլեկտրակա՞ն։
— Ազնիվ խոսք, դրան էլ կարելի է հավատալ... բայց ասացեք, պարոն պրոֆեոոր,— դիմեց ինձ Նեդ Լենդը, նորից նույն մտահղացումով տարված,— քանի հոգի է այստեղի անձնակազմը։ Տա՞սը, քսա՞ն, հիսո՞ւն, հարյո՞ւր։
— Այդ հարցին ոչինչ չեմ կարող պատասխանել, Նեդ։ Հավատացե՛ք ինձ, հրաժարվեցեք «Նաուտիլուսին» տիրանալու կամ նրանից փախչելու մտքից։ Այս նավը ժամանակակից տեխնիկայի հրաշքն է և ես ամբողջ կյանքումս կզղջայի, եթե ինձ չհաջողվեր մի լավ ծանոթանալ նրա հետ։ Շատերը կնախանձեին մեր դրության, թեկուզ այն պատճառով, որ մենք հնարավորություն ունենք ճանապարհորդելու հրաշքների աշխարհում։ Այսպես ուրեմն, ձեզ հանգիստ պահեցեք և եկեք դիտենք այն ամենն, ինչ որ կատարվում է մեր շուրջը։
— Դիտե՞նք,— տաքացավ եռաժանու վարպետը,— ի՞նչ կարող ենք տեսնել այստեղ, այս երկաթյա բանտում։ Չէ՞ որ մենք կուրորեն ենք շարժվում։
Նեդ Լենդը դեռ չէր վերջացրել նախադասությունը, երբ հանկարծ սալոնը բոլորովին մթնեց։ Առաստաղի լույսերը հանգան այնպե՛ս հապճեպ, որ աչքերս՝ նույնիսկ ցավեցին, ճիշտ այնպես, ինչպեո այդ լինում է անթափանց խավարում հանկարծակի պայծառ լույս վառվելիս։
Մենք համրացանք և նույնիսկ չէինք համարձակվում տեղներիցս շարժվել, որովհետև չգիտեինք, թե ինչ անակնկալ է ապասում մեզ՝ հաճելի՞, թե՞ տհաճ։ Բայց այդ վայրկյանին շարժման ձայն լսվեց, կարծես թե բացվում էր «Նաուտիլուսի» երկաթե կեղևը։
— Սա մեր վերջն է,— ասաց Նեդ Լենդը։
Հանկարծ սալոնը լուսավորվեց։ Լույսն անցնում էր երկու կողմից, պատերի միջև եղած ձվաձև անցքերից։ Էլեկտրական լոսւարձակը պայծառ լուսավորել էր ջրի շերտերը։ Երկու հաստ, բյուրեղապակյա պատուհաննեը մեզ բաժանում էին ծովից։ Սկզբում ես ցնցվեցի, մտածելով, որ այդ փխրուն անջրպետը կարող է ջարդվել։ Սակայն, լավ դիտելով լուսամուտների հաստ, պղնձյա պատյանը, ես հանգստացա. պետք է որ այդ ապակիները հսկայական դիմացկունություն ունենային։
Ծովը բոլորովին պարզ երևում էր «Նաուտիլուսից» մի ամբողջ մղոն տարածության վրա։ Ինչպիսի արտասովոր տեսարան։ Ո՞ր գրիչը կկարողանա այն նկարագրել։ Ո՞վ կարող է հաղորդել լույսի այն զմայլելի ցոլքը, որ թափանցել էր ջրի խորը շերտերը, այն մեղմ ելևէջները, որ առաջանում էին լույսերի ու ստվերների փոփոխումից, կիսատոների այն աննկարագրելի հարստությունը։
Բոլորը գիտեն, թե որչափ թափանցիկ է լինում ծովի ջուրը, որ ավելի մաքուր է, քան ամենամաքուր աղբյուրի ջուրը։ Ծովի ջուրն է՛լ ավելի թափանցիկ է դառնում իր մեջ լուծված հանքային աղերի շնորհիվ։ Օվկիանոսի մի քանի տեղերում, օրինակ՝ Անթիլյան կղզիների մոտ, հարյուր քառասունհինգ մետր խորությամբ հատակում պարզ երևում է ավազի յուրաքանչյուր հատիկը։ Որքան մեզ հայտնի է, արևի ճառագայթները երեք հարյուր մետրի չափ թափանցում են ծովի խորքը։
Էլեկտրական լույսը, որ վառվել էր ծովի խորքում, կարծես թե «Նաուտիլուսի» շուրջը գտնվող հեղուկ զանգվածները դարձրել էր բոցերի հսկայական մի հեղեղ։
Եթե ճիշտ համարենք Էրեմբեբգի այն ենթադրությունը, թե ջրի խորը շերտերը ֆոսֆորացվում են, ապա բնությունը սքանչագեղ տեսարաններ է պարգևել ջրի խորքերում ապրող արարածներին։ «Նաուտիլուսի» լուսամուտից դիտելով ջրերում ճառագած լույսի ելևէջները, ես համոզվեցի դրանում։
Սրահի երկու կողմերից էլ մի֊մի լուսամուտ էր բացված դեպի անհայտ ու չհետազոտված աշխարհը։ Սրահում տիրող խավարն ուժեղացնում էր արտաքին լուսավորության տպավորությունը, և մենք դիտում էինք կարծես թե ակվարիումի մի հսկայական ապակու միջից։
Թվում էր, թե «Նաուտիլուսն» անշարժ կանգնած է միևնույն տեղում։ Դա բացատրվում էր նրանով, որ նավից դուրս չկար որևէ անշարժ առարկա, որի հակառակ ընթացքը ցույց տար, թե մենք շարժվում ենք։ Սակայն երբեմն մեր աչքերի աոջևից հսկայական արագությամբ անցնում էին ջրի կոհակները, որոնք առաջանում էին նրանից, որ նավի առջևի սուր ծայրը ճեղքում էր ջուրը։
Մենք կախարդված ու սքանչացած սեղմվել էինք ապակիներին ու խոսք չէինք գտնում մեր զմայլանքն արտահայտելու համար։
Հանկարծ Կոնսելը սկսեց խոսել.
— Հը՛մ, Նեդ, դուք ուզում էիք դիտե՞լ։ Դե, նայեցեք։
— Հետաքրքիր է, հետաքրքիր է,— ասաց կանադացին, այդ հրապուրիչ տեսարանի ազդեցությամբ մոռանալով թե՛ իր բարկությունը և թե՛ փախչելու ցնորքները,— արժեր հեռուներից գալ այստեղ և զմայլվել այս հիանալի ներկայացումով։
— Հիմա ինձ համար հասկանալի է այդ մարդու կյանքը,— գոչեցի ես,— նա իր համար ստեղծել է մի առանձին աշխարհ և այժմ վայելում է այդ աշխարհի ցնցող հրաշքները։
— Բայց ո՞ւր են ձկները,— հարցրեց կանադացին,— ես նրանց չեմ տեսնում։
— Մի՞թե միևնույն չէ ձեզ համար,— պատասխանեց Կոնսելը,— չէ՞ որ ձկներն անծանոթ են ձեզ։
— Ինչպես թե անծանոթ են։ Գիտե՞ք, որ ես ձկնորս եմ,— տաքացավ Նեդ Լենդը։
Երկու բարեկամների միջև վեճ առաջացավ։ Երկուսն էլ ծանոթ էին ձկներին, բայց ամեն մեկը յուրահատուկ կերպով։ Բոլորին հայտնի է, որ ձկները կազմում են ողնաշարավոր կենդանիների չորրորդ և վերջին դասը։ Գիտությունը նրանց միանգամայն ճիշտ բնորոշում է տվել.— «Սառ նարյուն ունեցող ողնաշարավորներ, որոնք քիմուխտներով են շնչում և հարմարվել են ջրում ապրելուն»։ Ձկները բաժանվում են երկու տարբեր ենթադասերի.— ''ոսկրավորներ'', այսինքն այնպիսի ձկներ, որոնց ողնաշարը բաղկացած է ոսկրյա ողներից, և ''կռճիկավորներ'', այսինքն այնպիսիները, որոնց ողնաշարները բաղկացած են կռճիկային ողներից։
Հնարավոր է, որ կանադացին լսած լիներ ձկների այդ ստորաբաժանման մասին, սակայն Կոնսելն անշուշտ ավելի իրազեկ էր տվյալ խնդրում։ Բարեկամանալով Նեդի հետ, նա անկեղծորեն ցանկանում էր իր գիտեցածը հաղորդել կանադացուն, ուստի ասաց.
— Իմ բարեկամ Նեդ, դուք ձկների արհավիրքն եք, դուք ճարպիկ ու խիզախ ձկնորս եք։ Զեր կյանքում դուք քանի-քանի՜ անգամ բռնել եք այդ հետաքրքիր արարածներին։ Բայց ես պատրաստ եմ գրազ գալու, որ դուք գաղափար չունեք, թե նրանց ինչպես կարելի է դասակարգել։
— Բոլորովին ոչ,— կատարյալ լրջությամբ պատասխանեց կանադացին,— ձկները բաժանվում են երկու տեսակի՝ ուտելի և ոչ ուտելի։
— Այդպես դասակարգում են որկրամոլները,— ծիծաղեց Կոնսելը,— բայց ասացեք, գիտե՞ք թե ինչ տարբերություն կա ոսկրավոր ու կռճիկավոր ձկների միջև։
— Գուցե և գիտեմ, Կոնսել։
— Իսկ այդ դասակարգերի ստորաբաժանումները։
— Ոչ, Կոնսել, այդ մասին գաղափար չունեմ։
— Այդ դեպքում լսեցեք, Նեդ, և միտներդ պահեք։ Ոսկրավոր ձկները բաժանվում են վեց ջոկատի։ Առաջին ջոկատը փշափետուր ձկներն են, որոնք ունեն ամբողջական ու շարժուն վերին ծնոտ և սանրի նման քիմուխտներ։ Այս ջոկատի մեջ մտնում է տասնհինգ ընտանիք, այսինքն բոլոր հայտնի ձկների համարյա երեք քառորդ մասը։ Ջոկատի ներկայացուցիչը սովորական պերկեսն է։
— Բավական համեղ ձուկ է,— դիտեց Նեդ Լենդը։
— Երկրորդ ջոկատը,— շարունակեց Կոնսելը,— բաց֊փամփուշտավոր ձկներն են, որոնց որովայնային լողաթևերը գտնվում են փորերի տակ, կրծքային լողաթևերի հետևում, և չեն ամրացված ուսերի ոսկորներին։ Այս ջոկատի մեջ մտնում է հինգ ըն տանիք և գետերում ու լճերում ապրող ձկների մեծ մասը։ Սրանց ներկայացուցիչներն են ծածանը և գայլաձուկը։
— Թո՛ւ,— անտարբեր ասաց կանադացին,— այդպիսի ձկներ չեմ սիրում։
— Երրորդ ջոկատը,— շարունակեց Կոնսելը,— փափկափետուրներն են, որոնց որովայնային լողաթևերը գտնվում են կրծքային լողաթևերի տակ և անմիջականորեն ամրացված են ուսերի ոսկորներին։ Այս ջոկատում կան չորս ընտանիք։ Ջոկատի ներկայացուցիչը փափկաձուկն է։
— Ա՛յ, հրաշալի ձուկ է,— բացականչեց եռաժանու վարպետը, որ համառորեն շարունակում էր ձկները գնահատել միայն խոհարարական տեսակետից։
— Չորրորդ ջոկատը,– առանց նրան լսելու շարունակեց Կոնսելը,— բաղկացած է միայն օձաձկների ընտանիքից։ Սրանք ունեն երկար մարմին, առանց որովայնային լողաթևերի են ու ծածկված են պինդ, հաճախ լորձունքային մաշկով։
— Համեղ չեն,— ավելացրեց Նեդը։
— Հինգերորդ ջոկատը,— շարունակեց Կոնսելը,— փնջաքիմուխտավորներն են, որոնք ունեն ամբողջական ու շարժուն ծնոտ, բայց փոքրիկ փնջերից բաղկացած քիմուխտ, իսկ այդ փնջերը զույգ-զույգ դասավորված են քիմուխտային աղեղների երկայնքով։ Այս ջոկատի մեջ մտնում է միայն փշավորների ընտանիքը։ Սրանց ներկայացուցիչը ծովային ձիուկն է։
— Թո՛ւ, զզվելի բան,— բացականչեց կանադացին։
— Վեցերորդ և վերջին ջոկատը,— այդ ամրածնոտներն են, որոնց ծնոտի ոսկորն անշարժ միացած է ծնոտների միջև եղած ոսկորի հետ, իսկ քիմքատակի կամարը՝ գանգի հետ։ Այս ջոկատն ունի երկու ընտանիք՝ պնդամաշկներ և բաց֊ատամնավորներ։ Սրանց ներկայացուցիչը լուսնյակ –ձուկն է։
— Որը կարող է միայն պղծել կաթսան,— դիտեց կանադացին։
— Դուք ինձ հասկացա՞ք, բարեկամս,— հարցրեց գիտնական Կոնսելը։
— Մազաչափ անգամ չհասկացա, Կոնսել,— պատասխանեց եռաժանու վարպետը,– սակայն շարունակեցեք. այն, ինչ որ դուք ասում եք, շատ հետաքրքիր է։
— Ինչ վերաբերվում է կռճիկային ձկների ենթադասին,— հանգիստ տոնով շարունակեց Կոնսելը,— նա բաժանվում է ընդամենը երեք ջոկատի։
— Որքան քիչ, այնքան լավ,— ասաց Նեդը։
— Առաջինը կլորաբերաններն են, որոնց ծնոտները միացած են ու կազմում են մի օղակ, իսկ քիմուխտների մեջ կան բազմաթիվ անցքեր։ Այս ջոկատում կա միայն մի ընտանիք։ Ներկայացուցիչը քարալեզն է։
— Վատ ձուկ չէ,— արձագանքեց Նեդ Լենդը։
— Երկրորդ ջոկատը շնաձկներն ու կատվաձկներն ենք, որոնց քիմուխտները նման են կլորաբերանների քիմուխտներին, բայց ունեն շարժական ներքին ծնոտ։
— Ինչպե՛ս,— գոչեց Նեդը,— շնաձուկն ու կատվաձուկը պատկանում են միևնույն ջոկատի՞ն։ Է՛հ, սիրելի Կոնսել, եթե դուք ուզում եք, որ կատվաձկները կենդանի մնան, խորհուրդ չեմ տալիս նրանց շնաձկների հետ տեղավորել միևնույն ընտանիքում։
— Երրորդ ջոկատը,— նույնիսկ առանց աչքերը թարթելու շարունակեց Կոնսելը,— թառափներն են, որոնց քիմուխտները բացվում են կափարիչով ծածկվող մի անցքով։ Այս ջոոկատում կա չորս ընտանիք։ Ներկայացուցիչը թառափն է։
— Հը՛մ, Կոնսել, ամենալավերի մասին վերջում եք խոսում։ Վերջացրի՞ք։
— Այո, Նեդ։ Բայց չմոռանաք, որ այն ամենն, ինչ որ իմացաք, շատ քիչ է, քանի որ ջոկատները բաժանվում են ենթաջոկատների, ընտանիքների, ենթաընտանիքների, ցեղերի, տեսակների, փոփոխակների։
— Հրե՛ն, Կոնսել, մի քանի տեսակներ,— ասաց կանադացին, դեմքը դարձնելով դեպի լուսամուտը։
— Այո, դրանք ձկներ են,— բացականչեց Կոնսելը,— կարծես մենք ակվարիումում ենք գտնվում։
— Ո՛չ,— առարկեցի ես,— չէ՞ որ ակվարիումը միայն վանդակ է, իսկ այդ ձկներն ազատ են այնպես, ինչպես թռչունն օդում։
— Դե՞հ, Կոնսել, տվեք այդ ձկների անունները,— խնդրեց Նեդ Լենդը։
— Դրանք իմ մասնագիտությանը չեն վերաբերում,— պատասխանեց Կոնսելը,— դիմեցեք իմ տիրոջը։
Եվ իսկապես, այդ հրաշալի մարդը, կենդանիների այդ մոլեռանդ դասակարգողը բնագետ չէր, և ես չգիտեմ, թե արդյոք նա կարո՞ղ էր թյուննոսին զանազանել մյուս ձկներից։ Այդ տեսակետից նա կատարյալ հակապատկերն էր կանադացու, որն առանց տատանվելու ասում էր բոլոր ձկների անունները։
— Դա թիկնեղջյուրն է,— ասացի ես։
— Ուղղանկյուն թիկնեղջյուր,— ավելացրեց Նեդ Լենդը։
— Թիկնեղջյուրների ցեղից, պնդամաշկների ընտանիքից, ամրածնոտների ջոկատից,— շշնջաց Կոնսելը։
Այո՛, Կոնսելը և Նեդ Լենդը միասին վերցրած կլինեն մի արտասովոր բնագետ։
Կանադացին չսխալվեց։ Բազմաթիվ թիկնեղջյուրներ ուղղանկյուն, կարծես մամլած մարմիններով, թեփուկավոր մաշկով, մեջքի լողաթևի վրա գտնվող բութակով, խաղում էին «Նաուտիլուսի» շուրջը, շարժելով պոչերի քառաշար փշերը։ Դժվար է պատկերացնել մի ավելի գեղեցիկ բան, քան նրանց թեփուկը, որ մեջքի վրա մոխրագույն է, իսկ որովայնի վրա՝ սպիտակ։ Նրանց թեփուկի ոսկեգույն բծերը շողշողում էին մթին ջրերում։ Թիկնեղջյուրների մոտ լողում էին կատվաձկները, որ կարծես հողմից ծածանվող պաստառներ լինեին։ Նրանց մեջ ես նկատեցի չինական կատվաձկանն իր դեղնավուն մեջքհվ, նուրբ֊վարդագույն որովայնով և աչքերի վերևում գտնվող երեք փշերով։ Ձկների այս տեսակը խիստ հազվագյուտ է։ Լասեբեդի ժամանակներում մարդկանց նույնիսկ կասկածելի էր թվում չինական կատվաձկների գոյությունը, քանի որ Լասեբեդը դրանց տեսել էր միայն ճապոնական նկարների մի հավաքածոյի մեջ։
Երկու ժամվա ընթացքում ստորջրյա մի ամբողջ բանակ ուղեկցում էր «Նաուտիլուսին»։ Իրենց գեղեցկությամբ, գունեղությամբ և արագաշարժությամբ մրցող ձկների մեջ ես տեսնում էի հուբանը, արքայաձուկը, որ մեջքի վրա ունի երկու սև գիծ, ճապոնական թյունիկը, որ ունի կապույտ մարմին և արծաթավուն գլուխ, փայլուն կապտաձկները, որոնց միմիայն այդ անունը փոխարինում է մի ամբողջ նկարագրության, զոլավոր ապարները, որ ունեն կապույտ-կանաչավուն լողաթևեր, այլ տեսակի ապարները, որոնց պոչերի շուրջը սև շերտեր են լինում, կամ որոնք շրջապատված են վեց «գոտիներով», բեկասյան ձկները, որոնցից մի քանիսը մի ամբողջ մետր երկարություն ունեին, ճապոնական սալամանդրը, փողոշը, որ ունի վեց ոտնաչափ երկարություն, փոքրիկ, աշխույժ աչքեր և լայն բերան ու ատամներ։
Մենք շարունակում էինք զմայլվել։ Նեդը տալիս էր ձկների անունները, Կոնսելն իսկույն դասակարգում էր նրանց, իսկ ես սքանչանում էի ձկների գեղեցկությամբ և արագաշարժությամբ։ Դեռ ոչ մի տեղ ես չէի տեսել կենդանի, ազատ ձկներին իրենց բնական միջավայրում։
Ես էլ չեմ թվի մեր տեսած ձկների բոլոր տեսակները, Ճապոնական ու Չինական ծովերի այդ ամբողջ հավաքածոն։ Ինչպես երևում է։ Նրանք հրապուրվում էին էլեկտրական պայծառ լույսով, որովհետև ամբողջ վտառներով խմբվում էին նավի շուրջը և ավելի բազմաթիվ էին, քան թռչուններն օդում։
Հանկարծ սրահը լուսավորվեց։ Երկաթյա փեղկերը ծածկվեցին։ Կախարդական տեսարանը չքացավ, սակայն ես դեռ երկար ժամանակ անձնատուր եղա ցնորքներին, մինչև որ պատահմամբ աչքովս ընկան պատերից կախված պարագաները։ Կողմնացույցի սլաքը շարունակում էր ցույց տալ դեպի արևելք֊հյուսիս-արևելք, ծանրաչափը՝ հինգ մթնոլորտ ճնշում, որ համապատասխանում էր հիսուն ոտնաչափ խորության, իսկ էլեկտրական մի այլ պարագա ցույց է տալիս, որ նավը մի ժամում անցնում է տասնհինգ մղոն։
Ես սպասում էի նավապետ Նեմոյին։ Սակայն նա չէր երևում։ Ժամանակաչափը ցույց էր տալիս կեսօրվա ժամը հինգը։
Նեդ Լենդը և Կոնսելը վերադարձան իրենց սենյակը։ Ես էլ գնացի իմ սենյակը։ Ճաշն արդեն դրված էր սեղանիս վրա։ Ինձ մատուցել էին կրիայի մսից պատրաստված ապուր, տապակած արքայաձուկ, որի լյարդն առանձին էր եփած և չափազանց համեղ մի խորտիկ էր, կլորագլուխ ակնափուշ ձկան սուկի, որ ավելի համեղ էր, քան սալմոնը։
Երեկոյան ես կարդում էի, գրում և մտածում։ Երբ քունը հաղթահարեց ինձ, ես պառկեցի մահճակալի վրա և խոր քուն մտա այն ժամանակ, երբ «Նաուտիլուսն» արագ ընթանում էր «Սև գետի» հոսանքով։
=== Գլուխ տասնհինգերորդ։ Գրավոր հրավեր ===
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիական գրականություն]]
[[Կատեգորիա:Արկածային]]
