Changes
Նոր էջ «{{Վերնագիր |վերնագիր = Արտեմ Միկոյան |հեղինակ = Միխայիլ Արլազորով |թարգմանիչ = Հ․ Հ․ Ջաղեթյան |աղբյ...»:
{{Վերնագիր
|վերնագիր = Արտեմ Միկոյան
|հեղինակ = Միխայիլ Արլազորով
|թարգմանիչ = Հ․ Հ․ Ջաղեթյան
|աղբյուր =
}}
[[Category: Արձակ]] {{Անավարտ}}
{{Պատկեր:mikoyan-cover.png}}
::::::::Ես հաճախ առիթ եմ ունենում լսելու միևնույն հարցը.
::::::::— Ո՞րն է գլխավորն ավիացիոն կոնստրուկտորի աշխատանքում։
::::::::Ո՞րն է ինքնաթիռներ կառուցողների ստեղծագործության հիմքը։
::::::::Ես պատասխանում եմ.
::::::::— Կարողանա՛լ երազել։
::::::::Երբ դժվարությունները թվում են անհաղթահարելի և խոչընդոտները
::::::::բազմապատկվում են, դա նշանակում է, որ հաջողությունը մոտ է։
::::::::Բայց և այնպես, տասը֊տասնհինգ տարուց հետո ավիացիայի թանգարանին
::::::::կհանձնվեն ժամանակակից ամենակատարյալ ինքնաթիռները։ Վաղվա
::::::::ինքնաթիռները, հավանորեն, կունենան միանգամայն այլ արտաքին ձևեր,
::::::::կփոխվեն թևերը, ֆյուզելյաժը, շարժիչը։
::::::::::::Արտեմ Իվանովիչ Միկոյան
'''ՄԻԳԵՐԻ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ԿՈՆՍՏՐՈՒԿՏՈՐԻ ՄԱՍԻՆ'''
Իմ ծանոթությունը ՄիԳերի հետ տեղի ունեցավ պատերազմի հենց սկզբին և հետք թողեց իմ օդաչուական պրակտիկայում։ ՄիԳ-1-ը և ՄիԳ-3-ն ինձ անմիջապես գրավեցին իրենց աերոդինամիկական ձևերի սրընթացությամբ: Օդանավավարման տեխնիկայում նրանք Ի-16-ից ավելի լավ էին համապատասխանում ուղղահայաց գծով մանևր կատարելով օդային մարտ վարելու իմ ձգտմանը։ Մեծ արագությամբ եռանդուն խոյընթացություն կատարելու և այնուհետև վեր սլանալու հնարավորությունը համապատասխանում էր տակտիկական կարևոր գործոնին՝ գրոհի հանկարծակիությանը։
Պատերազմից հետո ես առիթ եմ ունեցել թռիչքներ կատարել ռեակտիվ ՄիԳերով՝ այն ինքնաթիռի կրտսեր եղբայրներով, որոնցով սկսել էի իմ օդաչուական կյանքի զինվորական էջը։ Ես յուրացրել եմ տարբեր տարիներին կառուցված մեքենաներ, զրուցել կոնստրուկտորների, փորձարկիչ-օդաչուների հետ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ուժերի ու հնարավորությունների չափով եղել է գլխավոր կոնստրուկտորի հեղինակակիցը, նրա համարձակ մտահղացումներն իրականացնողը։
Ռեակտիվ ՄիԳերը առավել արագընթաց էին, լավ սպառազինված և հարմար շահագործման տեսակետից։ Մի խոսքով՝ առաջնակարգ մարտական մեքենաներ էին։
երբ սկսեցին ծնունդ առնել նոր ինքնաթիռները, Արտեմ Իվանովիչ Միկոյանի ստեղծագործական լաբորատորիան մատչելի էր եզակի մարդկանց համար։ Այժմ այս գրքի շնորհիվ շատ բան կդառնա համընդհանուր սեփականություն։ Երիտասարդ ընթերցողը կծանոթանա իր գործին սիրահարված կոնստրուկտորի գաղտնի մտահղացումներին, կզգա ինժեներների, փորձարկիչ-օդաչուների այն մեծ կոլեկտիվի աշխատանքի լարվածությունն ու անձնվիրությունը, որոնք հուսալիորեն սպառազինել են մեր ավիացիան։
Միկոյանի և նրա գլխավորած կոնստրուկտորական բյուրոյի առջև ծառանում էին բագմաթիվ արգելքներ։ Ամեն տեսակի արգելքների մշտական, ամենօրյա հաղթահարման մեջ էր կայանում վիթխարի աշխատանքի թե՛ դժվարությունը և թե՛ բերկրանքը։ Միկոյանի՝ դեպի հաջողություն, դեպի համաշխարհային ճանաչում տանող հանապարհն անցնում էր մեծ աշխատանքի միջով։
Ավիացիայի մարշալ, Սովետական Միության եռակի հերոս
::::::::Ա. Ի․ ՊՈԿՐԻՇԿԻՆ
= ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ: ՊԱՏԱՆԵԿՈՒԹՅՈՒՆ =
Երևանից Թբիլիսի տանող ճանապարհին, արագահոս Դեբեդ գետի խոր կիրճում, ծվարել էր Ալավերդի փոքրիկ քաղաքը՝ Հայաստանի պղնձահանքային արդյունաբերության կենտրոններից մեկը։ Նրա վերևում, սեղանի նման հարթ լեռնագագաթին, կանգնած է մի հնադարյան վանք, շրջապատված իրեն կպած Սանահին գյուղի տնակներով։
Այս վայրերն ունեն փոթորկալից անցյալ։ Թե վանքը և թե գյուղը Ենթարկվել են արաբների ու մոնղոլների, պարսիկների ու թուրքերի արշավանքներին․․․
Լեռնային այդ փոքրիկ գյուղում, 1905 թվականի օգոստոսի 5֊ին, ատաղձագործ Հովհաննես Միկոյանի ընտանիքում ծնվեց տղա՝ ապագա ավիացիոն կոնստրուկտորը։
Միկոյաններն ապրում էին գյուղում, բայց Հովհաննես Ներսեսովիչն աշխատում էր Ալավերդիում՝ ֆրանսիացի կոնցեսիոներներին պատկանող պղնձաձուլական գործարանում։ Նրա ամսական վաստակը 38—40 ռուբլի էր, իսկ ընտանիքը բազմազավակ էր՝ Երվանդ որդին, Ոսկեհատ դուստրը, Անաստաս որդին, Աստղիկ դուստրը, հիմա էլ ծնվել էր հինգերորդը։ Բոլորին էլ պետք էր կերակրել, հագցնել։
Ճիշտ է, ավագ որդի Երվանդը աշխատում էր որպես մրճահար նույն գործարանում, որտեղ և հայրը։ Հովհաննես Ներսեսովիչը հյուսնություն էր անում հարևանների պատվերով։ Թալիդա Օթարովնան կար էր անում համագյուղացիների համար։ Բայց և այնպես վաստակը չէր բավականացնում։ Հազիվ ծայրը ծայրին էին հասցնում, ազատ ժամանակ չէր մնում։
Այն ժամանակ, երբ ծնվեց կրտսեր որդին, Հովհաննես Միկոյանն արդեն առաջնակարգ վարպետի համբավ ուներ։ Հավանորեն, այդ էր եղել պատճառը, որ քահանան երեխային կնքելու համար կրկնակի վճար էր պահանջել։ Չնայած գյուղում վաղուց ի վեր հաստատապես սահմանված վճարը մեկ ռուբլի էր, նա երկու ռուբլի էր պահանջել։ Ստիպված համաձայնվել էին։ Վանքի եկեղեցու պատի մեջ փորված քարե կնքավազանում մանկանը կնքել էին և կոչել Անուշավան։
Գրեթե յոթանասուն տարի անց ես եկա այդ լեռնային փոքրիկ գյուղը, որտեղ ինձ ընդունեցին իսկապես հայկական սրտաբացությամբ։ Սանահինցիների մեջ գտնվեցին մարդիկ, ովքեր Արտեմ Իվանովիչի հետ անց էին կացրել մանկության բերկրալի և դառն օրեր, լավ ճանաչում էին նրանց ընտանիքը։
Այն տունը, որտեղ ծնվել էր Արտեմ Իվանովիչը, արդեն վաղուց չկար... Ինչպես հաճախ կարելի է տեսնել հայկական գյուղերում, տունը եղել էր միհարկանի, լեռան լանջին փորված ներքնատնով։ Ներքևում օժանդակ կացարաններն էին ու գոմը, վերևում՝ բնակարանը։ Բնակելի սենյակների առջևում եղել էր պատշգամբ՝ լայն, ընդարձակ ու բաց բոլոր կողմերից փչող քամիների առաջ։
Ամառային օրերին պատշգամբն ընտանիքի հիմնական ապրելատեղն էր։ Ցերեկն այստեղ ուտում էին, երեկոներն ընդունում հյուրերին, գիշերը՝ քնում, առավոտյան անկողինները հավաքում ու դարսում էին որմնապահարանում, որ անպայման կար յուրաքանչյուր հայկական տանը։
Երբ հասնում էր կովկասյան երկարատև ամռան վերջը, սկսվում էր բերքահավաքի ժամանակը։ Բերքահավաքին մասնակցում էր ամբողջ ընտանիքը՝ մեծից մինչև փոքր։ Լեռնալանջերը ծածկող անտառներից Անուշավանը փոքրիկ ավանակի վրա բարձած՝ խուրջիններով բերում էր ցախ, հոն, վայրի տանձ ու խնձոր։ Անտառապտուղները ընտանիքի սննդի էական մասն էին կազմում։ Տանձն ու խնձորը թթու էին դնում տակառներում և կարասներում, չորացնում էին։ Չորացնում էին նաև հոնը։ Զմռանը դրանով ապուր էին եփում։
Ընկույզ հավաքելու գնում էին մեծ խմբով։ Ծառերի վրա էին բարձրանում ամենահամարձակ ու ճարպիկ տղաները։ Ընկույզը թափ էին տալիս երկար փայտերով։ Անուշավանը բարձրանում էր ծառի գագաթը, բարձրանում էր ու կանչում՝
— Ո՞վ կարող է ավելի բարձրանալ։
Ավելի վեր ոչ ոք չէր կարողանում։
Թե՛ ձառերի վրայից ընկույզ թափ տվողները և թե ներքևում հավաքողները ընկույզը բաժանում էին եղբոր պես հավասար։ Հավաքում էին նաև կանաչիներ, առանց որոնց թե՛ ամռանը, թե՛ ձմռանը անպակաս է լինում հայկական ճաշասեղանը։ Որոշ տեսակներ թթու էին դնում (Թալիդա Օթարովնան հիանալի էր պատրաստում), ավելուկը հյուսում էին աղջկա ծամերի նման և կախում էին չորացնելու ստվերում, որպեսզի չկորցնի կանաչ գույնը, համն ու հոտը։
ՈՒրախ ու զվարթ պատրաստում էին արիշտան, որ նման է ռուսական լապշային։ Սովորաբար միայն ընտանիքի անդամներով յոլա չէին գնում (այդպես էր ընդունված), ուստի օգնության էին կանչում հարևան աղջիկներին։ Երգելով ու կատակներ անելով հունցում էին պինդ խմորը, գրդնակով թերթիկներ բացում ու արշտա կտրում, ապա չորացնում ձառերի միջև կամ պատշգամբում կապած պարանի վրա։ Չորացած արշտան բովում էին մարմանդ կրակի վրա, այնուհետև լցնում տոպրակների մեջ։
Քանի դեռ Արտեմ Իվանովիչի պապը կենդանի էր, Միկոյանների բազմանդամ ընտանիքն ապրում էր մեկ տան մեջ։ Մահանալուց առաջ պապը հավաքեց որդիներին և նրանց միջև բաժանեց ունեցվածքը։ Մեկին տվել էր տունը, մյուսին՝ մի այլ բան, իսկ երբ հասել էր Հովհաննեսի հերթը, ասել էր՝
― Դու արհեստավոր մարդ ես, ինքդ էլ տուն-տեղ կդնես։
Ընտանիքի պատմությունը զերծ չի լինում չափազանցություններից։
Պապն, այնուամենայնիվ, Հովհաննեսին մի սենյակ էր տվել, ճիշտ է, շատ փոքրիկ, որ գրեթե ամբողջովին զբաղեցնում էր թախտը՝ ընտանիքի ընդհանուր անկողնատեղը։ Տվել էր նաև սենյակի տակ գտնվող ներքնատունը, որտեղ հավեր ու այծեր էին պահում։ Այդպես ապրել հնարավոր չէր։ Հովհաննեսը ձեռքն առավ ուրագը, և պապենական տան կողքին ավելացավ ևս մի կացարան։ Այստեղ էլ հենց անցան ապագա կոնստրուկտորի կյանքի առաջին տարիները։
«Երբ կրտսեր եղբայրս դարձավ հինգ-վեց տարեկան,— գրում է Անաստսա Իվանովիչը,— մեր ներկայությամբ հայրս նրա հետ խոսում էր ինչպես հավասարի հետ։ Հայրս, որ սովորաբար քչախոս էր, այդպիսի դեպքերում դառնում էր զրուցասեր։ Իմ մեջ վառ հիշողություններ են մնացել այն ջերմ զրույցների մասին, որ այն ժամանակ նա ունենում էր նաև ինձ հետ»։
Անուշավանը հոր մեջ տեսնում էր բարեկամի, ընկերոջ և աշխատում էր նմանվել նրան։
Տղայի վրա մեծ ազդեցություն էր գործել նաև մայրը։ Լինելով հանգիստ, համեստ, անսահման բարի ու մարդկանց նկատմամբ չափազանց բարյացակամ, Թալիդա Օթարովնան պաշտում էր կրտսեր որդուն։ Մինչև մահվան օրն էլ նա որդուն «բալիկ ջան» էր անվանում։ Ծերացած, սպիտակահեր մարդուն, աշխարհահռչակ ինժեներին նա շարունակում էր երեխա համարել։ Երկար տարիներ ապրեց մայրը Արտեմ Իվանովիչի տանը, վայելելով ջերմ սեր ու խոր հարգանք․․․
Երբ լրացավ Անուշավանի յոթ տարին, նրան հանձնարարեցին արածացնել երկու այծ, որոնց մինչ այդ պահում էր Անաստասը։ Այծերին պետք էր ուշադրությամբ հետևել։ Եթե աչքաթող աներ, կմտնեին ուրիշի արտը, իսկ 20 կոպեկ տուգանքն այն ժամանակներում մեծ փող էր։
Փոքրիկ այծարածների ոտքերը միշտ արնաթաթախ էին լինում։ Հում կաշուց գործած հայկական տրեխները շուտ էին մաշվում։ Հարուստները ծակված տրեխները դեն էին նետում։ Չքավորները կարկատում էին։ Ինչպես հիշում են նրա ժամանակակիցները, Արտեմ Իվանովիչի տրեխների կարկատանը կարկատանի վրա էր լինում։
Սարերում Անուշավանը իրեն զգում էր ինչպես հարազատ տանը։ Նա այծերի համար ընտրել էր ամենահարմար ճանապարհը և նրանց «վարժեցրել» այդ ճանապարհին։ Իր խնամարկյալներին հասցնում էր միայն իրեն հայտնի ինչ֊որ տեղ, թողնում այնտեղ և գնում խաղալու։ Եվ դա թեթևամտություն կամ աշխատանքային պարտականությունների անտեսում չէր։ Որոշ ժամանակ հետո խելամիտ այծապանը դիմավորում էր իր այծերին հենց այնտեղ, որտեղ նրանք իր հաշվով պետք է գտնվեին։
Շոգ ժամանակ այծերը պառկում էին հանգստանալու։ Անուշավանը լեռնային արահետներով իջնում էր հովիտ՝ հորը ճաշ տանելու, և քանի դեռ հայրն ուտում էր, նա տղայական խաղալիքներ էր շինում։ Տղան սղոցում էր, ռանդում տախտակներ, իսկ հայրը, որ ոչ մեկին չէր վստահում իր գործիքները, բացի Անուշավանից, հետաքրքրությամբ հետևում էր նրա աշխատանքին։ Ամեն մի գյուղական արհեստավոր բնածին ինժեներ է, բայց անկիրթ ինժեներ, որի համար փորձը, հնարամտությունը և գործնական աչքաչափը փոխարինում են գիտելիքներին, նա միշտ չէ, որ գիտե, բայց միշտ էլ կարողանում է...
Սպագա կոնստրուկտորի մանկությունը գյուղի երեխայի տիպիկ մանկություն է եղել։ Նա աշխատել ավելի շուտ է սկսել, քան սովորել։
․․․ Գրեթե հազար տարի գոյություն ուներ Սանահինի դպրոցը, թեև ավելի քան համեստ տեսք ուներ։ Փոքրիկ դասարաններից յուրաքանչյուրում սովորում էր երեսունական աշակերտ՝ տղա ու աղջիկ միասին։ Թե՛ առաջին և թե՛ երկրորդ դասարանում (երրորդը պարզապես չկար) դասավանդվում էին միևնույն առարկաները՝ կրոն, մաքրագրություն, թվաբանություն, բնագիտություն, երգեցողություն ու նկարչություն։
Հովսեփ Հակոբովիչ Գալստյանը լավ էր հիշում իր աշակերտին․
― Նա հետաքրքրությամբ, կարելի է ասել, սիրով էր հաճախում դպրոց։ Քամու նման արագաշարժ էր, բայց շատ ուշադիր։ Երբեք թույլ չէր տալիս իրեն հանկարծակիի բերել։ Սովորում էր նախանձելի ջանասիրությամբ։ Ինչ֊որ արտակարգ շնորհք ուներ ըմբռնելու, կռահելու, թե ինչ պետք է անել հետո։
Սիրում էր նկարել և պաշտում էր թվաբանությունը, մանավանդ մտքով հաշվելը։ Դասին իսկույն ձեռք էր բարձրացնում պատասխանելու համար։
Սակայն օրինակելի աշակերտը, ինչպես վերհիշում էր ծեր ուսուցիչը, միշտ չէ, որ օրինակելի էր։ Լինելով դյուրաշարժ, չարաճճի ու շատ մոլի խաղերում, նա շատ անգամ ընկերների հետ միասին փախչում էր քարանձավները, որտեղ խաղում էր մինչև պարապմունքների վերջը։ Տուն վերադառնալով, նա ցուցադրաբար չռում էր մատները, որոնք նախօրոք ներկված էին լինում թանաքով։
Շատ տարիներ անց, այդ հեռավոր օրերի մասին պատմելով իր զավակներին, Միկոյանը երախտագիտությամբ էր վերհիշում գյուղի փոքրիկ դպրոցը և իր բարի ուսուցչին։
Անուշավանը ինը տարեկան էր, երբ սկսվեց առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Հորը բանակ չէին տարել, իսկ ավագ եղբայր Երվանդն ստիպված էր եղել հագնել զինվորական շինել։ Նա կռվել էր քաջաբար և արժանացել Գեորգիևյան խաչի։
Ռազմաճակատներից մեկը շատ մոտ էր։ Գերմանիայի դաշնակից Թուրքիան ձգտում էր գրավել Բաքուն, Արևելյան հայաստանը։ Հայերը գիտեին, որ թուրքերի դաշույնը չի խնայում անգամ կանանց ու երեխաներին։ Ինչպես XIX դարի վերջերին տեղի ունեցած արյունահեղ իրադարձությունները, 1915 թվականի կոտորածը ևս կազմակերպված փորձ էր բնաջինջ անելու մի ամբողջ ժողովրդի։
Թուրքերը Սանահին մտան 1918 թվականին։ Բնակչությունը թաքնվեց լեռներում։ Թաքնվել էր նաև Անուշավան Միկոյանը, որը տասներեք տարեկան էր։
Անկոչ հյուրերին հետաքրքրում էր Ալավերդու գործարանը։ Այնտեղ ձուլում էին պղինձ՝ մի մետաղ, որն անհրաժեշտ է ռազմական արդյունաբերությանը։
Սանահինի սարահարթում 1918 թվականին տեղի ունեցավ մի դեպք, որն իրարանցում առաջացրեց տեղացի երեխաների մեջ՝ զառիթափից ոչ հեռու հարկադրական վայրէջք կատարեց «Ֆարման» տիպի մի ինքնաթիռ։
«Ֆարման»–ը ավիացիայի արշալույսի տարիների տիպիկ սավառնակ էր։ Ուներ մոտոր, փայտաձողերից ու մետաղալարից պատրաստված հիմնակմախք, քաթան և պաստառով պատած թևեր։ Գրեթե շարժիչով օդապարիկ էր։ Բայց փոքրիկ լեռնցուն թռչելու ընդունակ մեքենան թվացել էր մի այլ, հեռավոր աշխարհից եկած էակ։ Մինչդեռ օդաչուն պրպտում էր մոտորը, վերացնելով խափանումը, փոքրիկ Միկոյանը իր ընկերների հետ չէր հեռանում ինքնաթիռի մոտից։ Տարիներ անց նա ասել է․
— Այդ պահից ես վճռեցի, որ պետք է թռչել։
Այդ նույն 1918 թվականին Անուշավանը կորցրեց հորը։ Մի անգամ, երբ տղան հանդ էր տանում այծերին, նրան ձայն տվեցին․
— Անուշավահն, վերադարձիր։
Բակի դռնակի մոտ հավաքվել էին համագյուղացիները։ Շատերը լաց էին լինում․․․
Ամուսնու մահից հետո, խորհրդակցելով հարազատների հետ, Թալիդա Օթարովնան որոշում է Անուշավանին տանել Թիֆլիս՝ իր ազգականուհի Վերգինե Թումանյանի տուն։ Շատ էր ուզում, որ կրտսեր որդին կրթություն ստանա։
Եվ ահա Անուշավանը մոր հետ քայլում է հնադարյան քարե կամրջի վրայով դեպի Ալավերդի կայարանը, որպեսզի առաջին անգամ ճանապարհորդություն կատարի երկաթուղով։
Ճանապարհորդությունը երկար տևեց։ Այն ժամանակ քարածուխ չկար։ Շոգեքարշի հնոցում փայտ էին վառում, որ կայարան էր բերվում սայլերով։ Եթե սայլերն ուշանում էին (իսկ դա հաճախ էր պատահում), գնացքը կանգնում էր։ Չորս ժամվա փոխարեն տեղ հասան մի օր հետո։
Թիֆլիսը շշմեցրել էր փոքրիկ լեռնցուն։ Ամեն ինչ արտասովոր էր՝ և՛ բարձրահարկ տները, և՛ կառապանները, և՛ մրգավաճառները, որոնք բարձրաձայն գովում էին իրենց ապրանքները։
Որքան առաջ էին գնում մոր հետ միասին, այնքան քչանում էր հանդիպող մարդկանց թիվը՝ վերջապես, նրանք հասան քաղաքի ծայրամասում գտնվող մի նեղ նրբանցքի։ Այդտեղ էր Վերգինե Թումանյանի փոքրիկ տունը։ Քույրերը գրկախառնվեցին, համբուրվեցին, և մինչ նրանք նորություններ էին փոխանակում, Անուշավանը ծանոթացավ իր բարեկամի տղայի հետ։ Վերգինեի որդու՝ Հայկ Թումանյանի հետ բարեկամությունը տևեց մինչև նրա կյանքի վերջը։
Հանձնելով որդուն վստահելի մարդկանց, մայրը վերադարձավ Սանահին։
Համաչափ և զարմանալիորեն խաղաղ էր ընթանում Թումանյան ընտանիքի կյանքը։ Ղազարոս Թումանյանը սրտաբաց, աշխատասեր ու օրինավոր մարդ էր։ Աշխատում էր որպես գործակատար։ Երազելով սեփական գործ ձեռնարկել, փող էր կուտակում։ Իսկ երբ դժվարությամբ ստեղծած փոքրիկ խանութը սնանկացավ, Թումանյանը նորից դարձավ գործակատար։
Թիֆլիսում Անուշավանը սկսվեց սովորել հայկական դպրոցում։ Հայկական գաղութը քաղաքում մեծ էր, և Թիֆլիսում բնակվող հայերից շատերը ձգտում էին իրենց երեխաներին կրթել մայրենի լեզվով։ Սանահինցի տղան միաժամանակ անցնում էր նաև հեղափոխական համալսարանները։ Շատերը գիտեին, որ Թումանյանների տանը, ինչպես վկայում է այն ժամանակ արդեն պրոֆեսիոնալ հեղափոխական Անաստաս Միկոյանը, «մեր կուսակցության շտաբ կայանն էր Թբիլիսիում։ Այնտեղ էր պահվում անլեգալ գրականությունը»։
1919 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Թումանյանների բնակարան ներխուժեցին ոստիկանները։ Վերգինե Թումանյանն իրեն չկորցրեց։ Թղթերի մի մասը նա նետեց վառվող պրիմուսի բոցերի մեջ, մի մասն էլ խոթեց թախտին փռված ներքնակի տակ, որի վրա պառկած էր հիվանդ Անուշավանը։ Սակայն ոստիկանները հանգցրին կրակը և սկսեցին խուզարկությունը։
«Ինձ թախտի վրայից ցած գցեցին,— շատ տարիներ անց վերհիշում է Արտեմ Իվանովիչը։— Այդ տեսնելուվ՝ մորաքույրս բղավեց. «Ձեռք մի տվեք հիվանդ երեխային»։ Բայց դա չօգնեց։ Ներքնակի տակից հանեցին թղթերը և ինձ ծեծեցին։ Մի անգամ էլ ինձ ծեծեցին այն բանի համար, որ չասացի, թե որտեղ է Անաստաս եղբայրս։
Միևնույն ժամանակ մյուս սենյակում ծեծում ու հարցաքննում էին Ղազարոսին ու նրա որդի Հայկին։ Հետո նրանց տարան բանտ։
Փնտրելով թաքստոցը, ոստիկաններն սկսեցին քանդել սենյակի միջնորմը։ Նրանք այնպես էլ չգտան այն, որովհետև վարպետորեն քողարկված էր ամանեղենի պահարանով (պահարանը ծածկում էր դեպի այգին տանող ստորգետնյա ելքը՝ որտեղով փախչում էին գաղտնի նիստերին մասնակցող կոնսպիրատորները)։
Պարենահանձնումները, որ ես տանում էի բանտ, Վերգուշ մորաքուքրը վարպետորեն քողարկում էր փլավով։ Խոր ամանի հատակին դնում էր նամակ, իսկ վրան փլավ լցնում։ Ոստիկանները խառնում էին գդալով, փնտրելով արգելված իրեր․ կամ գդալի պոչն էր կարճ, կամ ամանն էր խոր, և նամակները հասնում էին կալանավորներին»։
Այդպիսի իրադարձությունները մնում են հիշողության մեջ, ինչպես նաև ավագ եղբոր ազդեցությունն իրենց կնիքը դրեցին Անուշավան Միկոյանի անհատականության ձևավորման վրա (այն ժամանակ նա տասներեք տարեկան էր։
Հայաստանում 1921 թվականին արդեն սովետական իշխանություն էր հաստատվել։ Ամառային արձակուրդներին Սանահինում Միկոյանը կոմերիտական բջիջ կազմակերպեց և դարձավ նրա առաջին ղեկավարը։ Գյուղի պատանիների շրջանում նա մեծ հարգանք էր վայելում՝ քաղաքի տղա էր, շատ բան էր տեսել, շատ բան գիտեր, հետաքրքիր պատմում էր։ Նրան լսում էին ուշադրությամբ։ Փոքր գյուղի բնակիչները սիրում են մեծ խնդիրներ քննարկել։ Պատերազմից հոգնած մարդկանց հիշողության մեջ մնում էր երիտասարդ ագիտատորի խոսքերը․
— Կգա ժամանակ, երբ հրացաններից ցանկապատեր կշինենք։
Բայց այդ լուսավոր պահը դեռ հեռու էր։ Այն պետք է կարողանային նվաճել։
Կոմերիտական բջջի քարտուղարը եռանդով օգնում էր համագյուղացիներին միավորվելու կոմունայում։ Վարելահողը քիչ էր։ Իշխանի կալվածքից չքավորներին հողամասեր հատկացրին։ Իշխանի պահեստից էլ բռնագրավված սերմացու կարտոֆիլ բաժանեցին։
Կարտոֆիլի պարկերը չքավորները շալակով էին տանում դաշտերը։ Պատմում են, թե ինչպես Անուշավանը, ձեռքն առնելով հին բերդանկան, կարգադրեց երկու ուժեղ տղաների բեռնատար թամբեր դնել իշխանի ձիերին։ Իշխանը հակառակվեց, բայց կոմերիտական բջջի քարտուղարը վճռականապես ասաց.
— Եթե շատ խոսես, կարտոֆիլի պարկերն ինքդ շալակով կտանես։
Սանահինի դպրոցում, փոքրիկ, բայց սիրով հավաքած թանգարանում պատից կախված է կոմերիտական Անուշավան Միկոյանի լուսանկարը։
Վրասաանում սովետական իշխանություն հաստատվելուց հետո Միկոյանը չմնաց Թիֆլիսում։ 1923 թվականին նրա ավագ եղբայրը, որը գլխավորում էր կուսակցության Կենտկոմի Հարավ-Արևելյան բյուրոն Դոնի Ռոստովում, կանչեց նրան իր մոտ։ Ռոստովում ավարտելով գյուղաանտեսական մեքենաների «Կրասնի Ակսայ» գործարանին կից ՖԳՈՒ դպրոցը, Անուշավանը դարձավ խառատի աշակերտ։
Թե ինչպես էր աշխատտում Միկոյանը, վկա է նրա քրոջ որդի Ս․ Մ․ Սիմոնյանը, որ այն ժամանակ դեռ դպրոցական էր։
«Գործարան հասնելու համար ստիպված եղանք մեկ ու կես ժամ երթևեկել Ռոստովյան տրամվայներով։
Արտեմ Իվանովիչը ինձ անցկացրեց պահակատնից, իսկ երբ մտանք արտադրամաս, նստեցրեց մի արկղի վրա․
― Կնստես ու կնայես, բայց չխանգարես։
Երբ հաստոցն սկաեց պտույտներ գործել, Արտեմ Իվանովիչը մոռացության տվեց թե՛ շրջապատում եղածներին և թե՛ ինձ։ Ուրիշները կանգնեցնում էին հաստոցները, ծխում, կատակում, զրույց անում, իսկ Արտեմ Իվանովիչն աշխատում էր զարմանալի լարվածությամբ։
Ես էլ նստած նայում էի։ Երբ հնչեց ընդմիջման շչակը, նա անջատեց հաստոցը, ձեռքերը սրբեց և ինձ տուն ուղարկեց»։
1924 թվականի հունվարի 21-ին տեղի ունեցավ մի իրադարձություն, որը ցնցեց ողջ երկիրն ու ողջ աշխարհը։ Վախճանվեց Վլադիմիը Իլյիչ Լենինը։ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի արտակարգ նիստում, հունվարի 22֊ին, ընդունվեց կոչ՝ ուղղված «Կուսակցությանը։ Բոլոր աշխատավորներին»։ Այդ կոչին բանվոր դասակարգը պատասխանեց՝ մասսայաբար մտնելով կուսակցության շարքերը։ 1924 թվականին խառատի աշակերտ Միկոյանին ընդունեցին ՌԿ(բ)Կ անդամության թեկնածու։ 1925 թվականին նա դարձավ լենինյան կոչի կոմունիստ։
․․․ Գնացքը առանց շտապելու շարժվում էր դեպի Մոսկվա։ Հաճախ կանգ էր առնում։ Կայարանի պղնձե զանգի հնչյուններով կարմիր գլխարկավոր հերթապահները հավաքում էին եռացրած ջուր վերցնելու համար ցրված ուղևորներին։ Երրորդ զանգից հետո զրնգում էին շղթայակցումները, և գնացքը դանդաղորեն շարժվում էր առաջ։
Միկոյանն ուներ մի նվիրական հասցե, որտեղ հույս ուներ ստանալ ժամանակավոր օթևան։ Ավագ եղբայրը մի երկտող էր գրել Ստեփան Շահումյանի այրուն՝ Եկատերփնա Սերգեևնային։ Անաստաս Իվանովիչը չէր կասկածում, որ Շահումյանները սիրով կընդունեն Անուշավանին, կօգնեն ընտելանալ մայրաքաղաքին։
1924 թվականի նոյեմբերյան մի օր, դուրս գալով Կուրսկի կայարանի հրապարակը, Անուշավանը գնաց դեպի Բ գծի տրամվայի կանգառը, որպեսզի այնտեղից ուղևորվի Ուգոլնի հրապարակ, որտեղ ապրում էր Եկատերինա Սերգեևնան։
Դոնի Ռոստովն այնքան էլ փոքր ու խաղաղ քաղաք չէր, բայց Մոսկվան (Նէպի օրերի Մոսկվան) ճնշում ու խլացնում էր։ Պատուհանից նա տեսնում էր արջ պարեցնողների, որոնք հաճախ էին երևվում Մոսկվայի փողոցներում, ներկայացումներ տալով բակերում ու շուկաների մոտ։ Լուսանկարիչ-թնդանոթաձիգը խորհրդավոր տնտնում էր սև ծածկոցի տակ։ Ցանկացողներին լուսանկարում էր հատկապես նկարած ֆոնի՝ միջնադարյան ամրոցի վրա, որի կողքին՝ լճում լողում էին կարապներ։
Կրասնիե Վորոտիի կողքին (որը դեռ չէին քանդել) հավաքվում էին սեզոնային արհեստավորներ՝ կալուգացիներ, տամբովցիներ, վլադիմիրցիներ իրենց սղոցներով, կացիններով, ներկարարների վրձիններով և սպասում էին պատվիրատուների։
Ուժեղ զնգոցով զգուշացնելով անուշադիր անցորդներին, տրամվայը մոտենում էր Սուխարևոյի շուկային։ «Բզեզիկը» շրջանցեց Սուխարևոյի աշտարակը, և Միկոյանը տեսավ Մոսկվայի հանրահայտ շուկան։
Նավթալինաթաթախ պառավները հնամաշ վերարկուներով վաճառում էին այնպիսի առարկաներ, որոնք վաղուց դուրս էին եկել գործածությունից։ Հաղթանդամ գեղջուկները «Մոսսելպրոմ» մակագրով հնատարազ գլխարկներով բարձրաձայն գոռում էին»
— Գնեցեք «Ալեգրո», գնեցեք «Ոսկեգույն» ծխախոտ, գնեցեք «Չերվոնեց»։ Գլանակ «Իրա»՝ ծխում են բոլորը։
Մի հաղթամարմին գեղջկուհի, կեղտոտ բաճկոնով փաթաթած բիտոնը ձեռքին (որպեսզի ապրանքը չպաղի), կրկնում էր ինչպես հմայանք․
— Կակավա, կակավա, ամենաընտիր կակավա իսկական սախարինով։
Տրամվայը դանդաղորեն ճանապարհ էր բացում։ Մի քանի կանգառ անցնելուց հետո, լսելով «Ուգոլնայա հրապարակ» ազդարարությունը, Միկոյանը դուրս եկավ վագոնից․․․
Այն շենքում, որտեղ ապրում էին Շահումյանները, հեղափոխությունից առաջ հոգևոր սեմինարիա էր եղել։ Սովետական իշխանության հաստատվելուց հետո այն դարձել էր բնակելի տուն։ Շենքի մի մասը հատկացվել էր տարբեր համագումարներին ու կոնֆերենցիաներին մասնակցելու համար Մոսկվա ժամանած պատվիրակներին։ Բոժդոմսկի նրբանցքը վերանվանվել էին Դելեգատների փողոց, իսկ շենքը՝ Սովետների Երրորդ Տուն։
Դառնալով մոսկվացի, Միկոյանը արագ կերպով ընտելացավ մայրաքաղաքի կյանքին։
Անուշավանին հյուրընկալած Շահումյանների ընտանիքը մեծ դեր է խաղացել նրա կյանքում։ Եկատերինա Սերգեևնայի տանը նա իրեն ազատ ու հանգիստ էր զգում։ Եկատերինա Սերգեևնան միշտ տխուր էր՝ չէր կարողանում մոռանալ ամուսնու ողբերգական մահը։ Բայց խելացի կինը հիանալի հասկանում էր, որ երիտասարդությունը մնում է երիտասարդություն․․․
Երեկոները ողջ ընտանիքը և նրա մտերիմները՝ Անուշավան Միկոյանը, Գևորգ Ավետիսյանը, Հայկ Թումանյանը, Լևոն Սաֆրազյանը, հավաքվում էին մեծ սեղանի շուրջը։ Նրանք կատակներ էին անում, զբաղվում ընթերցանությամբ, վիճաբանում, շախմատ խաղում, ավելի հաճախ՝ նարդի խաղում։
Երիտասարդներից ոմանք արդեն ուսանողներ էին․ Հայկը և Գևորգը սովորում էին «Սվերդլովկա»֊ում, ինչպես սովորաբար անվանում էին Յա․ Մ․ Սվերդլովի անվան կոմունիստական համալսարանը՝ Սովետական Հանրապետության առաջին կուսակցական բարձրագույն դպրոցը։
Հետագայում, ստանալով հումանիտար կրթություն, Հայկ Թումանյանը, շարունակելով հետաքրքրվել գրականությամբ, պատմությամբ, փիլիսոփայությամբ, դարձավ պրոֆեսիոնալ զինվորական։ Նա լավ ծանոթ էր հայ և ռուս գրականությանը։ Նրա սեղանի գիրքը Գյոթեի «Ֆաուստն» էր, սիրած մասը՝ երկրորդը, փիլիսոփայականը։ Կյանքի մայրամուտին, թողնելով զինվորական ծառայությունը, Մոսկվայի ավիացիոն ինստիտուտում դասավանդում էր մարքսիզմ-լենինիզմի հիմունքներ, որը պատմությամբ և փիլիսոփայությամբ երկար տարիների հափշտակվածության բնական եզրափակումն էր։
Արտեմ Իվանովիչը Գևորգի հետ բարեկամացավ անմիջապես։ Ավետիսյանը կուսակցության շարքերն էր մտել տասնհինգ տարեկան հասակում։ Որպես կապավոր ու հետախույզ կռվել էր Բաքվում։ «Իսկական Բաքվի Գավրոշն էր»,— ասել է նրա մասին Անաստաս Իվանովիչ Միկոյանը։
Անուշավանը, ինչպես և իր ընկերները, ցանկանում էր սովորել, բայց հարկ եղավ ուսումը հետաձգել։ Ամենից առաջ հարկավոր էր աշխատանքի ընդունվել։ Մոսկվայում այդ դժվար չէր։ Նա մետաղագործ էր, ինչպես այն ժամանակ անվանում էին խառատներին, փականագործներին, ֆրեզերագործներին, ռանդող բանվորներին։ Երիտասարղ Սովետական Ռուսաստանում մետաղագործների մեծ պահանջ էր զգացվում։
«Դինամո» գործարանը, որտեղ աշխատանքի ընդունվեց երիտասարդ խառատը, երկրում առաջին ձեռնարկությունն էր, որ էլեկտրական մեքենաներ ու ապարատներ էր թողարկում ֆաբրիկագործարանային կայանքների և տրամվայի տնտեսության համար։ «Դինամո» գործարանը հայտնի էր իր հեղափոխական անցյալով, 1917 թվականի հոկտեմբերին դինամովցիները մարտական ջոկատների կազմում գրոհի էին նետվել Կրեմլի վրա։
Աշխատանքի խնդիրը լուծված էր։ Շահումյանների ընտանիքին շնորհակալություն հայտնելով հյուրընկալության համար, Անուշավանը սկսեց ապրել առանձին։ Այդ ժամանակ Մոսկվա էր փոխադրվել նաև Անաստաս Իվանովիչը։ Նա եղբորը հրավիրեց ապրելու իր մոտ, բայց Անուշավանը հրաժարվեց։
– Ինձ շատ լավ տեղավորել են հանրակացարանում։
Բայց դա ճիշտ չէր։ Սուրբ անճշմարտություն։ Երիտասարդ խառատը մի անկյուն էր վարձել դռնապանի խոհանոցում։ Տարիներ անց Միկոյանը պատմում էր բարեկամներին.
— Գործարանից գալիս էի հոգնած, պառկում քնելու, իսկ իմ անկյունը ջրի ծորակի մոտ էր։ Դռնապանը գալիս էր ուշ, այն էլ հարբած, բացում էր ծորակը, ջուրը ցայտեցնելով չորս կողմը։ Ակամայից ջրցող էի ընդունում, քնից արթնանում, հետո այլևս չէի կարողանում քնել, իսկ առավոտյան ժամը հինգին հարկավոր էր վեր կենալ և գնալ աշխատանքի․․․
Կենցաղային ծանր պայմանները անհետևանք չմնացին։ Երիտասարդի մոտ սկսվեց վտանգավոր, բաց թոքախտ։ Բայց բարեբախտաբար (իրոք, բարեբախտաբար, որովհետև այն ժամանակներում բժշկությունը թոքախտը բուժելու համար շատ քիչ հնարավորություններ ուներ) հաջողվել էր կասեցնել հիվանդությունը, թեև, ինչպես պարզվեց հետագայում, ոչ լրիվ։
Իմանալով Միկոյանի վատ վիճակի մասին, գործարանի կուսակցական բջիջը խնդրել էր մի կոմունիստի, բուլղարացի էմիգրանտ, ինժեներ-կոնստրուկտոր Դոդևին, ընդունել երիտասարդին իր բնակարանը։ Դոդևը համաձայնվեց, և Միկոյանը փոխադրվեց Վորոնցովյան փողոցը։ Այժմ գործարանին շատ մոտ էր։ Դռնապանի տանն անցկացրած ծանր կյանքը մնացել էր հիշողության մեջ ինչպես մի սոսկալի երազ, որն Արտեմ Իվանովիչը չէր մոռանում մինչև մահը։
Աշխատանքի ընկերները մեծ ջերմություն ու համակրանք էին ցուցաբերում երիտասարդ Միկոյանի նկատմամբ։ Նրանց համար նա իսկական «ընկեր տղա» դարձավ։ Նրանք էլ հենց Անուշավանի անունը փոխեցին, դարձրին Արտեմ։ Միկոյանը վարժվեց նոր անվանը, ընդունեց այն և կուսակցական փաստաթղթերը ձևակերպելիս այդ անունը գրվեց արդեն պաշտոնապես։
1925 թվականի դեկտեմբերին կայացավ կուսակցության XIV համագումարը, որը պատմության մեջ մտավ որպես ինդուստրացման համագումար։ Այդ համագումարի որոշումները շեշտակի շրջադարձ կատարեցին ամբողջ երկրի կյանքում։ Դրանք նշանակալից դեր խաղացին նաև Արտեմ Իվանովիչ Միկոյանի ճակատագրում։
Համագումարի բանաձևում գրված էր․
«․․․ տնտեսական շինարարությունը վարել այն տեսանկյունով, որ ՍՍՀՄ֊ը մեքենաներ ու սարքավորումներ ներմուծող երկրից դառնա մեքենաներ ու սարքավորումներ արտադրող երկիր, որ այդպիսով ՍՍՀՄ֊ը կապիտալիստական շրջապատման պայմաններում բնավ չվերածվի համաշխարհային կապիտալիստական տնտեսության էկոնոմիկական հավելուկի, այլ իրենից ներկայացնի սոցիալիստականորեն կառուցվող ինքնուրույն տնտեսական միավոր․․․
․․․ ձեռք առնել բոլոր միջոցները երկրի պաշտպանունակության ամրապնդման և Կարմիր բանակի ու Կարմիր ծովային ու օդային նավատորմի հզորության ուժեղացման ուղղությամբ․․․»։
Արտեմ Իվանովիչին բախտ էր վիճակվել լինել համագումարում։ Եվ դա անջնջելի տպավորություն էր թողել նրա վրա մինչև կյանքի վերջը։ Սովետների Երրորդ Տան առանձնաշենքերից մեկում գտնվում էր համագումարի պատգամավորների հանրակացարանը։ Հենց այնտեղ էլ Արտեմ Իվանովիչը հանդիպել էր մի հայրենակցի՝ խորհրդակցական ձայնով պատգամավորի։ Նրա օգնությամբ հաջողվել էր ընկնել համագումար։
Միկոյանը աշխատեց «Դինամո» գործարանում մինչև 1928 թվականը։ Հետո նրան կանչել էին շրջկոմ և ասել․ «Քեզ երաշխավորում ենք կուսակցական աշխատանքի համար»։
Այսպես Միկոյանը դարձավ Օկտյաբրսկի շրջանի տրամվայի պարկի կուսակցական կազմակերպության քարտուղարը։ Իսկ նույն 1928 թվականի դեկտեմբերին նրան զորակոչեցին բանակ։ Նորակոչիկին նշանակեցին հետևակային զորամաս և ուղարկեցին Օրյոլի մարզի Լիվնի քաղաքը։ Դժվարին երթերը, լրիվ հանդերձանքով ոտքով հեռավոր անցումները պարզապես Արտեմ Իվանովիչի ուժերից վեր էին։ Մի քանի անգամ նա ուշագնաց եղավ՝ ազդել էր բանակից առաջ տարած թոքախտը։
1929 թվականի օգոստոսին կարմիրբանակային Միկոյանին փոխադրեցին Իվանովո֊Վոզնեսենսկի ռազմական դպրոցը։ Նրա կյանքի այդ շրջանփ մասին քիչ բան է հայտնի։ Չնայած այդ դպրոցը կոչվում էր Իվանովո֊Վոզնեսենսկի դպրոց, բայց գտնվում էր Օրյոլ քաղաքում։ Միկոյանի՝ այնտեղ ընդունվելուց կարճ ժամանակ անց դպրոցը վերակազմավորեցին և դարձրին սովետական առաջին տանկային ուսումնարան։
Ուսումնարանը կազմավորեց Սուրեն Ստեփանովիչ Շահումյանը։ Արտեմ Իվանովիչը նրա հետ ծանոթացել էր 1923 թվականին Դոնի Ռոստովում։ Հետո բազմիցս հանդիպել էր Մոսկվայում նրա մոր՝ Եկատերինա Սերգեևնայի տանն ապրելու ժամանակ։
Սուրենը վերին աատիճանի արտասովոր մարդ էր։ Մանուկ հասակից մասնակցել էր հեղափոխական շարժմանը։ 1918 և 1919 թվականներին, վտանգի ենթարկելով կյանքը, կուսակցական առաջադրանքներով անցնելով ռազմաճակատների միջով, մեկնել է Մոսկվա՝ Լենինի մոտ։ Հեղափոխությունից անմիջապես հետո դարձել էր Կարմիր բանակի բարձրագույն զինվորական կրթություն ստացած առաջին հրամանատարներից մեկը։
Լինելով տեխնիկան սիրող փորձված զինվորական, նա լավ էր հասկանում, որ այն նյութական մասը, որով զինված է ուսումնարանը՝ բարակ զրահ ունեցող և միայն գնդակներից պաշտպանող տանկերը, թույլ միջոցներ են։ Բայց Կարմիր բանակն առայժմ ուրիշ տեխնիկա չուներ։ Տեղի էր ունենում մեր բանակի աստիճանական վերազինման պրոցեսը՝ զրահատանկային ուժերի ստեղծումը։
Հավանորեն, այդ պրոցեսում, բնականաբար, շատ համեստ դերերում ունեցած մասնակցությունը (Միկոյանը Իվանովո֊Վոզնեսենոկի ռազմական դպրոցի կոմերիտական կազմանկերպության քարտուղարն էր), ինչպես և Սուրեն Շահումյանի ազդեցությունը, որը շատ մեծ հեղինակություն էր, կանխորոշել էին Արտեմ Միկոյանի կյանքի հետագա ուղին։ Եվ եթե մինչև զինվորական ծառայությունը, ինչպես պատմում են Միկոյանին մոտիկից ճանաչող մարդիկ, նա մտադիր էր հումանիտար կրթություն ստանալ, ապա զորացրվելուց հետո որոշեց ընտրել ինժեների մասնագիտությունը։
Վերադառնալով բանակից, Արտեմ Իվանովիչը նորից հայտնվեց իր հին բարեկամների շրջանում։ 30-ական թվականների սկզբներին նրանց ընկերախումբը համալրեց Հաջի Ումար Ջիորովիչ Մամսուրովը։ Նրանց ծանոթացրել էր Հայկ Լազարևիչ Թումանյանը։ Նրանք միասին ծառայել էին Հյուսիս֊Կովկասյան լեռնաբնակ ազգությունների հեծելազորային դպրոցում, որի պետը եղել էր Թումանյանը, իսկ Հաջի Ումար Մամսուրովը, որն ավարտել էր Արևելքի աշխատավորների կոմունիստական համալսարանը (ԱԱԿՀ), դասավանդում էր քաղաքատնտեսություն։ 1937 թվականին Հաջին մեկնեց Իսպանիա՝ ֆաշիստների դեմ պատերազմելու։
Շատ տարիներ անց Սովետական Միության կրկնակի հերոս, բանակի գեներալ Պ. Ի. Բատովը իր հուշերում նշել է թշնամու դեմ մղած պայքարում ցուցաբերվող այն բուռն նպատակասլացությունն ու անձնուրաց հնարամտությունը, որ հատուկ էր Հաջի Մամսուրովին։ «Ցավոք սրտի,— կարդում ենք Պ․ Ի. Բատովի գրքում,— դեռ չի եկել այն ժամանակը, որ կարելի լինի բարձրաձայն պատմել այդ մարդու գործունեության մասին, իսկ երբ կգա այդ ժամանակը՝ մարդիկ կկարդան, կզարմանան ու կուրախանան, որ մեր շրջանում այդպիսի խառնվածքի մարդիկ են ապրում...»։
Նրանք բոլորն էլ՝ և՛ Հայկ Թումանյանը, և՛ Հաջի Մամսուրովը, և՛ Գևորգ Ավետիսյանը, և՛ Արտեմ Միկոյանը հասակակիցներ ու համախոհներ էին։
Նրանցից ոչ մեկը հիմա կենդանի չէ․․․
Վերադառնալով զինվորական ծառայությունից, 1930 թվականին, Արտեմ Իվանովիչը նորից անցավ կուսակցական աշխատանքի։ Սկզբում նա աշխատում էր որպես «Կոմպրեսոր» գործարանի կուսկոմի քարտուղար։ Այնուհետև, երբ Բաումանյան շրջանը բաժանվեց Բաումանյան և Ստալինյան շրջանների, դարձավ Ստալինյան շրջկոմի կազմբաժնի հրահանգիչ։
Օրեցօր Միկոյանը կազմակերպական աշխատանքի փորձ էր կուտակում, որը նրան շատ պետք եկավ հետագայում, երբ դարձավ կոնստրուկտորական կոլեկտիվի ղեկավար։
Ինդուստրացման առաջին հնգամյակների ժամանակաշրջանում տեխնիկային տիրապետելը կարևորագույն խնդիր էր, որ առաջադրել էր ժողովրդին կուսակցությունը։ Երկիրը պետք է ստեղծեր սեփական արդյունաբերություն, և ամենից առաջ՝ ծանր արդյունաբերություն, ընդունակ արտադրելու ռազմական տեխնիկա։ Հույս կապել ուրիշների և ուրիշ միջոցների հետ չէր կարելի։
Կուսակցության XVI համագումարում Կ․ Ե․ Վորոշիլովը պատգամավորների ուշադրությունը դարձրեց այդ հարցի վրա։
«Սպառազինության որակը ներկայումս վիթխարի չափով աճել է և շարունակում է անընդհատ (բառիս ամենաիսկական իմաստով) աճել ու կատարելագործվել․․․
Հանդես գալով XV համագումարում․․․ ես ասացի, որ մեր պետության պաշտպանության հիմնական բազան մենք տեսնում էինք մեր տնտեսության արագընթաց զարգացման մեջ․․․ Ես պետք է ասեմ, որ Կենտկոմի վարած մեր կուսակցության գլխավոր գիծը ամենայն խստությամբ, ամենայն բոլշևիկյան համառությամբ, եղել է միաժամանակ նաև մեր պետության պաշտպանության ամրապնդման և ուժեղացման գիծ»։
ՀամԼԿԵՄ համամիութենական IX համագումարը 1931 թվականի հունվարի 25֊ին որոշում ընդունեց կոմերիտմիության կողմից ռազմաօդային նավատորմի շեֆությունը վերցնելու մասին։
Այդ որոշումն ընդունելու օրը դահլիճը հանդիսավոր, տոնական և ռոմանտիկ տեսք ուներ։ Նախագահության սեղանին, որի մոտ նստած էին ՀամԼԿԵՄ Կենտկոմի քարտուղար Ա․ Վ․ Կոսարևը, ավիացիոն արդյունաբերության ղեկավար Պ․ Ի․ Բարանովը, երկրի Ռազմաօդային Ուժերի հրամանատար Յա․ Ի․ Ալկանիսը, նրա տեղակալ Ս․ Ա․ Մեժենինովը, ժուռնալիստ Մ․ Ե․ Կոլցովը, բևեռային օդաչու Բ․ Գ․ Չուխնովսկին և կուսակցության, կոմերիտմիության, ավիացիայի ուրիշ ականավոր գործիչներ, գլավարելով մոտեցավ մի իսկական ավիետկա։ Լուսարձակներով լուսավորված՝ թռչում էին ինքնաթիռների մոդելներ։ Կոսարևն ընթերցեց համագումարի դիմումն ուղղված երիտասարդությանը։ «Տիրապետենք օդանավերի ղեկին» կոչին դահլիճը պատասխանեց որոտալից «ուռա»֊ով։
Օդային նավատորմում և ավիաարդյունաբերությունում աշխատելու ուղարկվող կոմերիտականների և կոմունիստների խմբի մեջ ընկնելը բարձր պատիվ էր։ Ընտրյալների թվի մեջ մտավ նաև երիտասարդ կուսակցական աշխատող Արտեմ Միկոյանը, որին ուղարկեցին սովորելու ժուկովսկու անվան Ռազմաօդային ակադեմիա։
«Ինչպե՞ս իմ եղբայրը ընկավ ավիացիայում աշխատելու ուղարկվող կուսհազարականների մեջ։ Այստեղ զուգորդվում էին երկու հանգամանքներ,— բացատրում էր Անաստաս Իվանովիչը։— Նախ՝ նա կոմունիստ էր, որին շատ էին հարգում ընկերները։ Երկրորդ՝ աչքի էր ընկնում իր համարձակությամբ, կարգապահությամբ։ Այդպիսի մարդկանց կարիքը շատ էր զգում ավիացիան՝ գործը ռոմանտիկ էր, հրապուրիչ, խիզախություն ու աշխատունակություն պահանջող»։
Ահա և նրան էլ ուղարկեցին առաջավոր գիծ, ինչպես այն ժամանակ համարվում էր ավիացիան։ Համոզված կոմունիստ Արտեմ Իվանովիչը պատկանում էր այն մարդկանց թվին, որոնց ոչ անհիմն անվանում էին կուսակցության զինվորներ։ Լինելով պարտաճանաչ, հաստատակամ, նպատակասլաց ու կարգապահ մարդ, նա ամեն առաջադրանք կատարում էր առավելագույն նվիրվածությամբ։ Միկոյանն ավիացիա գնաց հենց այն պատճառով, որ դա հարկավոր էր։
Ակադեմիա ընդունվելը հեշտությամբ չհաջողվեց։ Արտեմ Իվանովիչը չուներ անգամ միջնակարգ կրթություն։ Ճիշտ է, այն ժամանակ կրթություն չունենալն ավելի շուտ կանոն էր, քան բացառություն։ Ուստի ապագա ունկնդիրների համար կազմակերպել էին բանֆակի տիպի դասընթացներ։ Այդ դասընթացներն ավարտողներն իրավունք ունեին ընդունվելու բարձրագույն ուսումնական հաստատություն։
Բանակից հետո անցնելով բարյացակամ մի ծանոթի բնակարանից մյուսի բնակարանը, թափառելով, Արտեմ Իվանովիչը այն ժամանակ բնակվում էր Արբատում, Լևոն Բոգդանովիչ Սաֆրազյանի սենյակում, նրա հետ բարեկամացել էր Շահումյանների մոտ։ Սենյակը ժամանակավորապես ազատ էր՝ Սաֆրազյանն աշխատում էր Չելյաբինսկում որպես տրակտորի գործարանի շինարարության պետի տեղակալ։
Սա ֆրազյանի հարևան, զինվորական ինժեներ Ի. Զ. Լիսոգորսկին օգնում էր Արտեմ Իվանովիչին պատրաստվելու ընդունելության քննություններին։ Հիացած աբիտուրիենտի ուժեղ կամքով ու աշխատասիրությա մբ, Լիսոգորսկին ասել է․
— Ես ապշած եմ, թե ինչպես մի մարդ, որ կարգին չգիտեր անգամ տասնորդական կոտորակները, այդպիսի անասելի արագությամբ յուրացրեց ամենադժվար բաները։
Որոշ չափազանցություններ թողնենք Լիսոգորսկու խղճին, բայց այն, որ Արտեմ Իվանովիչը կարողացավ ծածկել իր կրթության մեջ եղած խոր ճեղքվածքը, կասկած չի հարուցում։
|վերնագիր = Արտեմ Միկոյան
|հեղինակ = Միխայիլ Արլազորով
|թարգմանիչ = Հ․ Հ․ Ջաղեթյան
|աղբյուր =
}}
[[Category: Արձակ]] {{Անավարտ}}
{{Պատկեր:mikoyan-cover.png}}
::::::::Ես հաճախ առիթ եմ ունենում լսելու միևնույն հարցը.
::::::::— Ո՞րն է գլխավորն ավիացիոն կոնստրուկտորի աշխատանքում։
::::::::Ո՞րն է ինքնաթիռներ կառուցողների ստեղծագործության հիմքը։
::::::::Ես պատասխանում եմ.
::::::::— Կարողանա՛լ երազել։
::::::::Երբ դժվարությունները թվում են անհաղթահարելի և խոչընդոտները
::::::::բազմապատկվում են, դա նշանակում է, որ հաջողությունը մոտ է։
::::::::Բայց և այնպես, տասը֊տասնհինգ տարուց հետո ավիացիայի թանգարանին
::::::::կհանձնվեն ժամանակակից ամենակատարյալ ինքնաթիռները։ Վաղվա
::::::::ինքնաթիռները, հավանորեն, կունենան միանգամայն այլ արտաքին ձևեր,
::::::::կփոխվեն թևերը, ֆյուզելյաժը, շարժիչը։
::::::::::::Արտեմ Իվանովիչ Միկոյան
'''ՄԻԳԵՐԻ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ԿՈՆՍՏՐՈՒԿՏՈՐԻ ՄԱՍԻՆ'''
Իմ ծանոթությունը ՄիԳերի հետ տեղի ունեցավ պատերազմի հենց սկզբին և հետք թողեց իմ օդաչուական պրակտիկայում։ ՄիԳ-1-ը և ՄիԳ-3-ն ինձ անմիջապես գրավեցին իրենց աերոդինամիկական ձևերի սրընթացությամբ: Օդանավավարման տեխնիկայում նրանք Ի-16-ից ավելի լավ էին համապատասխանում ուղղահայաց գծով մանևր կատարելով օդային մարտ վարելու իմ ձգտմանը։ Մեծ արագությամբ եռանդուն խոյընթացություն կատարելու և այնուհետև վեր սլանալու հնարավորությունը համապատասխանում էր տակտիկական կարևոր գործոնին՝ գրոհի հանկարծակիությանը։
Պատերազմից հետո ես առիթ եմ ունեցել թռիչքներ կատարել ռեակտիվ ՄիԳերով՝ այն ինքնաթիռի կրտսեր եղբայրներով, որոնցով սկսել էի իմ օդաչուական կյանքի զինվորական էջը։ Ես յուրացրել եմ տարբեր տարիներին կառուցված մեքենաներ, զրուցել կոնստրուկտորների, փորձարկիչ-օդաչուների հետ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ուժերի ու հնարավորությունների չափով եղել է գլխավոր կոնստրուկտորի հեղինակակիցը, նրա համարձակ մտահղացումներն իրականացնողը։
Ռեակտիվ ՄիԳերը առավել արագընթաց էին, լավ սպառազինված և հարմար շահագործման տեսակետից։ Մի խոսքով՝ առաջնակարգ մարտական մեքենաներ էին։
երբ սկսեցին ծնունդ առնել նոր ինքնաթիռները, Արտեմ Իվանովիչ Միկոյանի ստեղծագործական լաբորատորիան մատչելի էր եզակի մարդկանց համար։ Այժմ այս գրքի շնորհիվ շատ բան կդառնա համընդհանուր սեփականություն։ Երիտասարդ ընթերցողը կծանոթանա իր գործին սիրահարված կոնստրուկտորի գաղտնի մտահղացումներին, կզգա ինժեներների, փորձարկիչ-օդաչուների այն մեծ կոլեկտիվի աշխատանքի լարվածությունն ու անձնվիրությունը, որոնք հուսալիորեն սպառազինել են մեր ավիացիան։
Միկոյանի և նրա գլխավորած կոնստրուկտորական բյուրոյի առջև ծառանում էին բագմաթիվ արգելքներ։ Ամեն տեսակի արգելքների մշտական, ամենօրյա հաղթահարման մեջ էր կայանում վիթխարի աշխատանքի թե՛ դժվարությունը և թե՛ բերկրանքը։ Միկոյանի՝ դեպի հաջողություն, դեպի համաշխարհային ճանաչում տանող հանապարհն անցնում էր մեծ աշխատանքի միջով։
Ավիացիայի մարշալ, Սովետական Միության եռակի հերոս
::::::::Ա. Ի․ ՊՈԿՐԻՇԿԻՆ
= ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ: ՊԱՏԱՆԵԿՈՒԹՅՈՒՆ =
Երևանից Թբիլիսի տանող ճանապարհին, արագահոս Դեբեդ գետի խոր կիրճում, ծվարել էր Ալավերդի փոքրիկ քաղաքը՝ Հայաստանի պղնձահանքային արդյունաբերության կենտրոններից մեկը։ Նրա վերևում, սեղանի նման հարթ լեռնագագաթին, կանգնած է մի հնադարյան վանք, շրջապատված իրեն կպած Սանահին գյուղի տնակներով։
Այս վայրերն ունեն փոթորկալից անցյալ։ Թե վանքը և թե գյուղը Ենթարկվել են արաբների ու մոնղոլների, պարսիկների ու թուրքերի արշավանքներին․․․
Լեռնային այդ փոքրիկ գյուղում, 1905 թվականի օգոստոսի 5֊ին, ատաղձագործ Հովհաննես Միկոյանի ընտանիքում ծնվեց տղա՝ ապագա ավիացիոն կոնստրուկտորը։
Միկոյաններն ապրում էին գյուղում, բայց Հովհաննես Ներսեսովիչն աշխատում էր Ալավերդիում՝ ֆրանսիացի կոնցեսիոներներին պատկանող պղնձաձուլական գործարանում։ Նրա ամսական վաստակը 38—40 ռուբլի էր, իսկ ընտանիքը բազմազավակ էր՝ Երվանդ որդին, Ոսկեհատ դուստրը, Անաստաս որդին, Աստղիկ դուստրը, հիմա էլ ծնվել էր հինգերորդը։ Բոլորին էլ պետք էր կերակրել, հագցնել։
Ճիշտ է, ավագ որդի Երվանդը աշխատում էր որպես մրճահար նույն գործարանում, որտեղ և հայրը։ Հովհաննես Ներսեսովիչը հյուսնություն էր անում հարևանների պատվերով։ Թալիդա Օթարովնան կար էր անում համագյուղացիների համար։ Բայց և այնպես վաստակը չէր բավականացնում։ Հազիվ ծայրը ծայրին էին հասցնում, ազատ ժամանակ չէր մնում։
Այն ժամանակ, երբ ծնվեց կրտսեր որդին, Հովհաննես Միկոյանն արդեն առաջնակարգ վարպետի համբավ ուներ։ Հավանորեն, այդ էր եղել պատճառը, որ քահանան երեխային կնքելու համար կրկնակի վճար էր պահանջել։ Չնայած գյուղում վաղուց ի վեր հաստատապես սահմանված վճարը մեկ ռուբլի էր, նա երկու ռուբլի էր պահանջել։ Ստիպված համաձայնվել էին։ Վանքի եկեղեցու պատի մեջ փորված քարե կնքավազանում մանկանը կնքել էին և կոչել Անուշավան։
Գրեթե յոթանասուն տարի անց ես եկա այդ լեռնային փոքրիկ գյուղը, որտեղ ինձ ընդունեցին իսկապես հայկական սրտաբացությամբ։ Սանահինցիների մեջ գտնվեցին մարդիկ, ովքեր Արտեմ Իվանովիչի հետ անց էին կացրել մանկության բերկրալի և դառն օրեր, լավ ճանաչում էին նրանց ընտանիքը։
Այն տունը, որտեղ ծնվել էր Արտեմ Իվանովիչը, արդեն վաղուց չկար... Ինչպես հաճախ կարելի է տեսնել հայկական գյուղերում, տունը եղել էր միհարկանի, լեռան լանջին փորված ներքնատնով։ Ներքևում օժանդակ կացարաններն էին ու գոմը, վերևում՝ բնակարանը։ Բնակելի սենյակների առջևում եղել էր պատշգամբ՝ լայն, ընդարձակ ու բաց բոլոր կողմերից փչող քամիների առաջ։
Ամառային օրերին պատշգամբն ընտանիքի հիմնական ապրելատեղն էր։ Ցերեկն այստեղ ուտում էին, երեկոներն ընդունում հյուրերին, գիշերը՝ քնում, առավոտյան անկողինները հավաքում ու դարսում էին որմնապահարանում, որ անպայման կար յուրաքանչյուր հայկական տանը։
Երբ հասնում էր կովկասյան երկարատև ամռան վերջը, սկսվում էր բերքահավաքի ժամանակը։ Բերքահավաքին մասնակցում էր ամբողջ ընտանիքը՝ մեծից մինչև փոքր։ Լեռնալանջերը ծածկող անտառներից Անուշավանը փոքրիկ ավանակի վրա բարձած՝ խուրջիններով բերում էր ցախ, հոն, վայրի տանձ ու խնձոր։ Անտառապտուղները ընտանիքի սննդի էական մասն էին կազմում։ Տանձն ու խնձորը թթու էին դնում տակառներում և կարասներում, չորացնում էին։ Չորացնում էին նաև հոնը։ Զմռանը դրանով ապուր էին եփում։
Ընկույզ հավաքելու գնում էին մեծ խմբով։ Ծառերի վրա էին բարձրանում ամենահամարձակ ու ճարպիկ տղաները։ Ընկույզը թափ էին տալիս երկար փայտերով։ Անուշավանը բարձրանում էր ծառի գագաթը, բարձրանում էր ու կանչում՝
— Ո՞վ կարող է ավելի բարձրանալ։
Ավելի վեր ոչ ոք չէր կարողանում։
Թե՛ ձառերի վրայից ընկույզ թափ տվողները և թե ներքևում հավաքողները ընկույզը բաժանում էին եղբոր պես հավասար։ Հավաքում էին նաև կանաչիներ, առանց որոնց թե՛ ամռանը, թե՛ ձմռանը անպակաս է լինում հայկական ճաշասեղանը։ Որոշ տեսակներ թթու էին դնում (Թալիդա Օթարովնան հիանալի էր պատրաստում), ավելուկը հյուսում էին աղջկա ծամերի նման և կախում էին չորացնելու ստվերում, որպեսզի չկորցնի կանաչ գույնը, համն ու հոտը։
ՈՒրախ ու զվարթ պատրաստում էին արիշտան, որ նման է ռուսական լապշային։ Սովորաբար միայն ընտանիքի անդամներով յոլա չէին գնում (այդպես էր ընդունված), ուստի օգնության էին կանչում հարևան աղջիկներին։ Երգելով ու կատակներ անելով հունցում էին պինդ խմորը, գրդնակով թերթիկներ բացում ու արշտա կտրում, ապա չորացնում ձառերի միջև կամ պատշգամբում կապած պարանի վրա։ Չորացած արշտան բովում էին մարմանդ կրակի վրա, այնուհետև լցնում տոպրակների մեջ։
Քանի դեռ Արտեմ Իվանովիչի պապը կենդանի էր, Միկոյանների բազմանդամ ընտանիքն ապրում էր մեկ տան մեջ։ Մահանալուց առաջ պապը հավաքեց որդիներին և նրանց միջև բաժանեց ունեցվածքը։ Մեկին տվել էր տունը, մյուսին՝ մի այլ բան, իսկ երբ հասել էր Հովհաննեսի հերթը, ասել էր՝
― Դու արհեստավոր մարդ ես, ինքդ էլ տուն-տեղ կդնես։
Ընտանիքի պատմությունը զերծ չի լինում չափազանցություններից։
Պապն, այնուամենայնիվ, Հովհաննեսին մի սենյակ էր տվել, ճիշտ է, շատ փոքրիկ, որ գրեթե ամբողջովին զբաղեցնում էր թախտը՝ ընտանիքի ընդհանուր անկողնատեղը։ Տվել էր նաև սենյակի տակ գտնվող ներքնատունը, որտեղ հավեր ու այծեր էին պահում։ Այդպես ապրել հնարավոր չէր։ Հովհաննեսը ձեռքն առավ ուրագը, և պապենական տան կողքին ավելացավ ևս մի կացարան։ Այստեղ էլ հենց անցան ապագա կոնստրուկտորի կյանքի առաջին տարիները։
«Երբ կրտսեր եղբայրս դարձավ հինգ-վեց տարեկան,— գրում է Անաստսա Իվանովիչը,— մեր ներկայությամբ հայրս նրա հետ խոսում էր ինչպես հավասարի հետ։ Հայրս, որ սովորաբար քչախոս էր, այդպիսի դեպքերում դառնում էր զրուցասեր։ Իմ մեջ վառ հիշողություններ են մնացել այն ջերմ զրույցների մասին, որ այն ժամանակ նա ունենում էր նաև ինձ հետ»։
Անուշավանը հոր մեջ տեսնում էր բարեկամի, ընկերոջ և աշխատում էր նմանվել նրան։
Տղայի վրա մեծ ազդեցություն էր գործել նաև մայրը։ Լինելով հանգիստ, համեստ, անսահման բարի ու մարդկանց նկատմամբ չափազանց բարյացակամ, Թալիդա Օթարովնան պաշտում էր կրտսեր որդուն։ Մինչև մահվան օրն էլ նա որդուն «բալիկ ջան» էր անվանում։ Ծերացած, սպիտակահեր մարդուն, աշխարհահռչակ ինժեներին նա շարունակում էր երեխա համարել։ Երկար տարիներ ապրեց մայրը Արտեմ Իվանովիչի տանը, վայելելով ջերմ սեր ու խոր հարգանք․․․
Երբ լրացավ Անուշավանի յոթ տարին, նրան հանձնարարեցին արածացնել երկու այծ, որոնց մինչ այդ պահում էր Անաստասը։ Այծերին պետք էր ուշադրությամբ հետևել։ Եթե աչքաթող աներ, կմտնեին ուրիշի արտը, իսկ 20 կոպեկ տուգանքն այն ժամանակներում մեծ փող էր։
Փոքրիկ այծարածների ոտքերը միշտ արնաթաթախ էին լինում։ Հում կաշուց գործած հայկական տրեխները շուտ էին մաշվում։ Հարուստները ծակված տրեխները դեն էին նետում։ Չքավորները կարկատում էին։ Ինչպես հիշում են նրա ժամանակակիցները, Արտեմ Իվանովիչի տրեխների կարկատանը կարկատանի վրա էր լինում։
Սարերում Անուշավանը իրեն զգում էր ինչպես հարազատ տանը։ Նա այծերի համար ընտրել էր ամենահարմար ճանապարհը և նրանց «վարժեցրել» այդ ճանապարհին։ Իր խնամարկյալներին հասցնում էր միայն իրեն հայտնի ինչ֊որ տեղ, թողնում այնտեղ և գնում խաղալու։ Եվ դա թեթևամտություն կամ աշխատանքային պարտականությունների անտեսում չէր։ Որոշ ժամանակ հետո խելամիտ այծապանը դիմավորում էր իր այծերին հենց այնտեղ, որտեղ նրանք իր հաշվով պետք է գտնվեին։
Շոգ ժամանակ այծերը պառկում էին հանգստանալու։ Անուշավանը լեռնային արահետներով իջնում էր հովիտ՝ հորը ճաշ տանելու, և քանի դեռ հայրն ուտում էր, նա տղայական խաղալիքներ էր շինում։ Տղան սղոցում էր, ռանդում տախտակներ, իսկ հայրը, որ ոչ մեկին չէր վստահում իր գործիքները, բացի Անուշավանից, հետաքրքրությամբ հետևում էր նրա աշխատանքին։ Ամեն մի գյուղական արհեստավոր բնածին ինժեներ է, բայց անկիրթ ինժեներ, որի համար փորձը, հնարամտությունը և գործնական աչքաչափը փոխարինում են գիտելիքներին, նա միշտ չէ, որ գիտե, բայց միշտ էլ կարողանում է...
Սպագա կոնստրուկտորի մանկությունը գյուղի երեխայի տիպիկ մանկություն է եղել։ Նա աշխատել ավելի շուտ է սկսել, քան սովորել։
․․․ Գրեթե հազար տարի գոյություն ուներ Սանահինի դպրոցը, թեև ավելի քան համեստ տեսք ուներ։ Փոքրիկ դասարաններից յուրաքանչյուրում սովորում էր երեսունական աշակերտ՝ տղա ու աղջիկ միասին։ Թե՛ առաջին և թե՛ երկրորդ դասարանում (երրորդը պարզապես չկար) դասավանդվում էին միևնույն առարկաները՝ կրոն, մաքրագրություն, թվաբանություն, բնագիտություն, երգեցողություն ու նկարչություն։
Հովսեփ Հակոբովիչ Գալստյանը լավ էր հիշում իր աշակերտին․
― Նա հետաքրքրությամբ, կարելի է ասել, սիրով էր հաճախում դպրոց։ Քամու նման արագաշարժ էր, բայց շատ ուշադիր։ Երբեք թույլ չէր տալիս իրեն հանկարծակիի բերել։ Սովորում էր նախանձելի ջանասիրությամբ։ Ինչ֊որ արտակարգ շնորհք ուներ ըմբռնելու, կռահելու, թե ինչ պետք է անել հետո։
Սիրում էր նկարել և պաշտում էր թվաբանությունը, մանավանդ մտքով հաշվելը։ Դասին իսկույն ձեռք էր բարձրացնում պատասխանելու համար։
Սակայն օրինակելի աշակերտը, ինչպես վերհիշում էր ծեր ուսուցիչը, միշտ չէ, որ օրինակելի էր։ Լինելով դյուրաշարժ, չարաճճի ու շատ մոլի խաղերում, նա շատ անգամ ընկերների հետ միասին փախչում էր քարանձավները, որտեղ խաղում էր մինչև պարապմունքների վերջը։ Տուն վերադառնալով, նա ցուցադրաբար չռում էր մատները, որոնք նախօրոք ներկված էին լինում թանաքով։
Շատ տարիներ անց, այդ հեռավոր օրերի մասին պատմելով իր զավակներին, Միկոյանը երախտագիտությամբ էր վերհիշում գյուղի փոքրիկ դպրոցը և իր բարի ուսուցչին։
Անուշավանը ինը տարեկան էր, երբ սկսվեց առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Հորը բանակ չէին տարել, իսկ ավագ եղբայր Երվանդն ստիպված էր եղել հագնել զինվորական շինել։ Նա կռվել էր քաջաբար և արժանացել Գեորգիևյան խաչի։
Ռազմաճակատներից մեկը շատ մոտ էր։ Գերմանիայի դաշնակից Թուրքիան ձգտում էր գրավել Բաքուն, Արևելյան հայաստանը։ Հայերը գիտեին, որ թուրքերի դաշույնը չի խնայում անգամ կանանց ու երեխաներին։ Ինչպես XIX դարի վերջերին տեղի ունեցած արյունահեղ իրադարձությունները, 1915 թվականի կոտորածը ևս կազմակերպված փորձ էր բնաջինջ անելու մի ամբողջ ժողովրդի։
Թուրքերը Սանահին մտան 1918 թվականին։ Բնակչությունը թաքնվեց լեռներում։ Թաքնվել էր նաև Անուշավան Միկոյանը, որը տասներեք տարեկան էր։
Անկոչ հյուրերին հետաքրքրում էր Ալավերդու գործարանը։ Այնտեղ ձուլում էին պղինձ՝ մի մետաղ, որն անհրաժեշտ է ռազմական արդյունաբերությանը։
Սանահինի սարահարթում 1918 թվականին տեղի ունեցավ մի դեպք, որն իրարանցում առաջացրեց տեղացի երեխաների մեջ՝ զառիթափից ոչ հեռու հարկադրական վայրէջք կատարեց «Ֆարման» տիպի մի ինքնաթիռ։
«Ֆարման»–ը ավիացիայի արշալույսի տարիների տիպիկ սավառնակ էր։ Ուներ մոտոր, փայտաձողերից ու մետաղալարից պատրաստված հիմնակմախք, քաթան և պաստառով պատած թևեր։ Գրեթե շարժիչով օդապարիկ էր։ Բայց փոքրիկ լեռնցուն թռչելու ընդունակ մեքենան թվացել էր մի այլ, հեռավոր աշխարհից եկած էակ։ Մինչդեռ օդաչուն պրպտում էր մոտորը, վերացնելով խափանումը, փոքրիկ Միկոյանը իր ընկերների հետ չէր հեռանում ինքնաթիռի մոտից։ Տարիներ անց նա ասել է․
— Այդ պահից ես վճռեցի, որ պետք է թռչել։
Այդ նույն 1918 թվականին Անուշավանը կորցրեց հորը։ Մի անգամ, երբ տղան հանդ էր տանում այծերին, նրան ձայն տվեցին․
— Անուշավահն, վերադարձիր։
Բակի դռնակի մոտ հավաքվել էին համագյուղացիները։ Շատերը լաց էին լինում․․․
Ամուսնու մահից հետո, խորհրդակցելով հարազատների հետ, Թալիդա Օթարովնան որոշում է Անուշավանին տանել Թիֆլիս՝ իր ազգականուհի Վերգինե Թումանյանի տուն։ Շատ էր ուզում, որ կրտսեր որդին կրթություն ստանա։
Եվ ահա Անուշավանը մոր հետ քայլում է հնադարյան քարե կամրջի վրայով դեպի Ալավերդի կայարանը, որպեսզի առաջին անգամ ճանապարհորդություն կատարի երկաթուղով։
Ճանապարհորդությունը երկար տևեց։ Այն ժամանակ քարածուխ չկար։ Շոգեքարշի հնոցում փայտ էին վառում, որ կայարան էր բերվում սայլերով։ Եթե սայլերն ուշանում էին (իսկ դա հաճախ էր պատահում), գնացքը կանգնում էր։ Չորս ժամվա փոխարեն տեղ հասան մի օր հետո։
Թիֆլիսը շշմեցրել էր փոքրիկ լեռնցուն։ Ամեն ինչ արտասովոր էր՝ և՛ բարձրահարկ տները, և՛ կառապանները, և՛ մրգավաճառները, որոնք բարձրաձայն գովում էին իրենց ապրանքները։
Որքան առաջ էին գնում մոր հետ միասին, այնքան քչանում էր հանդիպող մարդկանց թիվը՝ վերջապես, նրանք հասան քաղաքի ծայրամասում գտնվող մի նեղ նրբանցքի։ Այդտեղ էր Վերգինե Թումանյանի փոքրիկ տունը։ Քույրերը գրկախառնվեցին, համբուրվեցին, և մինչ նրանք նորություններ էին փոխանակում, Անուշավանը ծանոթացավ իր բարեկամի տղայի հետ։ Վերգինեի որդու՝ Հայկ Թումանյանի հետ բարեկամությունը տևեց մինչև նրա կյանքի վերջը։
Հանձնելով որդուն վստահելի մարդկանց, մայրը վերադարձավ Սանահին։
Համաչափ և զարմանալիորեն խաղաղ էր ընթանում Թումանյան ընտանիքի կյանքը։ Ղազարոս Թումանյանը սրտաբաց, աշխատասեր ու օրինավոր մարդ էր։ Աշխատում էր որպես գործակատար։ Երազելով սեփական գործ ձեռնարկել, փող էր կուտակում։ Իսկ երբ դժվարությամբ ստեղծած փոքրիկ խանութը սնանկացավ, Թումանյանը նորից դարձավ գործակատար։
Թիֆլիսում Անուշավանը սկսվեց սովորել հայկական դպրոցում։ Հայկական գաղութը քաղաքում մեծ էր, և Թիֆլիսում բնակվող հայերից շատերը ձգտում էին իրենց երեխաներին կրթել մայրենի լեզվով։ Սանահինցի տղան միաժամանակ անցնում էր նաև հեղափոխական համալսարանները։ Շատերը գիտեին, որ Թումանյանների տանը, ինչպես վկայում է այն ժամանակ արդեն պրոֆեսիոնալ հեղափոխական Անաստաս Միկոյանը, «մեր կուսակցության շտաբ կայանն էր Թբիլիսիում։ Այնտեղ էր պահվում անլեգալ գրականությունը»։
1919 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Թումանյանների բնակարան ներխուժեցին ոստիկանները։ Վերգինե Թումանյանն իրեն չկորցրեց։ Թղթերի մի մասը նա նետեց վառվող պրիմուսի բոցերի մեջ, մի մասն էլ խոթեց թախտին փռված ներքնակի տակ, որի վրա պառկած էր հիվանդ Անուշավանը։ Սակայն ոստիկանները հանգցրին կրակը և սկսեցին խուզարկությունը։
«Ինձ թախտի վրայից ցած գցեցին,— շատ տարիներ անց վերհիշում է Արտեմ Իվանովիչը։— Այդ տեսնելուվ՝ մորաքույրս բղավեց. «Ձեռք մի տվեք հիվանդ երեխային»։ Բայց դա չօգնեց։ Ներքնակի տակից հանեցին թղթերը և ինձ ծեծեցին։ Մի անգամ էլ ինձ ծեծեցին այն բանի համար, որ չասացի, թե որտեղ է Անաստաս եղբայրս։
Միևնույն ժամանակ մյուս սենյակում ծեծում ու հարցաքննում էին Ղազարոսին ու նրա որդի Հայկին։ Հետո նրանց տարան բանտ։
Փնտրելով թաքստոցը, ոստիկաններն սկսեցին քանդել սենյակի միջնորմը։ Նրանք այնպես էլ չգտան այն, որովհետև վարպետորեն քողարկված էր ամանեղենի պահարանով (պահարանը ծածկում էր դեպի այգին տանող ստորգետնյա ելքը՝ որտեղով փախչում էին գաղտնի նիստերին մասնակցող կոնսպիրատորները)։
Պարենահանձնումները, որ ես տանում էի բանտ, Վերգուշ մորաքուքրը վարպետորեն քողարկում էր փլավով։ Խոր ամանի հատակին դնում էր նամակ, իսկ վրան փլավ լցնում։ Ոստիկանները խառնում էին գդալով, փնտրելով արգելված իրեր․ կամ գդալի պոչն էր կարճ, կամ ամանն էր խոր, և նամակները հասնում էին կալանավորներին»։
Այդպիսի իրադարձությունները մնում են հիշողության մեջ, ինչպես նաև ավագ եղբոր ազդեցությունն իրենց կնիքը դրեցին Անուշավան Միկոյանի անհատականության ձևավորման վրա (այն ժամանակ նա տասներեք տարեկան էր։
Հայաստանում 1921 թվականին արդեն սովետական իշխանություն էր հաստատվել։ Ամառային արձակուրդներին Սանահինում Միկոյանը կոմերիտական բջիջ կազմակերպեց և դարձավ նրա առաջին ղեկավարը։ Գյուղի պատանիների շրջանում նա մեծ հարգանք էր վայելում՝ քաղաքի տղա էր, շատ բան էր տեսել, շատ բան գիտեր, հետաքրքիր պատմում էր։ Նրան լսում էին ուշադրությամբ։ Փոքր գյուղի բնակիչները սիրում են մեծ խնդիրներ քննարկել։ Պատերազմից հոգնած մարդկանց հիշողության մեջ մնում էր երիտասարդ ագիտատորի խոսքերը․
— Կգա ժամանակ, երբ հրացաններից ցանկապատեր կշինենք։
Բայց այդ լուսավոր պահը դեռ հեռու էր։ Այն պետք է կարողանային նվաճել։
Կոմերիտական բջջի քարտուղարը եռանդով օգնում էր համագյուղացիներին միավորվելու կոմունայում։ Վարելահողը քիչ էր։ Իշխանի կալվածքից չքավորներին հողամասեր հատկացրին։ Իշխանի պահեստից էլ բռնագրավված սերմացու կարտոֆիլ բաժանեցին։
Կարտոֆիլի պարկերը չքավորները շալակով էին տանում դաշտերը։ Պատմում են, թե ինչպես Անուշավանը, ձեռքն առնելով հին բերդանկան, կարգադրեց երկու ուժեղ տղաների բեռնատար թամբեր դնել իշխանի ձիերին։ Իշխանը հակառակվեց, բայց կոմերիտական բջջի քարտուղարը վճռականապես ասաց.
— Եթե շատ խոսես, կարտոֆիլի պարկերն ինքդ շալակով կտանես։
Սանահինի դպրոցում, փոքրիկ, բայց սիրով հավաքած թանգարանում պատից կախված է կոմերիտական Անուշավան Միկոյանի լուսանկարը։
Վրասաանում սովետական իշխանություն հաստատվելուց հետո Միկոյանը չմնաց Թիֆլիսում։ 1923 թվականին նրա ավագ եղբայրը, որը գլխավորում էր կուսակցության Կենտկոմի Հարավ-Արևելյան բյուրոն Դոնի Ռոստովում, կանչեց նրան իր մոտ։ Ռոստովում ավարտելով գյուղաանտեսական մեքենաների «Կրասնի Ակսայ» գործարանին կից ՖԳՈՒ դպրոցը, Անուշավանը դարձավ խառատի աշակերտ։
Թե ինչպես էր աշխատտում Միկոյանը, վկա է նրա քրոջ որդի Ս․ Մ․ Սիմոնյանը, որ այն ժամանակ դեռ դպրոցական էր։
«Գործարան հասնելու համար ստիպված եղանք մեկ ու կես ժամ երթևեկել Ռոստովյան տրամվայներով։
Արտեմ Իվանովիչը ինձ անցկացրեց պահակատնից, իսկ երբ մտանք արտադրամաս, նստեցրեց մի արկղի վրա․
― Կնստես ու կնայես, բայց չխանգարես։
Երբ հաստոցն սկաեց պտույտներ գործել, Արտեմ Իվանովիչը մոռացության տվեց թե՛ շրջապատում եղածներին և թե՛ ինձ։ Ուրիշները կանգնեցնում էին հաստոցները, ծխում, կատակում, զրույց անում, իսկ Արտեմ Իվանովիչն աշխատում էր զարմանալի լարվածությամբ։
Ես էլ նստած նայում էի։ Երբ հնչեց ընդմիջման շչակը, նա անջատեց հաստոցը, ձեռքերը սրբեց և ինձ տուն ուղարկեց»։
1924 թվականի հունվարի 21-ին տեղի ունեցավ մի իրադարձություն, որը ցնցեց ողջ երկիրն ու ողջ աշխարհը։ Վախճանվեց Վլադիմիը Իլյիչ Լենինը։ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի արտակարգ նիստում, հունվարի 22֊ին, ընդունվեց կոչ՝ ուղղված «Կուսակցությանը։ Բոլոր աշխատավորներին»։ Այդ կոչին բանվոր դասակարգը պատասխանեց՝ մասսայաբար մտնելով կուսակցության շարքերը։ 1924 թվականին խառատի աշակերտ Միկոյանին ընդունեցին ՌԿ(բ)Կ անդամության թեկնածու։ 1925 թվականին նա դարձավ լենինյան կոչի կոմունիստ։
․․․ Գնացքը առանց շտապելու շարժվում էր դեպի Մոսկվա։ Հաճախ կանգ էր առնում։ Կայարանի պղնձե զանգի հնչյուններով կարմիր գլխարկավոր հերթապահները հավաքում էին եռացրած ջուր վերցնելու համար ցրված ուղևորներին։ Երրորդ զանգից հետո զրնգում էին շղթայակցումները, և գնացքը դանդաղորեն շարժվում էր առաջ։
Միկոյանն ուներ մի նվիրական հասցե, որտեղ հույս ուներ ստանալ ժամանակավոր օթևան։ Ավագ եղբայրը մի երկտող էր գրել Ստեփան Շահումյանի այրուն՝ Եկատերփնա Սերգեևնային։ Անաստաս Իվանովիչը չէր կասկածում, որ Շահումյանները սիրով կընդունեն Անուշավանին, կօգնեն ընտելանալ մայրաքաղաքին։
1924 թվականի նոյեմբերյան մի օր, դուրս գալով Կուրսկի կայարանի հրապարակը, Անուշավանը գնաց դեպի Բ գծի տրամվայի կանգառը, որպեսզի այնտեղից ուղևորվի Ուգոլնի հրապարակ, որտեղ ապրում էր Եկատերինա Սերգեևնան։
Դոնի Ռոստովն այնքան էլ փոքր ու խաղաղ քաղաք չէր, բայց Մոսկվան (Նէպի օրերի Մոսկվան) ճնշում ու խլացնում էր։ Պատուհանից նա տեսնում էր արջ պարեցնողների, որոնք հաճախ էին երևվում Մոսկվայի փողոցներում, ներկայացումներ տալով բակերում ու շուկաների մոտ։ Լուսանկարիչ-թնդանոթաձիգը խորհրդավոր տնտնում էր սև ծածկոցի տակ։ Ցանկացողներին լուսանկարում էր հատկապես նկարած ֆոնի՝ միջնադարյան ամրոցի վրա, որի կողքին՝ լճում լողում էին կարապներ։
Կրասնիե Վորոտիի կողքին (որը դեռ չէին քանդել) հավաքվում էին սեզոնային արհեստավորներ՝ կալուգացիներ, տամբովցիներ, վլադիմիրցիներ իրենց սղոցներով, կացիններով, ներկարարների վրձիններով և սպասում էին պատվիրատուների։
Ուժեղ զնգոցով զգուշացնելով անուշադիր անցորդներին, տրամվայը մոտենում էր Սուխարևոյի շուկային։ «Բզեզիկը» շրջանցեց Սուխարևոյի աշտարակը, և Միկոյանը տեսավ Մոսկվայի հանրահայտ շուկան։
Նավթալինաթաթախ պառավները հնամաշ վերարկուներով վաճառում էին այնպիսի առարկաներ, որոնք վաղուց դուրս էին եկել գործածությունից։ Հաղթանդամ գեղջուկները «Մոսսելպրոմ» մակագրով հնատարազ գլխարկներով բարձրաձայն գոռում էին»
— Գնեցեք «Ալեգրո», գնեցեք «Ոսկեգույն» ծխախոտ, գնեցեք «Չերվոնեց»։ Գլանակ «Իրա»՝ ծխում են բոլորը։
Մի հաղթամարմին գեղջկուհի, կեղտոտ բաճկոնով փաթաթած բիտոնը ձեռքին (որպեսզի ապրանքը չպաղի), կրկնում էր ինչպես հմայանք․
— Կակավա, կակավա, ամենաընտիր կակավա իսկական սախարինով։
Տրամվայը դանդաղորեն ճանապարհ էր բացում։ Մի քանի կանգառ անցնելուց հետո, լսելով «Ուգոլնայա հրապարակ» ազդարարությունը, Միկոյանը դուրս եկավ վագոնից․․․
Այն շենքում, որտեղ ապրում էին Շահումյանները, հեղափոխությունից առաջ հոգևոր սեմինարիա էր եղել։ Սովետական իշխանության հաստատվելուց հետո այն դարձել էր բնակելի տուն։ Շենքի մի մասը հատկացվել էր տարբեր համագումարներին ու կոնֆերենցիաներին մասնակցելու համար Մոսկվա ժամանած պատվիրակներին։ Բոժդոմսկի նրբանցքը վերանվանվել էին Դելեգատների փողոց, իսկ շենքը՝ Սովետների Երրորդ Տուն։
Դառնալով մոսկվացի, Միկոյանը արագ կերպով ընտելացավ մայրաքաղաքի կյանքին։
Անուշավանին հյուրընկալած Շահումյանների ընտանիքը մեծ դեր է խաղացել նրա կյանքում։ Եկատերինա Սերգեևնայի տանը նա իրեն ազատ ու հանգիստ էր զգում։ Եկատերինա Սերգեևնան միշտ տխուր էր՝ չէր կարողանում մոռանալ ամուսնու ողբերգական մահը։ Բայց խելացի կինը հիանալի հասկանում էր, որ երիտասարդությունը մնում է երիտասարդություն․․․
Երեկոները ողջ ընտանիքը և նրա մտերիմները՝ Անուշավան Միկոյանը, Գևորգ Ավետիսյանը, Հայկ Թումանյանը, Լևոն Սաֆրազյանը, հավաքվում էին մեծ սեղանի շուրջը։ Նրանք կատակներ էին անում, զբաղվում ընթերցանությամբ, վիճաբանում, շախմատ խաղում, ավելի հաճախ՝ նարդի խաղում։
Երիտասարդներից ոմանք արդեն ուսանողներ էին․ Հայկը և Գևորգը սովորում էին «Սվերդլովկա»֊ում, ինչպես սովորաբար անվանում էին Յա․ Մ․ Սվերդլովի անվան կոմունիստական համալսարանը՝ Սովետական Հանրապետության առաջին կուսակցական բարձրագույն դպրոցը։
Հետագայում, ստանալով հումանիտար կրթություն, Հայկ Թումանյանը, շարունակելով հետաքրքրվել գրականությամբ, պատմությամբ, փիլիսոփայությամբ, դարձավ պրոֆեսիոնալ զինվորական։ Նա լավ ծանոթ էր հայ և ռուս գրականությանը։ Նրա սեղանի գիրքը Գյոթեի «Ֆաուստն» էր, սիրած մասը՝ երկրորդը, փիլիսոփայականը։ Կյանքի մայրամուտին, թողնելով զինվորական ծառայությունը, Մոսկվայի ավիացիոն ինստիտուտում դասավանդում էր մարքսիզմ-լենինիզմի հիմունքներ, որը պատմությամբ և փիլիսոփայությամբ երկար տարիների հափշտակվածության բնական եզրափակումն էր։
Արտեմ Իվանովիչը Գևորգի հետ բարեկամացավ անմիջապես։ Ավետիսյանը կուսակցության շարքերն էր մտել տասնհինգ տարեկան հասակում։ Որպես կապավոր ու հետախույզ կռվել էր Բաքվում։ «Իսկական Բաքվի Գավրոշն էր»,— ասել է նրա մասին Անաստաս Իվանովիչ Միկոյանը։
Անուշավանը, ինչպես և իր ընկերները, ցանկանում էր սովորել, բայց հարկ եղավ ուսումը հետաձգել։ Ամենից առաջ հարկավոր էր աշխատանքի ընդունվել։ Մոսկվայում այդ դժվար չէր։ Նա մետաղագործ էր, ինչպես այն ժամանակ անվանում էին խառատներին, փականագործներին, ֆրեզերագործներին, ռանդող բանվորներին։ Երիտասարղ Սովետական Ռուսաստանում մետաղագործների մեծ պահանջ էր զգացվում։
«Դինամո» գործարանը, որտեղ աշխատանքի ընդունվեց երիտասարդ խառատը, երկրում առաջին ձեռնարկությունն էր, որ էլեկտրական մեքենաներ ու ապարատներ էր թողարկում ֆաբրիկագործարանային կայանքների և տրամվայի տնտեսության համար։ «Դինամո» գործարանը հայտնի էր իր հեղափոխական անցյալով, 1917 թվականի հոկտեմբերին դինամովցիները մարտական ջոկատների կազմում գրոհի էին նետվել Կրեմլի վրա։
Աշխատանքի խնդիրը լուծված էր։ Շահումյանների ընտանիքին շնորհակալություն հայտնելով հյուրընկալության համար, Անուշավանը սկսեց ապրել առանձին։ Այդ ժամանակ Մոսկվա էր փոխադրվել նաև Անաստաս Իվանովիչը։ Նա եղբորը հրավիրեց ապրելու իր մոտ, բայց Անուշավանը հրաժարվեց։
– Ինձ շատ լավ տեղավորել են հանրակացարանում։
Բայց դա ճիշտ չէր։ Սուրբ անճշմարտություն։ Երիտասարդ խառատը մի անկյուն էր վարձել դռնապանի խոհանոցում։ Տարիներ անց Միկոյանը պատմում էր բարեկամներին.
— Գործարանից գալիս էի հոգնած, պառկում քնելու, իսկ իմ անկյունը ջրի ծորակի մոտ էր։ Դռնապանը գալիս էր ուշ, այն էլ հարբած, բացում էր ծորակը, ջուրը ցայտեցնելով չորս կողմը։ Ակամայից ջրցող էի ընդունում, քնից արթնանում, հետո այլևս չէի կարողանում քնել, իսկ առավոտյան ժամը հինգին հարկավոր էր վեր կենալ և գնալ աշխատանքի․․․
Կենցաղային ծանր պայմանները անհետևանք չմնացին։ Երիտասարդի մոտ սկսվեց վտանգավոր, բաց թոքախտ։ Բայց բարեբախտաբար (իրոք, բարեբախտաբար, որովհետև այն ժամանակներում բժշկությունը թոքախտը բուժելու համար շատ քիչ հնարավորություններ ուներ) հաջողվել էր կասեցնել հիվանդությունը, թեև, ինչպես պարզվեց հետագայում, ոչ լրիվ։
Իմանալով Միկոյանի վատ վիճակի մասին, գործարանի կուսակցական բջիջը խնդրել էր մի կոմունիստի, բուլղարացի էմիգրանտ, ինժեներ-կոնստրուկտոր Դոդևին, ընդունել երիտասարդին իր բնակարանը։ Դոդևը համաձայնվեց, և Միկոյանը փոխադրվեց Վորոնցովյան փողոցը։ Այժմ գործարանին շատ մոտ էր։ Դռնապանի տանն անցկացրած ծանր կյանքը մնացել էր հիշողության մեջ ինչպես մի սոսկալի երազ, որն Արտեմ Իվանովիչը չէր մոռանում մինչև մահը։
Աշխատանքի ընկերները մեծ ջերմություն ու համակրանք էին ցուցաբերում երիտասարդ Միկոյանի նկատմամբ։ Նրանց համար նա իսկական «ընկեր տղա» դարձավ։ Նրանք էլ հենց Անուշավանի անունը փոխեցին, դարձրին Արտեմ։ Միկոյանը վարժվեց նոր անվանը, ընդունեց այն և կուսակցական փաստաթղթերը ձևակերպելիս այդ անունը գրվեց արդեն պաշտոնապես։
1925 թվականի դեկտեմբերին կայացավ կուսակցության XIV համագումարը, որը պատմության մեջ մտավ որպես ինդուստրացման համագումար։ Այդ համագումարի որոշումները շեշտակի շրջադարձ կատարեցին ամբողջ երկրի կյանքում։ Դրանք նշանակալից դեր խաղացին նաև Արտեմ Իվանովիչ Միկոյանի ճակատագրում։
Համագումարի բանաձևում գրված էր․
«․․․ տնտեսական շինարարությունը վարել այն տեսանկյունով, որ ՍՍՀՄ֊ը մեքենաներ ու սարքավորումներ ներմուծող երկրից դառնա մեքենաներ ու սարքավորումներ արտադրող երկիր, որ այդպիսով ՍՍՀՄ֊ը կապիտալիստական շրջապատման պայմաններում բնավ չվերածվի համաշխարհային կապիտալիստական տնտեսության էկոնոմիկական հավելուկի, այլ իրենից ներկայացնի սոցիալիստականորեն կառուցվող ինքնուրույն տնտեսական միավոր․․․
․․․ ձեռք առնել բոլոր միջոցները երկրի պաշտպանունակության ամրապնդման և Կարմիր բանակի ու Կարմիր ծովային ու օդային նավատորմի հզորության ուժեղացման ուղղությամբ․․․»։
Արտեմ Իվանովիչին բախտ էր վիճակվել լինել համագումարում։ Եվ դա անջնջելի տպավորություն էր թողել նրա վրա մինչև կյանքի վերջը։ Սովետների Երրորդ Տան առանձնաշենքերից մեկում գտնվում էր համագումարի պատգամավորների հանրակացարանը։ Հենց այնտեղ էլ Արտեմ Իվանովիչը հանդիպել էր մի հայրենակցի՝ խորհրդակցական ձայնով պատգամավորի։ Նրա օգնությամբ հաջողվել էր ընկնել համագումար։
Միկոյանը աշխատեց «Դինամո» գործարանում մինչև 1928 թվականը։ Հետո նրան կանչել էին շրջկոմ և ասել․ «Քեզ երաշխավորում ենք կուսակցական աշխատանքի համար»։
Այսպես Միկոյանը դարձավ Օկտյաբրսկի շրջանի տրամվայի պարկի կուսակցական կազմակերպության քարտուղարը։ Իսկ նույն 1928 թվականի դեկտեմբերին նրան զորակոչեցին բանակ։ Նորակոչիկին նշանակեցին հետևակային զորամաս և ուղարկեցին Օրյոլի մարզի Լիվնի քաղաքը։ Դժվարին երթերը, լրիվ հանդերձանքով ոտքով հեռավոր անցումները պարզապես Արտեմ Իվանովիչի ուժերից վեր էին։ Մի քանի անգամ նա ուշագնաց եղավ՝ ազդել էր բանակից առաջ տարած թոքախտը։
1929 թվականի օգոստոսին կարմիրբանակային Միկոյանին փոխադրեցին Իվանովո֊Վոզնեսենսկի ռազմական դպրոցը։ Նրա կյանքի այդ շրջանփ մասին քիչ բան է հայտնի։ Չնայած այդ դպրոցը կոչվում էր Իվանովո֊Վոզնեսենսկի դպրոց, բայց գտնվում էր Օրյոլ քաղաքում։ Միկոյանի՝ այնտեղ ընդունվելուց կարճ ժամանակ անց դպրոցը վերակազմավորեցին և դարձրին սովետական առաջին տանկային ուսումնարան։
Ուսումնարանը կազմավորեց Սուրեն Ստեփանովիչ Շահումյանը։ Արտեմ Իվանովիչը նրա հետ ծանոթացել էր 1923 թվականին Դոնի Ռոստովում։ Հետո բազմիցս հանդիպել էր Մոսկվայում նրա մոր՝ Եկատերինա Սերգեևնայի տանն ապրելու ժամանակ։
Սուրենը վերին աատիճանի արտասովոր մարդ էր։ Մանուկ հասակից մասնակցել էր հեղափոխական շարժմանը։ 1918 և 1919 թվականներին, վտանգի ենթարկելով կյանքը, կուսակցական առաջադրանքներով անցնելով ռազմաճակատների միջով, մեկնել է Մոսկվա՝ Լենինի մոտ։ Հեղափոխությունից անմիջապես հետո դարձել էր Կարմիր բանակի բարձրագույն զինվորական կրթություն ստացած առաջին հրամանատարներից մեկը։
Լինելով տեխնիկան սիրող փորձված զինվորական, նա լավ էր հասկանում, որ այն նյութական մասը, որով զինված է ուսումնարանը՝ բարակ զրահ ունեցող և միայն գնդակներից պաշտպանող տանկերը, թույլ միջոցներ են։ Բայց Կարմիր բանակն առայժմ ուրիշ տեխնիկա չուներ։ Տեղի էր ունենում մեր բանակի աստիճանական վերազինման պրոցեսը՝ զրահատանկային ուժերի ստեղծումը։
Հավանորեն, այդ պրոցեսում, բնականաբար, շատ համեստ դերերում ունեցած մասնակցությունը (Միկոյանը Իվանովո֊Վոզնեսենոկի ռազմական դպրոցի կոմերիտական կազմանկերպության քարտուղարն էր), ինչպես և Սուրեն Շահումյանի ազդեցությունը, որը շատ մեծ հեղինակություն էր, կանխորոշել էին Արտեմ Միկոյանի կյանքի հետագա ուղին։ Եվ եթե մինչև զինվորական ծառայությունը, ինչպես պատմում են Միկոյանին մոտիկից ճանաչող մարդիկ, նա մտադիր էր հումանիտար կրթություն ստանալ, ապա զորացրվելուց հետո որոշեց ընտրել ինժեների մասնագիտությունը։
Վերադառնալով բանակից, Արտեմ Իվանովիչը նորից հայտնվեց իր հին բարեկամների շրջանում։ 30-ական թվականների սկզբներին նրանց ընկերախումբը համալրեց Հաջի Ումար Ջիորովիչ Մամսուրովը։ Նրանց ծանոթացրել էր Հայկ Լազարևիչ Թումանյանը։ Նրանք միասին ծառայել էին Հյուսիս֊Կովկասյան լեռնաբնակ ազգությունների հեծելազորային դպրոցում, որի պետը եղել էր Թումանյանը, իսկ Հաջի Ումար Մամսուրովը, որն ավարտել էր Արևելքի աշխատավորների կոմունիստական համալսարանը (ԱԱԿՀ), դասավանդում էր քաղաքատնտեսություն։ 1937 թվականին Հաջին մեկնեց Իսպանիա՝ ֆաշիստների դեմ պատերազմելու։
Շատ տարիներ անց Սովետական Միության կրկնակի հերոս, բանակի գեներալ Պ. Ի. Բատովը իր հուշերում նշել է թշնամու դեմ մղած պայքարում ցուցաբերվող այն բուռն նպատակասլացությունն ու անձնուրաց հնարամտությունը, որ հատուկ էր Հաջի Մամսուրովին։ «Ցավոք սրտի,— կարդում ենք Պ․ Ի. Բատովի գրքում,— դեռ չի եկել այն ժամանակը, որ կարելի լինի բարձրաձայն պատմել այդ մարդու գործունեության մասին, իսկ երբ կգա այդ ժամանակը՝ մարդիկ կկարդան, կզարմանան ու կուրախանան, որ մեր շրջանում այդպիսի խառնվածքի մարդիկ են ապրում...»։
Նրանք բոլորն էլ՝ և՛ Հայկ Թումանյանը, և՛ Հաջի Մամսուրովը, և՛ Գևորգ Ավետիսյանը, և՛ Արտեմ Միկոյանը հասակակիցներ ու համախոհներ էին։
Նրանցից ոչ մեկը հիմա կենդանի չէ․․․
Վերադառնալով զինվորական ծառայությունից, 1930 թվականին, Արտեմ Իվանովիչը նորից անցավ կուսակցական աշխատանքի։ Սկզբում նա աշխատում էր որպես «Կոմպրեսոր» գործարանի կուսկոմի քարտուղար։ Այնուհետև, երբ Բաումանյան շրջանը բաժանվեց Բաումանյան և Ստալինյան շրջանների, դարձավ Ստալինյան շրջկոմի կազմբաժնի հրահանգիչ։
Օրեցօր Միկոյանը կազմակերպական աշխատանքի փորձ էր կուտակում, որը նրան շատ պետք եկավ հետագայում, երբ դարձավ կոնստրուկտորական կոլեկտիվի ղեկավար։
Ինդուստրացման առաջին հնգամյակների ժամանակաշրջանում տեխնիկային տիրապետելը կարևորագույն խնդիր էր, որ առաջադրել էր ժողովրդին կուսակցությունը։ Երկիրը պետք է ստեղծեր սեփական արդյունաբերություն, և ամենից առաջ՝ ծանր արդյունաբերություն, ընդունակ արտադրելու ռազմական տեխնիկա։ Հույս կապել ուրիշների և ուրիշ միջոցների հետ չէր կարելի։
Կուսակցության XVI համագումարում Կ․ Ե․ Վորոշիլովը պատգամավորների ուշադրությունը դարձրեց այդ հարցի վրա։
«Սպառազինության որակը ներկայումս վիթխարի չափով աճել է և շարունակում է անընդհատ (բառիս ամենաիսկական իմաստով) աճել ու կատարելագործվել․․․
Հանդես գալով XV համագումարում․․․ ես ասացի, որ մեր պետության պաշտպանության հիմնական բազան մենք տեսնում էինք մեր տնտեսության արագընթաց զարգացման մեջ․․․ Ես պետք է ասեմ, որ Կենտկոմի վարած մեր կուսակցության գլխավոր գիծը ամենայն խստությամբ, ամենայն բոլշևիկյան համառությամբ, եղել է միաժամանակ նաև մեր պետության պաշտպանության ամրապնդման և ուժեղացման գիծ»։
ՀամԼԿԵՄ համամիութենական IX համագումարը 1931 թվականի հունվարի 25֊ին որոշում ընդունեց կոմերիտմիության կողմից ռազմաօդային նավատորմի շեֆությունը վերցնելու մասին։
Այդ որոշումն ընդունելու օրը դահլիճը հանդիսավոր, տոնական և ռոմանտիկ տեսք ուներ։ Նախագահության սեղանին, որի մոտ նստած էին ՀամԼԿԵՄ Կենտկոմի քարտուղար Ա․ Վ․ Կոսարևը, ավիացիոն արդյունաբերության ղեկավար Պ․ Ի․ Բարանովը, երկրի Ռազմաօդային Ուժերի հրամանատար Յա․ Ի․ Ալկանիսը, նրա տեղակալ Ս․ Ա․ Մեժենինովը, ժուռնալիստ Մ․ Ե․ Կոլցովը, բևեռային օդաչու Բ․ Գ․ Չուխնովսկին և կուսակցության, կոմերիտմիության, ավիացիայի ուրիշ ականավոր գործիչներ, գլավարելով մոտեցավ մի իսկական ավիետկա։ Լուսարձակներով լուսավորված՝ թռչում էին ինքնաթիռների մոդելներ։ Կոսարևն ընթերցեց համագումարի դիմումն ուղղված երիտասարդությանը։ «Տիրապետենք օդանավերի ղեկին» կոչին դահլիճը պատասխանեց որոտալից «ուռա»֊ով։
Օդային նավատորմում և ավիաարդյունաբերությունում աշխատելու ուղարկվող կոմերիտականների և կոմունիստների խմբի մեջ ընկնելը բարձր պատիվ էր։ Ընտրյալների թվի մեջ մտավ նաև երիտասարդ կուսակցական աշխատող Արտեմ Միկոյանը, որին ուղարկեցին սովորելու ժուկովսկու անվան Ռազմաօդային ակադեմիա։
«Ինչպե՞ս իմ եղբայրը ընկավ ավիացիայում աշխատելու ուղարկվող կուսհազարականների մեջ։ Այստեղ զուգորդվում էին երկու հանգամանքներ,— բացատրում էր Անաստաս Իվանովիչը։— Նախ՝ նա կոմունիստ էր, որին շատ էին հարգում ընկերները։ Երկրորդ՝ աչքի էր ընկնում իր համարձակությամբ, կարգապահությամբ։ Այդպիսի մարդկանց կարիքը շատ էր զգում ավիացիան՝ գործը ռոմանտիկ էր, հրապուրիչ, խիզախություն ու աշխատունակություն պահանջող»։
Ահա և նրան էլ ուղարկեցին առաջավոր գիծ, ինչպես այն ժամանակ համարվում էր ավիացիան։ Համոզված կոմունիստ Արտեմ Իվանովիչը պատկանում էր այն մարդկանց թվին, որոնց ոչ անհիմն անվանում էին կուսակցության զինվորներ։ Լինելով պարտաճանաչ, հաստատակամ, նպատակասլաց ու կարգապահ մարդ, նա ամեն առաջադրանք կատարում էր առավելագույն նվիրվածությամբ։ Միկոյանն ավիացիա գնաց հենց այն պատճառով, որ դա հարկավոր էր։
Ակադեմիա ընդունվելը հեշտությամբ չհաջողվեց։ Արտեմ Իվանովիչը չուներ անգամ միջնակարգ կրթություն։ Ճիշտ է, այն ժամանակ կրթություն չունենալն ավելի շուտ կանոն էր, քան բացառություն։ Ուստի ապագա ունկնդիրների համար կազմակերպել էին բանֆակի տիպի դասընթացներ։ Այդ դասընթացներն ավարտողներն իրավունք ունեին ընդունվելու բարձրագույն ուսումնական հաստատություն։
Բանակից հետո անցնելով բարյացակամ մի ծանոթի բնակարանից մյուսի բնակարանը, թափառելով, Արտեմ Իվանովիչը այն ժամանակ բնակվում էր Արբատում, Լևոն Բոգդանովիչ Սաֆրազյանի սենյակում, նրա հետ բարեկամացել էր Շահումյանների մոտ։ Սենյակը ժամանակավորապես ազատ էր՝ Սաֆրազյանն աշխատում էր Չելյաբինսկում որպես տրակտորի գործարանի շինարարության պետի տեղակալ։
Սա ֆրազյանի հարևան, զինվորական ինժեներ Ի. Զ. Լիսոգորսկին օգնում էր Արտեմ Իվանովիչին պատրաստվելու ընդունելության քննություններին։ Հիացած աբիտուրիենտի ուժեղ կամքով ու աշխատասիրությա մբ, Լիսոգորսկին ասել է․
— Ես ապշած եմ, թե ինչպես մի մարդ, որ կարգին չգիտեր անգամ տասնորդական կոտորակները, այդպիսի անասելի արագությամբ յուրացրեց ամենադժվար բաները։
Որոշ չափազանցություններ թողնենք Լիսոգորսկու խղճին, բայց այն, որ Արտեմ Իվանովիչը կարողացավ ծածկել իր կրթության մեջ եղած խոր ճեղքվածքը, կասկած չի հարուցում։
