Բարթլբի գրագիրը

հեղինակ՝ Հերման Մելվիլ թարգմանիչ՝ Սամվել Մկրտչյան աղբյուր՝ «Բարթլբի գրագիրը»

Ես տարիքս առած մարդ եմ։ Վերջին երեսուն տարում, գործի բերումով բավականին մոտիկից շփվել եմ վերին աստիճանի հետաքրքիր և ինչ֊որ չափով արտասովոր մարդկանց մի խմբի հետ, որոնց մասին, որքան գիտեմ, դեռևս ոչինչ չի գրվել․ խոսքս դատական գրագիրների մասին է։ Ես շատերին եմ ճանաչել, մասնագիտությանս բերումով և անձամբ, այնպես որ ցանկության դեպքում կարող եմ զանազան պատմություններ անել, որոնք լսելիս բարեսիրտ պարոնները կժպտան, իսկ դյուրազգայուն հոգիները գուցե թե արտասվեն։ Սակայն մի կողմ եմ թողնում բոլոր գրագիրների կենսագրությունները, բացի մեկից՝ Բարթլբիից, որն իմ տեսած ու լսած գրագիրներից ամենատարօրինակն էր։ Մինչ մյուսների մասնին ես ամեն ինչ կգրեի, Բարթլբիի մասին նման բան անելը անհնար է։ Կարծում եմ, որ այս մարդու մասին ոչ մի նյութ գոյություն չունի, որպեսզի հնարավոր լիներ լիարժեք և բավարար կենսագրություն գրել։ Գրականության համար սա անդառնալի կորուստ է։ Բարթլբին մեկն էր այն մարդկանցից, որոնց մասին ճշգրտորեն ոչինչ չի ասվում, բացառությամբ սկզբնաղբյուրներից, իսկ նրա դեպքում աղբյուրները քիչ են և աղքատ։ Զարմացական հայացքով նայել եմ Բարթլբիին, ահա այն ամենը, ինչ նրա մասին գիտեմ, թեև, անտարակույս, մի ասեկոսե կա, որի մասին կհայտնվի ստորև։

Նախքան գրագրին և մեր առաջին հանդիպումը ներկայացնելը, վայել է, որ մեկ֊երկու խոսք ասեմ իմ, ինչպես նաև պաշտոնյայիս, գործիս բնույթի, բնակարանիս և շրջապատիս մասին, քանզի նման նկարագրությունը պարտադիր է ճիշտ հասկանալու համար գլխավոր կերպարին, որին պատրաստվում եմ ներկայացնել

Ի դեպ, ես մի մարդ եմ, որն սկսած իր պատանեկությունից, լցված է եղել այն խորին համոզմամբ, որ ամենադյուրին կյանքը լավագույնն է։ Եվ չնայած իմ մասնագիտությունը հայտնի իմաստով եռանդուն է, նյարդային և երբեմն հասնում է անկարգության, սակայն նման բաները երբեք չեն խանգարել հոգեկան անդորրս։ Ես մեկն եմ այն անփառասեր փաստաբաններից, ովքեր երբեք ելույթ չեն ունենում դատարանի դահլիճում, այս կամ այն կերպ ծափահարություններ վաստակում, այլ հանգստավետ առանձնատան զով խաղաղության մեջ զբաղվում են հարուստ մարդկանց հետ կապված պարտատոմսերի, գրավաթղթերի և իրավունքներ հաստատող փաստաթղթերի հարմարավետ գործով։ Նրանք, ովքեր ինձ ճանաչում են, համարում են ինձ սարսափելի բարեհաջող մարդ։

Ողորմած հոգի Ջոն Ջեյքոբ Ասթորը, մի անձնավորություն, որը շատ քիչ էր նվիրված բանաստեղծական խանդավառությանը, երբեք չէր վարանում իմ առաջին մեծ հատկությունը շրջահայեցողությունը հայտարարելու, երկրորդը՝ մեթոդը։ Սնապարծությունից ելնելով չէ, որ ասում եմ․ պարզապես արձանագրում եմ այն փաստը, որ Ջոն Ջեյքոբ Ասթորն իմ մասնագիտությանը մատների արանքով չի նայել, և նրա անունը, խոստովանում եմ, սիրում եմ կրկնել․ այն մի տեսակ կլոր, ավարտված հնչողություն ունի, ինչպես ոսկե ձուլվածքները։ Սիրով կավելացնեմ, որ ես ամենևին անտարբեր չէի Ջոն Ջեյքոբ Ասթորի լավ կարծիքի նկատմամբ։

Այս փոքրիկ պատմությունն սկսվելուց որոշ ժամանակ առաջ իմ գործի շրջանակներն ընդլայնվեցին։ Խղճի դատարանի հին գրասենյակը, որն այժմ մեռած է Նյու Յորքի նահանգում, հանձնեցին ինձ։ Գրասենյակն այնքան էլ աշխույժ չէր, բայց՝ հաճելիորեն շահավետ։ Ես հազվադեպ եմ կորցնում ինքնագիտակցությունս, ավելի հազվադեպ եմ զայրանում իրավազանցություններից և օրենքի խախտումներից, սակայն այստեղ թող ինձ թույլ տրվի անշրջահայաց լինելու և հայտարարելու, որ նոր սահմանադրության կողմից Խղճի դատարանի անսպասելի և բռնի վերացումը․․․ վաղաժամ որոշում էր, նկատի ունենալով, որ ես ցմահ եկամտի հույս ունեի, մինչդեռ իմ եկամուտը տևեց ընդամենը մի քանի տարի։ Բայց սա՝ հենց այնպես։

Իմ բնակարանը վերնահարկում էր՝ Ուոլ֊Սթրիթում, և նայում էր ընդարձակ հայելապատ շինության ներսկողմի սպիտակ պատին, որն ամբողջովին գտնվում էր շինության ներսում։

Այս տեսարանը կարելի է նույնիսկ տխուր համարել՝ թերատ բնապատկեր, որ բնանկարիչները «անկենդան բնություն» են անվանում։ Սակայն մյուս կողմից բնակարանս առնվազն դրա հակապատկերն էր առաջարկում, եթե ոչ ավելին։ Այս ուղղությամբ իմ լուսամուտները իշխում էին բարձրաբերձ աղյուսե պատին, որը սևացել էր տարիներից և մշտնջենական ստվերից։ Ոչ մի հեռադիտակ պետք չէր այս պատի դարանած գեղեցկությունը տեսնելու համար, սակայն, ի օգուտ կարճատես դիտորդների, այն ձգվում էր իմ լուսամուտից ընդամենը տասը ոտնաչափ հեռավորության վրա։ Քանի որ շրջապատող շինությունները բարձր էին և բնակարանս երկրորդ հարկում էր, այդ պատի և իմ լուսամուտի միջև տարածությունը ամենևին էլ մեծ ջրամբար չէր հիշեցնում։

Նախքան Բարթլբիի հայտնությունը, ես իմ տրամադրության տակ երկու գրագիր ունեի և մի խոստումնալից պատանի, որպես թղթատար։ Առաջինը Հնդկահավն էր, երկրորդը՝ Աքցանը, երրորդը՝ Քաղցրաբլիթը։ Այս անունները, ինչ խոսք, բառարաններում չեք գտնի։ Իհարկե, սրանք մականուններ են, որոնք գրասենյակային ծառայողները փոխադարձաբար իրար են շնորհել և նրանց հարգարժան անձերի կողմից շատ արտահայտիչ էին համարվում։ Հնդկահավը կարճատես, գիրուկ անգլիացի էր, մոտավորապես իմ տարիքին, այսինքն՝ վաթսունից ոչ շատ հեռու։ Առավոտյան, եթե կարելի է ասել, նրա դեմքը ծաղկափթիթ երանգ էր ստանում, սակայն ժամը տասներկուսից՝ միջօրեից հետո (որը նրա ճաշի ժամն էր), այն բոցավառվնում էր ինչպես ծննդյան տոնի բուխարին և շարունակում էր վառվել մինչև վեցը, չնայած՝ աստիճանականնվազումով։ Վեցից հետո ես չէի տեսնում այդ դեմքը, որն իր միջօրեին հասնելով արևի հետ, կարծես ծագում էր, բարձրանում հասնում գագաթնակետին և մայր մտնում՝ արևի ճշտությամբ և անջիջն շքեղությամբ։ Իմ կյանքում շատ արտառոց նմանություններ եմ ճանաչել, որոնցից կարևորն այս իրողությունն էր։ Ճիշտ այն ժամանակ, երբ Հնդկահավի դեմքն իր կարմիր ու լուսավոր շողերն էր արձակում, սկսվում էր բեկումնային մի պահ, որի ընթացքում ես ցածր էի գնահատում նրա աշխատելու ընդունակությունը՝ մնացած քսանչորս ժամերի համար։ Բանն այն չէ, թե նա ծույլ էր կամ գործի նկատմամբ այդ ժամին անտրամադիր էր դառնում․ ամենևին ոչ։ Ցավն այն էր, որ Հնդկահավն ավելի էր աշխուժանում, հանկարծ լցվում էր ինչ֊որ տարօրինակ, հրավառ և բախտախնդիր եռանդով։ Օրինակ, ավելի ուժեղ էր գրիչը թանաքամանի մեջ թաթախում, և իմ փաստաթղթերում բոլոր բծերը հայտնվում էին միջօրեից՝ տասներկուսից հետո։ Այդ ժամանակ նա ոչ միայն անշրջահայաց էր և, որքան էլ ցավալի լինի, անտարբեր՝ բծերի հանդեպ, այլև պատահում էր, որ ավելի հեռուն էր գնում և իսկապես աղմուկ բարձրացնում։ Այսպիսի պահերին նրա դեմքը սովորականից ավելի էր բոցավառվում, կարծես անտրացիտի վրա քարածուխ շաղ տված լինեին։ Հնդկահավը աթոռին նստած տհաճ աղմուկ էր հանում, թանաքը թափթփում էր ավազամանի մեջ, գրիչները վերանորոգելիս ջարդում և կատաղած շպրտում հատակին, ապա կանգնում էր, հենվում սեղանին և անփութորեն ցիրուցան անում թղթերը․ նրա տարիքի մարդու համար՝ բավականին տխուր տեսարան։ Այդուհանդերձ, նա շատ իմաստներով անփոխարինելի աշխատակից էր, իսկ մինչև միջօրեն՝ ամենաարագն ու ամենաուշիմը, որն աշխատում էր անհասանելի եռանդով։ Այնպես որ, ես գերադասում էի մատների արանքով նայել նրա տարօրինակություններին, չնայած, ժամանակ առ ժամանակ խրատում էի նրան, սակայն՝ անչափ մեղմորեն, որովհետև, եթե առավոտյան նա ամենաքաղաքավարի, սիրալիր և հնազանդ մարդն էր, ապա երեկոյան հենց միայն առիթ էր որոնում անշրջահայաց, իսկ երբեմն էլ համառ լինելու։ Արդ, ըստ արժանվույն գնահատելով նրա առավոտյան ծառայությունը և չկամենալով կորցնել այն (չնայած միաժամանակ անհարմար զգալով նրա հետճաշյա տարօրինակություններից), ես, որ ի բնե խաղաղասեր մարդ եմ և չեմ սիրում նակտողություն անելով ուրիշին ստիպել առարկելու, մի շաբաթ կեսօր (իսկ շաբաթ օրերին նա ուղղակի անտանելի էր լինում) բավական մեղմորեն ակնարկեցի, որ միգուցե հիմա, հաշվի առնելով նրա տարիքը, ավելի նպատակահարմար կլինի կրճատել նրա աշխատանքային ժամերը․ կարճ ասած, կարիք չկար, որ Հնդկահավը գրասենյակ գար տասներկուսից հետո, այլ ճաշն ավարտելուն պես կարող էր տուն գնալ և հանգստանալ մինչև թեյի ժամը։ Բայց ոչ։ Նա պնդեց իր հետկեսօրյա աշխատանքի անհրաժեշտության մասին։ Նրա դեմքը դարձավ կրակոտ, և ճարտասանի պես սկսեց համոզել ինձ (քանոնը ձեռքին՝ սենյակի հակառակ ծայրում նա զանազան շարժումներ էր անում), որ եթե նրա առավոտյան ծառայությունն օգտակար է, ապա՝ որքան անհրաժեշտ կեսօրից հետո։

― Ձեր թույլտվությամբ, սըր,― այս առիթով ասաց Հնդկահավը,― Ես ինձ ձեր աջ ձեռքն եմ համարում։ Առավոտյան ես միայն շարք եմ կանգնեցնում սյունակները, սակայն միօրեից հետո դառնում եմ առաջամարտիկ և քաջաբար ասպատակում թշնամուն, այսպե՛ս,― և նա քանոնով թրի նման «խողխողեց» օդը։

― Բայց բծերը, Հնդկահավ,― ակնարկեցի ես։

― Ճշմարիտ եք ասում, սակայն ձեր թույլտվությամբ, սըր, նայեք այս մազերին։ Ես ծերանում եմ։ Լուրջ եմ ասում, սըր տաք միջօրեին արված մի երու բիծը չարժե բռնադատել ճերմակ մազերի դեմ։ Ծերությունը եթե նույնիսկ աղտոտում է էջը, անչափ պատվարժան է։ Ձեր թույլտվությամբ, սըր, մենք երկուսս էլ ծերանում ենք։

Դժվար է չընդունել նրա բողոքարկումը։ Ամեն դեպքում ես հասկացա, որ նա հեռացողը չէ, ուստի որոշեցի թողնել նրան, միաժամանակ վճռելով, որ միջօրեից հետո ավելի քիչ կզբաղվի կարևոր փաստաթղթերով։

Աքցանը, որն իմ ցուցակում երկրորդն էր, այտամորուսներով, գունատ և ընդհանուր առմամբ ծովահենի արտաքինով մի երիտասարդ էր մոտավորապես քսանհինգ տարեկան։ Ես միշտ նրան կարծել եմ երկու չար ուժերի զոհ՝ փառասիրության և անմարսողության։ Փառասիրությունը դրսևորվում էր շարքային գրագրի պարտականությունների կատարման խանդավառությամբ, նաև խիստ մասնագիտական գործերի աններելի յուրացումով, ինչպիսին է, օրինակ, իրավական փաստաթղթերի բնօրինակի սեփականացումԸ։ Անմարսողությունն արտահայտվում էր նրա դյուրագրգռության և զայրացկոտության մեջ (որոնց պատճառով, տառասխալ գործելիս, պարզ լսելի կերպով կրճտացնում էր ատամները), նաև՝ ավելորդ նզովքներում, որոնք ավելի շուտ ֆշշացնում էր, քան ասում, աշխատանքի եռուն պահին, իսկ ամենից շատ նա դժգոհ էր իր սեղանի բարձրությունից։ Չնայած Աքցանը հնարագետ էր ու խելացի, բայց երբեք չէր կարողանում սեղանը իրեն հարմարեցնել։ Մերթ ծղան էր դնում նրա տակ, տարբեր տեսակի քոթուկներ, խաղաքարտի կտորներ, և վերջապես այնքան հռու գնաց, որ ծծողականի միջոցով փորձում էր հասնել ճշգրիտ հարմարեցման։ Հետո, մեջքի հարմարության համար նա սուր անկյան տակ բարձրացնում էր սեղանի փեղկը, հասցնում մինչև կզակը և շարունակում գրել, այնպիսի տպավորություն էր ստեղծվում, թե գրում է հոլանդական տան զառիթափ տանիքի վրա։ Այսպիսի պահերին նա հայտարարում էր, որ ձեռքերում արյան շրջանառությունը կանգ է առել։ Եթե սեղանն իջեցնում էր մինչև գոտկատեղը և գրելիս կռանում, ապա մեջքն էր սկսում ցավել։ Կարճ ասած, Աքցանը պարզապես չգիտեր, թե ինչ է ուզում։ Կամ, եթե ինչ֊որ բան ուզում էր՝ գրագրի սեղանից ազատվելն էր։ Նրա հիվանդագին փառասիրության դրսևորումներից մեկն այն սերն էր, որ նա տածում էր մաշված վերարկուներով սնափառ երիտասարդների նկատմամբ, որոնց իր հաճախորդներն էր անվանում։ Անտարակույս, ես շատ լավ իրազեկ էի, որ նա ժամանակ առ ժամանակ զբաղվում է քաղաքական տարբեր մեքենայություններով և երբեմն աշխատանք է տանում նաև դատարանում և անհայտ դեմք չէր Նյու Յորքի բանտի՝ «Գերեզմանատան» աստիճանների վրա։ Ես բոլոր պատճառներն ունեմ հավատալու, որ իմ բնակարանում նրան այցելած «հաճախորդներից» մեկը ոչ այլ ոք էր, եթե ոչ պարտատեր, իսկ վկայակոչված տիտղոսի իրավունքը պաշտպանող փաստաթուղթը՝ մուրհակ։ Սակայն, բոլոր այս թերություններով և ինձ պատճառած գլխացավանքներով հանդերձ, Աքցանը, իր հայրենակից Հնդկահավի նման, ինձ համար անչափ օգտակար մարդ էր․ գրում էր մաքուր, արագ և ցանկության դեպքում կարող էր ջենթլմենի պես հապել իրեն։ Ավելացնեմ, որ նա միշտ ջենթլմենի պես էր հագնվում և այս կերպ մեծ ազդեցություն ձեռք բերում իմ գրասենյակում։ Մինչդեռ, Հնդկահավի դեպքում, ես հազիվ էի ինձ զսպում, որպեսզի նրան խայտառակություն չհամարեմ։ Նրա շորերը յուղոտ էին, որոնցից ճաշարանների հոտ էր գալիս։ Ամռանը նա պարկանման, լայն անդրավարտիք էր հագնում, նրա վերարկուները ուղղակի նողկալի էին, իսկ գլխարկին ձեռք տալ հնարավոր չէր։ Սակայն եթե ես անտարբեր էի նրա գլխարկի նկատմամբ, քանի որ նրա բնատուր քաղաքավարությունն ու կախյալ անգլիացու հարգալից վերաբերմունքը ստիպում էին տուն մտնելուն պես հանել գլխարկը, ապա վերարկուի հարցն ուրիշ էր։ Վերարկուների հարցում ես փորձում էի հաշտվել այս մտքի հետ, բայց ապարդյուն։ Կարծում եմ, որ նման աղքատիկ եկամտով անհնար էր միաժամանակ և՛ պայծառ դեմք ունենալ, և՛ պայծառ վերարկու Ինչպես Աքցանը նկատեց մի անգամ՝ Հնդկահավի փողը հիմնականում գնում էր կարմիր թանաքի վրա։ Ձմեռային մի օր ես Հնդկահավին նվիրեցի իմ պատշաճ վերարկուներից մեկը, որը փափուկ միջադիր ուներ, տաք էր և կոճկվում էր ծնկներից մինչև պարանոցը։ Կարծում էի, թե Հնդկահավը կգնահատի իմ նվերը և կմեղմի ր հետկեսօրյա շտապողականությունն ու անհանգստությունը։ Բայց ոչ․ ես նույնիսկ գտնում եմ, որ այդ փափուկ ու տաք վերարկուն վնասակար ազդեցություն ունեցով նրա վրա, այն նույն իմաստով, որ չափազանց շատ վարսակը վնասակար է ձիուն։ Իրականում ինչպես խրտնած ձին է խուսափում ձիանոցից, այնդպես էլ Հնդկահավը կարծես խուսափում էր վերարկուից։ Իմ նվերը նրան ամբարտավան դարձրեց։ Հնդկահավը այն մարդկանցից էր, ովքեր անձկություն են զգում բարեկեցությունից։

Այսպես, Հնդկահավի յուրահատուկ սովորությունների մասին ես միայն կարող էի ներքուստ կռահել, իսկ ինչ վերաբերում է Աքցանին, միանգամայն համոզված էի, որ ինչքան էլ այլ տեսակետներից թերություններ ունենար, նա գոնե չափավոր երիտասարդ էր։ Սակայն թվում էր, թե բնությունն ինքն է նրա գինեվաճառը, և Աքցանին լույս աշխարհ բերելիս նրան այնպես է լիցքավորել ջղային և ոգելից խառնվածքով, որ ամենևին կարիք չուներ հարբելու։ Երբ հիշում եմ, թե ինչպես խախտելով սենյակի անդորրը, Աքցանը հանկարծ բարձրանում էր տեղից, սեղանի վրա կռանալով ալյն տարածում ձեռքերն ու գրկում ամբողջ գրասեղանը, այնպես էր շարժում ու ցնցում այն (կարծես վերջինս գիտակցորեն համառ մի էակ լիներ), մտադիր՝ հակաճառելու և բարկացնելու նրան, ապա սկսում էի մտածել․ Աքցանի համար ոգելից խմիչքը պարզապես ավելորդություն էր։

Ի բարեբախտություն ինձ (անմարսողության յուրօրինակ պատճառով), Աքցանի դյուրագրգռությունն ու դրանից բխող նյարդային վիճակը հիմնականում նկատվում էին առավոտյան, մինչդեռ կեսօրից հետո նա համեմատաբար խաղաղ էր։ Այնպես որ Հնդկահավի նոպաները սկսվում էին մոտավորապես տասներկուսին, և ես հնարավորություն չունեի նրանց տարօրինակությունները միաժամանակ տանելու։ Նրանց մոլուցքները պահակների նման հերթափոխում էին իրար, երբ Աքցանի նոպան սկսվում էր, Հնդկահավը հանգիստ էր, և հակառակը։ Նման պարագայում սա հիանալի դասավորություն էր։

Քաղցրաբլիթը՝ իմ ցուցակում երրորդը, պատանյակ էր, մոտավորապես տասներկու տարեկան։ Հայրը բեռնասայլորդ էր և շատ էր ուզում մեռնելուց առաջ որդուն դատավորի աթոռին տեսնել և ոչ թե սայլակառքի վրա։ Հետևաբար նա որդուն ինձ մոտ էր ուղարկում որպես իրավագիտության աշակերտ, ցրիչ, մաքրող ու ավլող՝ շաբաթական մեկ դոլար աշպատավարձով։ Տղան իր գրասեղանն ուներ, որը շատ չէր օգտագործում։ Տեսչական ստուգման ժամանակ նրա դարակում տարբեր տեսակի ընկույզների կճեպներ էին լինում։ Անկասկած, այս ուշիմ տղայի համար վսեմ իրավագիտությունը տեղավորված էր փոքրիկ ընկույզի մեջ։ Քաղցրաբլիթի առաջնային պարտականություններից մեկը (մի բան, որ նա կատարում էր մեծագույն պատրաստակամութամբ) Հնդկահավի և Աքցանի համար թխվածք և խնձոր մատակարարելն էր։ Քանի որ փաստաթղթեր արտագրելը ինքնին չոր ու ցամաք գործ էր, իմ երկու գրագիրները սիրով հյութալի խնձոր էին վայելում, որոնք վաճառում էին մաքսատան և փոստատան մոտ տեղադրված անթիվ տաղավարներում։ Բացի այդ, նրանք տղային համարյա միշտ ուղարկում էին կոճապղպեղի թխվածք բերելու (փոքրիկ, տափակ, կլոր և բավականին անուշահոտ), որից հետո էլ Քաղցրաբլիթը վաստակեց այս մականունը։ Ցրտաշունչ առավոտներին, երբ աշխատանքը լավ առաջ էր գնում, Հնդկահավը այդպիսի տասնյակ թխվածքներ էր կուլ տալիս, կարծես դրանք նշխարներ լինեին (իրականում այնքան էլ էժան չէին)։ Նման դեպքերում Հնդկահավի գրչածայրի ճռճռոցը խառնվում էր կրթկրթոցի հետ, որն առաջանում էր աղմուկով ծամելուց։ Կրակոտ կեսօրվա ընթացքում, երբ վրա էր հասնում կոպիտ սխալների և անշրջահայեցության ժամանակը, նա կոճապղպեղի անուշահացը պահում էր շրթունքների արանքում և համարյա դրանով կնքում գրավաթղթերը։ Ես քիչ մնաց այն ժամանակ նրան հեռացնեի, սակայն նա հանգստացրեց ինձ՝ արևելյան ձևով խոնարհվելով և ասաց․

― Ձեր թույլտվությամբ, սըր, իմ կողմից շռայլություն է իմ հաշվին ձեզ գրասենյակային պիտույքներով ապահովելը։

Շուտով պարտականություններիս շրջանակը (որպես սեփականատիրական իրավունքներ հաստատող նոտար, ինչպես նաև տարբեր փաստաթղթեր կազմող) բավական ընդհալնվեց։ Խղճի ատյանում ես դարձա դատավորի օգնական, և գրագիրների աշխատանքը բազմապատկվեց։ Այժմ նրանք ոչ միայն պետք է ավելի շատ ինձ հետ լինեին, այլև լրացուցիչ օգնության կարիք էի զգում։

Ի պատասխան իմ տված հայտարարությանը, մի առավոտ սուսիկ մի երիտասարդ հայտնվեց իմ գրասենյակի շեմքին (ամառ էր, և դուռը բաց էր)։ Հիմա էլ այդ պատկերն է աչքիս առաջ․ մեռյալի պես գունատ, կոկիկ, խղճալիորեն հարգալից և անբուժելի տխուր երիտասարդը՝ Բարթլբին։

Որակավորմանը վերաբերող հարցուփորձից հետո ես նրան աշխատանք տվեցի․ ուրախ էի, որ իմ գրագիրների ջոկատում հայտնվել էր հավասարակշիռ և ծանրաբարո անձնավորություն, որն, իմ կարծիքով, բարերար ազդեցություն պիտի ունենար Հնդկահավի թեթևամտության և Աքցանի կրակոտության վրա։

Մոռացա նշել, որ աշխատասենյակս երկու մասի էր բաժանվում ծալովի, ապակե դռներով, և որ մի մասը ինքս էի զբաղեցնում, մյուսը՝ գրագիրները։ Ես մերթ բաց էի թողնում դռները, մերթ փակում՝ նայած տրամադրության։ Բարթլբիին տեղավորեցի հենց դռների մոտ, բայց իմ մասում, որպեսզի այս խաղաղ երիտասարդը չնչին անհրաժեշտության դեպքում միշտ իմ տրամադրության տակ լինի։ Նրա գրասեղանը տեղադրեցի պատուհանի մոտ, որը նախկինում բացվում էր դեպի կեղտոտ հետնաբակը, և որը, հետագա կառույցների պատճառով, ներկայումս ոչ մի տեսարան չէր առաջարկում, չնայած լույսի հարցը վատ չէր։ Պատուհանից երեք ոտնաչափ հեռավորության վրա մի պատ կար, և լույսը թափանցում էր վերևից՝ երկու բարձրաբերձ ծենքերի արանքից, ինչպես գմբեթի փոքրիկ բացվածքից։ Սենյակում ես կանաչ վարագույր կախեցի, որը Բալթրբիին ամբողջովին ծածկում էր իմ տեսադաշտից, չնայած ձայնս նա հստակորեն կլսեր։ Այսպես յուրովի միահյուսվեցին մենությունն ու հասարակությունը։

Սկզբում Բարթլբին հսկայական աշխատանք էր տանում, ասես կարոտ էր ինչ֊որ բան արտագրելու, ուղղակի ագահաբար կուլ էր տալիս իմ փաստաթղթերը։ Ոչ մի ընդմիջում՝ մարսելու համար։ Աշխատում էր գիշեր֊ցերեկ, մերթ արևի, մերթ մոմի լույսի ներքո։ Ես հմայված կլինեի Բարթլբիի ջանասիրությամբ, եթե նա դյուզն֊ինչ զվարթ լիներ։ Սակայն նա գրում էր լուռ, մեքենայորեն և միշտ գունատ էր։

Անշուշտ, գրագրի աշխատանքի պարտադիր մասը բնօրինակը բառ առ բառ վավերացնելն է։ Եթե գրասենյակում մի քանի գրագիր են աշխատում, ապա օգնում են միմյանց․ մեկը կարդում է արտագրածը, մյուսը հետևում է բնօրինակին։ Սա անչափ ձանձրալի, հոգնեցուցիչ և քնաբեր աշխատանք է։ Ես պատրաստ եմ պատկերացնելու, որ ժրավյուն մարդկանց հաար այս գործն ուղղակի անտանելի է։ Օրինակ, ես չեմ կարող հավատալ, որ Բայրոնի նման եռանդուն բանաստեղծը կկարողանար հանգիստ նստել և Բարթլբիի հետ ստուգել, ասենք, հինգ հարյուր էջից բաղկացած փաստաթուղթը, այն էլ՝ գրված մանր ձեռագրով։

Երբեմն, շտապելիս, սովորություն ունեի ինքս ստուգելու որևէ կարճ փաստաթղթի ճշտությունը, և այդ նպատակով կանչում էի Հնդկահավին կամ Աքցանին։ Բարթլբիին վարագույրի ետևում նստեցնելով՝ ես հույս ունեի նման աննշան պարագաներում օգտվել գրագրի ծառայությունից։ Նրա աշխատանքի, կարծեմ, երրորդ օրն էր․ ոչ մի անհրաժեշտություն չկար ստուգելու նրա ձեռագիրը, պարզապես ցանկանում էի որքան հնարավոր է շուտ ազատվել ձեռքիս տակ եղած գործից, ուստի կանչեցի Բարթլբիին։ Շտապելով և վայրկենական պատրաստակամության բնական ակնկալությամբ՝ գլուխս հակել էի գրասեղանին դրված բնօրինակին, աջ ձեռքս գրչագրի հետ տարածած, այնպես որ Բարթլբին վարագույրի ետևից հայտնվելով՝ կարող էր առանց հապաղելու և ժամանակ կորցնելու վերցնել այն։ Ահա այդպիսի դիրքով նստած ես կանչեցի Բարթլբիին՝ թռուցիկ կերպով նշելով կանչելուս նպատակը, այն է՝ մի փոքրիկ փաստաթուղթ ստուգելու ինձ հետ։ Պատկերացրեք իմ զարմանքը, ավելին, իմ սարսափը, երբ, առանց իր մենությունից դուրս գալու, Բարթլբին մեղմ, բայց հաստատակամ ձայնով ասաց․

― Ես գերադասում եմ չանել այդ։

Առժամանակ նսած մնացի կատարյալ լռության մեջ և փորձում էի դուրս գալ շփոթված վիճակից։ Հանկարծ ինձ սկսեց թվալ, թե ականջներս խաբել են ինձ կամ Բարթլբին սխալ է հասկացել։ Հնարավորին չափ հստակ ես կրկնեցի խնդրանքս, և նույնքան հստակ լսեցի նախկին պատասխանը․

― Ես գերադասում եմ չանել այդ։

― Գերադասում եք չանե՞լ,― հուզված սկսեցի քայլել սենյակում։― Ի՞նչ եք ուզում ասել։ Հո չե՞ք խելագարվել։ Ուզում եմ, որ օգնեք ինձ ստուգելու այս երկու փաստաթղթերը։ Վերցրե՛ք։

Ես փաստաթուղթը պարզեցի նրան։

― Գերադասում եմ չանել այդ,― ասաց Բարթլբին։

Ես ուշադիր նայեցի նրան, բարկ դեմքն անսասան էր, մոխրագույն աչքերը՝ խաղաղ ու անվրդով։ Խռովության ոչ մի կնճիռ։ Եթե նրա պահվածքում անհանգստություն լիներ, զայրույթ, անհամբերություն կամ անպատկառություն, կարճ ասած՝ սովորական, մարդկային մի բան, ես, անկասկած, ամենակոպիտ ձևով նրան դուրս կհրավիրեի։ Սակայն տվյալ դեպքում ավելի շուտ դուրս կհրավիրեի Կիկերոնի գիպսե կիսարձանը։ Որոշ ժամանակ կանգնած դիտում էի նրան, մինչ նա հանգիստ շարունակում էր գրել, հետո նստեցի գրասեղանիս մոտ։ Տարօրինակ է, մտածում էի ես, սակայն ի՞նչ անել․ գործը շտապեցնում էր ինձ։ Որոշեցի առժամանակ մոռանալ միջադեպը և հետո անդրադառնալ։ Մյուս սենյակից կանչեցի Աքցանին, և փաստաթուղթն անմիջապես ստուգվեց։

Մի քանի օր անց Բարթլբին չորս մեծածավալ փաստաթուղթ ավարտեց, որոնք Խղճի դատարանի մի շաբաթվա վկայության քառապատիկ օրինակներն էին։ Հարկավոր էր ստուգել դրանք։ Գործը կարևոր էր և մեծ ճշգրտություն էր պահանջում։ Թղթերը դասավորելուց հետո մյուս սենյակից կանչեցի Հնդկահավին, Աքցանին և Քաղցրաբլիթին, որպեսզի իմ չորս աշխատակիցները հետևեն օրինակներին, մինչ ես կարդայի բնօրինակը։ Հնդկահավը, Աքցանն ու քաղցրաբլիթը շարքով նստեցին, յուրաքանչյուրի ձեռքում՝ մեկական օրինակ, իսկ ես կանչեցի Բարթլբիին՝ միանալու այս հետաքրքիր խմբին․

― Բարթլբի, շտապեք, ես սպասում եմ։

Լսեցի, թե ինչպես դանդաղ ճռռացին նրա աթոռի ոտքերը մերկ հատակին, և շուտով նա դուրս եկավ իր ճգնարանից։

― Ի՞նչ եք կամենում,― մեղմ ձայնով հարցրեց նա։

― Այս օրինակը,― փութով ասացի ես,― հարկավոր է ստուգել։ Խնդրե՛մ։

Ես նրան պարզեցի չորրորդ օրինակը։

― Գերադասում եմ չանել այդ,― ասաց նա ու հուշիկ անհայտացավ վարագույրի ետևում։

Որոշ ժամանակ «աղի սյուն դարձած», կանգնել էի իմ գրագիրների դիմաց, հետո ուշքի գալով, գնացի դեպի վարագույրը և հարցրի նրա արտառոց վարքի պատճառը։

― Ինչո՞ւ եք հրաժարվում։

― Գերադասում եմ չանել այդ։

Եթե Բարթլբիի փոխարեն մեկ ուրիշը լիներ, իսկույն կկատաղեի, կսկսեի վիրավորել և անպատվելով դուրս կանեի իմ տնից Սակայն նրա մեջ մի բան կար, որը ոչ միայն տարօրինակ կերպով ինձ զինաթափ էր անում, այլև ինչ֊որ հրաշքով հուզում և անհանգստացնում էր ինձ։

Սկսեցի հաշվի նստել նրա հետ։

― Սրանք,― ասացի,― քո արտագրած օրինակներն են։ Սրանով քո գործն է հեշտանում։ Յուրաքանչյուր գրագիր պարտավոր է նաև օգնել ստուգելու իր գրածը։ Մի՞թե այդպես չէ։ Խոսելո՞ւ եք, թե՞ ոչ։ Պատասխանե՛ք։

― Գերադասում եմ չանել այդ,― մեղեդային ձայնով ասաց Բարթլբին։

Ինձ թվաց, որ մինչ ես դիմում էի նրան, նա ուշի֊ուշով ծանր ու թեթև էր անում իմ յուրաքանչյուր նախադասությունը, լրիվ հասկանում էր իմաստը, չէր կարողանում հակաճառել, բայց, միևնույն ժամանակ ինչ֊որ գերագույն նկատառում նրան ստիպում էր լռել։

― Ուրեմն դուք չե՞ք ցանկանում բավարարել իմ խնդրանքը, խնդրանք, որը համապատասխանում է ընդունված կարգին և ողջախոհությանը։

Նա հակիրճ ձևով ինձ հասկացնել տվեց, որ այդ հարցում իմ դատողությունն առողջ է։ Այո, նրա որոշումն անբեկանելի է։

Հաճախ է պատահում, որ աննախադեպ և բռնի հանգամանքներում ահաբեկված մարդն սկսում է երերալ և կորցնել հավատը և աղոտ կերպով կռահել, որ, ինչքան էլ զարմանալի թվա, արդարությունն ու ճշմարտությունը հակառակ կողմն են։ Հետևաբար, եթե չշահագրգռված անձինք են ներկա, նա դառնում է նրանց՝ հաստատելու իր մտքի սխալը։

― Հնդկահավ,― ասացի ես,― ի՞նչ եք կարծում։ Ո՞վ է ճիշտ։

― Ձեր թույլտվությամբ, սըր,― ամենասիրալիր ձայնով պատասխանեց Հնդկահավը,― կարծում եմ, որ դուք։

― Աքցան,― ասացի,― դո՞ւք ինչ եք կարծում։

― Կարծում եմ, որ նրան հարկավոր է դուրս շպտրել այստեղից։

(Խորաթափանց ընթերցողն այստեղ կհասկանա, որ դեպքը տեղի է ունենում առավոտյան, և Հնդկահավի պատասխանը հագեցած է անդորրով ու քաղաքավարությամբ, մինչդեռ Աքցանինը՝ հակառակը։ Կամ, եթե կրկնելու լինենք նախորդ նախադասությունը՝ Աքցանի զզվելի տրամադրությունն էր հերթապահում, Հնդկահավինը՝ ոչ)։

― Քաղցրաբլիթ,― ասացի ես՝ ջանալով ամենաչնչին քվեն անգամ հավաքել իմ օգտին,― իսկ դու ի՞նչ ես կարծում։

― Իմ կարծիքով, սըր, նա մի քիչ ցնդած է,― քմծիծաղելով պատասխանեց Քաղցրաբլիթը։

― Լսեցի՞ք, թե ինչ ասացին,― շրջվեցի ես դեպի վարագույրը։― Եկեք և կատարեք ձեր պարտականությունը։

Սակայն Բարթլբին չբարեհաճեց անգամ պատասխանել։ Շփոթված խորհում էի, բայց գործը կրկին շտապ էր, և իմ երկընտրանքի մտորումները նորից հետաձգեցի ապագայի համար։ Մենք առանց Բարթլբիի, փոքր֊ինչ դժվարությամբ, ստուգեցինք փաստաթղթերը, չնայած համարյա յուրաքանչյուր էջի վերջում Հնդկահավը բարեկրթորեն իր կարծիքն էր հայտնում, մինչդեռ Աքցանը անմարսողական նյարդայնությաբ աթոռն էր ճռռացնում և արհեստական ատամների արանքից ժամանակ առ ժամանակ նզովք էր թափում վարագույրի ետևում նստած տխմարի հասցեին։ Մի բան հաստատ էր․ Քացանն առաջին ու վերջին անգամ էր անվճար ուրիշի գործն անում։ Իսկ Բարթլբին իր ճգնարանում հանգիստ նստած էր, մոռացած ամեն ինչ, բացի իր գործից։

Անցավ մի քանի օր։ Բարթլբին զբաղված էր մեկ այլ ծավալուն թղթի արտագրությամբ։ Վերջին ժամանակների նրա արտառոց վարքն ինձ ստիպեց ուշադիր հետևել նրան։ Ես նկատեցի, որ Բարթլբին չի գնում ճաշելու․ իրականում նա ոչ մի տեղ էլ չէր գնում։ Որքան գիտեմ, նա իմ սենյակից դուրս չէր գալիս․ մշտական ժամապահ էր՝ իր անկյունում նստած։ Սակայն առավոտյան մոտավորապես տասնմեկին նկատում էի, որ Քաղցրաբլիթն անցնում էր Բարթլբիի վարագույրի ետևը, կարծես գրագիրն անձամբ կանչում էր նրան․ մի բան, որ ես չէի կարող տեսնել։ Տղան հետո դուրս էր գալիս աշխատասենյակից մի քանի փենս զնգզնգացնելով և կրկին հայտնվում կոճապղպեղի ընկույզներով, որոնք նա տանում էր Բարթլբիի ճգնարանն ու իր քաշած նեղության համար ստանում երկու թխվածք։

Ուրեմն, մտածեցի ես, նա կոճապղպեղի ընկույզով է ապրում, այսինքն երբեք չի ճաշում, երևի բուսակեր է։ Բայց ոչ, նույնիսկ բանջարեղեն չի ուտում, միայն կոճապղպեղի ընկույզ։ Այդժամ սկսեցի երևակայել, թե ինչ կկատարվի բացառապես կոճապղպեղի ընկույզով սնվող մարդկային օրգանիզմի հետ։ Ինչո՞ւ ենք ասում «կոճապղպեղի ընկույզ», որովհետև այն կոճապղպեղ է պարունակում, որպես համեղ բաղադրիչ։ Արդ, ինչպիսի՞ն է կոճապղպեղը՝ բարկահամ և կծու։ Բարթլբին՝ ճիշտ հակառակը։ Կոճապղպեղն, ուրեմն, Բարթլբիի վրա ամենևին չի ներգործում։ Երևի Բարթլբին այդպես է գերադասում։

Լրջախոհ մարդուն ոչինչ այնքան չի գրգռում, որքան անգործունյա համառությունը։ Եթե դիմացինն իրոք լրջախոհ է, իսկ համառողը՝ միանգամայն անվնաս, ապա առաջինը լավ տրամադրության դեպքում գթասրտորեն կփորձի բացատրել իր երևակայությանը, ինչ հնարավոր չէ ապացուցել դատողությանը։ Ես ուշադիր հետևում էի Բարթլբիին։ Խեղճ տղա, մտածում էի, չի ուզում ոչ մեկին վատություն արած լինի․ միանգամայն պարզ է, որ ոչ ոքի չի ուզում վիրավորել։ Նրա տեսքը բավականին շեշտում է, որ Բարթլբիի տարօրինակությունները նրա կամքից անկախ են։ Նա անչափ օգտակար աշխատող է, կարելի է նրա հետ համակերպվել։ Եթե հրաժարվեմ նրանից, ապա Բարթլբին կարող է նվազ ներողամիտ մարդու ձեռքն ընկնել, ամենայն հավանականությամբ նրա հետ կոպիտ կվարվեն, և միգուցե նա պարզապես քաղցի մատնվի։ Այո՛։ Այստեղ կարող են շատ էժան գնով համեղ ինքնարդարացում գնել։ Մտերմանալ Բարթլբիի հետ, հումորով նայել նրա արտասովոր կամակորությանը՝ սրանից էլ էժան բա՞ն։ Միաժամանակ հոգուս խորքում խղճի համար անուշ պատառ էի պահել։ Սակայն այս տրամադրությունն անփոփոխ չէր․ Բարթլբիի դժկամությունը երբեմն բարկացնում էր ինձ։ Ես կատաղում էի այն մտքից, որ նոր դիմադրության կարող եմ հանդիպել, որ նրանից կարող եմ զայրույթի կայծ կորզել։ Իհարկե, ամեն կերպ փորձում էի «կրակ հանել»՝ մատնոսկրերով հարվածելով վինձորյան օճառին։ Բայց մի օր չարության խթանը հաղթեց ինձ, և հետևյալ տեսարանը հաջորդեց․

― Բարթլբի,― ասացի ես,― երբ վերջացնես այդ փաստաթղթերը, միասին ենք ստուգելու։

― Գերադասում եմ չանել այդ։

― Ինչպե՞ս։ Ի՞նչ ասել է այդ էշի համառությունը։

Ոչ մի պատասխան։ Թափով բացեցի ետծալովի դռներն ու դառնալով Հնդկահավին ու Աքցանին, բացականչեցի։

― Բարթլբին երկրորդ անգամ ասում է, որ չի ուզում ստուգել փաստաթղթերը։ Ի՞նչ ես կարծում, Հնդկահավ։

Հիշեցնեմ, որ կեսօր էր։ Հնդկահավը վառվում էր ինչպես արույրե շոգեկաթսա․ նրա ճակատից գոլորշի էր բարձրանում․ ձեռքերը վխտում էին թանաքի բծերով ապականված թղթերի մեջ։

― Ինչ եմ կարծո՞ւմ,― որոտաց Հնդկահավը։― Որ վեր եմ կացել՝ գլուխը կջարդեմ։

Այս ասելով Հնդկահավը բարձրացավ տեղից և, կռփամարտիկի կեցվածք ընդունած, շտապում էր կատարելու իր խոստումը, երբ ես նրան ետ պահեցի՝ վախեցած Հնդկահավի հետճաշյա ռազմատենչությունը անզգուշորեն արթնացնելուց։

― Նստի՛ր, Հնդկահավ,― ասացի ես,― և լսենք, թե Աքցանն ինչ կասի։ Ի՞նչ ես կարծում, Աքցա՛ն։ Ճիշտ չե՞մ լինի, եթե հենց հիմա հեռացնեմ Բարթլբիին։

― Ներեցեք, բայց դա ձեր գործն է, սըր։ Նրա վարքն իրոք տարօրինակ է և, իհարկե, անարդար՝ իմ և Հնդկահավի հանդեպ։ Բայց դա կարող է ընդամենը ժամանակավոր քմահաճույք լինել։

― Ա՜հ,― բացականչեցի ես,― դու արդեն փոխե՞լ ես միտքդ, հիմա շատ մեղմ ես խոսում նար մասին։

― Գարեջուրն է մեղավոր,― գոչեց Հնդկահավը։― Մեղմությունը գարեջրի հետևանք է․ ես ու Աքցանն այսօր միասին ենք ճաշել։ Դուք հո տեսնում եք, սը՛ր, թե ես որքան մեղմ եմ։ Գնա՞մ գլուխը ջարդեմ։

― Խոսքը Բարթբլիի՞ գլխի մասին է։ Ոչ, այսօր պետք չէ, Հնդկահավ,― պատասխանեցի ես։― Հանգստացեք։

Ծածկեցի դուռն ու մոտեցա Բարթլբիին՝ զգալով դեպի իմ ճակատագիրը տանող լրացուցիչ դրդումները։ Հիմա արդեն վառվում էի հակաճառելու ցանկությունից։ Հիշեցի, որ Բարթլբին երբեք չի թողնում աշխատասենյակը։

― Բարթլբի,― ասացի,― Քաղցրաբլիթը դուրս է եկել․ չէի՞ք գնա փոստատուն (երեք րոպեի ճանապարհ էր)՝ տեսնելու, թե ինձ համար որևէ բան կա՞։

― Գերադասում եմ չգնալ։

― Այսինքն՝ չե՞ս ուզում գնալ։

― Գերադասում եմ չգնալ։

Երերալով հասա գրասեղանիս, նստեցի ու խորասուզվեցի մտորումների մեջ։ Իմ կույր համառությունը վերադարձավ։ Միթե ոչ մի կերպ հնարավոր չէր համոզել այս նիհար ու աղքատ մարդուն՝ իմ վարձու գրագրին։ Ուրիշ ի՞նչ պատշաճ բան կարելի է առաջարկել, որը նա հաստատ մերժելու է։

― Բարթլբի։

Ոչ մի պատախան։

― Բարթլբի,― ավելի բարձր ձայնով։

Ոչ մի պատասխան։

― Բարթլբի,― գոռացի ես։

Ուրվականի պես, որը հայտնվում է կախարդանքի խոսքի երրորդ կանչին, Բարթլբին կանգնեց իմ ճգնարանի մուտքի մոտ։

― Անցիր մյուս սենյակն ու կանչիր Աքցանին։

― Գերադասում եմ չանցնել,― հարգալից ձայնով ասաց Բարթլբին ու կորավ վարագույրի հետևում։

― Շատ լավ, Բարթլբի,― ասացի ես՝ խիստ ու ինքնավստահ արտահայտելով ինչ֊որ ահավոր վրեժի անբեկանելի մտադրություն։ Այդ պահին դեռևս չգիտեի անելիքս, բայց քիչ հետո, քանի որ ճաշի ժամն էր մոտենում, վերցրի գլխարկս ու ահավոր տրամադրության մեջ քայլեցի դեպի տուն։

Այժմ հաստատենք փաստերը։ Այս ամբողջ գործի եզրակացությունը իմ գրասենյակի ամենազորեղ փաստը դարձավ, այն է՝ գունատ, ջահել մի գրագիր Բարթլբի անունով, այստեղ գրասեղան ուներ, ինձ համար փաստաթղթեր էր արտագրում երկու թերթը (հարյուր բառ) չորս սենթով, սակայն մշտապես խուսափում էր իր արտագրածն ստուգելուց և փոխարենը այս գործը հանձնում Հնդկահավին ու Աքցանին, այն էլ առանց նրբամիտ հաճոյախոսության։ Ավելին, հրաժարվում էր ամենաաննշան նամակն անգամ որևէ տեղ տանելուց և նման հանձնարարություն ստանալիս անփոփոխ մի պատասխան ուներ, այն է՝ «չի գերադասում», այլ կերպ ասած՝ հրաժարվում էր և վերջ։

Անցան օրեր, և ես համարյա հաշտվեցի։ Բարթլբիի անհողդողդ կամքը, ցոփությունից զերծ լինելը, անկասելի աշխատասիրությունը (բացի այն դեպքերից, երբ վարագույրի ետևում կանգնած հանձնվում էր անուրջներին), լռակյացությունն ու բոլոր պարագաներում անփոփոխ վարքը նրան պատիվ էին բերում որպես ջանասեր աշխատողի։ Եվ, որ ամենակարևորն է՝ նա միշտ այնտեղ էր․ առաջինն էր գալիս առավոտյան, ամբողջ օրն աշխատում էր և երեկոյան վերջինը հեռանում։ Ամենից շատ ես հավատում էի Բարթլբիի ազնվությանը։ Գիտեի, որ ամենակարևոր փաստաթղթերը նրա ձեռքի տակ միանգամայն ապահով էին։ Ճիշտ է, հաճախ որքան էլ փորձեի տիրապետել ինձ, հանկարծակի պոռթկում էի նրա դեմ, քանզի ահավոր դժվար էր մոռանալ նրա տարօրինակությունները, ինքնաընծա արտոնություններն ու չլսված հրաժարականները, որոնք Բարթլբիի կողմից կազմում էին գրասենյակում մնալու անխոս պայմանը։ Պատահում էր, որ հրատապ գործի եռուն պահին ես կտրուկ կանչում էի Բարթլբիին, որպեսզի վերջինս, ասենք, ատը դներ կարմիր ժապավենի հանգույցի վրա՝ փաստաթղթերը կապելիս։ Վարագույրի ետևից, իհարկե, ծանոթ պատասխանն էր լսվում, և հետո՝ ինչպե՞ս կարող էր մարդկային սովորական թուլություններ ունեցող արարածն այսպես կամակոր ու անխոհեմ կերպով հրաժարվել։ Սակայն յուրաքանչյուր լրացուցիչ հրաժարում նվազեցնում էր հրատապ խնդիրքը կրկնելու հավանականությունը։

Այստեղ հարկ է նշել, որ, մարդաշատ գրասենյակներում աշխատողների սովորության համաձայն, իմ դուռը մի քանի բանալի ուներ։ Մեկը պատկանում էր ձեղնահարկում բնակվող կնոջը, որը շաբաթը մեկ անգամ խոզանակով մաքրում էր հատակը, իսկ ամեն օր ավլում ու մաքրում էր փոշին։ Երկրորդ բանալին հարմարության համար Հնդկահավի մոտ էր, երրորդը հաճախ իմ գրպանն էի դնում, իսկ թե ում մոտ էր չորրորդը՝ գաղափար չունեի։

Մի կիրակի առավոտյան որոշեցի Սուրբ Երրորդության եկեղեցի մտնել՝ լսելու նշանավոր մի քարոզչի, և քանի որ քարոզին դեռ բավական ժամանակ կար, քայլեցի դեպի իմ գրասենյակը։ Բարեբախտաբար բանալին մոտս էր, սակայն երբ փորձեցի բացել, զգացի, որ կողպեքի մեջ ինչ֊որ բան պահում է։ Ապշահար կանչեցի, և ի սարսափ ինձ, ներսից շրջվեց բանալին, դուռը բացվեց և մի նիհար դեմք հայտնվեց իմ առջև՝ Բարթլբիի ուրվականը, թևքերը քշտած, հագին՝ ինչ֊որ տնային ցնցոտի։ Նա ասաց, որ ցավում է, բայց խիստ զբաղված է և գերադասում է ինձ չընդունել։

Ավելին, նա հակիրճ ձևով ինձ առաջարկեց երկու թե երեք անգամ քայլել տնաշարքի շուրջը, մինչև իր գործը վերջացնի։

Բարթլբիի անսովոր տեսքը, կիրակի առավոտյան իմ գրասենյակում գտնվելը ու նրա մեռելային և քաղաքավարի անտարբերությունը, որը միաժամանակ անսասան էր ու սառնասիրտ, այնպես տարօրինակ ազդեցություն թողեց վրաս, որ ես ուղղակի գաղտագողի ծլկեցի իմ սեփական գրասենյակից, բայց ոչ առանց անզոր խռովության՝ այս տարօրինակ գրագրի քաղաքավարի լկտիության դեմ։ Անշուշտ, նրա անգերազանց մեղմությունը ոչ միայն զինաթափ էր անում ինձ, այլև դարձնում անզոր։ Ինչպե՞ս անզոր չհամարել այն մարդուն, որը հանգիստ թույլ է տալիս վարձու գրագրին թելադրելու իր կամքը և վռնդելու իրեն վարձողի գրասենյակից։ Բացի այդ ես շփոթության մեջ էի․ ինչո՞վ էր Բարթլբին զբաղված իմ գրասենյակում, վերնաշապիկով, կիրակի առավոտյան։ Որևէ բա՞ն է պատահել։ Ոչ, բացառված է։ Բարթլբիի բարոյականությանը վայրկյան անգամ պետք չէր կասկածել։ Բայց ի՞նչ էր անում նա այնտեղ, արտագրո՞ւմ էր․․․ Էլ ի՞նչ տարօրինակություններ կարող էր ունենալ։ Բարթլբին միանգամայն պարկեշտ մարդ էր, երբեք համարյա մերկ չէր նստի գրասեղանի առջև։ Բացի այդ, օրը կիրակի էր, և Բարթլբիի տեսքը թույլ չէր տալիս ենթադրելու, թե ինչ֊որ աշխարհիկ զբաղմունքով նա կփչացներ օրվա պատշաճությունը։

Այնուամենայնիվ, միտքս չէր խաղաղվում, և անհանգիստ հետաքրքրասիրությամբ լցված ետ դարձա գրասենյակ։ Անարգել շրջեցի բանալին, բացեցի դուռը և ներս մտա։ Բարթլբին չէր երևում։ Անհանգիստ նայեցի շուրջս, ծիկրակեցի նրա վարագույրից, սակայն ամեն ինչ պարզ էր։ Բարթբլին դուրս էր եկել։ Ավելի ուշադիր զննզելով սենյակը՝ կռահեցի, որ Բարթլբին նախաճաշել, զգեստափոխվել և քնել է իմ գրասենյակում, որտեղ, չմոռանանք, ո՛չ ափսե կա, ո՛չ հայելի, ո՛չ էլ մահճակալ։ Խախուտ բազմոցի փափուկ նստոցը դեռևս կրում էր նիհար մարմնի հետքը։ Նրա գրասեղանի տակ ես խնամքով փաթաթված ծածկոց գտա, դատարկ բուխարու ցանցի տակ՝ կոշիկի ներկ ու խոզանակ, աթոռին՝ թիթեղյա աման, օճառ ու քրքրված սրբիչ։ Լրագրի մեջ Բարթլբին փաթաթել էր կոճապղպեղի քաղցրաբլիթի փշրանքներն ու պանրի կտոր։ Այո, մտածեցի ես, միանգամայն պարզ է, որ Բարթլբին այստեղ բնակություն է հաստատել՝ զբաղեցնելով դատարկ սենյակը։ Հանկարծ ահավոր սառնությունն ու մենությունը հայտնվեցին աչքերիս առջև․ որքան աղքատ է Բարթլբին, և որքան ահավոր է նրա մենությունը։ Ո՞վ կմտածեր։ Կիրակի այստեղ դատարկություն է։ Այս շենքի շուրջը աշխատանքային օրերին կյանքը եռում է, գիշերը դատարկությունն է արձագանքում, իսկ կիրակի օրերին այդ արձագանքն անգամ չկա։ Եվ Բարթլբին այստեղ է ապրում, որպես վաղեմի բազմամարդ փողոցի դատարկության միակ դիտորդ, որպես անմեղ և դժբախտ Մարիուս, որը մտորում է Կարթագենի ավերակների մեջ նստած։

Առաջին անգամ իմ կյանքում ահավոր տխրություն զգացի։ Նախկինում հաճելի տրտմությունից բացի ոչինչ չէի զգացել։ Մարդկության կապն ստիպեց ինձ հանձնվել մռայլ տրամադրությանը։ Եղբայրական մելամաղձություն։ Քանզի Բարթլբին ու ես Ադամի որդիներն ենք։ Հիշեցի այդ օրվա իմ տեսած վառ մետաքսներն ու շողշողուն դեմքերը, նրանց տոնական շարանը և սահուն հոսքը՝ ընդարձակ Բրոդվեյն ի վար։ Այս բոլորն իմ գունատ գրագրի հակառակ պատկերն է։ Երջանկությունը, մտածեցի ես, լույս է սիրում, և ուրախ է թվում աշխարհը, սակայն թշվառությունը թաքնված է միշտ և չի երևում աչքին։ Այս տխուր մտորումները (ցնորքները հիվանդ ուղեղի) Բարթլբիի տարօրինակությունների վերաբերյալ նոր մտքեր ծնեցին։ Արտասովոր հայտնագործությունների նախազգացումներն էին ճախրում իմ շուրջը։ Աչքերիս առջև հառնեց գրագրի գունատ կերպարանքը, որն այլ մեռյալների հետ փաթաթված էր պատանքի մեջ։

Հանկարծ ուշադրությունս գրավեցին Բարթլբիի գրասեղանի դռնակն ու բանալին։

Մտքումս ոչ մի չարություն չկա, մտածեցի ես, ոչ մի անպարկեշտ հետաքրքրասիրություն․ բացի այդ, գրասեղանը, ինչպես և նրա պարունակությունը, իմն են, այնպես որ ես բոլոր իրավունքներն ունեմ դռնակը բացելու։ Ամեն ինչ խնամքով ու կոկիկ դասավորված էր։ Գրասեղանի բաժանմունքները խորն էին․ թղթապանակները տեղաշարժեցի և շոշափելով գտա գաղտնարանը։ Այնտեղ ինչ֊որ բան կար․ դուրս քաշեցի, և պարզվեց, որ մեծ գունազարդ թաշկինակ է, ծանր ու հանգուցված։ Քանդեցի հանգույցն ու ներսում գտա Բարթլբիի խնայողությունները։

Սկսեցի մտաբերել գրագրի բոլոր տարօրինակությունները։ Հիշեցի, որ նա երբեք չի խոսում, միայն պատասխանում է ուրիշների հարցերին ու թեև ազատ ժամանակ շատ է ունենում, բայց երբեք չի կարդում, նույնիսկ լրագիր։ Հիշեցի, որ երկար ժամանակ վարագույրի ետևում կանգնած՝ պատուհանից դուրս է նայում անկենդան աղյուսե պատին։ Վստահ էի, որ նա երբեք ճաշարան չի գնում․ նրա գունատ դեմքը հավաստում էր, որ Բարթլբին Հնդկահավի հետ երբեք գարեջուր չի խմում կամ թեյ ու սուրճ, ինչպես շատերը։ Նա ոչ մի տեղ չի հաճախում, չի գնում զբոսնելու, եթե տվյալ պահը չհաշվենք։ Նա չէր կամեցել պատասխանել, թե ով է ինքը, որտեղից է գալիս կամ ունի՞ արդյոք աշխարհում հարազատներ։ Չնայած նիհար էր ու գունատ, սակայն առողջությունից առողջությունից երբեք չէր գանգատվում։ Եվ այս ամենի հետ ես հիշեցի նրա հիվանդագին․․․ ի՞նչ բառով ասեմ․․․ հիվանդագին ամբարտավանության անգիտակցական կերպարանքը կամ ավելի ճիշտ՝ խստագույն գաղտնապահությունը, որը վախեցնում էր ինձ և միաժամանակ ստիպում նրա տարօրինակությունների հանդեպ լինել հնազանդ և պատրաստակամ, հատկապես այն պահերին, երբ վախեցել եմ նույնիսկ ամենաչնչին խնդրանքով նրան դիմել, գիտենալով հանդերձ, որ տվյալ պահին նա զբաղված չէ, այլ վարագույրի ետևու կանգնած՝ երազկոտ հայացքը հառել է պատին։

Ծանրութեթև անելով այս ամենը և սրանք գումարելով վերջերս հայտնաբերած փաստին (առ այն, որ Բարթլբին իմ գրասենյակը իր մշտական կացարանն է դարձրել), չմոռանալով նրա ընկճվածությունը՝ հանկարծ ինքնապաշտպանության բնազդը սողոսկեց սիրտս։ Սկզբում ես զգացել էի մելամաղձություն և անկեղծ խղճահարություն, բայց որքան երևակությանս մեջ ահագնանում էր Բարթլբիի լքվածությունը, նույն չափով մելամաղձությունը խառնվում էր վախին, իսկ խղճահարությունը՝ նողկանքին։ Ճշմարիտ է (և ահավո՛ր), որ, մինչև որոշակի աստիճան, թշվառության միտքն ու տեսարանը ազնվագույն զգացումներ են առաջ բերում, սակայն, հատուկ դեպքերում, երբ անցած է որոշակի սահմանը, հակառակն է լինում։ Սխալվում են նրանք, ովքեր պնդում են, թե սրա պատճառն անվերապահորեն մարդկային սրտի անկապտելի եսասիրությունն է։ Այն ծագում է ամեհի և օրգանական չարիքը բուժելու անհուսությունից։ Զգայուն էակի համար խղճահարությունը ոչ միշտ է ցավ, իսկ երբ հասկացվում է, որ նման խղճահարությունը չի կարող ազդեցիկ օգնությամբ վերջանալ, ապա բանականությունը հոգուն պատվիրում է ազատվել նրանից։ Այն, ինչ տեսա այդ առավոտ, ինձ համոզեց, որ գրագիրը բնածին և անբուժելի անկարգության զոհ է։ Կարելի է ողորմություն տալ նրա մարմնին, սակայն մարմինը նրան ցավ չէր պատճառում․ տառապողը հոգին էր, իսկ հոգուն հասնել ես անկարող էի։

Որոշեցի այդ առավոտ Սուրբ Երրորդության եկեղեցի չգնալ․ այսքանը տեսնելուց հետո նույնիսկ անզոր էի զգում։ Քայլեցի դեպի տուն, ճանապարհին մտաշելով, թե ինչպես վարվել Բարթլբիի հետ։ Ի վերջո եկա հետևյալ որոշմանը․ հաջորդ առավոտյան նրա կյանքի և այլնի վերաբերյալ զգույշ հարցեր կտամ, և եթե չկամենա պատասխանել (ես համարյա վստահ էի, որ չի գերադասի պատասխանել), ապա նրան քսան դոլարանոց թղթադրամ կտամ, որպես հավելում իր աշխատավարձին, և կասեմ, որ նրա ծառայությունն ինձ այլևս պետք չէ։ Սակայն եթե նա կարիքի մեջ լինի, ուրախ կլինեմ օգնելու, հատկապես՝ եթե ցանկանա իր ծննդավայրը վերադառնալ, որտեղ էլ որ այն գտնվի։ Ծախսերի մասին ինքս կհոգամ։ Ավելին, եթե նույնիսկ տուն հասնելուց հետո որևէ բանի կարիք ունենա, ապա նրա մի նամակը բավական կլինի օգնություն ստանալու համար։

Եկավ առավոտը։

― Բարթլբի,― մեղմ ձայնով կանչեցի ես։

Ոչ մի պատասխան։

― Բարթլբի,― կրկնեցի ավելի մեղմ,― եկ այստեղ։ Այնպիսի բան չեմ առաջարկելու, որ գերադասես չանել։ Պարզապես ուզում եմ խոսել քեզ հետ։

Այստեղ նա անաղմուկ հայտնվեց վարագույրի ետևից։

― Ասա ինձ, Բարթլբի, որտե՞ղ ես ծնվել։

― Գերադասում եմ չասել։

― Բայց ԻՆՉ֊ՈՐ ԲԱՆ պիտի ասե՞ս քո մասին, թե՞ ոչ։

― Գերադասում եմ չասել։

― Բայց ի՞նչ խելամիտ պատճառաբանություն ունես ինձ հետ չխոսելու համար։ Չէ որ քո հանդեպ բարեկամաբար եմ տրամադրված։

Մինչ խոսում էի, նա ինձ չէր նայում, այլ հայացքը հառել էր Կիկերանի կիսարձանին, որն իմ գլխավերևում էր։

― Ի՞նչ կասես, Բարթլբի,― որոշ ժամանակ պատասխանի սպասելուց հետո ասացի ես։

Նա անշարժ կանգնել էր, միայն բարակ շուրթերն էին թեթևակի դողում։

― Առայժմ գերադասում եմ չպատասխանել,― ասաց Բարթլբին և հեռացավ իր ճգնարանը։

Խոստովանում եմ, որ նրա վարքը կրկին զայրացրեց ինձ։ Բարթլբիի պահվախքում ոչ միայն անվրդով քամահրանք կար, այլև կամակոր երախտամոռություն, եթե հաշվի առնենք այն անժխտելի օգուտն ու ներողամտությունը, որ ստանում էր ինձնից։

Կրկին մտորումների մեջ ընկա։ Ի՞նչ անել։ Բարթլբիի վարքը վիրավորում էր ինձ, ու չնայած գրասենյակ մտնելիս վճռել էի հեռացնել նրան, սակայն ինչ֊որ նախապաշարմունք կրծում էր սիրտս, խափանում որոշումս ու ասում, որ սրիկա կլինեմ, եթե համարձակվեմ մի վիրավորական բառ արտաբերել մարդկության այս ամենադժբախտ ներկայացուցչի հասցեին։ Ի վերջո, վերցրի իմ աթոռը, անցա վարագույրի մյուս կողմը, նայեցի ու մտերմիկ ասացի․

― Մի պատմիր քո կյանքը, եթե չես ուզում, Բարթլբի, բայց որպես բարեկամ քեզ պետք է խնդրեմ ենթարկվել այս գրասենյակի կանոններին։ Ասա, վաղվանից կօգնե՞ս ստուգելու փաստաթղթերը։ Ասա, որ այուսհետև խելամիտ կլինես, ասա, Բարթլբի։

― Առայժմ ես գերադասում եմ խելամիտ չլինել,― մեղմ ու մեռելային ձայնով պատասխանեց նա։

Այդ պահին բացվեցին ծալովի դռները, ու մոտեցավ Աքցանը։ Ակնհայտորեն սովորականից ավելի դաժան անմարսողությունը նրան ստիպել էր անքուն գիշեր անցկացնել։ Նրա ականջին հասան Բարթլբիի միայն վերջին բառերը։

― ՉԻ ԳԵՐԱԴԱՍՈՒՄ, հա՞,― ատամները կրճտացնելով ասաց նա։― Ես ԿԳԵՐԱԴԱՍԵԻ նրան, եթե ձեր տեղում լինեի, սը՛ր։ Այնպե՛ս ԿԳԵՐԱԴԱՍԵԻ։ Իսկական ԳԵՐԱԴԱՍՈՒԹՅՈՒՆ կտայի այս կամակոր էշին։ Սըր, հիմա՞ ինչ է ԳԵՐԱԴԱՍՈՒՄ չանել։

Բարթլբին աչքն անգամ չթարթեց։

― Պարոն Աքցան,― ասացի ես,― գերադասում եմ, որ առժամանակ մեզ մենակ թողնեք։

Վերջերս, իմ կամքից անկախ, ամեն պատեհ֊անպատեհ առիթով սկսել էի օգտագործել «գերադասել» բառը և սարսռացի, մտածելով, որ գրագրի հետ շփումն ինձ վրա մտավոր լուրջ ազդեցություն է գործել։ Ուրիշ ի՞նչ ավելի լուրջ մոլորություններ կարելի է սպասել։ Հարկավոր է գործնական միջոցներ ձեռնարկել։

Մինչ Աքցանը մռայլ ու խոժոռված հեռանում էր, հանգիստ մոտեցավ Հնդկահավը։

― Ձեր թույլտվությամբ, սըր,― մեղմ ձայնով ասաց նա,― երեկ այստեղ Բարթլբիի մասին էի մտածում և որոշեցի, որ եթե նա գերադասի ամեն օր մի բաժակ գարեջուր խմել, ապա անպայման դեպի լավը կգնա և կկարողանա մեզ հետ ստուգել փաստաթղթերը։

― Ուրեմն դո՞ւ էլ ես այդ բառն օգտագործում,― փոքր֊ինչ հուզված ասացի ես։

― Ձեր թույլտվությամբ, սըր, ի՞նչ բառ,― Հնդկահավը կծկվեց և այնպես խոնարհվեց վրաս, որ ստիպված էի արմունկով պահել նրան։― Ի՞նչ բառ, սըր։

― Գերադասում եմ, որ ինձ հանգիստ թողնեք,― ասաց Բարթլբին՝ վիրավորված, որ խմբովին խանգարում ենք նրա մենությունը։

― Հենց ԱՅԴ բառը, Հնդկահավ,― ասացի ես,― ԱՅԴ բառ։

― Ա՜հ, «գերադասելը»․․․ այո, ծիծաղելի բառ է։ Ինքս երբեք չեմ գործածում։ Բայց, սըր, ինչպես ասացի, եթե նա գերադասի օրական․․․

― Հնդկահավ,― ընդհատեցի ես,― կխնդրեի մեզ մենակ թողնել։

― Դե իհարկե, սը՛ր, եթե այդպես եք գերադասում։

Մինչ Հնդկահավը հեռանալիս բացեց ծալովի դուռը, իմ գրասեղանի մոտ նստած Աքցանը բռնացրեց հայացքս ու հարցրեց՝ սպիտա՞կ, թե՞ երկնագույն թղթի վրա եմ գերադասում արտագրած տեսնել փաստաթուղթը։ Նա ամենևին չարաճճիորեն չշեշտեց «գերադասել» բառը․ պարզ էր, որ բառն ուղղակի նրա բերանից դուրս թռավ։ Եվ ես մտածեցի՝ հարկավոր է անպայման ազատվել այս խելագարից, որն արդեն ինչ֊որ չափով փոխել է ոչ միայն մեր մտքերը, այլև խոսելաձևը։ Սակայն որոեցի, որ այդ հարցում հարկավոր է շրջահայաց լինել։

Հաջորդ օրը նկատեցի, որ Բարթլբին ոչինչ չի անում, միայն անրջում է՝ պատուհանի մոտ կանգնած։ «Ինչո՞ւ չես արտագրում» հարցին նա պատասխանեց, որ որոշել է այլևս չգրել։

― Ինչպե՞ս թե։ Սա ինչ բան է,― բացականչեցի ես։― Ի՞նչ ասել է՝ «որոշել եմ չգրել»։

― Չգրել։

― Պատճա՞ռը։

― Մի՞թե ինքներդ չեք հասկանում պատճառը,― անտարբեր նետեց Բարթլբին։

Ուշադիր նայեցի նրան և նկատեցի, որ աչքերը հոգնած են և մշուշապատ։ Հանկարծ մտածեցի, որ առաջին մի քանի շաբաթների ընթացքում ցերեկային աղոտ լույսի ներքո արտագրելու անօրինակ ջանասիրությունը ժամանակավորապես ազդել է նրա տեսողության վրա։

Այնքան էի հուզված, որ սկսեցի ինչ֊որ մխիթարական խոսքեր ասել՝ ակնարկելով, որ խելամիտ է առժամանակ թղթերից հեռու մնալն ու մաքուր օդում զբոսնելը։ Վերջինը, սակայն, նա չկատարեց։ Մի քանի օր անց, երբ մյուս գրագիրները դուրս էին եկել, ինքս էլ մի քանի շտապ նամակներ ունեի ուղարկելու, մտածեցի, որ Բարթլբին, քանի որ ոչնչով զբաղված չէր, այս անգամ դժվար թե համառություն ցուցաբերի և նամակները կտանի փոստատուն։ Սակայն նա հրաժարվեց, և որքան էլ անհարմար էր՝ նամակներն ինքս տարա։

Օրեր անցան։ Չեմ կարող ասել՝ Բարթլբիի տեսողությունը լավացե՞լ էր, թե՞ ոչ։ Նրա աչքերի արտահայտությունից դատելով՝ լավացել էր, սակայն երբ հարցրի, չբարեհաճեց անգամ պատասխանել։ Ամեն դեպքում նա արտագրելու մտադրություն չուներ։ Ի վերջո, երբ շատ համառեցի, Բարթլբին հայտնեց, որ որոշել է երբեք չարտագրել։

― Ինչպե՞ս թե,― բացականչեցի ես,― ենթադրենք, թե աչքերդ միանգամայն լավացել են, նույնիսկ առաջվանից էլ լավ են, այդ դեպքո՞ւմ էլ չես արտագրելու։

― Ես այլևս չեմ արտագրի,― և Բարթլբին անցավ վարագույրի մյուս կողմը։

Նա այդպես էլ մնաց, ասես արձան լիներ իմ գրասենյակում։ Ավելին, եթե կարելի է ասել, նա ավելի արձանացավ։ Ի՞նչ անել։ Գրասենյակում ոչինչ չի անում, ուրեմն ինչո՞ւ պետք է մնա այնտեղ։ Բարթլբին ինձ համար պարզապես մի ջրաղացքար էր դարձել, որից ոչ մի օգուտ չկա, միայն՝ տանջանք։ Բայցևայնպես խղճում էի նրան, չնայած սա բացարձակ ճշմարտություն չէ, որովհետև նրա ներկայությունն ինձ համար գլխացավանք էր։ Եթե գոնե մի հարազատի կամ բարեկամի անուն հայտնած լիներ, ես անհապաղ կգրեի նրանց և կխնդրեի դժբախտ երիտասարդին որևէ հարար տեղ տանել։ Բայց նա կարծես միայնակ լիներ, բացարձակապես մենակ ողջ տիեզերքում, խորտակված նավի բեկոր Ատլանտյան օվկիանոսում։ Ի վերջո, գործի հետ կապված անհրաժեծտությունները հաղթեցին բոլոր նկատառումները։ Ես, որքան հնարավոր է քաղաքավարի, ասացի Բարթլբիին, որ վեց օրվա ընթացքում նա անպայման պետք է թողնի գրասենյակը՝ զգուշացնելով նրան միջոցներ ձեռնարկելու և այլ կացարան գտնելու։ Միաժամանակ առաջարկեցի իմ օգնությունը, եթե ինքը առաջինը հեռանալու քայլ կատարի։

― Եվ երբ վերջնականապես հեռանաս, Բարթլբի,― ավելացրի ես,― հոգ կտանեմ, որ այստեղից ձեռնունայն չգնաս։ Ուրեմն, հիշիր, վեց օր։

Ժամկետը լրացավ․ նայեցի վարագույրների արանքից, և ի՞նչ եք կարծում՝ Բարթլբին այնտեղ էր։ Կոճկեցի բաճկոնս և հավասարակշռություն պահպանելով՝ դանդաղ մոտեցա նրան, ձեռքս դրեցի ուսին ու ասացի․

― Ժամանակն է, դու պետք է հեռանաս։ Անչափ ցավում եմ, ահա քեզ փող։ Ուրիշ ելք չկա։

― Գերադասում եմ չգնալ,― առանց շրջվելու պատասխանեց Բարթլբին։

― Դու ՊԵՏՔ է գնաս։

Բարթլբին լուռ էր։

Այժմ ես անսահման վստահությամբ էի լցված այս մարդու ազնվության հանդեպ։ Վեց փենսանոցներն ու շիլինգները, որոնք սովորաբար անզգուշորեն գցում էի հատակին, առավոտյան իմ սեղանին էին հայտնվում։ Այնպես որ, այն, ինչ հետևեց, չի կարելի բացառիկ իրադարձություն համարել։

― Բարթլբի,― ասացի,― ես քեզ պարտք եմ տասներկու դոլար․ ահա քեզ երեսուներկու դոլար, ավելորդ քսանը քոնն է։ Վերցրո՛ւ։

Թղթադրամները մեկնեցի։ Բարթլբին անշարժ էր։

― Ուրեմն այստեղ կթողնեմ,― փողը դրեցի սեղանի վրա։ Վերցրի գլխարկս ու ձեռնափայտս և դռանը մոտենալով՝ հանգիստ շրջվեցի և ավելացրի․

― Բարթլբի, իրերդ գրասենյակից տեղափոխելուց հետո չմոռանաս կողպել դուռը․ մյուս գրագիրներն արդեն գնացել են, և խնդրում եմ, բանալին թող ուղելաթի տակ, որպեսզի առավոտյան վերցնեմ։ Այլևս իրար չենք տեսնի, ցտեսություն։ Եթե քո նոր կացարանում երբևէ օգնության կարիք ունենաս, անպայման մի նամակ ուղարկիր։ Ցտեսություն, Բարթլբի, և՝ գնաս բարով։

Նա ոչ մի բառ չասաց, այլ ավերված զանգակատան վերջին սյան պես կանգնած մնաց լքված սենյակի մեջտեղում։

Մինչ մտազբաղ քայլում էի տուն, սնափառությունս հաղթեց խղճահարությանը, սակայն անկարող էի գոռոզանալ Բարթլբիից վարպետորեն ազատվելու համար։ Ասում եմ վարպետորեն, և անկիրք մտածողին այդպես էլ կթվա։ Վարքագծիս գեղեցկությունը կատարյալ հանգստության մեջ էր։ Ոչ մի գռեհկաբանություն, ոչ մի հոխորտանք կամ դյուրաբորբոք սպառնալիք․ ես ամենևին զայրացած չքայլեցի սենյակում և չհրամայեցի Բարթլբիին հավաքելու իր փալասներն ու չքվել աչքիցս։ Ամենևին։ Առանց Բարթլբիին բացահայտորեն դուրս հրավիրելու (ինչպես ստորադրյալ հանճարը կաներ), ես ՁԵՎԱՑՐԻ, որ նա հեռանալու է, և խոսքերս հիմնավորեցի այս ենթադրությամբ։ Որքան մտածում էի վարքագծիս մասին, այնքան հմայվում էի ինձնով։ Այնուամենայնիվ, հաջորդ առավոտյան արթնանալիս սկսեցի նորից կասկածել․ ինքնագոհության ալիքն անցել էր քնի հետ։ Մարդու ամենասառը և ամենաիմաստուն ժամերը առավոտյան արթնանալուց հետո են գալիս։ Անցյալ օրվա վարքագիծս դեռևս խելոք էր թվում․․․ բայց միայն տեսականորեն։ Ինչպե՞ս կլինի գործնականում․ սա է խնդիրը։ Իսկապես գեղեցիկ գաղափար էր Բարթլբիի հեռանալու ենթադրությունը, սակայն վերջին հաշվով, ենթադրողը ես էի և ոչ թե Բարթլբին։ Բանն այն է, որ ես ԵՆԹԱԴՐԵԼ էի, թե նա կհեռանա, բայց արդյո՞ք նա ԿԳԵՐԱԴԱՍԵՐ հեռանալ։ Բարթլբին հատուկ չէր ենթադրելը, նա միայն գերադասում էր։

Նախաճաշից հետո իջա քաղաք մտքումս քննելով բոլոր հնարավոր տարբերակները։ Մի պահ մտածեցի, որ ամեն ինչ իզուր էր, և որ Բարթլբիին, ինչպես միշտ, կտեսնեմ գրասենյակում․ հաջորդ պահին պատկերացրի նրա դատարկ աթոռը․․․ Այդպես անվերջ տատանվում էի։ Բրոդվեյի և Քընալ֊Սթրիթի անկյունում մարդիկ հավաքված տաք֊տաք զրուցում էին։

― Գրազ կգամ, որ բան դուրս չի գա,― մինչ անցնում էի, ասաց նրանցից մեկը։

― Իսկ ես ասում եմ, որ բան դուրս կգա,― ասացի ես,― ընդունում եմ գրազը։

Արդեն մեքենաբար ձեռքս գրպանս էի տանում՝ իմ բաժինը դնելու համար, երբ հիշեցի, որ ընտրությունների օր է։ Լսածս բառերը ոչ մի կապ չունեին Բարթլբիի հետ, այլ վերաբերում էին քաղաքագլխի թեկնածուի հաջողությանը կամ անհաջողությանը։

Մտքերի մեջ խորասուզված՝ ինձ թվում էր, թե ողջ Բրոդվեյը կիսում է իմ հուզմունքը և ինձ հետ քննարկում նույն հարցը։ Ես առաջ անցա՝ ուրախացած, որ փողոցի իրարանցումը քողարկեց իմ վայկենական ցրվածությունը։

Ինչպես և մտադրվել էի՝ բավական վաղ հասա գրասենյակի դռանը։ Մի պահ կանգնած ականջ դրեցի։ Ոչ մի ձայն ներսից։ Հավանաբար գնացել է։ Շրջեցի բռնակը, դուռը կողպված էր։ Այո, իմ վարվելակերպն իրեն լիովին արդարացրեց։ Բարթլբին հաստատ գնացել է։ Սակայն կրկին մելամաղձություն զգացի, համարյա սկսեցի փոշմանել փայլուն հաջողությունս։ Ուղելաթի տակ բանալին էի փնտրում (չէ որ Բարթլբին պետք է թողներ այն), երբ հանկարծ ծունկս դիպավ դռանը և ներսից լսվեց մի ձայն․

― Ներս չի կարելի, ես զբաղված եմ։

Բարթլբին էր։

Ասես շանթահար լինեի, մի պահ քարացել էի այն մարդու պես, որը, ծխամորճը բերանում, տարիներ առաջ Վիրջինիայի անամպ կեսօրին սպանվեց ամառային կայծակից․ սպանվեց իր սեփական տան տաքուկ պատուհանների մոտ և այդպես էլ հենված մնաց, մինչև ինչ֊որ մեկը դիպավ նրան, և նա տապալվեց հատակին։

«Չի գնացել», ի վերջո շշնջացի ես։ Սակայն վերստին անսալով այս խորհրդավոր գրագրի հրաշագործ իշխանությանը (որից անկարող էի ազատվել, որքան էլ ջանայի), դանդաղ դուրս եկա փողոց և քայլեցի՝ նույն հարցը տալով՝ ի՞նչ անել այս տարօրինակ մարդու հետ։ Անկարող էի նրան պարզապես վռնդել․ վիրավորելով դուրս անելն անվայել բան է։ Սակայն թույլ տալ նրան տոնելու իր մեռելային հաղթանակը՝ նույնպես վեր էր իմ ուժերից։ Ուրեմն ի՞նչ անել կամ, եթե ոչինչ հնարավոր չէ անել ի՞նչ վարքագիծ կարելի է ՁԵՎԱՑՆԵԼ այս գործում։ Այո, ես ենթադրել էի, որ Բարթլբին կհեռանա, և պարտավոր էի մինչև վերջ տանել ենթադրությունս, այսինքն՝ փութով պետք է մտնեի գրասենյակ՝ անտեսելով նրա գոյությունը։ Նման քայլը դիպուկ հարված կլիներ, և հազիվ թե Բարթլբին դիմանար դրան։ Սակայն հաջորդ պահին այս նախագծի հաջողությունը կասկածելի թվաց։ Որոշեցի կրկին խոսել նրա հետ։

― Բարթլբի,― ասացի՝ դեմքի խիստ արտահայտությամբ մտնելով գրասենյակ,― ես շատ դժգոհ եմ քեզնից և վիրավորված։ Քո մասին ավելի լավ կարծիքի էի, միշտ քեզ ջենթլմեն եմ կարծել, որի համար չնչին երկընտրանքի հարցում անգամ թեթևակի ակնարկը բավական կլիներ։ Բայց ինչպես երևում է՝ խաբվել եմ։ Ինչո՞ւ,― ոգևորված ավելացրի՝ մատնացույց անելով փողը,― նույնիսկ փողին ձեռք չես տվել։

Ոչ մի պատասխան։

― Վերջապես հանգիստ թողենլո՞ւ ես ինձ,― Բարթլբիին մոտենալով՝ համարյա գոռացի ես։

― Գերադասում եմ չթողնել ձեզ,― մեղմորեն շեշտեց «չթողնել» բառը։

― Ի՞նչ իրավունք ունես այստեղ մնալու։ Ինձ վա՞րձ ես տալիս, հարկե՞րս ես վճարում, թե՞ սա քո սեփականությունն է։

Բարթլբին լուռ էր։

― Կարո՞ղ ես շարունակել գործդ։ Աչքերդ լավացե՞լ են։ Այս առավոտ մի փոքրիկ փաստաթուղթ կարտագրե՞ս։ Կօգնե՞ս մի քանի տող ստուգելու, կգնա՞ս փոստատուն։ Մի խոսքով, որևէ բան կանե՞ս, եթե մտադիր չես թողնելու գրասենյակը։

Նա լուռ հեռացավ իր ճգնարանը։

Այժմ արդեն այնքան էի զայրացել, որ այլևս անզոր էի ինձ զսպելու։ Ես և Բարթլբին մենակ էինք։ Հիշեցի դժբախտ Ադամսի և ավելի դժբախտ Քոուլթի ողբերգությունը վերջինիս գրասենյակում, երբ Ադամսի վրա բարկացած խեղճ Քոուլթն այնքան դուրս եկավ ափերից, որ անգիտակցաբար գնաց դեպի ճակատագրական քայլը, որը մարդկանց համար ավելի դատապարտելի չէ, քան այն քայլը կատարողի համար։ Նման դեպքերի մասին շատ եմ խորհել, և հաճախ ինձ թվացել է, որ նրանք բոլորովին այլ վերջաբան կունենային, եթե դեպքերը կատարվեին փողոցում կամ մասնավոր բնակարաններում։ Սակայն բոլորվին ուրիշ է գրասենյակում, շենքի վերնահարկում գտնվելու հանգամանքը, երբ շուրջը ոչ մի կենդանի շունչ չկա․ խոսքը մի փոշոտ, խղճուկ գրասենյակի մասին է, որտեղ մի կարպետ անգամ չկա, և որը դժբախտ Քուլթի զայրույթը հասցրեց գագաթնակետին։

Սակայն երբ իմ մեջ արթնացավ զայրացած Ադամն ու սկսեց ինձ գայթակղել Բարթլբիի հանդեպ՝ ես մարտնչելով գետնեցի նրան։ Ինչպե՞ս։ Պարզապես մտաբերելով աստվածային հրամանը․ «Նոր պագտամ ե տալիս ձեզ, որ սիրեք միմյանց»։ Այո, հենց սա ինձ փրկեց։ Վեհ դատողությունների կողքին բարեգործությունը հաճախ իմաստուն և շրջահայաց սկզբունք է դառնում, որպես իր տիրոջ մեծն պահապան։ Մարդիկ սպանություն են գործել՝ ելնելով խանդից, զայրույթից, ատելությունից, եսասիրությունից, հպարտությունից, սակայն երբեք լսած չկամ, որ մարդ դիվային սպանություն գործի հանուն գթասրտության։ Սովորական շահագրգռվածությունը, եթե ոչ ավելի բարձր շարժառիթ, հատկապես կենսուրախ մարդկանց կդրդի դեպի բարեգործություն և մարդասիրություն։ Համենայն դեպս, տվյալ պարագայում ես ջանում էի խեղդել իմ դյուրաբորբոք զգացմւնքները՝ բարյացակամորեն մեկնաբանելով Բարթլբիի վարքը։ Խեղճ տղա, մտածում էի, ի՞նչ վնաս կա նրանից, բացի այդ, շատ է տանջվել, ու նրա հանդեպ հարկավոր է ներողամիտ լինել։

Փորձեցի նաև անմիջապես գործի անցնել, և միաժամանակ մխիթարել հուսահատությունս։ Պատկերացրի, որ քիչ հետո (Բարթլբիին հարմար ժամին) նա իր իսկ կամքով դուրս կգա ճգնարանից և վճռական քայլերով կգնա դեպի դուռը։ Բայց ոչ։ Տասներկուսն էլ անցավ։ Հնդկահավի դեմքը փայլատակում էր, նա շուռ տվեց թանաքամանն ու սովորականի պես սկսեց աղմուկ բարձրացնել։ Աքցանը դարձավ համակ անդորր և քաղաքավարություն։ Քաղցրաբլիթն իր կեսօրյա խնձորն էր ծամում, իսկ Բարթլբին կանգնած մնաց իր լուսամուտի մոտ՝ ամենախոր անուրջներին հանձնված։ Ինչի՞ն վստահել։ Ընդունե՞լ իրողությունը։ Թողեցի ու դուրս եկա գրասենյակից՝ առանց Բարթլբիի հետ մի բառ անգամ փոխանակելու։

Անցան օրեր, որոնց ընթացքում հանգստի ժամին երբեմն թերթում էի Էդվարդսի «Կամքի մասին» և Փրիսթլիի «Անհրաժեշտության մասին» տրակտատները։ Ստեղծված պարագայում այս գրքերը բարերար ազդեցություն էին գործում։ Աստիճանաբար եկա այն համոզման, որ գրագրի կողմից ինձ պատճառած հոգսերը նախասահմանված են մշտնջենությամբ, որ Բարթլբիին ինձ հանձնել է ամենագետ նախախնամությունը, ինչ֊որ խորհրդավոր նպատակով, որը հասկանալն ինձ նման շարքային մահկանացուի համար չէ։ Բարթլբի, մտածեցի ես, մնա քո այդ վարագույրի ետևում, այլևս քեզ չեմ հալածի․ դու լուռ ու անվնաս ես, ինչպես այս հին աթոռները, կարճ ասած՝ քո ներկայությամբ ես ինձ միանգամայն առանձնացած եմ զգում։ Հիմա ես տեսնում եմ, զգում եմ․ ես թափանցում եմ իմ կյանքի նախասահմանված նպատակի մեջ։ Ես ամեն ինչից գոհ եմ։ Գուցե ուրիշների դերը կյանքում ավելի վսեմ է, սակայն իմ առաքելությունն այս աշխարհում քեզ, Բարթլբի, սենյակով ապահովելն է այնքան ժամանակ, որքան դու հարմար ես գտնում։

Հավատում եմ, որ այս իմաստուն և երջանիկ մտածելակերպը կշարունակվեր, եթե չլինեին իմ մասնագիտական բարեկամ֊այցելուների անսիրտ և անկարեկից ակնարկները։ Բայց, ինչպես հաճախ է պատահում, սահմանափակ մտքերի մշտական շփումը վերջիվերջո կործանում է գթասիրտ մարդկանց լավագույն մտադրությունները։ Չնայած, եթե խորը մտածենք՝ ոչ մի զարմանալի բան չկար այն բանում, որ գրասենյակ մտնող անձանց ցնցում էր Բարթլբիի անմեկնելի և յուրօրինակ տեսքը՝ գայթակղելով ինչ֊որ չարամիտ խոսք նետելու նրա հասցեին։ Երբեմն ինձ հետ գործ ունեցող որևէ հավատարմատար այցելում էր իմ գրասենյակը, և այնտեղ գրագրից բացի ոչ ոքի չգտնելով, փորձում էր իմ մասին նրանից տեղեկություն ստանալ։ Սակայն, առանց ուշք դարձնելու նրա պարապ խոսակցությանը, Բարթլբին անշարժ կանգնած կմնար սենյակի մեջտեղում։ Այսպես, գրագրին այդ դիրքում որոշ ժամանակ զննելուց հետո հավատարմատարը շվարած կհեռանար։ Բացի այդ, երբ քննարկում էր ընթանում, և սենյակը լի էր իրավաբաններով ու վկաներով, ամենաեռուն պահին իրավաբան պարոններից մեկը, Բարթլբիի անզբաղությունը նկատելով, կխդրեր նրան վազել դեպի իր (իրավաբան պարոնի) մոտակա գրասենյակը և ինչ֊որ փաստաթուղթ բերել։ Այստեղ Բարթլբին հանգիստ կմերժեր և կմնար նույնքան անգործ ու պարապ։ Այնժամ իրավաբանը չռված աչքերով կնայեր նրան, հետո՝ ինձ։ Ի՞նչ կարող էի ասել։ Ի վերջո ես զգացի, որ իմ մասնագիտական շրջանի ծանոնթերի մեջ գրագրիս մասին զարմանաքի շշունջ էր պտտվում։ Սա անչափ անհանգստացնում էր ինձ։ Հետո ինձ սկսեցին սարսափեցնել այսպիսի մտքեր․ Բարթլբին ամենայն հավանականությամբ երկարակյաց է, նա երբեք դուրս չի գա իմ գրասենյակից, չի ընդունի իմ հեղինակությունը, կմոլորեցնի այցելուներիս, կխայտառակի մասնագիտական համբավս, ստվեր կգցի գրասենյակիս վրա․ անխոնջ կերպով խնայողություններ կանի (քանզի օրական հինգ սենթից ավելի չէր ծախսում), վերջիվերջո, միգուցե ինձնից էլ երկար ապրի՝ մշտական բնակության իրավունքով տիրանալով գրասենյակիս։ Այս մռայլ կանխատեսումներն օրեցօր բազմանում էին, իսկ բարեկամներս անգութ ակնարկներով էին խոսում սենյակիս տեսիլքի մասին։ Սկսեցի միտքս փոխել։ Որոշեցի հավաքել բոլոր կարողություններս և հավիտյանս ազատվել այդ անտանելի ղձավանձից։

Բայց նախքան այս նպատակին ծառայող որևէ բարդ ծրագիր մշակելը, ես պարզապես Բարթլբիին ընձեռնեցի գրասենյակը մշտապես թողնելու իրավունքը։ Հանգիստ ու լուրջ առաջարկեցի նրան ուշի֊ուշով, խոհեմաբար մտածել այդ մասին։ Սակայն, երեք օր մտորելուց հետո, նա ինձ տեղեկացրեց, որ իր նախնական վճիռը մնում է նույնը, այն է՝ նա տակավաին գերադասում է բնակվել ինձ հետ։

Ի՞նչ անել, հարցնում էի ինքս ինձ, մինչև վերջ կոճկելով բաճկոնս։ Ի՞նչ անել։ Ինչպե՞ս վարվել։ Ի՞նչ է ասում խիղճն այս մարդու, ավելի ճիշտ՝ ուրվականի մասին։ Նրանից ազատվել պետք է, հեռանալ՝ նա պարտավոր է։ Բայց ինչպե՞ս։ Հո չի կարելի բռնել այս թշվառ, գունատ մահկանացուին, այս անօգնական արարածին ու դռնից դուրս շպրտել։ Արդյոք ինքս ինձ չե՞մ վարկաբեկի նման դաժանության համար։ Ոչ, չեմ կարող, ուղղակի չեմ կարող։ Ես ավելի շուտ կթողնեմ, որ նա ապրի ու մեռնի այստեղ, և հետո նրա մնացորդները պատի մեջ կշարեմ։ Ուրեմն՝ ի՞նչ անել։ Որքան էլ որ հորդորես, Բարթլբին մազաչափ անգամ տեղից չի շարժվի։ Կաշառքը նա թողնում է իմ սեղանի վրա, ծծանի տակ․ մի խոսքով՝ նա գերադասում է պոկ չգալ։

Ուրեմն ինչ֊որ խիստ ու անսովոր քայլ պետք է կատարել։ Բայց ի՞նչ։ Հո չի կարելի ոստիկանի ճանկը գցել և բանտ նստեցնել այս դժգույն ու անմեղ արարածին։ Եվ ի՞նչ պատրվակով դիմել նման քայլի, որ նա թափառաշրջի՞կ է։ Բայց արդյո՞ք թափառաշրջիկ է։ Բարթլբին՝ շրջմոլիկ, որ հրաժարվում է տեղից շարժվե՞լ։ Որովհետև նա ՉԻ ԿԱՄԵՆՈՒՄ շրջմոլիկ լինել, մարդ ակամա ուզում է նրան ՀԱՄԱՐԵԼ շրջմոլիկ։ Անհեթեթությո՜ւն։ Հենման ոչ մի տեսնալի կետ․ ահա Բարթլբին նստած է իր տեղում։ Բայց կրկին սխալվում եմ․ նա ՈՒՆԻ հենման կետ, և դա միակ, անվերապահ ապացույցն է նրա իրավունքի։ Ուրեմն ուրիշ միջոց չկա։ Քանի որ նա չի հեռանա ինձնից, ես ինքս կհեռանամ։ Կփոխեմ գրասենյակս, կտեղափոխվեմ ուր պատահի և շատ քաղաքավարի կնշեմ, որ եթե նրան գտնեմ իմ նոր գրասենյակում, ապա նրա դեմ դատ կհարուցեմ որպես սովորական օրինազանցի։

Ինչպես և որոշել էի, հաջորդ օրը այսպես դիմեցի նրան․

― Այս գրասենյակը Սիթի֊Հոլից շատ է հեռու, օդն այստեղ անառողջ է։ Մի խոսքով, ես մտադիր եմ հաջորդ շաբաթ տեղափոխվելու, և այլևս քո ծառայության կարիքը չկա։ Ես քե հիմա եմ ասում, որպեսզի աշխատանքի մեկ ուրիշ վայր գտնես։

Բարթլբին չպատասխանեց։ Ոչինչ չխոսվեց այլևս։

Նշանակված օրը սայլեր և մարդիկ բերել տվեցի, և քանի որ գրասենյակում կահկարասի քիչ կար, գործը մի ժամում ավարտվեց։ Այդ ընթացքում գրագիրը կանգնած մնաց վարագույրի ետևում, մինչև որ այն նույնպես հանվեց, և Բարթլբին անշարժ մնաց դատարկ սենյակում։ Շեմից մի պահ նայեցի նրան և հոգուս խորքում սկսեցի կշտամբել ինքս ինձ։ Մոտեցա Բարթլբիին՝ ձեռքս գրպանումս և․․․ և սարսափելի ընկճված։

― Ցտեսություն, Բարթլբի, ես գնում եմ․․․ ցտեսություն, և Աստված քեզ հետ։ Վերցրու սա։

Ես ինչ֊որ բան խցկեցի նրա ձեռքը, բայց այն ընկավ հատակին, իսկ հետո, որքան էլ տարօրինակ թվա, հազիվ հեռացա նրանից՝ գրագրից, որից երկար ժամանակ փորձում էի գլուխս ազատել։

Նոր թաղամասում հաստատվելով և առաջին օրերը դուռը կողպած պահելով՝ ես ցնցվում էի միջանցքի յուրաքանչյուր ոտնաձայնից։ Երբ կարճատև բացակայությունից հետո վերադառնում էի գրասենյակ, մի պահ կանգ էի առնում շեմին, ականջ դնում, հետո նոր հանում բանալին։ Բայց իզուր էի վախենում։ Բարթլբիի շունչն անգամ չկար։

Երբ ամեն ինչ, կարծես, բարեհաջող էր ընթանում, անհանգիստ մի անծանոթ հայտնվեց ու հարցրեց, թե արդյոք ես եմ այն անձնավորությունը, որը վերջերս զբաղեցրել է Ուոլ֊Սթրիթի այսինչ համարի տունը։

Վատ կանխազգացումով՝ ասացի, որ ես եմ։

― Ուրեմն, սը՛ր,― ասաց անծանոթը, որն, ինչպես պարզվես, իրավաբան էր,― դուք պատասխանատու եք այն մարդու համար, որին թողել եք այնտեղ։ Նա հրաժարվում է որևէ փաստաթուղթ արտագրել, ոչինչ չի անում։ Ասում է՝ «գերադասում եմ չանել» և ոչ էլ հեռանում է գրասենյակից։

― Ցավում եմ, սը՛ր,― ձևացյալ հանդարտությամբ, բայց ներքին սարսուռով ասացի ես,― սակայն այն մարդը, որի մասին խոսում եք, ոչ մի կապ չունի ինձ հետ։ Նա ո՛չ իմ ազգականն է, ո՛չ էլ աշակերտը, այնպես որ ես չեմ կարող նրա համար պատասխանատու լինել։

― Աստծու սիրուն, ո՞վ է նա։

― Հաստատ չեմ կարող ասել։ Ես նրա մասին ոչինչ չգիտեմ։ Նա իմ գրագիրն էր, սակայն վերջին ժամանակներս ոչինչ չէր անում։

― Ուրեմն ես ինքս կլուծեմ հարցը։ Ցտեսություն, սը՛ր։

Վե՛րջ, մտածեցի ես, երբ հաջորդ շաբաթ ևս ոչ մի լուր չստացա։ Բայց մի օր, գրասենյակ գնալիս, դռան մոտ տեսա ջղային ու հուզված մարդկանց, ովքեր ինձ էին սպասում։

― Ահա եկավ․․․ նա՛ է,― բացականչեց առջևի կանգնածը․ նա վերջերս ինձ այցելած իրավաբանն էր։

― Դուք, սը՛ր, պարտավոր եք անմիջապես տանել նրան,― գոռաց խմբի ամենագերը, որ Ուոլ֊Սթրիթի ․․․ համարի տան տերն էր։― Այս պարոնները՝ իմ վարձակալները, այլևս չեն համբերում։ Միսթր Բ․․ը,― նա մատնացույց արեց իրավաբանին,― նրան դուրս է արել, իսկ նա ուրվականի պես չի հեռանում․ ցերեկը նստում է աստիճանների բազրիքին, գիշերը քնում է մուտքի մոտ։ Բոլորն անհանգստանում են․ հաճախորդները խուսափում են գրասենյակից, մնում է, որ ամբոխ հավաքվի։ Դուք պետք է ինչ֊որ բան անեք, այն էլ՝ անհապաղ։

Այս հղեղից շվարած՝ ես ընկրկեցի և մեծ հաճույքով կփակվեի իմ նոր գրասենյակում։ Իզուր էի պնդում, թե Բարթլբին ինձ հետ ոչ մի կապ չունի կամ այնքան կապ ունի, որքան ներկաներից յուրաքանչյուրի հետ։ Իզո՜ւր։ Չէ որ վերջին անգամ ես էի նրա հետ գործ ունեցել, և հիմա մարդիկ ինձնից հաշիվ էին պահանջում։ Վախենալով, որ իմ դեմ կարող են գործ հարուցել (ինչպես ներկաներից մեկն աղոտ կերպով սպառնաց), ես մտովի քննարկեցի հարցը և ի վերջո ասացի, որ եթե իրավաբանն իր գրասենյակում թույլ տա գրագրի հետ առանձին խոսել, ապա հենց նույն օրը ամեն ինչ կանեմ նրան ազատելու այդ տհաճ անձնավորությունից։

Վերադարձանք իմ հին գրասենյակը։ Բարթլբին լուռ նստած էր աստիճանների բազրիքին։

― Բարթլբի, ի՞նչ ես անում այստեղ։

― Նստած եմ բազրիքին,― հանգիստ պատասխանեց նա։

Ես նրան հրավիրեցի իրավաբանի սենյակը, վերջինս մեզ մենակ թողեց։

― Բարթլբի,― ասացի ես,― գիտակցո՞ւմ ես, որ ինձ նեղություն ես պատճառում, գրասենյակն այլևս մերը չէ, իսկ դու համառորեն դուրս չես գալիս։

Ոչ մի պատասխան։

― Հիմա երկու բան կարող է պատահել․ կամ դու պիտի ինչ֊որ բան անես, կամ քեզ հետ ինչ֊որ բան կանեն։ Հիմա ի՞նչ գործ կուզենայիր անել։ Կուզենայի՞ր որևէ մեկի գրագիրը լինել։

― Ոչ, ես գերադասում եմ այստեղ մնալ։

― Ուզո՞ւմ ես կտորեղենի խանութում գործակատար աշխատել։

― Դա գործ չէ, այլ՝ բանտարկություն։ Ոչ, գործակատար աշխատել չեմ ուզում, չնայած ես բծախնդիր չեմ։

― Բանտարկությո՜ւն,― բացականչեցի ես,― դու ի՛նքդ ես քեզ բանտարկել։

― Ես գերադասում եմ գործակատար չաշխատել,― կրկնեց Բարթլբին, ասես, մեկընդմիշտ փակելով այդ հարցը։

― Բուֆետապանի գործը հարմա՞ր է։ Այդ գործի համար պարտադիր չէ սուր տեսողություն ունենալ։

― Ոչ, հարմար չէ, չնայած, կրկնում եմ, ես բծախնդիր չեմ։

Նրա հազվագյուտ շատախոսությունը ոգևորեց ինձ։ Ես կրկին դարձա խնամատարությանը։

― Լավ։ Ուզո՞ւմ ես ճանապարհորդել երկրով և վաճառականների համար պատվերներ հավաքել։ Սա բարերար ներգործություն կունենա քո առողջության վրա։

― Ոչ, ուրիշ բան կգերադասեի։

― Ուզո՞ւմ ես Եվրոպա մեկնել որպես առևտրական ընկերության անդամ, որևէ երիտասարդ պարոնի կզբաղեցնես զրույցով։ Հարմա՞ր է։

― Ամենևին։ Չեմ կարծում, թե դա լուրջ գործ է։ Ես նստակյաց գործ կուզենայի։ Բայց բծախնդիր չեմ։

― Նստակյաց գործ ես ուզում՝ կունենաս,― համբերությունս կորցնելուց գոռացի ես, և առաջին անգամ մեր հարաբերություններում կորցրի ինքնատիրապետումս։― Եթե հենց այսօր չհեռանաս այս գրասենյակից, ես ինձ պարտավորված կզգամ․․․ ո՛չ, ես պարտավոր եմ․․․ ինքս հեռանալ։

Այսպես անիմաստ կերպով եզրափակեցի․ ի՞նչ սպառնալիքով կարելի էր նրա անհողդողդությունը վերածել պատրաստակամության։ Բոլոր հետագա ջանքերից հուսահատված՝ ես փութով դուրս էի գաիս, երբ գլխումս մի նոր միտք ծագեց, չնայած առաջ էլ մտածել էի այդ մասին։

― Բարթլբի,― ասացի ես վերին աստիճանի քաղաքավարի, որ հնարավոր էր նման հանգամանքներում,― տուն կգա՞ս ինձ հետ, ոչ թե գրասենյակ, այլ՝ իմ բնակարանը։ Կմնաս այնտեղ, մինչև մի հարմար գործ գտնենք։ Գնա՛նք՝, հենց հիմա։

― Ո՛չ, առայժմ ես գերադասում եմ այստեղ մնալ։

Այլևս ոչնչ չասացի։ Խույս տալով բոլորից՝ փութով դուրս նետվեցի շենքից, Ուոլ֊Սթրիթից վազեցի մինչև Բրոդվեյ և ինձ գցելով առաջին հանդիպած հանրակառքը՝ ազատվեցի հետապնդումից։ Քիչ անց, երբ հանդարտվեցի, պարզորոշ կերպով սկսեցի գիտակցել, որ արել եմ հնարավոր ամեն բան՝ թե՛ տանտիրոջն ու վարձակալներին և թե՛ իմ ցանկությունն ու պարտականության զգացումը բավարարելու, ինչպես նաև Բարթլբիին օգնելու և նրան հալածանքից պաշտպանելու համար։ Այժմ ես ջանում էի լինել ամբողջոովին անհոգ ու անվրդով, որի համար իմ խիղճն արդարացնում էր ինձ, չնայած, իհարկե, այնքան էլ չէր հաջողվում։ Այնպես էի վախենում գազազած տանտիրոջն ու նրա հուզված կենվորներին կրկին հանդիպելուց, որ ամբողջ գործը մի քանի օրով Աքցանին հանձնելով, նստեցի իմ կառքը, քաղաքից դուրս եկա արվարձան, անցա Ջերսի Սիթին ու Հոբոքենը և սկսեցի գաղտնի այցելություններ կատարել Մանհեթենվիլում և Ասթորիայում։ Իրականում որոշ ժամանակ կառքի մեջ էի ապրում։

Երբ գրասենյակ վերադարձա, գրասեղանիս վրա տանտիրոջից երկտող էր դրված։ Դողացող ձեռքերով բացեցի այն և տեղեկացա, որ տողերի հեղինակը ոստիկանություն է կանչել և Բարթլբիին՝ որպես շրջմոլիկի, տարել են «Գերեզմանոց» բանտը։ Ավելին, քանի որ բոլորից շատ ես եմ նրան ճանաչում, նա՝ տանտերը, ցանկանում է, որ ներկայանամ բանտ և համապատասխանաբար շարադրեմ փաստերը։ Դեպքերի նման ընթացքը հակասական ներգործություն ունեցավ․ սկզբում ես խիստ զայրացա, սակայն վերջում նույնիսկ հավանություն տվեցի կատարվածին։ Տանտիրոջ եռանդուն ու ամփոփ խառնվածքը ստիպել էր անել այն, ինչ ես երբեք չէի կարողանա անել։ Այդուհանդերձ, որպես վերջին միջոց, սա միակ քայլն էր նման պարագայում։

Ինչպես հետագայում իմացա, երբ Բարթլբիին հայտնել են, որ նրան բանտ են տանում, խեղճ գրագիրն ամենևին չի դիմադրել, այլ լուռ ու հանգիստ հնազանդվել է։ Կարեկցող ու հետաքրքրասեր մարդկանց խումբը միացել է Բարթլբիին և նրան տանող ոստիկանների խմբին, և անձամբ շքախումբն անցել է աղմկոտ, շոգ ու զվարթ փողոցներով։

Երկտողն ստանալու նույն օրը գնացի բանտ կամ ավելի ստույգ՝ Արդարադատության պալատ։ Համապատասխան մարդուն փնտրելով՝ հայտնեցի այցելությանս նպատակը և տեղեկացա, որ իմ նկարագրած անձը ներսում է։ Այդժամ պաշտոնյային սկսեցի հավատացնել, որ Բարթլբին միանգամայն ազնիվ մարդ է, որն արժանի է կարեկցանքի, չնայած շատ տարօրինակություններ ունի։ Ամեն ինչ պատմեցի և եզրափակեցի՝ առաջարկելով հնարավորին չափ ներողամիտ գտնվել նրա հանդեպ, մինչև որ մի բան արվի, չնայած ինքս էլ չգիտեի, թե ինչ կարելի է անել։ Ամեն դեպքում, եթե ուրիշ ոչինչ չվճռվի, աղքատանոցը պետք է որ ընդունի Բարթլբիին։ Հետո ես տեսակցություն խնդրեցի։

Քանի որ Բարթլբին անվնաս էր, նրան խիստ հսկողության տակ չէին առել, այլ թույլատրել էին ազատ շրջել բանտում, հատկապես՝ կանաչապատ բակում։ Այնտեղ էլ գտա նրան, մեն֊մենակ կանգնած, դեքով դեպի պատը, մինչև շուրջբոլորը, բանտի անձուկ պատուհաններից նրան էին նայում մարդասպանների և գողերի աչքերը։

― Բարթլբի։

― Ճանաչեցի ձեզ,― առանց շրջվելու ասաց նա։― Ձեզ հետ խոսելու ոչինչ չունեմ։

― Ես չեմ բերել քեզ այստեղ, Բարթլբի,― նրա կասկածանեն ինձ ցավ էր պատճառում։― Բացի այդ, քեզ համար սա այնքան էլ զազրելի վայր չէ։ Ամենևին վիրավորական չէ, որ դու այստեղ ես։ Շուրջդ նայիր, ի՞նչ մի վատ տեղ է՝ երկինք, կանաչապատ բակ․․․

― Ես շատ լավ գիտեմ, թե որտեղ եմ գտնվում,― պատասխանեց նա և այլևս չխոսեց։

Թողեցի նրան կաում ու մտա միջանցք, որտեղ ինձ կանգնեցրեց մի հաղթամարմին, գոգնոցավոր տղամարդ և մատնացույց անելով բակը՝ հարցրեց․

― Քո ընկե՞րն է։

― Այո։

― Որոշել է սովից մեռնե՞լ։ Եթե որոշել է, թող շարունակի բանտի աղքատիկ կերակուրն ուտել, էդքան բան։

― Ո՞վ եք դուք,― հարցրի ես շփոթված, առաջին անգամ էին ինձ նման վայրում դիմում նման ոչ պաշտոնական ձևով։

― Ես ճաշարանատերն եմ։ Էստեղի լավ պարոններն ինձ փող են տալիս, որպեսզի իրենց համար դրսից լավ սնունդ բերեմ։

― Ահա թե ինչ,― ասացի ես՝ դառնալով բանտապանին։

Վերջինս գլխով արեց։

― Բարի,― ասացի՝ ճաշարանատիրոջը մի քանի արծաթե մետաղադրամ տալով։― Խնդրում եմ հոգատար եղեք իմ ընկերոջ հանդեպ․ նրա համար ամենալավ սնունդը բերեք։ Եվ խնդրում եմ նրա հետվարվեք հնարավորին չափ քաղաքավարի։

― Ծանոթացրեք մեզ,― ասաց ճաշարանատերը․ նա այլևս չէր համբերում ցուցադրելու իր բարեկրթվածությունը։

Մտածելով, որ սա գրագրին օգուտ կլինի, համաձայնեցի․ հարցրի ճաշարանատիրոջ անունն ու նրա հետ մոտեցա Բարթլբիին։

― Բարթլբի, սա իմ բարեկամն է, նա միշտ կօգնի քեզ։

― Ձեր խոնարհ ծառան, սը՛ր, ձեր խոնարհ ծառան,― խոնարհվելով ասաց ճաշարանատերը։― Հուսով եմ, որ ձեզ համար այստեղ հաճելի է, սը՛ր, հիանալի բակ․․․ զով սենյակներ․․․ Հուսով եմ, որոշ ժամանակ կապրեք այստեղ․․․ հաճելի տեղ է։ Ի՞նչ կուզենայիք այսօր ճաշի համար։

― Գերադասում եմ այսօր չճաշել,― շուռ գալով ասաց Բարթլբին։― Վնասակար կլինի ինձ, ես սովոր չեմ ճաշերի։

Եվ Բարթլբին դանդաղ հեռացավ մեզնից դեպի բակի մյուս ծայրը ու կանգնեց պատի դիմաց։

― Ո՞նց թե,― շվարած ինձ դիմեց ճաշարանատերը։― Հո ցնդա՞ծ չէ։

― Կարծում եմ, մի քիչ խանգարվել է,― տխուր ասացի ես։

― Խանգարվե՞լ է, հա՞։ Ա՛յ քեզ բան։ Ես էլ կարծում էի, թե քո ընկերը դրամի զեղծարար է․ դրանք միշտ գունատ են ու մի տեսակ քաղաքավարի։ Խղճում եմ դրանց․ շատ եմ խղճում, սը՛ր։ Մոնրո Էդվարդսին գիտեի՞ք,― հոգնած հարցրեց նա, ապա կարճատև դադարից հետո ձեռքերը խղճմտանքով դրեց ուսիս և հառաչեց․― թոքախտից մեռավ, Սինգ֊Սինգում։ Ճանաչո՞ւմ էիք Մոնրոյին։

― Ոչ, ես զեղծարար ծանոթներ չունեմ։ Ես շտապում եմ։ Լավ նայեք բարեկամիս։ Չեք տուժի Ես ձեզ նորից կտեսնեմ։

Մի քանի օր հետո կրկին թույլտվություն ստացա այցելելու բանտ, միջանցքներում Բարթլբիին որոնեցի, բայց չգտա։

― Քիչ առաջ իր խցից դուրս եկավ,― ասաց բանտապաններից մեկը,― երևի բակում լինի։

Գնացի այդ ուղղությամբ։

― Այն լռակյաց մարդո՞ւն եք փնտրում,― հարցրեց իմ կողքով անցնող մեկ ուրիշ բանտապան։― Այնտեղ քնած է, բակում։ Քսան րոպե առաջ պառկեց։

Բակը բացարձակապես խաղաղ է։ Սովորական բանտարկյալներն այնտեղ մուտք չունեին։ Շրջապատող, զարմանալիորեն հաստ պատերը բոլոր ձայները խլացնում էին։ Քարաշինության եգիպտական ոճը ճնշում էր ինձ իր մռայլությամբ, սակայն ոտքերի տակ փափուկ խոտ էր աճած։ Հավերժական բուրգերի ոգին ասես չքվել էր ինչ֊որ կախարդանքով, ճեղքերի միջով կամ սերմնահատիկ գցող թռչունների հետ․․․

Տեսա հյուծված Բարթլբիին, պատի տակ կծկված, ծնկները կրծքին սեղմած, կողքի պակած և գլուխը դրած սառը քարին։ Սակայն ոչ մի շարժում։

Ես կանգ առա, հետո մոտեցա նրան, կռացա և տեսա, որ նրա մշուշոտ աչքերը բաց են, այլապես նա խորը քնած էր թվում։ Հպվեցի նրան, շոշափեցի ձեռքը, և ամբողջ մարմնովս այրող սարսուռ անցավ։

Հանկարծ հայտնվեց ճաշարանատիրոջ կլոր դեմքը։

― Նրա ճաշը պատրաստ է։ Այսօ՞ր էլ չի ճաշելու, թե՞ օդով է սնվում։

― Օդով է սնվում,― ասացի՝ փակելով Բարթլբիի աչքերը։

― Քնա՞ծ է։

― Թագավորների ու երկրի խորհրդականների հետ,― մրմնջացի ես։

Երևի այլևս կարիք չկա շարունակելու այս պատմությունը։ Երևակայությունը պատրաստակամորեն կմեկնի տարաբախտ Բարթլբիին հողին հանձնելու աղքատիկ ծեսը Բայց և այնպես, նախքան ընթերցողից բաժանվելը, թող ինձ թույլ տրվի ասելու, որ եթե այս պատմությունը հուզեց նրան, հետաքրքրություն արթնացրեց Բարթլբիի ով լինելու կամ նրա նախկին կյանքի և ապրելակերպի վերաբերյալ, ապա միան կարող եմ պատասխանել, որ ես ինքս լիովին կիսում եմ այդ հետաքրքրասիրությունը, չնայած անզոր եմ այն բավարարաելու։ Չգիտեմ, հարմա՞ր է արդյոք այստեղ հրապարակել մի փոքրիկ ասեկոսե, որն ականջիս հասավ գրագրի մահից մի քանի ամիս հետո։ Թե որքանով էր այն հավաստի՝ այդպես էլ չկարողացա հաստատել․ այնպես որ իրականությունը չեմ երաշխավորում։ Սակայն, քանի որ այդ խոսքուզրույցը, որքան էլ տխուր լինի, անչափ հետաքրքրում է ինձ, ուրիշներին ևս կարող է հետաքրքրել։ Հակիրճ ներկայացնեմ այն․ Բարթլբին աշխատելիս է եղել Վաշինգտոնի «Չստացված նամակներ» գրասենյակում՝ որպես ստորադրյալ գրավար, և ղեկավարության փոփոխության պատճառով հանկարծակի զրկվել է իր աշխատանքից։ Ես չեմ կարող նկարագրել իմ հուզմունքը։ Չստացված նամակներ։ Այդ բառերը հնչում են չստացված կյանքների պես։ Պատկերացրեք մեկին, որն իր խառնվածքով ու ճակատագրով հակված է դալուկ հուսահատությանը։ Ի՞նչ աշխատանք կարող է ավելի խորացնել նրա վիշտը, քան չստացված նամակները կրակին հանձնելը։ քանզի այդ նամակները հավաքվում են և տարվա վերջին հանձնվում կրակին։ Երբեմն ծալած թղթերի միջից գունատ գործակատարը մատանի է գտնում (իսկ այն մատը, որի համար նախատեսված է եղել մատանին, գուցե արդեն հող է դարձել) կամ գտնում է որպես ողորմածություն ուղարկված թղթադրամ՝ մեկին, որն զգում էր դրա կարիքը, սակայն հիմա ո՛չ ուտում է, ո՛չ սովի մատնվում, թողություն նրանց, ովքեր հուսահատության մեջ մեռան, հույս նրանց, ովքեր մեռան անհույս, բարի լուրեր՝ նրանց, ովքեր մեռան՝ խեղդվելով անամոք դժբախտությունից․․․ Կյանքի հանձարարությամբ ուղարկված՝ այս նամակները դեպի մահ են փութում։

Ախ, Բարթլբի։ Ախ, մարդկային ցեղ։