Լուսնաքար
հեղինակ՝ Ուիլկի Քոլինզ |
|
Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում |
Բովանդակություն
Սերինգապատամի գրոհը. 1799
(Նամակ տոհմական արխիվից)
I
Այս տողերը դրում եմ Հնդկաստանից՝ Անգլիայում ապրող իմ ազգականներին, որպեսզի բացատրեմ, թե ինչու ես չուզեցի բարեկամաբար սեղմել իմ զարմիկ Ջոն Հեռնկաստլի ձեոքը։ Այդ հարցի նկատմամբ իմ լռությունը սխալ են մեկնաբանել մեր գերդաստանի անդամները, որոնց բարի կարծիքից չեմ ուզում զրկվել։ Խնդրում եմ, որ նրանք եզրակացություններ չանեն այնքան ժամանակ, քանի դեռ չեն կարդացել իմ պատմածը։ Ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ ստույգ ու բացարձակ ճշմարտությունը կգրեմ։
Իմ զարմիկի և իմ միջև թաքնված անհամաձայնություն առաջացավ այն մեծ իրադարձության ժամանակ, որին երկուսս էլ մասնակցում էինք,— 1799 թվականի մայիսի 4-ին գեներալ Բերդի հրամանատարությամբ Սերինգապատամի վրա գրոհելիս։
Որպեսի, հանգամանքները լրիվ հասկանալի լինեն, ես պետք է դիմեմ պաշարմանը նախորդած շրջանին և Սերինգապատամի պալատում պահվող թանկարժեք քարերի ու ոսկու կույտերի մասին մեր ճամբարում պտտվող պատմություններին։
II
Ամենաանհավատալի պատմություններից մեկը վերաբերում է դեղին ալմաստին, մի իր, որն այնքան հայտնի է Հնդկաստանի տարեգրություններում։
Ավանդություններից հնագույնն ասում է, որ այդ քարը զարդարել է Լուսնի հնդկական չորսձեռնանի աստծու ճակատը։ Մասամբ իր առանձնահատուկ գույնի շնորհիվ, մասամբ էլ այն ավանդազրույցի շնորհիվ, թե այդ քարն, իբր, ենթարկվում է իր զարդարած աստվածության ազդեցությանը և նրա փայլն ավելանում ու պակասում է լուսնի լրման ու նվազման հետ մեկտեղ, նա ստացել է այն անունը, որով մինչև հիմա էլ հայտնի է Հնդկաստանում՝ Լուսնաքար։ Լսել եմ, որ նման սնահավատություն ժամանակին եղել է և՛ հին Հունաստանում, և՛ Հռոմում, սակայն դա վերաբերել է ոչ թե աստվածությանը նվիրված ալմաստին (ինչպես Հնդկաստանում), այլ ցածր կարգի կիսաթափանցիկ մի քարի, որը ենթակա է լուսնի ազդեցությանը և ճիշտ նույն ձևով էլ նրանից ստացել է իր անունը, որով և այն մինչև օրս հայտնի է մեր ժամանակի հանքաբաններին։
Դեղին ալմաստի արկածներն սկսվում են մեր թվարկության տասնմեկերորդ հարյուրամյակից։
Այդ ժամանակաշրջանում մահմեդական նվաճող Մահմուգ Ղազնևին խուժեց Հնդկաստան, տիրեց Սոմնաթ սրբազան քաղաքին ու բռնագրավեց այն նշանավոր տաճարի գանձերը, որը մի քանի հարյուրամյակ հրապուրել էր հնդիկ ուխտագնացներին և համարվել Արևելքի հրաշք։
Այդ տաճարում երկրպագվող բոլոր աստվածություններից միայն Լուսնի աստվածը խուսափեց մահմեդական հաղթողների ագահությունից։ Ճակատին դեղին ալմաստ ունեցող չպղծված կուռքը, երեք բրահմանների պահպանությամբ, վերցվեց ու փոխադրվեց Հնդկաստանի՝ իր նշանակությամբ երկրորդ սրբազան քաղաքը՝ Բենարես։
Այնտեղ, նոր մեհյանում՝ թանկագին քարերով զարդարված ապարանքում, ոսկե սյուների վրա հանգչող կամարների տակ տեղավորվեց Լուսնի աստվածը, որը նորից դարձավ պաշտամունքի առարկա։ Այն գիշեր, երբ մեհյանի կառուցումն ավարտվեց, Վիշնու հիմնարկիչը երազում երևաց երեք բրահմաններին։ Նա իր շունչը ներշնչեց, կուռքի ճակատը գարդարող ալմաստին, և բրահմանները ծնկի իջան նրա առաջ ու երեսները ծածկեցին հագուստով։ Վիշնուն հրամայեց, որպեսզի երեք քուրմերը Լուսնաքարը պահպանեն օր ու գիշեր, մինչև աշխարհի վերջը։ Բրահմանները խոնարհվեցին աստվածային կամքի առաջ։ Վիշնուն դժբախտություն գուշակեց այն հանդուգն արարածի համար, ով կհամարձակվի տիրել սրբազան քարին, և նրա բոլոր սերունդների համար, որոնց կանցնի քարը նրանից հետո։ Բրահմանները կարգադրեցին այդ գուշակությունը ոսկե տառերով գրել տաճարի դռների վրա։
Անցնում էին դարեր՝ դարերի ետևից, և երեք բրահմանների հաջորդները սերնդե-սերունդ օր ու գիշեր պահպանում էին թանկարժեք Լուսնաքարը։ Անցնում էին դարերն իրար ետևից, մինչև որ մեր թվարկության տասնութերորդ դարի սկզբում գահ բարձրացավ Աուրանգղերը՝ Մեծ Մողոլների դինաստիայից։ Նրա հրամանով Բրահմային երկրպագողների տաճարները վերստին մատնվեցին կողոպուտի ու քայքայման, չորսձեռնանի աստծու մեհյանը պղծվեց սուրբ կենդանիների սպանությամբ, կուռքերը ջարդուփշուր արվեցին, իսկ Լուսնաքարը հափշտակեց Աուրանգզեբի զորահրամանատարներից մեկը։
Ի վիճակի չլինելով ուժով վերադարձնելու իրենց կորցրած գանձը՝ երեք պահապան քրմերը, զգեստափոխված, հետևում էին նրան։ Մի սերնդին փոխարինում էր մյուսը, սրբապղծություն կատարած զինվորը մեռավ ահավոր մահով. Լուսնաքարը, իր հետ անեծք բերելով, մի ապօրինի տիրոջից անցնում էր մյուսին, և, չնայած բոլոր պատահականություններին ու փոփոխություններին, երեք պահապան քրմերի հաջորդները շարունակում էին հետևել իրենց գանձին, սպասելով այն օրվան, երբ Վիշնու հիմնարկիչի կամքը իրենց կվերադարձնի սրբազան քարը։ Այդպես շարունակվեց մինչև տասնութերորդ դարի վերջին թվականը։ Ալմաստն անցավ Սերինգապատամի սուլթան Տիպպուի տնօրինության տակ, որը այդ քարը որպես զարդ զետեղեց իր դաշույնի կոթի վրա և պահեց իր զինապաշտի ամենաթանկ գանձերի մեջ։ նույնիսկ այդ ժամանակ (հենց սուլթանի պալատում) երեք պահապան քրմերը շարունակում էին գաղտնի պահպանել ալմաստը։ Տիպպուի շքախմբի մեջ կային երեք օտարերկրացիներ, որոնք իրենց տիրակալի վստահությանն էին արժանացել մահմեդական հավատ ընդունելով (գուցե՝ առերես), ըստ լուրերի՝ հենց դրանք էլ զգեստափոխված քրմերն էին։
III
Այսպես էին մեր ճամբարում Լուսնաքարի ֆանտաստիկ պատմությունն անում։ Դա լուրջ տպավորություն չէր թողել մեզնից ոչ մեկի վրա, բացի իմ զարմիկից. հրաշալիքի նկատմամբ սերը նրան ստիպել էր հավատալ այդ առասելելին։ Սերինգապատամի վրա գրոհելուց առաջ, գիշերը նա շատ անմիտ ձևով նեղացավ ինձնից ու մյուսներից այն բանի համար, որ մենք հեքիաթ էինք համարել այդ պատմությունը։ Մի շատ հիմար վեճ ծագեց, և թշվառական Հեռնկաստլը էլ չհամբերեց։ Իրեն հատուկ պարծենկոտությամբ հայտարարեց, որ եթե անգլիական բանակը գրավի Սերինգապատամը, ապա մենք ալմաստը կտեսնենք իր մատին։ Այս ելույթն ընդունվեց բարձրաձայն հռհռոցով, և բանը դրանով էլ ավարտվեց, ինչպես կարծում էինք բոլորս։
Հիմա թույլ տվեք ինձ դառնալ գրոհի օրվան։
Ես ու իմ զարմիկը բաժանվեցինք գրոհի հենց սկզբում։ Ես նրան չտեսա, երբ մենք անցնում էինք գետը, նրան չտեսա, երբ անգլիական դրոշը կանգնեցրինք առաջին ճեղքման տեղում, նրան չտեսա, երբ անցանք խրամատը և, յուրաքանչյուր քայլը նվաճելով, մտանք քաղաք։ Միայն մթնշաղին, երբ քաղաքն արդեն մերն էր և գեներալ Բերդն ինքը սպանվածների կույտի տակ գտավ Տիպպոլի դիակը, ես հանդիպեցի Հեռնկաստլին։
Երկուսս էլ գործուղված էինք այն ջոկատը, որը գեներալի հրամանով ուղարկվել էր կասեցնելու մեր հաղթանակին հաջորդած կողոպուտն ու անկարգությունները։ Զինվորներն անձնատուր էին լինում ահավոր սանձարձակությունների և, որ ավելի վատ է, խուժել էին պալատի պահեստարանները, թալանել ոսկին ու թանկարժեք քարերը։ Ես իմ զարմիկին հանդիպեցի պահեստարանների առջևի բակում, ուր մենք եկել էինք մեր զինվորների մեջ կարգ ու կանոն հաստատելու համար։ Ես անմիջապես տեսա, որ կրակոտ Հեռնկաստլը ծայր աստիճան բորբոքված է ահավոր կոտորածից, որին մենք ստիպված էինք եղել մասնակցել։ Իմ կարծիքով՝ նա ընդունակ չէր կատարելու իր պարտականությունը։
Պահեստարաններում տիրում էր եռուզեռ ու շփոթ, բայց բռնություն դեռ չէի տեսել։ Զինվորներն իրենց խայտառակում էին շատ խաղաղ ձևով, եթե կարելի է այդպես արտահայտվել։ Բավական էր կողոպուտը թուլանար մի տեղում, երբ «Իսկ ո՞վ է գտել Լուսնաքարը» բացականչությունը ստիպում էր, որ այն բորբոքվեր մեկ ուրիշ տեղում։ Մինչ ես ապարդյուն փորձում էի կարգուկանոնը վերականգնել, բակի հակառակ ծայրում լսվեց մի ահավոր աղաղակ, և ես անմիջապես վազեցի այնտեղ՝ վախենալով որևէ նոր սանձարձակությունից։
Ես մոտեցա բաց դռանը և դեմ առա երկու մեռած հնդիկների մարմիններին, որ ընկած էին շեմին։ (Հագուստից ճանաչեցի, որ պալատական սպաներ էին։)
Վերստին լսված աղաղակն ինձ ստիպեց շտապել այն սրահը, որը, ինչպես պարզվեց, զինապալատն էր։ Երրորդ հնդիկը, մահացու վիրավոր, հոգեվարքի ջղաձգումնեբի մեջ թավալվում էր թիկունքով դեպի ինձ կանգնած մարդու ոտքերի առաջ։ Այս մարգը շրջվեց այն պահին, երբ ես ներս էի մտնում, և ես Ջոն Հեռնկաստլին տեսա մի ձեռքում՝ ջահ, մյուսում՝ արյունոտ դաշույն։ Երբ նա շրջվեց իմ կողմր՝ դաշույնի կոթի վրա ամրացված քարը փայլատակեց հուրհրատող կայծի պես։ Մեռնող հնդիկը բարձրացավ ծնկների վրա, մատնացույց արեց Հեռնկաստլի ձեռքի դաշույնը և, խռխռացնելով իր մայրենի լեզվով. «Լուսնաքարի անեծքը քեզ վրա ու քո սերունդների վրա»— անշնչացած ընկավ գետնին։
Նախքան ես կհասցնեի որևէ բան ասել՝ ետևիցս եկող զինվորները խուժեցին պալատ։ Իմ զարմիկը խելագարի պես նետվեց նրանց ընդառաջ։
— Ագատե՜ք սրահը,— գոռաց նա ինձ,— և պահակներ կարգեք դռան մոտ։
Երբ Հեռնկաստլը ջահով ու դաշույնով հարձակվեց զինվորների վրա, սրանք նահանջեցին։ Ես իմ ջոկատից երկու հավատարիմ մարդու պահակ կանգնեցրի դռան մոտ։ Գիշերվա մնացած բոլոր ժամերին իմ զարմիկին այլևս չհանդիպհցի։
Կողոպուտը վաղ առավոտյան դեռևս շարունակվում էր, և գեներալ Բերդը հրապարակորեն հայտարարեց, որ հանցանքի վայրում բռնված ամեն մի գող, ով էլ որ նա լինի, կկախվի։ Զինվորական ոստիկանապետի ներկայությունն ապացուցում էր, որ գեներալ Բերդը չի կատակում, և այդ հրամանը լսող բազմության մեջ ես դարձյալ հանդիպեցի Հեռնկաստլին։
Բարևելիս նա սովորականի նման ձեռքը մեկնեց ինձ։
Ես չկարողացա ձեռք տալ նրան։
— Նախ ինձ պատասխանեք,— ասացի ես,— ո՞վ սպանեց հնդիկին զինապալատում և ի՞նչ էին նշանակում նրա վերջին բառերը, երբ նա մատնացույց արեց ձեր ձեռքում գտնվող դաշույնը։
— Հնդիկը, կարծում եմ, մեռավ մահացու վերքից,— պատասխանեց Հեռնկաստլը։— Իսկ թե ինչ էին նշանակում նրա վերշին բառերը, ապա ես էլ գիտեմ այնքան, որքան և դուք։
Ես սևեռուն նայեցի նրան։ նախօրյակին նրան համակած կատաղությունը բոլորովին շիջել էր։ Որոշեցի արդարանալու հնարավորություն տալ նրան։
— Դուք ուրիշ ոչինչ չունե՞ք ինձ ասելու,— հարցրի ես։
Նա պատասխանեց.
— Ոչինչ։
Ես թիկունքով շրջվեցի դեպի նա, և այդ պահից մենք այլևս չենք խոսել իրար հետ։
IV
Խնդրում եմ հիշել, որ իմ զարմիկի մասին այստեղ գրվածը ամբողջությամբ (եթե միայն անհրաժեշտ չլինի այդ հանգամանքները հրապարակել) նախատեսվում է միայն մեր ընտանիքի անդամների համար։ Հեռնկաստլն այնպիսի բան չէր ասել, որը մեր գնդի հրամանատարին դիմելու առիթ տար ինձ։ Ալմաստի առնչությամբ իմ զարմիկին շարունակում են ձեռ առնել նրանք, ովքեր հիշում են նրա կրակոտ բռնկումը գրոհից առաջ, բայց նա լուռ է, հավանաբար, չմոռանալով այն հանգամանքները, որոնցում ես նրան տեսել եմ զինապալատում։ Լուրեր են պտտվում, թե նա մտադիր է ուրիշ գունդ փոխադրվել, հավանաբար նրա համար, որպեսզի ինձնից հեռու լինի։
Դա ճիշտ է, թե չէ, բայց ես նրա մեղադրողը դառնալ չեմ կարող մի շատ հիմնավոր պատճառով։ Եթե ես ամբողջ վերոշարադրյալը հրապարակեմ, ապա, ներքին համոզվածությունից բացի, ոչ մի ապացույց չեմ ունենա։ Ես ոչ միայն չեմ կարող ապացուցել, որ նա սպանել է դռան մոտ կանգնած երկու հնդիկներին, այլև չեմ էլ կարող պնդել, որ նա սպանել է երրորդին, շենքի ներսում, որովհետև ես իմ աչքով չեմ տեսել։
Ճիշտ է, ես լսել եմ մեռնող հնդիկի ասածները, բայց, եթե ինձ առարկեն, թե դրանք մահառաջի զառանցանքներ են եղել, ինչպե՞ս կարող եմ հերքել։ Թող թե այս, թե այն կողմի մեր ազգականներն իրենք կարծիք կազմեն ամբողջ վերը ասվածի մասին ու որոշեն՝ հիմնավո՞ր է, թե ոչ այն նողկանքը, որը ես հիմա էլ տածում եմ այդ մարդու նկատմամբ։
Թեև չեմ հավատում ալմաստի վերաբերյալ հնդկական ֆանտաստիկ առասպելին, բայց պետք է խոստովանեմ, որ ինքս էլ ազատ չեմ որոշ սնահավատությունից։ Համոզմունք է դա, թե խաբուսիկ ենթադրոլթյուն՝ միևնույն է, ես գտնում եմ, որ հանցագործությունն իր հետ բերում է պատիժ։ Ես ոչ միայն հավատացած եմ Հեռնկաստլի մեղավոր լինելու մեջ, այլև չեմ էլ կասկածում, որ նա կզղջա, եթե ալմաստը թողել է իր մոտ, և որ կզղջան նաև ուրիշները՝ վերցնելով այդ ալմաստը, եթե նա դա տա նրանց։
Մասն առաջին։ Ալմաստի կորչելը. 1848
Դեպքեր, որ պատմել է Գաբրիել Բետտերեջը՝ լեդի Ջուլիա Վերինդերի ծառայապետը։
Գլուխ I
Բացեք «Ռոբինզոն Կրուզոյի» առաջին մասը հարյուր քսանիններորդ էջում, և կգտնեք հետևյալ խոսքերը.
«Հիմա տեսնում եմ, թեև բավականաչափ ուշ, որքան անխոհեմ է որևէ գործ ձեռնարկել, չհաշվելով նրա բոլոր ծախսերը և չկշռադատելով՝ արդյո՞ք դա մեր ուժերից վեր չէ»։
Երեկ էր, որ ես բացեցի իմ «Ռոբինզոն Կրուզոն» հենց այդ էջում։ Իսկ արդեն այսօր առավոտյան, 1850 թվականի մայիսի 21-ին, ինձ մոտ եկավ միլեդիի քրոջ տղան՝ միստր Հերենկլին Բլեկը, և այսպիսի խոսակցություն սկսեց ինձ հետ։
— Բետտերեջ,— ասաց միստր Ֆրենկլինը,— ես ընտանեկան որոշ գործերով եղա մեր փաստաբանի մոտ, և մենք, իմիջիայլոց, խոսեցինք հնդկական ալմաստի կորչելուց, որ պատահել է Յորքշիրում, մորաքրոջս տանը։ Փաստաբանը ենթադրում է, ինչպես նաև ես, որ այդ ամբողջ պատմությունը պետք է գրառել ի շահ ճշմարտության, և որքան շուտ՝ այնքան լավ։
Դեռևս չհասկանալով նրա մտադրությունը և համարելով, որ հանուն խաղաղության ու անդորրության միշտ պետք է փաստաբանի կողմը լինել, ասացի, թե ես էլ ճիշտ այդպես եմ մտածում։
Միստր Ֆրենկլինը շարունակեց.
— Ինչպես ձեզ հայտնի է, ալմաստի կորուստն արդեն կասկածի ստվեր է գցել անմեղ մարդկանց անվան վրա։ Անմեղների հիշատակը կարող է տուժել նաև հետագայում, քանզի չկան գրավոր փաստեր, որոնց կարողանային դիմել մեզնից հետո ապրողները։ Անտարակույս է, որ մեր տոհմական այդ տարօրինակ պատմությունը պետք է անել և, ինձ թվում է, Բետտերեջ, ես ու փաստաբանն այդ անելու ճիշտ ձևը գտել ենք։
Նրանք, անկասկած, շատ լավ էին մտածել, բայց ես դեռ չէի հասկանում, թե այդ ամենը ինչ կապ ունի ինձ հետ։
— Մենք պետք է պատմենք հայտնի դեպքերը,— շարունակեց միստր Ֆրենկլինը։— Կան մարդիկ, որոնք հաղորդակից են այդ դեպքերին և կարող են հաջորդաբար շարադրել դրանք։ Ահա թե ինչու է փաստաբանը մտածում, որ հերթով բոլորս պետք է գրենք Լուսնաքարի պատմությունը, որքան դա թույլ է տալիս մեր անձնական իրազեկությունը, և ոչ ավելին։ Պետք է սկսենք նրանից, թե ինչ ձևով է ալմաստն ընկել իմ քեռի Հեռնկաստլի ձեռքը, երբ նա սրանից հիսուն տարի առաջ ծառայելիս է եղել Հնդկաստանում։ Այդ պատմության սկիզբն արդեն կա. դա տոհմական հին ձեռագիր է, որտեղ ականատեսը շարադրում է բոլոր էական մանրամասնությունները։ Այնուհետև պետք է պատմող, թե ալմաստն ինչպես է երկու տարի առաջ ընկել Յորքշիրում ապրող մորաքրոջս տունը և ինչպես դրանից տասներկու ժամ հետո անհետացել է։ Բետտերեջ, ոչ ոք ձեզնից լավ չգիտե, թե այդ ժամանակ ինչ է կատարվել տանը։ Հետնաբար, հենց դուք էլ պետք է գրիչ վերցնեք ու սկսեք պատմել։
Ահա այսպիսի արտահայտություններով ինձ հաղորդեցին, թե ես ինչ մասնակցություն պետք է ունենամ ալմաստի շարադրյալ պատմության մեջ։ Եթե ձեզ համար հետաքրքիր է իմանալ, թե ես ինչպես վարվեցի այս պարագայում, ապա թույլ տվեք հաղորդել, որ ես արեցի այն, ինչ, հավանաբար, դուք կանեիք իմ փոխարեն։ Ես համեստորեն հայտարարեցի, որ խնդիրն իմ ուժերից վեր է, մինչդեռ ինքս ինձ մտածեցի, թե՝ կարողանալն, իհարկե, կկարողանամ, եթե միայն ինքս ինձ թույլ տամ բացվել։ Միստր Ֆրենկլինը դեմքիս վրա, կարծեմ, կարդաց իմ գաղտնի մտածումները։ նա չուզեց հավատալ իմ համեստությանը և պնդեց, որ ես ինձ տրամադրեմ բացվել հարկ եղածին պես։
Միստր Ֆրենկլինի գնալուց անցել էր երկու ժամ։ Նա դեռ չէր հասցրել թիկունքն ինձ անել, որ ետ գնացի դեպի իմ գրասեղանը՝ սկսելու պատմությունը։ Եվ ահա, չնայած իմ բոլոր ունակություններին, նստած եմ անօգնական և վերոհիշյալ Ռոբինզոն Կրուզոյի նման ավելի ու ավելի եմ համոզվում, որ անխոհեմություն է որևէ բան ձեռնարկել առանց նախապես դրա ծախսերը հաշվելու և առանց նախապես ծանր ու թեթև անելու՝ ուժդ պատում է, թե չէ։ Խնդրում եմ, ուշադրություն դարձրեք, որ ես պատահաբար գրքի հենց այդ էջը բացեցի այն օրվա նախօրյակին, երբ այնքան թեթևամտորեն համաձայնվեցի սկսել այժմ արդեն ձեռքիս եղած գործը։ Եվ թույլ տվեք հարցնել մի՞թե դա կանխագուշակություն չէր։ Ես սնահավատ չեմ, կյանքումս շատ գրքեր եմ կարդացել, կարելի է ասել, յուրատեսակ գիտնական եմ։ Թեև յոթանասունս լրացել է, բայց հիշողությունս լավ է, ոտքերս էլ ամուր են։ Այսպիսով, իմ կարծիքը ամենևին էլ տգետի կարծիք չէ, իսկ ես գտնում եմ, որ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» նման գիրք երբեք չի եղել ու չի էլ գրվի։ Շատ տարիներ եմ դիմել այդ գրքին (սովորաբար՝ այն րոպեներին, երբ ծխամորճս եմ քաշել), և նա իմ հավատարիմ բարեկամն ու խորհրդատուն է եղել այս երկրային կյանքի բոլոր դժվարություններում։ Եթե տրամադրությունս վատ է՝ գնում եմ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մոտ։ Եթե ինձ խորհուրդ է հարկավոր՝ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մոտ։ Անցած֊գնացած ժամանակներում, երբ կինս չափից դուրս ձանձրացրել է ինձ, հիմա էլ, երբ չափից դուրս եմ զոռ տալիս բաժակին, դարձյալ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մոտ եմ գնում։ Կյանքումս վեց բոլորովին նոր «Ռոբինզոն Կրուզո» եմ քրքրել։ Իր վերջին ծննդյան օրը նշելիս միլեդին ինձ նվիրեց յոթերորդ օրինակը։ Այն ժամանակ այդ առիթով ես հարկ եղածից ավելին կոնծեցի, և «Ռոբինզոն Կրուզոն» նորից ուշքի բերեց ինձ։ Գիրքն արժե չորս շիլինգ վեց պենս, երկնագույն կազմ ունի, ու հետն էլ վրադիր մի նկար։
Բայց թե սա, կարծես, ալմաստի պատմությունն սկսելու նման չէ, այո՞։ Ես ասես թափառում եմ ու փնտրում աստված գիտե, թե ինչ, աստված գիտե, թե որտեղ։ Մենք, ձեր թույլտվությամբ, մի նոր թուղթ կվերցնենք ու նորից կսկսենք, իմ խորին հարգանքը հավաստելով։
Գլուխ II
Միլեդիի մասին ասել եմ սրանից մի քանի տող առաջ։ Կորած ալմաստը երբեք մեր տանը չէր լինի, եթե այն նվիրված չլիներ միլեդիի դստերը, իսկ միլեդիի դուստրը այդ նվերը չէր կարողանա ստանալ, եթե միլեդին տանջանքներով ու տառապանքներով լույս աշխարհ բերած չլիներ նրան։ Բայց եթե սկսելու լինենք միլեդիից, ապա հարկադրված կլինենք սկսել հեռվից, իսկ դա, թույլ տվեք ասել, ներկայանում է որպես մեծ մխիթարություն, երբ ձեր ձեռքին այնպիսի գործ կա, ինչպիսին իմ ձեռքին է։
Եթե դուք ինչ֊որ չափով ծանոթ եք բարձր հասարակությանը, ապա, հավանաբար, լսել եք Հեռնկաստլ երեք չքնաղ օրիորդների մասին՝ միսս Ադելաիդայի, միսս Կարոլինայի և միսս Ջուլիայի։ Վերջինս երեք քույրերից ամենափոքրն է և, իմ կարծիքով, ամենալավը, ես դատելու հնարավորություն ունեցել եմ, ինչպես հիմա կհամոզվեք։ Ես ծառայության մտա նրանց հոր՝ ծեր լորդի մոտ (փա՜ռք աստծու, նա ոչ մի կապ չունի ալմաստի պատմության հետ. երբեք ոչ ցածր, ոչ էլ բարձր խավում չեմ հանդիպել այդքան երկար լեզու և կատաղի բնավորություն ունեցող մարդու), ասում եմ՝ ծառայության մտա ծեր լորդի մոտ որպես նրա երեք ազնիվ դուստրերի պաժ, երբ տասնհինգ տարեկան էի։ Այնտեղ ապրեցի այնքան ժամանակ, մինչև միսս Ջուլիան ամուսնացավ հանգուցյալ սըր Ջոն Վերինդերի հետ։ Հոյակապ մարդ էր, միայն պետք էր, որ որևէ մեկը ղեկավարեր նրան և, մեր մեջ ասած, գտել էր այդպիսի մեկին, նա գիրացավ, աշխուժացավ և սկսեց երջանիկ ու բարօր ապրել այն օրվանից, երբ միլեդին նրան եկեղեցի տարավ պսակվելու, մինչև այն օրը, երբ միլեդին ընդունեց նրա վերջին շունչը և ընդմիշտ փակեց նրա աչքերը։
Մոռացա ասել, որ ես նորապսակի հետ տեղափոխվեցի նրա ամուսնու տունն ու կալվածքը։
«Սըր Ջոն,— ասաց միլեդին,— ես չեմ կարող յոլա գնալ առանց Գաբրիել Բետտերեջի»։
«Միլեդի,— պատասխանեց սըր Ջոնը,— ես էլ չեմ կարող առանց նրա յոլա գնալ»։
Այս ձևով էր նա միշտ խոսել միլեդիի հետ. և այս ձևով էլ ես ծառայության մտա նրա մոտ։ Ինձ համար միևնույն էր, թե ուր կգնայի, միայն թե չբաժանվեի իմ տիրուհուց։
Տեսնելով, որ միլեդին հետաքրքրվում է տնտեսությամբ, ֆերմայով ու նման բաներով, ես ինքս սկսեցի դրանով հետաքրքրվել, առավել ես, որ աղքատ ֆերմերի յոթերորդ որդին էի։ Միլեդին ինձ կարգեց կառավարչի օգնական, ես ջանում էի, ինչքան որ կարող էի, և պաշտոնս բարձրացվեց։ Մի քանի տարի անց, եթե չեմ սխալվում՝ երկուշաբթի օրը, միլեդին ասում է ամուսնուն.
«Սըր քո կառավարիչը հիմար ծերուկ է։ Լավ կենսաթոշակ տուր նրան և նրա փոխարեն նշանակիր Գաբրինլ Բետտհրեջին»։
Երեքշաբթի օրը սըր Ջոնը պատասխանում է նրան.
«Միլեդիի կառավարիչը լավ կենսաթոշակ ստացավ, իսկ Գաբրինլ Բետտերեջը ստացավ նրա պաշտոնը»։
Դուք քանիցս լսել եք ոչ երջանիկ ապրող ամուսինների մասին։ Ահա դրա բոլորովին հակադիր օրինակը։ Թող սա լինի նախազգուշացում ոմանց և խրախուսանք՝ այլոց համար։ Իսկ ես այդ միջոցին կշարունակեմ իմ պատմությունը։
Կասեք, թե սկսեցի առոք-փառոք ապրել։ Պատասխանատու և պատվավոր պաշտոն էի զբաղեցնում, ունեի իմ սեփական առանձնատունը, առավոտները շրջում էի կալվածքները, կեսօրին հաշվետվություն էի կազմում, երեկոյան ծխամորճ էի քաջում և «Ռոբինզոն Կրուզո» կարդում, էլ ի՞նչ կարող էի կամենալ ինձ երջանիկ համարելու համար։ Հիշեք, թե Ադամն ինչի կարիք ուներ, երբ մենակ էր ապրում դրախտում, և եթե չեք դատապարտում Ադամին, ապա մի դատապարտեք նաև ինձ։
Կինը, որի վրա բևեռեցի ուշադրությունս, տնտեսությամբ էր զբաղվում իմ առանձնատանը։ Անունը Սելինա Գոբի էր։ Կին ընտրելու հարցում ես համաձայն եմ Ուիլյամ Կոբբետի հետ։ Տեսեք, որ կինը լավ ծամի ուտելիքը ու հաստատուն քայլվածք ունենա, և սխալ չեք գործի։ Սելինա Գոբին հարկ եղածին պես ամեն ինչ ուներ և այս, և այն տեսակետից, և դա եղավ պատճառներից մեկը, որ ամուսնացա նրա հետ։ Ես մի ուրիշ հիմք էլ ունեի, որին կարողացա հանգել։ Երբ նա դեռ ամուսնացած չէր՝ ես պետք է նրան աշխատավարձ վճարեի ու պահեի։ Իմ կինը դառնալով՝ Սելինան ինձ պետք է ծառայեր ձրի։ Ահա, թե ինչ տեսանկյունից նայեցի այդ հարցին։ Խնայողություն՝ սիրո խառնուրդով։ Սա ես միլեդիին շարադրեցի պատշաճ ձևով, այնպես, ինչպես շարադրել էի ինքս ինձ։
«Ես մտածել եմ Սելինա Գոբիի մասին,— ասացի,— և ինձ թվում է, միլեդի, ինձ վրա ավելի էժան կնստի ամուսնանալ նրա հետ, քան նրան պահել ու կերակրել որպես սպասուհու»։
Միլեդին լիաթոք ծիծաղեց ու պատասխանեց, թե չգիտե ինչից ավելի շատ զայրանա՝ իմ արտահայտվելու ձևի՞ց, թե՞ իմ կանոններից։ Ենթադրում եմ՝ դա նրան ծիծաղելի թվաց այն պատճառսվ, ինչը դուք չեք կարող հասկանալ, եթե ազնվատոհմ տիկին չեք։ Չհասկանալով ոչինչ, բացի այն, որ ես Սելինային առաջարկություն անելու թույլտվություն ունեմ, գնացի ու առաջարկեցի։ Իսկ ի՞նչ ասաց Սելինան։ Աստվա՜ծ իմ, ինչքան քի՜չ եք ճանաչում կանանց, եթե այդպիսի հարց եք տալիս։ Հասկանալի է, նա ասաց «այո»։
Երբ մոտեցավ հարսանիքի ժամանակը և սկսեցին խոսել, թե հարկ է, որ նոր ֆրակ կարել տամ, ես մի փոքր վախեցա։ Հարցրի ուրիշ տղամարդկանց, թե իրենք ինչ են զգացել, երբ իմ վիճակում են եղել, և բոլորն էլ խոստովանեցին, որ պսակադրությունից մեկ շաբաթ առաջ շատ֊շատ են ուզեցել հրաժարվել դրանից։ Ես մի փոքր հեռու գնացի, աշխատեցի հրաժարվել։ Անշուշտ, ոչ ձրի։ Գիտեի, որ նա ձրի ձեռք չի քաշի ինձնից։ Փոխհատուցել կնոջը, երբ տղամարդը հրաժարվում է նրանից, այդպիսի բան նախատեսում են անգլիական օրենքները։ Օրենքներին ենթարկվելով և ամեն ինչ մի լավ ծանր ու թեթև անելով, Սելինա Գոբիին աոաջարկեցի փետրաներքնակ և հիսուն շիլինգ փոխհատուցում։ Գուցե չհավատաք, մինչդեռ դա զուտ ճշմարտություն է. նա, այնքան հիմարն էր, որ հրաժարվեց։
Հասկանալի է, դրանից հետո ոչինչ չէր մնում անել։ Ես նոր ֆրակ կարեցի, ամենաէժանը, և ընդհանրապես շատ էժան պրծա, թեև մենք երջանիկ զույգ չէինք, բայց թե դժբախտ էլ չէինք։ Կիսով չափ մեկն էինք, կիսով չափ՝ մյուսը։ Թե դա ինչպես եղավ՝ չեմ հասկանում, միայն թե մենք միշտ խանգարում էինք իրար։ Երբ ես ուզում էի աստիճաններով վեր բարձրանալ՝ կինս ներքև էր իջնում, իսկ երբ կինս էր ուզում ներքև իջնել ես վերև էի գնում։ Որքան որ կարող եմ դատել՝ այսպիսին է ամուսնական կյանքը։
Աստիճանների վրա հինգ տարվա թյուրիմացություններից հետո իմաստնագույն նախախնամությանը հաճո եղավ մեզ ազատել իրարից՝ կնոջս կանչելով։ Մնացի իմ փոքրիկ Պենելոպեի հետ. ուրիշ երեխաներ չունեի։ Դրանից հետո շատ չանցած՝ մեռավ սըր Ջոնը, և միլեդին մնաց իր փոքրիկ դրստեր՝ միսս Ռեչելի հետ. նա ուրիշ երեխաներ չուներ։ Ուրեմն ես վատ եմ նկարագրել միլեդիին, եթե ձեզ պետք է բացատրել, որ փոքրիկ Պենելոպեն մեծացել է իմ բարի տիրուհու աչքի առաջ, ուղարկվել է դպրոց, դարձել է փութկոտ աղջիկ, իսկ մեծանալուց հետո կարգվել միսս Ռեչելի աղախին։
Իսկ ես կառավարչի պաշտոնը վարեցի մինչև 1847 թվականի ծննդյան օրը, երբ փոփոխություն կատարվեց իմ կյանքում։ Այդ օրը միլեդին բարեհաճեց գալ իմ առանձնատունը՝ մի բաժակ թեյ խմելու։ Խոսակցությունն սկսեց ասելով, թե ծեր լորդի մոտ որպես պաժ ընդունվելուց ի վեր ես հիսուն տարուց ավելի ծառայության մեջ եմ եղել իր՝ միլեդիի մոտ. և այս ասելուց հետո ինձ նվիրեց իր գործած բրդե մի հիանալի ժիլետ՝ ինձ ձմռան ցրտից պահպանելու համար։
Ես ընդունեցի այդ հոյակապ նվերը՝ չիմանալով, թե ինձ ցույց տրված պատվի համար երախտագիտության ինչպիսի խոսքեր ասեմ իմ տիրուհուն։ Բայց, ի մեծ զարմանս իմ, պարզվեց, որ ժիլետը ոչ թե պատիվ է, այլ կաշառք։ Ուրեմն, միլեդին նկատել էր, նախքան դա ինքս կզգայի, որ տարիքիս առաջանալուն համեմատ ես նահանջ եմ ապրել, և իմ առանձնատունն էր եկել շողոմելով ինձ համոզելու (եթե այսպիսի արտահայտություն կարելի է օգտագործել), որ հրաժարվեմ կառավարչի պաշտոնից և կյանքիս մնացած օրերն անցկացնեմ հանգիստ, լինելով ծառայապետ իր տանը։ Ինչքան որ կարող էի ընդդիմացա հանգիստ ապրելու վիրավորական առաջարկին։ Բայց տիրուհիս գիտեր իմ թույլ կողմը, նա այդ բանը ներկայացրեց որպես լավություն՝ հենց իր համար։ Մեր վեճն ավարտվեց նրանով, որ ես խելքը թռցրած պառավի պես աչքերս սրբեցի իմ նոր գործված ժիլետով ու ասացի, թե կմտածեմ։
Միլեդիի գնալուց հետո ես խիստ հուզվեցի ու որոշեցի դիմել մի միջոցի, որը դժվարին ու չկանխատեսված պարագաներում երբեք չէր դավաճանել ինձ։ Ծխեցի ծխամորճս ու ձեռքս առա «Ռոբինզոն Կրուզոն»։ Հինգ րոպե էլ չէր անցել, որ ես բացեցի այդ արտասովոր գիրքը, և ինձ ներկայացավ հետևյալ մխիթարական տողը (էջ հարյուր հիսունութ). «Մենք այսօր սիրում ենք այն, ինչ ատում ենք վաղը»։ Ես անմիջապես տեսա, թե ինչպես պետք է վարվեմ։ Այսօր դեռ ուզում եմ մնալ կառավարչի պաշտոնում, բայց վաղը, հիմնվելով «Ռոբինզոն Կրուզոյի» վրա, բոլորովին ուրիշ բան կցանկանամ։ Բավական է պատկերացնեմ վաղվա օրը ու վաղվա իմ տրամադրությունը՝ և ամեն ինչ լավ կլինի։ Այս ձևով հանգստացնելով ինձ՝ այդ գիշեր քնեցի որպես լեդի Վերինգերի կառավարիչ, իսկ առավոտյան արթնացա որպես նրա ծառայապետը։ Ամեն ինչ բավականաչափ լավ ստացվեց, և ամեն ինչ «Ռոբինզոն Կրուզոյի» ողորմածությամբ։
Աղջիկս՝ Պենելոպեն, հենց այս պահին ուսիս վրայով նայեց՝ տեսնելու համար, թե ինչքան եմ գրել։ Նա նկատեց, որ ամեն ինչ գրված է հիանալի և բոլոր տեսակետներից արդարացի։ Բայց մի առարկություն արեց։ Նա ասում է, թե մինչև հիմա գրել եմ բոլորովին էլ ոչ այն, ինչ հարկ էր, որ գրեի։ Ինձ խնդրել են ալմաստի պատմությունն անել, մինչդեռ ես իմ սեվւական պատմությունն եմ շարադրում։ Տարօրինակ է, չեմ կարող բացատրել, թե ինչու է այդպես ստացվել։ Կուզեի իմանալ, մի՞թե պարոնայք գրողներն ինձ նման իրենք իրենց խառնում են իրենց պատմություններին։ Եթե այդպես է՝ կարեկցում եմ նրանց։ Բայց, ի միջի այլոց, դարձյալ այն չէ։ Ի՞նչ անեմ հիմա։ Որքան գիտեմ՝ ոչինչ, միայն թե դուք չկորցնեք ձեր համբերությունը, իսկ ես երրորդ անգամ նորից կսկսեմ։
Գլուխ III
Այն հարցը, թե ինչպես պետք է սկսել պատմությունը, աշխատեցի վճռել երկու եղանակով։ Առաջինը, գլուխս քորեցի, դա ոչնչի չհանգեցրեց։ Երկրորդը, խորհրդակցեցի աղջկաս՝ Պենելոպեի հետ, որը և բոլորովին նոր միտք տվեց ինձ։
Պենելոպեն գտնում է, որ ես պետք է սկսեմ հենց այն օրից, երբ լուր ստացանք, թե մեզ մոտ է գալիս միստր Ֆրենկլին Բլեկը։ Երբ դուք այս ձևով մտովի կանգ առնեք որևէ ամիս-ամսաթվի վրա, զարմանա՜լի բան, ձեր հիշողությունն անմիջապես կընտրի բոլոր հարկավոր պարագաները։ Միակ դժվարությունը ամիս֊ամսաթիվը հիշելն է։ Բայց Պենելոպեն առաջարկեց այդ անել ինձ համար, թերթելով իր սեփական օրագիրը, որ նրան սովորեցրել էին պահել դպրոցում, և որը նա շարունակում էր վարել առ այսօր։ Իր օրագրից օգտվելով՝ իմ փոխարեն պատմությունը գրելու առաջարկիս ի պատասխան Պենելոպեն բռնկեց և մոլեգնած հայացքով նկատեց, որ իր օրագիրը նախատեսված է միայն իր համար և աշխարհում ոչ մի կենդանի արարած չի իմանա, թե մեջն ինչ է գրված։ Երբ հարցրի, թե ինչո՞ւ, Պենելոպեն պատասխանեց.
— Այնպես, հայրիկ։
Իսկ ես ձեզ ասում եմ, որ այստեղ սիրային ինչ֊որ բաներ կան։
Սկսելով ըստ Պենելոպեի պլանի՝ խնդրում եմ թույլ տաք հիշատակել, որ 1848 թվականի մայիսի 24-ին, չորեքշաբթի առավոտյան, ինձ կանչեցին միլեդիի առանձնասենյակը։
— Գաբրիել,— ասաց միլեդին,— ահա մի նորություն, որը ձեզ կզարմացնի։ Բլեկն արտասահմանից վերադարձել է։ Այժմ նա հյուրընկալված է Լոնդոնում՝ հոր մոտ, իսկ վաղը մեկ ամսով կգա մեզ մոտ և մեզ հետ կանցկացնի Ռեչելի ծննդյան օրը։
Եթե ձեռքիս գլխարկ լիներ, ապա միայն միլեդիի հանդեպ տածած հարգանքը կխանգարեր այն վեր-վեր գցելուն. ես միստր Ֆրենկլինին չէի տեսել այն պահից ի վեր, որ նա, դեռ փոքր տղա, մեզ հետ ապրել էր այս տանը։ Նա (որքան հիշում եմ) բոլոր առումներով ամենասիրելի տղան էր նրանցից, որոնք երբևէ հոլ էին խաղացել կամ լուսամուտների ապակիներ կոտրել։ Մեր խոսակցությանը ներկա միսս Ռեչելը նկատեց, որ ինքը նրան հիշում է որպես տիկնիկների ամենաարյունարբու բռնակալի ու տանջարարի և ամենադաժան կառապանի, որը իր կոպիտ սանձերով ուժասպառ անելու աստիճան քշում էր աղջիկներին։
— Բավական է հիշեմ Ֆրենկլին Բլեկին,— եզրափակեց միսս Ռեչելն իր խոսքը,— որ սկսեմ խիստ զայրանալ ու հոգնածությունից մեռնել։
Դուք, բնականաբար, կհարցնեք, իսկ ինչո՞ւ միստր Ֆրենկլինն իր բոլոր տարիները, սկսած այն ժամանակից, երբ փոքր տղա էր, մինչև այն ժամանակը, երբ տղամարդ էր դարձել, անցկացրել էր հայրենիքից դուրս։ Պատասխանում եմ, որովհետև նրա հայրը դժբախտություն էր ունեցել լինելու մի դուքսական տիտղոսի մերձավորագույն ժառանգը և չէր կարողանում իրավաբանորեն ապացուցել այդ։
Ահա, երկու խոսքով, թե դա ինչպես էր եղել։
Միլեդիի ավագ քույրն ամուսնացել էր նշանավոր միսար Բլեկի հետ, որը հռչակված էր ինչպես իր հսկայական հարստությամբ, այնպես էլ ինչ-որ դուքսի հետ ունեցած իր դատական գործերով։ Քանի՜ տարի նա ձանձրացրեց իր հայրենիքի դատարաններին, պահանջելով, որ դուքսը վտարվի կալվածքից, իսկ նրա տիտղոսը տրվի իրեն, քանի՜֊քանի փաստաբանների հարստացրեց նա, ինչքա՜ն բոլորովին անմեղ մարդկանց ստիպեց գժտվել իրար հետ բռնած գրազի պատճառով՝ իրավացի՞ է ինքը, թե՝ չէ։ Մեռավ նրա կինը, մեռան նրա երկու երեխաները՝ նախքան դատարանները կորոշեին իրենց դռները փակել նրա առաջ և այլևս փող չպոկել նրանից։ Երբ ամեն ինչ վերջացել էր և դուքսը մնացել էր իր տեղում, միստր Բլեկը մտածեց, որ հայրենիքից՝ նրա արածի համար վրեժ լուծելու միակ եղանակը իր որդուն դաստիարակելու պատվից Անգլիային զրկելն է։
«Այն բանից հետո, որ մեր հայրենական հաստատություններն արեցին ինձ հետ, բացատրում էր նա,— ինչպե՞ս կարող եմ ապավինել մեր հայրենական հաստատություններին»։
Սրան ավելացրեք և այն, որ միստր Բլեկը չէր սիրում տղաներին (այդ թվում և իր տղային), և դուք կհամաձայնվեք, որ դա կարող էր միայն մի ձևով վերջանալ։ Միստր Ֆրենկլինը դուրս բերվեց Անգլիայից և ուղարկվեց այն հաստատությունները, որոնց կարող էր ապավինել նրա հայրը, այնպիսի մի հրաշալի երկիր, ինչպիսին Գերմանիան է. միստր Բլեկն ինքը, տեսեք, շատ հանգիստ մնաց Անգլիայում, որպեսզի պառլամենտում գործի հօգուտ իր հայրենակիցների և որպեսզի պամֆլետ գրի դուքսի գործի մասին, մի պամֆլետ, որն առ այսօր էլ չի ավարտել։
Ահա, փառք աստծու, սա շարադրված է։ Ոչ ես, ոչ էլ դուք չպետք է գլուխ կոտրենք միստբ Բլեկ-ավագի հաշվով։ Թողնենք նրան՝ իր դքսության հետ, և դիմենք ալմաստին։
Ալմաստը մեզ վերադարձնում է միստր Ֆրենկլինի մոտ, որը մեր տան մեջ ալմաստի հայտնվելու ակամա մեղավորը դարձավ։
Մեր սիրելի տղան, արտասահման մեկնելով, մեզ չմոռացավ։ Ժամանակ առ ժամանակ գրում էր՝ երբեմն միլեդիին, երբեմն՝ միսս Ռեչելին, երբեմն էլ՝ ինձ։ Իր մեկնելուց առաջ ինձնից վերցրել էր մի կծիկ պարան, մատիտ սրելու դանակ՝ չորս բերանով, և յոթ շիլինգ վեց պենս, որը ես ետ չեմ ստացել և ստանալու էլ հույս չունեմ։ Նա ինձ ավելի շատ գրում էր դարձյալ պարտք վերցնելու համար, սակայն միլեդիից լսել էի, որ նա մեծանալուց ի վեր ապրում է արտասահմանում։ Ուսանելով այն ամենը, ինչ կարող էին նրան ուսուցանել գերմանական հաստատությունները, նա մեկնել էր Ֆրանսիա, իսկ այնուհետև՝ Իտալիա, այստեղ նրան դարձրել էին, որքան կարող էի հասկանալ, համակողմանի հանճար։ Նա մի քիչ գրում էր, մի քիչ նկարում, մի քիչ երգում էր, նվագում ու հորինում, ամեն պարագայում, ինչքան որ գիտեմ, փոխ առնելով, ինչպես որ ինձնից էր փոխ առնում։ Նրա մոր կարողությունը (տարեկան յոթ հարյուր ֆունտ) մնացել էր նրան, երբ նա արդեն չախահաս էր, և նրա միջով անցել էր այնպես, ինչպես կանցներ մաղի միջով։ Որքան շատ փող էր ունենում նա, այնքան ավելի շատ էր դրա կարիքն զգում, միստր Ֆրենկլինի գրպանր ծակ էր, և այդ ծակը երբեք հնարավոր չէր լինում կարել։ Նրա ուրախ տրամադրությունն ու անկաշկանդ լինելն ամենուրեք լավ ընդունելություն էին ապահովում նրա համար։ Նա ապրում էր մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ, և նրա հասցեն միշտ (ինչպես ինքն էր ասում) այսպիսին էր. «Եվրոպա, ցպահանջ»։ Երկու անգամ որոշել էր վերադառնալ Անգլիա և տեսնվել մեզ հետ, և երկու անգամ էլ (ներողություն եմ խնդրում) ինչ-որ կին ետ էր պահել նրան։ Երրորդ փորձը հաջողվել էր. դա արդեն ձեզ հայտնի է միլեդիի՝ ինձ ասածներից. մայիսի 25-ի հինգշաբթի օրը մենք պետք է առաջին անգամ տեսնեինք, թե ինչ տղամարդ էր դարձել մեր սիրելի տղան։ Նա լավ տոհմից էր, խիզախ բնավորություն ուներ և, մեր հաշվով, կլիներ քսանհինգ տարեկան, ոչ ավելի։ Այժմ դուք նույնքան գիտեք միստր Ֆրենկլին Բլեկին, որքան և ես՝ միստր Ֆրենկլին Բլեկի մեզ մոտ գալուց առաջ։
Հինգշաբթի օրը ամառային հիանալի եղանակ էր. միլեդին ու միսս Ռեչելը, չսպասելով, որ միստր Ֆրենկլինը կեսօրից շուտ կժամանի, նախաճաշելու գնացին հարևանությամբ ապրող ինչ-որ բարեկամների մոտ։
Նրանց մեկնեէուց հետո ես գնացի աչքի անցկացնելու մեր հյուրի համար պատրաստված ննջարանը և տեսա, որ այնտեղ ամեն ինչ կարգին է։ Այնուհետև, լինելով ոչ միայն ծառայապետ, այլև միլեդիի բուֆետապանը (իմ սեփական խնդրանքով, իմացած եղեք, ինձ համար հաճելի չէր, որ ինչ-որ մեկը տիրանար հանգուցյալ սըր Ջոնի մառանի բանալիներին),— այնուհետև, ասում եմ, հանեցի մեր լատուրյան նշանավոր կլարետը ու դրեցի մինչև կեսօր ամառվա արեի տակ տաքանալու։ Մտածելով, որ ինքս էլ կարող եմ ամառվա տաք արևի տակ նստել (որովհետև, եթե դա լավ է հին կլարետի համար, ապա լավ է նաև հին ոսկորների համար), վերցրի ծղոտե աթոռը, որպեսզի դուրս գամ ներքին բակ, երբ ինձ կանգնեցրեց մի կամացուկ թմբկահարությոմւ, որ լսվեց միլեդիի սենյակների առջևի սանդղավանդում։
Սանդղավանդի շուրջը պտտվելով՝ տեսա սպիտակ քաթանե բլուզով ու շալվարով երեք թխամորթ հնդիկների, որոնք նայում էին տանը։
Երբ ավելի մոտիկից ուշադիր նայեցի՝ նկատեցի, որ յուրաքանչյուրի վզից փոքրիկ թմբուկ էր կախված։ Նրանց առջև, կանգնած էր մի փոքրիկ, նիհար, խարտյաշ անգլիացի տղա՝ տոպրակը ձեռքին։ Մտածեցի, որ այդ մարդիկ թափառաշրջիկ աճպարարներ են, իսկ տղան այդ տոպրակի մեջ կրում է նրանց արհեստի գործիքները։ Նրանցից մեկը, որ անգլերեն էր խոսում և, պետք է խոստովանեմ, շատ կիրթ շարժուձևեր ուներ, հաստատեց իմ մտածածը. նա տանտիրուհու ներկայությամբ իր աճպարարությունները ցուցադրելու թույլտվություն խնդրեց։
Ես մռայլ ծերուկ չեմ, սիրում եմ հաճույքները և չեմ կարող մարդուն չհավատալ սոսկ այն պատճառով, որ նրա մաշկը իմից ավելի թուխ է։ Բայց մեզնից ամենալավերն ունեն իրենց թուլությունները, իսկ իմ թողությունն այն է, որ երբ ընտանեկան արծաթեղենով զամբյուղը հանված ու դրված է մառանում՝ սեղանի վրա, ես անմիջապես այդ զամբյուղն եմ հիշում՝ տեսնելով թափառաշրջող օտարերկրացուն, որի շարժուձևերն իմից լավն են։ Այդ պատճառով էլ ես հնդիկին ասացի, որ տիրուհին տանը չէ, և նրան ու ընկերներին կարգադրեցի հեռանալ։ Ի պատասխան՝ նա ճարպկորեն խոնարհվեց, ու նրանք գնացին։ Ես, իմ կողմից, վերադարձա դեպի իմ աթոռը ու տեղավորվեցի բակի արևոտ կողմում, ընկղմվելով, եթե ճիշտն ասելու լինենք, ոչ թե քնի, այլ դրան շատ մոտիկ մի վիճակի մեջ։
Ինձ արթնացրեց աղջիկս՝ Պենելոպեն, որն այնպես էր սլացել ինձ մոտ, ասես տունը հրդեհված լիներ։ Ինչ եք կարծում, ի՞նչն էր նրա հայտնվելու պատճառը։ Նա, գիտեք ինչ, պահանջեց, որպեսզի երեք աճպարար հնդիկներն անմիջապես ոստիկանատուն տարվեն այն պատճառով, որ նրանք, իբր իմացել են միստր Ֆրենկլին Բլեկի Լոնդոնից մեզ մոտ գալը և մտադիր են եղել վնաս հասցնել նրան։
Միստր Ֆրենկլինի անունն ինձ սթափեցրեց։ Բացեցի աչքերս և աղջկաս ստիպեցի բացատրվել։
Պարզվեց, որ Պենելոպեն հենց նոր էր վերադարձել մեր բարապանի պահակատնակից, ուր գնացել էր նրա աղջկա հետ փոքր֊ինչ շաղակրատելու։ Երկու աղջիկները տեսել էին, թե ինչպես իմ կողմից վռնդված հնդիկները գնացել են տղայի ուղեկցությամբ։ Չգիտեմ ինչու, գլուխները մտցնելով, որ այդ օտարերկրացիները վատ են վարվում տղայի հետ, երկու աղջիկները շարժվել են մեր տունը ճանապարհից բաժանող կենդանի ցանկապատի ներքին կողմի երկարությամբ, և սկսել են նայել, թե ինչ են անելու հնդիկները։ Իսկ նրանք սկսել են տարօրինակ բաներ անել։
Սկզբում նրանք բոլոր կողմերից տնտղել էին ճանապարհը, հավաստիանալու համար՝ մենակ են իրենք, թե ոչ։ Հետո երեքն էլ դեմքով շրջվել էին դեպի մեր տան ճակատային մասը և սկսել էին ուշադիր նայել։ Այնուհետև խոսքի էին բռնվել իրար հետ ու վիճել իրենց մայրենի լեզվով, ինչ-որ կասկածանքով նայելով միմյանց աչքերի մեջ։ Հետո շրջվել էին անգլիացի տղայի կողմը, մի տեսակ սպասելով, որ նա կօգնի իրենց։ Իսկ հետո գլխավոր հնդիկը, որ անգլերեն է խոսել, կարգադրել է տղային.
— Ձեռքդ պարզիր։
Իմ դուստր Պենելոպեն, պատմության այս տեղը հասնելով, բացականչեց, որ ինքն ուղղակի չի հասկանում, թե ինչպես պատահեց, որ այս սարսափելի խոսքերը լսելիս իր սիրտը դուրս չթռավ կրծքից։ Մեղքս ինչ թաքցնեմ, մտածեցի, որ դրան կարող է խանգարած լինել կորսետը։ Բայց բարձրանայն միայն մի բան փնթփնթացի.
— Վա՜հ, մարմնովս սարսուռ է անցնում։
(Nota bene: կանայք սիրում են այդպիսի փոքրիկ խրախուսանքները)։
Երբ հնդիկը պահանջել է՝ «Ձեռքդ պարզիր», տղան մի քայլ ետ է գնացել, գլուխն օրորել է ու պատասխանել, Որ չի ուզում։ Այդ ժամանակ հնդիկը հարցրել է (բոլորովին չզայրանալով), չլինի՞ թե ուզում է, որ իրեն նորից Լոնդոն ուղարկեն ու թողնեն այնտեղ, որտեղ գտել են շուկայում դատարկ զամբյուղի մեջ քնած, քաղցած, քրջոտ ու անօթևան։ Դա կարծես հարցը վճռել է։ Տղան դժկամությամբ ձեռքը պարզել է։ Հնդիկը մի շիշ է հանել թևի տակից ու նրանից թանաքի նման ինչ-որ մի սև բան է լցրել տղայի ափի մեջ։ Այնուհետև, տղայի գլխին ձեռք տալով ու նրա վերևում օդում ինչ-որ նշաններ անելով, ասել է.
— Նայի՛ր։
Տզան անշարժացել է տեղում ու կանգնել արձանի պես՝ նայելով իր ափի մեջ լցված թանաքին...
Պենելոպեի արած պատմության մեջ հնդիկների այդ բոլոր արարքները մինչև հիմա պարզապես աճպարարություններ ու թանաքի անտեղի վատնում էին թվացել ինձ։ Ուզեցի նորից աչքերս փակել, բայց Պենելոպեի հաջորդ խոսքերն անմիջապես փախցրին քունս։
Հնդիկները նորից ուշադիր զննել են ճանապարհը, և նրանց ղեկավարը տղային ասել է.
— Օտար երկրից եկած անգլիացուն տեսնո՞ւմ ես։
Տղան պատասխանել է.
— Ես նրան տեսնում եմ։
Հնդիկն ասել է.
— Ա՞յս, թե մեկ ուրիշ ճանապարհով է այսօր գալու անգլիացին։
Տղան պատասխանել է.
— Այս և ոչ մեկ ուրիշ ճանապարհով է այսօր գալու անգլիացին։
Մի փոքր լռելուց հետո հնդիկը մի նոր հարց է տվել.
— Այն բանը անգլիացու մո՞տն է, թե ոչ։
Նույնպես կարճատև լռությունից հետո տղան պատասխանել է.
— Մոտն է։
Այդ ժամանակ հնդիկը տվել է չորրորդ և վերջին հարցը.
— Անգլիացին, իր խոստացածի պես, իրիկնադեմին այստեղ կլինի՞։
Տղան պատասխանել է.
— Չեմ կարող ասել։
Հնդիկը հարցրել է, թե ինչո՞ւ։
Տղան պատասխանել է.
— Հոգնեցի։ Աչքերս մշուշվում են, և դա ինձ խանգարում է։ Այսօր այլևս ոչինչ չեմ կարող տեսնել։
Սրանով հարցերն ավարտվել են։ Հնդիկն իր լեզվով ինչ-որ բան է ասել, իր երկու ուղեկիցներին, մատնացույց անելով տղային ու քաղաքը, որտեղ (ինչպես հետո իմացանք) իրենք կանգ էին առել։ Այնուհետև նորից տղայի գլխավերևում նշաններ անելով՝ փչել է նրա ճակատին. տղան ցնցվել է ու արթնացել։ Դրանից հետո բոլորը գնացել են քաղաք, և աղջիկներն այլևս նրանց չեն տեսել։
Ասում են, թե ամեն ինչից էլ կարելի է խրատական եզրակացության հանգել, եթե միայն մարդ ձգտի այդ անել։ Իսկ ի՞նչ եզրակացության կարելի է հանգել այս ամենից։
Ես մտածեցի, որ, առաջին, գլխավոր աճպարարը դարպասի մոտ սպասուհիների խոսակցությունից է միստր Ֆրենկլինի ժամանելու մասին և փող վաստակելու հնարավորություն է տեսել։ Երկրորդ, որ նա, նրա ընկերներն ու տղան մտադիր են եղել (փող աշխատելու նպատակով) թափառել ինչ-որ տեղ մոտերքում, մինչև որ միլեդին տուն կգա, իսկ հետո վերադառնալ և նրա համար գուշակել միստր Ֆրենկլինի ժամանումը։ Երրորդ, որ Պենելոպեն տեսել է նրանց աճպարարությունների փորձը, այնպիսին, ինչպիսին ունենում են իրենց պիեսը փորձող դերասանները։ Չորրորդ, որ վատ չի լինի, եթե ես այս երեկո աչքս սեղանատան արծաթեղենի վրա պահեմ։ Հինգերորդ, որ լավ կլինի Պենելոպեն հանգստանա և թողնի, որ հայրը նորից ննջի արևի տակ։
Սա շատ ողջամիտ եզրակացություն թվաց ինձ։ Եթե դուք գոնե մի քիչ ճանաչում եք երիտասարդ կանանց, ապա չեք զարմանա, լսելով, որ Պենելոպեն համաձայն չէ ինձ հետ։ Ըստ աղջկաս ասածների՝ բանը շատ լուրջ է եղել։ Նա ինձ հիշեցրեց հնդիկի երրորդ հարցը՝ «Այն բանը անգլիացու մո՞տ է, թե ոչ»։
— Օ՜, հայրիկ,— ձեռքերը կողմերի վրա տարածելով՝ բացականչեց Պենելոպեն։— Դրա հետ կատակ չանեք։ Ի՞նչ է նշանակում այն բանը։
— Կհարցնենք միստր Ֆրենկլինից, հոգյակս,— ասացի ես,— եթե կարող ես սպասել մինչև միստր Ֆրենկլինի գալը։
Ես աչքով արեցի, դրանով ասելով, թե կատակում եմ։ Բայց Պենելոպեն ասածներս ընդունեց ամենայն լրջությամբդ նրա մտահոգված տեսքը գրգռեց ինձ։
— Դա որտեղի՞ց կարող է իմանալ միստր Ֆրենկլինը,— ասացի ես։
— Հարցրեք նրանից,— պատասխանեց Պենելոպեն։— Եվ կտեսնեք, արդյո՞ք նա զվարճալի է համարում դա։
Պարթևական վերջին նետն ինձ վրա արձակելով, աղջիկս հեռացավ։
Նրա գնալուց հետո որոշեցի իսկապես հարցնել միստր Ֆրենկլինից, թեկուզև Պենելոպեին հանգստացնելու համար։ Այդ նույն օրը նրա հետ ունեցած իմ խոսակցության մասին դուք կիմանաք համապատասխան տեղում, բայց քանի որ չեմ ուզում գրգռել ձեր հետաքրքրասիրությունը, ուստի խնդրում եմ թույլ տաք, նախքան առաջ անցնելը, անմիջապես նախազգուշացնել ձեզ, որ աճպարարների վերաբերյալ իմ ու նրա խոսակցության մեջ կատակի նշույլ անգամ չի եղել։ Ի մեծ զարմանս իմ, միստր Ֆրենկլինն էլ Պենելոպեի նման լուրջ ընդունեց այդ լուրը։ Թե որքան լուրջ՝ կհասկանաք, երբ իմանաք, որ, նրա կարծիքով, այն բանը նշանակել է Լուսնաքար։
