Մի քիչ չզրուցե՞նք

հեղինակ՝ Ռոբերտ Շեքլի թարգմանիչ՝ Ռուբեն Ավետիսյան (անգլերենից) աղբյուր՝ «Մտքի բուրմունքը»

Վայրէջքը յուղի պես հարթ անցավ, եթե չհաշվենք երկու արեւների եւ վեց լուսինների առաջացած ձգողականության քմայքները։

Ցածրադիր ամպաշերտը որոշ անախորժություն կպատճառեր, եթե Ջեքսընն ինքը ղեկավարեր վայրէջքը։ Բայց նա հեռու էր այդպիսի երեխայություններից։ Ավելի լավ եւ ավելի ապահով էր միացնել հաշվիչ մեքենան, թիկնել բազկաթոռին եւ հանգիստ դիտել։

Երկու հազար ոտնաչափ բարձրության վրա ամպաշերտը ցրվեց։ Ջեքսընը հնարավորություն ունեցավ իր մինչ այդ տեսածում համոզվելու․ ներքեւում քաղաք կար՝ պարզ ու տեսանելի։

Ջեքսընն աշխարհի ամենամիայնակ մարդկանցից մեկն էր՝ այդպիսին էր նրա աշխատանքի բնույթը։ Այդ աշխատանքը, սակայն, որքան էլ պարադոքսային է, պահանջում էր վերին աստիճանի մարդամոտ բնավորություն։ Այս ներքին հակասության պատճառով Ջեքսընը սովորություն ուներ ինքն իր հետ խոսելու։ Նման գործով զբաղվողների մեծ մասին հատուկ էր դա։ Ջեքսընը կարող էր խոսել ում հետ ասես՝ մարդու կամ այլմոլորակայինի, անկախ չափից, ձեւից կամ գույնից։

Այդ բանն անելու համար նրան վճարում էին, թեեւ առանց վճարելու էլ պետք է աներ։ Նա խոսում էր երկարատեւ միաջստղային թռիչքների ժամանակ, երբ մենակ էր, իսկ երբ որեւէ մեկը կամ ինչ֊որ բան պատասխանում էր, խոսում էր նույնիսկ ավելի շատ։ Ջեքսընը գտնում էր, որ բախտավորություն է դրա համար վարձատրվելը։

— Եվ ոչ թե պարզապես վարձատրվելը,— հիշեցրեց նա ինքն իրեն։— Լավ վարձատրվելը եւ դեռ, դրան գումարած, դրամական պարգեւ՝ հաջողության դեպքում։ Բացի այդ, այնպիսի զգացում ունեմ, որ այս մոլորակն ինձ համար հաջող է լինելու։ Ինձ թվում է այս մեկի շնորհիվ հարստանալու եմ, եթե, իհարկե, ինձ այստեղ չսպանեն։

Մոլորակից մոլորակ միայնակ թռիչքները եւ մահվան սպառնալիքը այս աշխատանքի միակ թերություններն էին, բայց եթե գործը վտանգավոր ու դժվար չլիներ, վճարն էլ այդքան լավը չէր լինի։

Կսպանե՞ն իրեն այս անգամ։ Դժվար է ասել։ Բնիկների վարքագիծն անգուշակելի էր, ճիշտ այնպես, ինչպես մարդկանցը, միայն թե ավելի շատ։

— Բայց չեմ կարծում, թե ինձ կսպանեն,— ասաց Ջեքսընը։— Այսօր ինձ վերին աստիճանի հաջողակ եմ զգում։

Այս պարզ ու հասարակ փիլիսոփայությունը նրան նեցուկ էր հանդիսացել տարիներ շարունակ, տիեզերական անվերջանալի միայնակ մղոնները կտրելիս՝ տասը, տասներկու, քսան մոլորակ կատարած այցերի ժամանակ։ Այժմ Ջեքսընը պատճառ չէր տեսնում իր տեսակետը փոխելու։

Նավը վայրէջք կատարեց։ Ջեքսընն ապահովության համար միացրեց կյանքի պայմանները ստուգող հարմարանքները։

Ստուգեց թթվածնի քանակությունը, մթնոլորտում նիշակիր ատոմների պարունակությունը եւ թռուցիկ զննեց տեղական միկրոօրգանիզմները։ Մոլորակը կյանքի համար պիտանի էր։ Ջեքսընը կրկին թիկնեց աթոռին ու սկսեց սպասել։ Իհարկե, սպասումը երկար շտեւեց։ Նրանք՝ տեղացիները, բնիկները, անդրենածինները՝ թող կոչվեն ինչպես կամենում եք— դուրս եկան իրենց քաղաքից տիեզերանավին նայելու։ Իսկ Ջեքսընը նրանց էր նայում լուսանցույցից։

— Հըմ,— ասաց նա։— Երեւում է այս անտառաշերտում բնակվողները մաքուր հումանոիդներ են։ Դա նշանակում է, որ Ջեքսըն քեռին հինգ հազար դոլար պարգեւ կստանա։

Քաղաքի բնակիչները երկոտանի միգլխանիներ էին։ Նրանք իրենց տեսակին համապատասխան քանակությամբ մատներ, քթեր, աչքեր, ականջներ ու բերաններ ունեին։ Նրանց մաշկը մարմնաբեժագույն էր, շուրթերը բաց կարմիր էին, մազերը՝ սեւ, շագանակագույն, կարմիր։

— Դատարկ բան է, նրանք մերոնց շատ նման են,— ասաց Ջեքսընը։— Սատանան տանի, դրա համար լրացուցիչ պարգեւատրություն կստանամ։— Հումանոիդի՞սսիմուս, հըմ…

Բնիկները հագուստներով էին։ Մի քանիսը խնամքով փորագրված փայտի կտորներ էին բռնել, նման սպայական ձեռնափայտերի։ Կանայք փորագրված եւ էմալապատ զարդեր էին կրում։

Ջեքսընն արագ կարգեց նրանց զարգացումը որպես Երկրի ուշ բրոնզային շրջանին համապատասխան։

Բնիկներն իրար մեջ խոսում ու ձեռքերով շարժումներ էին անում։ Նրանց լեզուն, իհարկե, Ջեքսընի համար անհասկանալի էր, բայց դա նշանակություն չուներ։ Կարեւորը, որ նրանք լեզու ունեին, եւ որ ինքն իր ձայնային համակարգով կարող էր արտաբերել նրանց հնչյունները։

— Այլ ոչ թե անցյալ տարվա այն ծանր մոլորակի նման,— ասաց Ջեքսընը։— Այն գերձայնային շուն շան որդիք։ Ստիպված էի հատուկ ականջակալներ ու միկրոֆոն կրել, եւ ստվերում ջերմությունը հարյուր տաս աստիճան էր։

Բնիկներն իրեն էին սպասում եւ Ջեքսընը դա գիտեր։ Երես առ երես հանդիպման առաջին պահը միշտ էլ նյարդային էր։

Հենց այդ պահին էին նրանք առավել հակված վրադ հարձակում գործելու։

Ջեքսընը դժվարությամբ մոտեցավ ելքի դռնակին, թուլացրեց այն, հետո տրորեց աչքերը եւ մաքրեց կոկորդը։ Նրան հաջողվեց դեմքին ժպիտ պատկերել։ Ինքն իրեն ասաց․

— Մի՛ քրտնիր, հիշիր, դու ընդամենը միջաստղային թափառաշրջիկ ես, մի տեսակ գալակտիկական շրջմոլիկ, եկել ես բարեկամության ձեռք մեկնելու եւ ուրիշ ոչինչ։ Հավատա ինքդ քեզ եւ այս արտաերկրային ջահելները նույնպես կհավատան։ Հիշիր Ջեքսընի օրենքը՝ բոլոր բանական կենսաձեւերն օժտված են դյուրահավատություն կոչվող երկնային պարգեւով․ դա նշանակում է, որ եռալեզու Օրանգուս հինգերորդցուն կարելի է խաբել ճիշտ այնպես, ինչպես Սեյնթփոլցի Ջո Դոքսին։

Եվ այսպիսով Ջեքսընը, դեմքին խիզախ, արհեստական ժպիտ, լայն բացեց ելքի դռնակը եւ դուրս եկավ մի քիչ զրուցելու։

— Հը՞, ոնց եք, լա՞վ եք,— հարցրեց Ջեքսընը միանգամից, պարզապես սեփական ձայնը լսելու նպատակով։

Մոտ կանգնած բնիկները սարսափահար ետ ընկրկրեցին։ Համարյա բոլորը խոժոռ էին։ Երիտասարդներից մի քանիսը բազուկներից կախած պատյանների մեջ բրոնզե դանակներ ունեին։ Դրանք կոպիտ ու անշնորհք էին պատրաստված, սակայն ոչ պակաս արդյունավետ էին, քան ցանկացած այլ զենք։ Բնիկները սկսեցին մոտենալ։

— Հանգի՛ստ, առանց հուզվելու,— ասաց Ջեքսընը, պահպանելով ձայնի հանդարտ ու անվրդով երանգը։

Բնիկները դուրս քաշեցին դանակները եւ սկսեցին առաջ գալ։ Ջեքսընը տեղից չշարժվեց, շարունակելով սպասել, միաժամանակ պատրաստ՝ ռեակտիվ շարժիչ ունեցող նապաստակի պես դռնակի միջով ներս սլանալու, եթե միայն հասցնի։

Հետո մի երրորդ մարդ (սրանց կարելի է նաեւ «մարդ» անվանել, որոշեց Ջեքսընը) միացավ առաջին երկու ռազմաշունչներին։ Այս մեկն ավելի տարիքով էր։ Նա արագ֊արագ խոսում էր, ձեռքերով շարժումներ անում։ Դանակավոր երկուսը նայեցին նրան։

— Ճիշտ է,— խրախուսաբար ասաց Ջեքսընը։— Ապա լավ նայեք։ Ինչ մե՜ծ, սացի չափ տիեզերանավ։ Իսկական կախարդանք։ Ի՜նչ ուժեղ մեքենա, իսկապես առաջընթաց տեխնիկայի արտադրանք։ Ցանկություն է առաջանում կանգ առնել ու խորհել, այնպես չէ՞։

Այդպես էր։

Բնիկները կանգ էին առել, եւ եթե չէին էլ խորհում, ապա գոնե խոսում էին, այն էլ շատ։ Նրանք մատնացույց արին նավը, հետո իրենց քաղաքը։

— Սկսում եմ հասկանալ,— նրանց ասաց Ջեքսընը։— Ուժի լեզուն բոլորին է հասկանալի, այնպես չէ՞, եղբորորդիներ։

Նա շատ տարբեր մոլորակների վրա բազմաթիվ այսպիսի տեսարանների էր վկա եղել։ Առանց դժվարության կարող էր գուշակել, թե ինչ են խոսոելու։ Սովորաբար տեղի է ունենում հետեւյալը․

Անկոչ հյուրը վայրէջք է կատարում տարաշխարհիկ տիեզերական մեքենայով եւ առաջացնում (1) հետաքրքրություն, (2) վախ եւ (3) թշնամանք։ Մի քանի րոպեանոց երկյուղած հայեցողությունից հետո ադրենածիններից մեկը սովորաբար ասում է ընկերոջը․

— Լսի, այս անտեր երկաթի կտորը մեջը լիքը ուժ ունի։

— Ճիշտ ես, Հերբի,— պատասխանում է երկրորդ ադրենածինը՝ նրա ընկեր Ֆրեդը։

— Բա ի՞նչ, ճիշտ եմ,— ասում է Հերբին։— Ու գրողը տանի, այսքան ուժով, տեխնիկայով ու բան֊մանով այս հրացանի տղան կարող է մեզ ստրկացնել։ Չէ, լուրջ, եթե մտքին դնի…

— Խեքլին մոտ բան ես ասում, Հերբ, հենց այդպես էլ կլինի։

— Ուրեմն ասածս ինչ է,— շարունակում է Հերբին,— ասում եմ, ավելի լավ է ռիսկի չդիմենք։ Ուզում եմ ասել, ինչ խոսք, նա ընկերական տեսք ունի, բայց ախր շատ ուժ ունի, չափից դուրս, եւ դա լավ բան չի։ Իսկ այս պահը նրա հախից գալու համար ամենահարմարն է, որովհետեւ այնպես է կանգնած, կարծես թե ծափերի է սպասում։ Ուրեմն եկեք այս վիժվածքի հարցերը լուծենք, իստ հետո կարող ենք նստել ու քննարկել, թե ինչն ինչոց է։

— Հորս արեւ, ես քո հետ եմ,— գոչում է Ֆրեդը։ Մյուսները նույնպես համաձայնություն են արտահայտում։

— Ապրեք, տղերք,— բացականչում է Հերբին։ Եկեք վրա պրծնենք ու այս օտար խեղկատակին հենց հիմա իր տեղը դնենք։

Ուստի նրանք սկսում են շարժվել, բայց հանկարծ, վերջին պահին, ծերունի դոկտորը (երրորդ տեղաբնակը) մեջ է ընկնում, ասելով․

— Մի րոպե համբերեք, տղաներ, այդպես բան դուրս չի գա։ Նախ, մենք օրենքներ ունենք…

— Գրողի ծոցը,— ասում է Ֆրեդը (ի ծնե խառնակիչ ու կռվարար, որին հրահրելը հեշտ է)։

— … Եվ օրենքներից բացի, դա չափից դուրս վտանգավոր կլինի մեզ համար։

— Ես ու Ֆրեդը չենք վախում,— ասում է քաջարի Հերբը։— Ավելի լավ չի՞ դուք գնաք կինո֊բան նայելու, Դոք։ Մենք տղերքով ինչ֊որ պետք է կանենք։

— Ես նկատի չունեի նեղ անձնական վտանգը,— քամահրանքով ասում է ծերունի Դոքը։— Ես վախենում եմ, որ կավերվի մեր քաղաքը, սրի կքաշվեն մեր հարազատներն ու սիրելիները, գլխովին կոչնչանա մեր քաղաքակրթությունը։

Հերբն ու Ֆրեդը կանգ են առնում։

— Ի՞նչ եք խոսում, Դոք։ Եղած֊չեղածը մի հոտած օտարական է, դանակը խոթում ես փորը եւ աղիքները դուրս են թափվում, այնպես, ինչպես բոլորինը։

— Հիմարնե՛ր։ Schlemielնե՛ր,— որոտում է իմաստուն ծերունի Դոքը։— Իհարկե, կարող եք նրան սպանել։ Բայց ի՞նչ կլինի դրանից հետո։

— Հը՞,— ասում է Ֆրեդը, կկոցելով ծովակապույտ, չռված աչքերը։

— Ապուշնե՛ր։ Cochonնե՛ր։ Չլինի՞ կարծում եք սա օտարականների ունեցած միակ տիեզերանավն է։ Թե՞ կարծում եք մյուսները չգիտեն, թե այս մեկն ուր է գնացել։ Հո չե՞ք կարող հերքել, որ այնտեղ, որտեղից նա եկել է, այս նավերից շատ կա ու նաեւ չեք կարող հերքել, որ նրանք կկատաղեն, եթե այս նավը ժամանակին չվերադառնա, ու նաեւ չեք կարող հերքել, որ երբ այս օտարականներն իմանան ինչն ինչոց է, շատ կջղայնանան, կթռնեն կգան այստեղ ու ամեն ինչ տակնուվրա կանեն։

— Այդ ինչի՞ չեմ կարող հերքել որ,— հարցնում է թուլամիտ Ֆրեդը։

— Որովհետեւ դու ինքչ նման դեպքերում այդպես կանեիր, ճի՞շտ է։

— Ես կարող է եւ անեի,— հիմարավուն ժպիտով ասում է Ֆրեդը։— Հա, ես կարող է այդ բանն անեի։ Բայց լսեք, գուցե նրանք չանեն։

— Գուցե՜, գուցե՜,— ծաղրում է իմաստուն ծերունի Դոքը։— Գիտես, սիրելիս, մենք չենք կարող եղած֊չեղածը խաղաթղթի վպա դնել մի անիծյալ գուցեի պատճառով։ Մենք չենք կարող սպանել այս օտար խեղկատակին միայն այն հույսով, թե գուցե նրա ժողովուրդը չանի այն, ինչ կաներ ամեն մի խելքը տեղը մարդ՝ այսինքն մեզ գրողի ծոցը թռցնել։

— Հըմ, երեւի չենք կարող,— ասում է Հերբին։— Բայց Դոք, ի՞նչ ենք կարող անել։

— Միայն սպասել ու տեսնել, թե ինչ է ուզում։

Դրան շատ նման տեսարան տեղի էր ունեցել առնվազն երեսուն կամ քառասուն անգամ։ Արդյունքը սովորաբար լինում էր «կսպասենք֊կտեսնենք» քաղաքականությունը։ Ժամանակ առ ժամանակ երկրից եկած կապավորը սպանվում էր մինչեւ ծերունի Դոքի իմաստուն խորհուրդը արձագանք կգտներ,— սակայն Ջեքսընը ռիսկի դիմելու համար փող էր ստանում։

Եթե կապավորը սպանվում էր, հատուցումը վրա է հասնում արագ ու սարսափելի անխուսափելիությամբ։ Նաեւ ցավով, իհարկե, քանի որ Երկիրը ծայրաստիճան քաղաքակրթված վայր էր եւ սովոր էր ապրել ըստ օրենքների։ Ոչ մի քաղաքակրթված, օրենք հարգող ցեղ եղեռն չի գործի։ Եթե ուզում եք իմանալ, Երկրի բնակիչները եղեռնը շատ տհաճ բան են համարում, եւ նրանք չեն սիրում առավոտյան լրագրերում դրա կամ դրան նման մի այլ բանի մասին կարդալ։ Իհարկե, դեսպանորդները պետք է պրոտեկցիա ունենան եւ սպանությունը պետք է պատժվի, բոլորը դա գիտեն։ Բայց այնուհանդերձ մարդ լավ չի զգում, երբ առավոտյան սուրճը խմելիս եղեռնի մասին է կարդում։ Այդպիսի լուրը կարող է մարդու ամբողջ օրը փչացնել։ Երեք֊չորս եղեռն եւ մարդ կարող է այնքան զայրանալ, որ ընտրություններին կառավարության օգտին չի քվեարկի։

Բարեբախտաբար, այդ տեսակ տհաճ բաների առիթ հաճախ չէր լինում։ Բնիկները սովորաբար բավական արագ հասկանում էին։ Չնայած լեզվական պատնեշին, նրանք սովորում էին, որ երկրաբնակներին պարզապես չեն սպանում։ Իսկ հետո, կամաց֊կամաց, սովորում էին մնացած բաները։

Տաքգլուխները դանակները դրել էին պատյանների մեջ։ Բոլորը ժպտում էին, բացի Ջեքսընից, որը բորենու նման բացել էր ատամները։ Բնիկները ձեռքերով ու ոտքերով նազանի շարժումներ էին անում, որոնք ըստ երեւույթին բարի գալուստի մաղթանք էին խորհրդանշում։

— Հըմ, դա լավ է,— ասաց Ջեքսընը, ինքը նույնպես մի քանի գեղանի շարժում անելով։— Ես ինձ զգում եմ, ինչպես տանը։ Իսկ հիմա, ենթադրենք, դուք ինձ կտանեք ձեր առաջնորդի մոտ, ցույց կտաք քաղաքը եւ այլն։ Հետո ես կտեղավորվեմ, կսովորեմ ձեր քաղցրիկ լեզուն, եւ մենք մի քիչ կզրուցենք։ Իսկ դրանից հետո ամեն ինչ հիանալի առաջ կգնա։ En avant!

Այս ասելով, Ջեքսընը կայտառ քայլեց դեպի քաղաք։ Թեթեւ երկընտրանքից հետո նորահայտ ընկերները հետեւեցին նրան։

Ամեն ինչ ըստ ծրագրի էր գնում։

Ջեքսընը, բոլոր մյուս կապավորների նման, արտակարգ ունակությունների տեր պոլիգլոտ էր։ Նրա զենքը առաջին հերթին ֆենոմենալ հիշողությունն էր եւ վերին աստիճանի նուրբ լսողությունը։ Իսկ ամենակարեւորը, Ջեքսընը լեզունմերի հարցում ապշեցուցիչ ընդունակ էր եւ իմաստը գտնելու գերբնական ինտուիցիա ուներ։

Երբ Ջեքսընն ընդհարվում էր որեւէ անհասկանալի լեզվի հետ, նա նախ լսողության միջոցով արատ ու անսխալ տարբերակում էր իմաստակիր միավորները՝ լեզվի կառուցվածքային հիմնաքարերը։ Առանց որեւէ ջանքի նա դասակարգում էր ձայնավորացումները ըստ խոսքի ճանաչողական, կամային եւ հուզական կերպերի։ Քերականական տարրերը նրա վարժ ականջի համար անմիջապես հստակ էին դառնում։ Նախածանցներն ու վերջածանցները ոչ մի բարդություն չէին ներկայացնում, բառերի շարադասությունը, մասնիկների կրկնավորումը եւ ձայնի ինտոնացինա ոչ մի դժվարության տեղիք չէին տալիս։ Ջեքսընը լեզվաբանության առանֆնապես մեծ գիտակ չէր, բայց նա դրա կարիքը չէր էլ զգում։ Նրա մոտ ամեն ինչ ի ծնե էր։ Լեզվասանությունը զարգացել էր, որպեսզի նկարագրեր ու բացատրեր այն, ինչ նա գիտեր ներըմբռնողաբար։

Ջեքսընը դեռ չէր հանդիպել որեւէ լեզվի, որը չկարողանար սովորել։ Ոչ էլ, անկեղց ասած, սպասում էր, թե կհանդիպի։ Ինչպես հաճախ ինքն էր ասում ընկերներին Նյու Յորքի «Երկատված լեզու» ակումբում․— Տղերք, բնիկների լեզուները հեչ բան են։ Գոնե նրանք, որոնք ինձ են պատահել։ Չէ, լուրջ։ Ուզում եմ ասել, տղերք, եթե մարդ կարող է բացատրվել սիուների կամ կխմերների լեզվով, ապա աստղերի մեջ ճամփորդելուց շատ չի դժվարանա։

Եվ իրոք այդպես էր, մինչեւ…

Քաղաք հասնելուն պես սկսվեցին բազում ձանձրալի արարողություններ, որոնք այսպես թե այնպես անխուսափելի էին։ Արարողությունները տեւեցին երեք օր՝ տիեզերքից հյուրեր այնքան էք հաճախ չեն գալիս։ Բնականաբար, բոլոր քաղաքագլուխները, նահանգապետերը, նրանց տիկնայք եւ այլ մեծամեծ անձինք ցանկանում էին սեղմել Ջեքսընի ձեռքը։ Այդ ամենը շատ հասկանալի էր, բայց ժամանակի կորուստը Ջեքսընը սրտով չէր՝ նա պիտի աշխատանք կատարեր, ընդ որուա երբեմն ոչ այնքան հաճելի։ Ինչքան շուտ սկսվեց այդ աշխատանքը, այնքան շուտ կվերջանար։

Չորրորդ օրը Ջեքսընին հաջողվեց նվազեցնել անմիտ այցելությունների թիվը։ Հենց այդ օրն էլ նա սկսեց լրջորեն ուսումնասիրել տեղական լեզուն։

Լեզուն, դա ձեզ կասի ցանկացած լեզվաբան, անտարակույս մարդու ստեղծած ամենագեղեցիկ բանն է։ Բայց այդ գեղեցկության մեջ վտանգի որոշակի տարրեր կան։

Լեզուն տեղին կլիներ համեմատել ծովի փայլուն, հավերժ փոփոխվող մակերեւույթի հետ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ծովում, երբեք չգիտես, թե ինչ խութեր են թաքնված վճիտ խորքերում։ Ամենանենգ ծանծաղուտները սովորաբար թաքնվում են պարզ ջրերի տակ։

Ջեքսընը, լավ պատրաստ վտանգներին, սկզբից դրանք հետ չընդհարվեց։ Այս մոլորակի (Նա) հիմնական լեզուն (հոն) ընդունված էր բնակիչների մեծամասնության կողմից (Էն֊ա֊Թո֊նա՝ որը նշանակում էր Նա֊ի մարդիկ կամ նացիներ, ինչպես նրանց գերադասում էր անվանել Ջեքսընը)։ Առաջին հայացքից հոնը բավական հեշտ լեզու էր։ Մի հասկացությունը մեկ անվանում ուներ, չկային լեզվական միաձուլություններ, շեշտավորումներ կամ ագլյուտինացիաներ։ Հասկացությունները կազմվում էին հասարակ բառերի հերթական համադրությամբ (տիեզերանավը հո֊փա֊էյ֊ան էր կոչվում՝ երկնքից֊վեր֊թռչող֊նավ)։ Այսպիսով, հոնը շատ նման էր երկրային չինարենին ու վիետնամերենին։ Ինտոնացիոն տարբերություններն օգտագործվում էին ոչ միայն մտածված կերպով՝ նույնանունները զանազանելու համար, այլեւ դիրքային ձեւով, արտահայտելու համար «գիտակցված ռեալիզմի», մարմնական անհարմարության եւ հաճելի սպասումների երեք դասակարգերի աստիճանավորումները։ Բաներ, որոնք իր գործին լավատեղյակ լեզվաբանի համար ինչ֊որ չափով հետաքրքիր էին, բայց ամենեւին ոչ դժվար։

Անկեղծ ասած, հոնը բավական տաղտկալի բան էր, մարդ ստիպված էր բառերի մի երկար ցուցակ անգիր անել։ Բայց ինտոնացիան ու բառերի դիրքավորումը հետաքրքիր էին, ինչպես նաեւ այն, որ եթե ուզում էիր նախադասությունները որեւէ իմաստ ունենան, հարկավոր էր բառերը խիստ տեղին գործածել։ Ուստի, ամբողջովին վերցրած, Ջեքսընը հիասթափված չէր եւ նա կլանեց լեզուն այնքան արագ, որքան արագ իրեն մատուցեցին։

Եվ ահա, մեկ շաբաթ անց, Ջեքսընը կարողացավ հպարտությամբ ասել իր ուսուցչին․

— Շատ գեղեցիկ ու հաճելի բարի առավոտ քեզ, պատվարժան ու հարգամեծար ուսուցիչ։ Թույլ տուր տեղեկանալ՝ ինչպե՞ս է քո օրհնյալ առողջությունը։

— Մեծագույն իրդ վունք շնորհավորանքներս,— խորին ջերմություն ճառագող ժպիտը դեմքին պատասխան տվեց ուսուցիչը։— Քո առոգանությունը, սիրելի աշակերտ, գերազանց է։ Փաստորեն բառիս բուն իմաստով գոռ նաք, եւ իմ մայր լեզվի քո ըմբռնումը հազիվ թե պակաս է ուռ նաք թաի։

Ալեհեր ու մեղմաբարո ուսուցչի գովեստից Ջեքսընի դեմքը շողաց։ Նա գոհ էր ինքն իրենից։ Իհարկե, մի քանի բառ չհասկացավ․ իրդ վանքն ու ուռ նաք թաին մի թեթեւ ծանոթ էին հնչում, բայց գոռ նաքը միանգամայն անծանոթ էր։ Ինչեւէ, աննշան սխալները սպասելի են նրա համար, ով նոր է սկսում լեզու ուսումնասիրել։ Նա բավականաչափ բան գիտեր, որպեսզի հասկանար նայացիներին եւ հասկացներ իր ուզածը։ Եվ դա էլ հենց այն էր, ինչ պահանջում էր նրա աշխատանքը։

Ջեքսընը այդ օրը ցերեկը վերադարձավ իր տիեզերանավը։ Ամբողջ ժամանակ դռնակը բաց էր մնացել, բայց մի մազ անգամ չէր պակասել։ Նա վշտացած գլուխն օրորեց, սակայն իրեն թույլ չտվեց տխրել դրա համար։ Գրպանները լցրեց տարբեր առարկաներով եւ ճամփա ընկավ դեպի քաղաք։ Ջեքսընը պատրաստ էր իր աշխատանքի վերջնական ու ամենակարեւոր մասն իրականացնելու։

Գործարար թաղամասի ուղիղ սրտում, Ումի եւ Ալհերթոյի խաչմերուկում նա գտավ այն, ինչ փնտրում էր՝ անշարժ գույքի գրասենյակ։ Ջեքսընը ներս գնաց եւ հանդիպեց Էրամին՝ ֆիրմայի կրտսեր գորթընկերոջը, որը եւ նրան ընդունեց։

— Բարեւ ձեզ, բարեւ ձեզ, բարեւ ձեզ,— ասաց Էրամը, սրտանց նրա ձեռքը սեղմելով։— Սա իսկական պատիվ է, պարոն, շատ մեծ ու հազվագյուտ շնորհ։ Ցանկանում եք սեփականությո՞ւն ձեռք բերել։

— Նպատակս դա էր,— ասաց Ջեքսընը,— եթե, իհարկե, դուք չունեք դիսկրիմինացիոն օրենքներ, որոնք արգելում են ձեզ արտասահմանցումն գույք վաճառել։

— Այդ հարցում ոչ մի դժվարություն,— ասաց Էրամը։— Ընդհակառակը, մեզ իսկական հաճույքի օրայի կպատճառեր, եթե ձեր հեռավոր ու հրաշալի քաղաքակրթության ներկայացուցիչը մեր մեջ լիներ։

Ջեքսընը հազիվ զսպեց ծիծաղը։

— Միակ դժվարությունը իմ պատկերացմամբ օրինական վճարման հարցն է։ Ես ձեր վալյուտայից, իհարկե, չունեմ, բայց ինձ մոտ կա ոսկու, պլատինի, ադամանդի որոշակի քանակություն, ինչպես նաեւ այլ առարկաներ, որոնք Երկրում արժեքավոր են համարվում։

— Այստեղ նույնպես արժեքավոր են համարվում,— ասաց Էրամը։— Ինչպես ասացի՞ք, որոշակի քանակությո՞ւն։ Իմ սիրելի պարոն, մենք ոչ մի դժվարություն չենք ունենա, նույնիսկ բլագլը մեզ չի միթացնի եւ չի վիթացնի, ինչպես ասել է բանաստեղծը։

— Այո, ճիշտ է,— պատասխանեց Ջեքսընը։ Էրամը գործածում էր որոշ բառեր, որոնք նա չգիտեր, բայց դա կարեւոր չէր։ Հիմնական իմաստը բավական պարզ էր։— Այժմ, եթե դեմ չեք, եկեք սկսենք մի հարմար արդյունաբերական օբյեկտից։ Ի վերջո, ժամանակս մի բանի վրա պիտի ծախսեմ, թե՞ ոչ։ Իսկ դրանից հետո կարելի է մի տուն առնել։

— Անտարակույս փրոմինեքս,— ուրախ ասաց Էրամը,— մի րոպե, ես միայն ռեյշեմ իմ ցուցակներ… ըաը, ի՞նչ կասեք բրոմիքենի գործարանի մասին։ Առաջնակարգ վիճակում է եւ հեշտությամբ կարող է փոխվել ֆորի արտադրության կամ էլ գործել ուղիղ նպատակով։

— Բրոմիքենի համար շուկա կա՞,— հարցրեց Ջեքսընը։

— Օ՜, մերգենտանս կսիրեք, իհարկե կա։ Բրոմիքենն անհրաժեշտ բան է, թեեւ վաճառքը սեզոնային է։ Բանն այն է, որ գտած բրոմիքենը, կամ արիիսին, օգտագործվում է պրոտիգալ աճեցնողների կողմից, որոնք բերքը հավաքում են արեւների բարձրագույն կետերում գտնվելիս, եթե, իհարկե, չեն անցել թիքոթին ռեւաթուրի։ Նրանք, որոնք մշտապես…

— Շատ լավ, շատ լավ,— ասաց Ջեքսընը։ Նրան չէր հուզում, թե ինչ է բրոմիքելը, նա չէր էլ կարծում, թե երբեւէ որեւէ բրոմիքեն տեսնելու առիթ կունենա։

Բավական էր միայն, որ շահութաբեր գործ էր, դա միանգամայն համապատասխանում էր Ջեքսընի ստացած հրահանգներին։

— Ես կգնեմ,— ասաց նա։

— Եվ չեք ափսոսի,— ասաց Էրամը։— Լավ բրոմիքենի գործարանը գարջելդիս հագատիս է, էլ չասած որ մենիֆոյ։

— Անշուշտ,— ասաց Ջեքսընը, մտածելով, թե ինչքան լավ կլիներ, եթե հոնի ավելի մեծ բառապաշար ունենար։— Ի՞նչ արժե։

— Դե գինը, պարոն, դժվարությունների պատճառ չի լինի։ Բայց նախ դուք պետք է օլենբրիտ բլանկ լրացնեք։ Ընդամենը մի քանի սքեն հարցեր, որոնք նիգագա են բոլորի համար։

Էրամը Ջեքսընին մեկնեց բլանկը։ Առաջին հարցը հետեւյալն էր․ «Արդյոք երբեւէ, այժմ կամ նախկինում, մուշկիները ուժուտաքար էլիկացրե՞լ եք։ Նշեք, թե երբ։ Եթե ոչ, նշեք բոլոր արանսգրիշային ռեդուկտումների պատճառը»։

Ջեքսընը չշարունակեց կարդալը։— Ի՞նչ է դա նշանակում,— հարցրեց նա Էրամին,— «մուշկիները ուժուտաբար էլիկացնել»։

— Նշանակո՞ւմ,— անորոշ ժպտաց Էրամը,— դե, դա նշանակում է հենց այն, ինչ գրված է։ Համենայն դեպս, ինձ այդպես է թվում։

— Ես նկատի ունեի,— ասաց Ջեքսընը,— որ չեմ հասկանում բառերը։ Կարո՞ղ եք ինձ բացատրել։

— Դրանից հեշտ բան չկա,— պատասխանեց Էրամը։— Մուշկիները էլիկացնելը նույնն է, ինչ որ բիֆուր փրոբիշկայ։

— Ներեցեք, ինչպե՞ս,— ասաց Ջեքսընը։

— Դա նշանակում է… դե, էլիկացնելը բավական պարզ բան է, թեեւ, իհարկե, ոչ օրենքի տեսակետից։ Սկորբադացնելն էլիկացնելու ձեւերից մեկն է, ինչպես եւ մանրով գարացնելը։ Ոմանք ասում են, որ երբ մենք դրորսիկորեն շնչում ենք երեկոյան գոյուտում, մենք փաստորեն էլիկացնում ենք։ Անձամբ ես այդ տեսակետը մի քիչ սխալ եմ համարում։

— Եկեք մուշկիները փորձենք,— առաջարկեց Ջեքսընը։

— Խնդրեմ, իհարկե,— պատասխանեց Էրամը, կոպիտ ու բարձրաձայն ծիծաղելով։— Եթե միայն դա հնարավոր լիներ։— Նա արմունկով խորամանկորեն բոթեց Ջեքսընին։

— Հըմ, այո,— սառը պատասխանեց Ջեքսընը,— գուցե ինձ բացատրեիք, թե ինչ է մո՞ւշկին։

— Իհարկե։ Բանն այն է, որ այդպիսի բան չկա,— պատասխանեց Էրամը։— Եզակի թվով չկա։— Մի մուշկին տրամաբանական խաբկանք կլիներ՝ հասկանում եք, չէ՞։

— Ես ձեր խոսքը որպես հիմք եմ ընդունում։ Իսկ ի՞նչ են մուշկիները։

— Դե, նախ դրանք էլիկացման օբյեկտներ են։ Երկրորդ, մուշկիները կես չափսանի փայտե սանդալներ են, որոնք օգտագործվում են Քյութորական կրոնի հետեւորդների մոտ զգայական ֆանտազիաներ բորբոքելու նպատակով։

— Ըհը՛, մի բանի հասնում ենք,— գոչեց Ջեքսընը։

— Միայն եթե ձեր ճաշակը այդ ուղղությամբ է զարգացած,— նկատելի սառնությամբ պատասխանեց Էրամը։

— Ես նկատի ունեի հարցը հասկանալու տեսակետից…

— Իհարկե, ներեցեք ինձ,— ասաց Էրամը։— Բայց հասկանո՞ւմ եք, բանն այն է, որ այստեղ ձեզ հարցնում են, թե արդյոք մուշիկները ուժուտաբա՛ր էլիկացրե՞ք եք։ Եվ ամբողջ տարբերությունը դրա մեջ է։

— Լո՞ւրջ։

— Իհարկե։ Ձայնադարձը փոխում է ամբողջ նշանակությունը։

— Ես հենց դրանից էլ վախենում էի,— ասաց Ջեքսընը։— Երեւի չկարողանաք բացատրել, թե ի՞նչ է նշանակում ուժուտաբար, չէ՞։

— Ընդհակառակը, կարող եմ,— ասաց Էրամը։— Մեր երկխոսությունն այժմ կարող է, դեմե երեւակայության թեթեւակի աջակցությամբ, անվանվել ուժուտաբար ծրագրված խոսակցություն։

— Ա՛հ,— ասաց Ջեքսընը։

— Այո, հենց այդպես,— ասաց Էրամը։ Ուռուտաբարը շարժուձեւն է, պահելաձեւ, որ նշանակում է «հոգեզգայորեն֊առաջ֊տանող֊դիմացկուն֊ընկերության֊եղանակով»։

— Դա արդեն մի քիչ խելքին մոտ է,— ասաց Ջեքսընը։

— Այդ դեպքում, եթե մեկը մուշկիներն ուժուտաբար էլիկացնուե է…

— Շատ եմ վախենում, որ սխալ հետքի վրա եք,— ասաց Էրամը։— Իմ տված բնորոշումը վերաբերվում է միայն երկխոսություններին։ Լրիվ այլ բան է, եթե խոսքը գնում է մուշկիների մասին։

— Ուրեմն ի՞նչ է նշանակում այդ դեպքում։

— Հըմ, դա նշանակում է, կամ ավելի շատ արտահայտում է… մուշկիական էլիկիդացման ինտենսիվ զարգացման դեպք, բայց որոշակի նմոգմետային հակումով։ Թեեւ անձամբ ես այդ բնորոշումը համարում եմ բավական անհաջող։

— Իսկ ինչպե՞ս կբնորոշեիք դուք։

— Ես գրողի ծոցթ կուղարկեի ամպագոռգոռ բառերը եւ պարզ ու որոշակի կխոսեի,— վճռականորեն ասաց Էրամը։— Միանգամից կհարցնեի՝ երբեւէ, այժմ կամ որեւէ այլ ժամանակ դունֆի՞գլեր ոկ ապօրինի, անբարոյական կամ ինսպիրս հանգամանքներում բրախնիացու աջակցությամբ եւ/կամ համաձայնությամբ կամ առանց դրանց։ Եթե այո, նշեք որտեղ եւ ինչու։ Եթե ոչ, նշեք նեուգրիս քրիս եւ ինչու ոչ։

— Ուրմեն դուք այդպես կասեիք, հա՞,— ասաց Ջեքսընը։

— Իհարկե, կասեի,— մարտահրավեր նետող տեսքով ասաց Էրամը։— Այս բլանկները մեծահասակների համար են, այնպես չէ՞։ Ուրեմն ինչո՞ւ ուղիղ չխոսենք եւ սփիգլերը չանվանենք սփիգլերուսպեյ։ Բոլորն էլ ժամանակին դունֆիգլեր ոկ, հետո՞ ինչ։ Ոչ մեկի զգացմունքները դրանով չեն վիրավորվում, աստծո սիրուն։ Ես նկատի ունեմ, որ ի վերջո այդ գործում խառն ես լինում դու ինքդ ու մի կտոր ծռված փայտ, ուրեմն ինչո՞ւ պիտի դա ուրիշին հուզի։

— Փա՞յտ,— արձագանքեց Ջեքսընը։

— Այո, փայտ։ Մի կտոր հասարակ, կեղտոտ փայտ։ Կամ էլ գոնե ընդամենը այդպիսին կլիներ, եթե մարդիկ այդքան անմին կերպով դրան զգացմունքներ չխառնեին։

— Ի՞նչ են անում փայտի հետ,— արագ հարցրեց Ջեքսընը։

— Անո՞ւմ։ Առանձնապես ոչինչ, եթե ուղիղ մոտենաս այդ հարցին։ Բայց կրոնական աուրան մեր այսպես կոչված ինտելեկտուալների համար պարզապես չափից ավելին է։ Նրանք, իմ կարծիքով, անընդունակ են առանձնացնել հասարակ նախասկզբային փաստը՝ փայտը, կուլտուրական վոլթերնեյսսից, որ շրջապատում է այն ֆեսթեհիսսի եւ որոշ չափով նաեւ ուուփսի դեպքում։

— Դե, դա ինտելեկտուալները,— ասաց Ջեքսընը։— Բայց դուք եւս կարող եք առանձնացնել եւ այդ դեպքում…

— Այդ դեպքում ես համարում եմ, որ հուզվելու բան չկա։ Չէ, իրոք… Նկատի ունեմ, որ տաճարը, եթե նայես, ընդամենը քարերի կույտ է, իսկ անտառը՝ ատոմների հավաքածու։ Հապա ինչո՞ւ պետք է այս դեպքին այլ ձեւով նայենք։ Ես նկատի ունեմ, անկեղծ ասած, որ դուք կարող եք մուշկիները ուժուտաբար էլիկացնել նույնիսկ առանց փայտ օգտագործելու։ Ի՞նչ եք կարծում այդ առթիվ։

— Ցնցված եմ,— ասաց Ջեքսընը։

— Ինձ սխալ չհասկանաք։ Ես չեմ ասում, թե դա հեշտ կլիներ, կամ բնական, կամ նույնիսկ ճիշտ։ Բայց այդուհանդերձ, շատ լավ էլ կարելի է։ Ինչ կա որ, կարելի է փոխարինել քորմ գրեյթին եւ մեկ է, ամեն ինչ բարեհաջող կավարտվի։— Էրամը դադար տվեց ու քմծիծաղեց։— Հիմար տեսք կունենաս, բայց բարեհաջող կավարտվի։

— Շատ հետաքրքիր է,— ասաց Ջեքսընը։

— Ես կարծես թե մի քիչ տաքացա,— ասաց Էրամը,— ճակատի քրտինքը մաքրելով։— Հո շատ բարձր չէ՞ի խոսում։ Ի՞նչ եք կարծում, հո մեզ չէ՞ին լսում։

— Իհարկե ոչ։ Ինձ այդ ամենը շատ հետաքրքիր թվաց։ Ես պետք է հենց հիմա հեռանամ, միստր Էրամ, բայց վաղը կվերադառնամ այդ բլանկը լրացնելու եւ սեփականություն գնելու։

— Ես կպահեմ այն ձեզ համար,— ասաց Էրամը, ոտքի կանգնելով ու ջերմորեն Ջեքսընի ձեռքը սեղմելով։— Եվ ես ուզում եմ ձեզ շնորհակալություն հայտնել։ Հաճախ չէ, որ հնարավորություն ես տեսնում այս տեսակ անկեղծ ու շիտակ խոսակցություն վարելու։

— Շատ ուսանելի զրույց էր,— ասաց Ջեքսընը։ Հետո դուրս եկավ Էրամի գրասենյակից եւ դանդաղ քայլեց ետ դեպի իր նավը։ Նա տագնապած էր, վշտացած ու նյարդայնացած։ Նրա ջղերի վրա միշտ էլ ազդում էին լեզվաբանական դժվարությունները։ Ինքը պետք է կարողանար ինչ եղանակով էլ լինի պարզել, թե ինչպես են մուշկիները ուժոտաբար էլիկացնում։

— Ոչինչ,— ասաց նա ինքն իրեն։— Վաղը կիմանաս, Ջեքսըն, տղա՛ս, իսկ հետո կվերադառնաս այնտեղ ու կայծակնային արագությամբ կլրացնես սրանց թղթերը։ Ուրեմն մի՛ տաքացիր, մա՛րդ աստծո։

Ինքը կգտնի։ Ինքը պետք է անպայման գտնի պատասխանը եւ սեփականություն ձեռք բերի։

Դա նրա գործի երկրորդ մասն էր։

Տերրայում վաղուց անցել֊գնացել էին անսքող, ագրեսիվ պատերազմների հին ու տխուր օրերը։ Ըստ պատմական գրքերի, ղեկավարն այդ հինավուրց ժամանակներում կարող էր պարզապես իր զորքերն ուղարկել գրավելու այն, ինչ ուզում էր։ Եվ եթե սեփական ժողովրդից մեկը հանդգներ հարցնել նրան, թե ինչու է այդ բանն ուզում, ղեկավարը կարող էր գլխատել նրան, կամ բանտարկել, կամ կապել պարկի մեջ ու նետել ծովը։ Եվ նա նույնիսկ մեղավոր չէր զգա այդ արարքների համար, որովհետեւ միշտ հավատացած էր, որ ինքը ճիշտ է, իսկ նրանք սխալ։

Այս քաղաքականությունը, որը կոչվում է droit de seigneu, laissez֊faire կապիտալիզմի հատկանշական առանձնահատկություններից մեկն էր։

Սակայն, դարերի անշտապ երթի ընթացքում քաղաքակրթության ու առաջադիմության անիվն անվերջ գլորվում էր առաջ։ Աշխարհ եկավ նոր բարոյականություն եւ, դանդաղ, բայց անդառնալիորեն, արդաության գաղափարը զարգացավ մարդկային ցեղի մոտ։ Ղեկավարներին սկսեցին ընտրել քվեարկության միջոցով, եւ նրանք արդեն պատասխանատու էին ընտրողի առաջ։ Արդարության, Գթասրտության եւ Խղջմտանքի կոնցեպցիաները սկսեցին մարդկային մտածելակերպում առաջնային տեղ զբաղեցնել, բարելավելով «Ուժեղի մոտ միշտ էլ թույլն է մեղավոր» հինավուրց օրենքը եւ բարեփոխելով անվերակառուցման հնամենի ժամանակների անասնական վայրենությունը։

Հին օրերը մեկընդմիշտ անցան֊գնացին։ Այսօր ոչ մի ղեկավար չէր կարող ուղղակի վերցնել, քվեարկողները երբեք նրա կողմը չէին լինի։

Հիմա վերցնելու համար արդարացուցիչ պատճառ էր հարկավոր։

Ինչպես, ասենք, եթե տերրացին օրինական ու ազնիվ ճանապարհով ձեռք բերած սեփականություն ունի օտար մոլորակում եւ անհետաձգելի կարիք է զգում եւ խնդրում է Տերրայից ռազմական օգնություն՝ իրեն, իր տունը, իր օրինական ապրելամիջոցները պաշտպանելու համար…

Բայց նախ հարկավոր էր այդ սեփականությունն ունենալ։ Ունենալ իսկապես, պաշտպանվելու համար փափկասիրտ կոնգրեսմեններից եւ բնիկասեր լրագրողներից, որոնք միշտ հետաքննություն էին սկսում, երբ Երկիրն ուրիշ մոլորակ էր գրավում։

Նվաճման համար օրինական հիմք ապահովել՝ ահա թե ինչի համար էին կապավորները։

— Ջեքսըն,— ասաց Ջեքսընն ինքն իրեն,— վաղը պիտի այդ փոքրիկ սիրունիկ բրոմիքենի գործարանը քեզ վերցնես, առանց այստեղ֊այնտեղ ընկնելու։ Լսո՞ւմ ես, քո հետ եմ։ Լուրջ։

Հաջորդ օրը, միջօրեից քիչ առաջ, Ջեքսընը վերադարձավ քաղաք։ Մի քանի ժամվա մանրամասն ուսումնասիրությունը եւ ուսուցչի հետ երկարատեւ կոնսուլտացիան բավական եղան ցույց տալու համար, թե որտեղ է ինքը սխալվել։

Ամեն ինչ բավական պարզ էր։ Ինքը պարզապես մի փոքր աճապարել էր եւ հոնի ապմատների գործածման մեթոդները անփոփոխ էր համարել։ Նախկին ուսումնասիրությունների հիման վրա նա կարծում էր, թե բառերի նշանակությունն ու շարադասությունն այդ լեզուն հասկանալու համար միակ կարեւոր գործոններն են։ Բայց այդպես չէր։ Հետագա քննությունից Ջեքսընը պարզեց, որ հոնը մի քանի այլ լեզվական միջոցներ ունի, օրինակ՝ ածանցում եւ կրկնավորում։ Երեկ նա մինչեւ իսկ պատրաստ չէր ձեւաբանական որեւէ անհամապատասխանության․ երբ դա պատահեց, Ջեքսընը իմաստաբանական դժվարությունների առաջ կանգնեց։

Նոր ձեւերը սովորելու համար բավականաչափ հեշտ էին։ Վատն այն էր, որ դրանք խորապես անտրամաբանական էին եւ հակառակ հոնի ոգուն։

Մի հնչյունից առաջացած մի բառ, որն ունի մի նշանակություն՝ սա էր նրա նախկինում հայտնաբերած օրենքը։ Սակայն այժմ Ջեքսընը հայտնաբերեց տասնուծ կարեւոր բացառություն՝ տարբեր միջոցներով կազմվող բարդ բառեր, վերջածանցների մեծ բազմություն։ Ջեքսընի համար դա նույնքան խորթ էր, որքան Անտարկտիդայում արմավենիների անտառ տեսնելը։

Նա տասնութ նոր բացառությունն սովորեց եւ մտածեց, որ երբ վերջապես տուն հասնի, հոդված է գրելու։

Հաջորդ օրը, իմաստնացած ու աչալուրջ, Ջեքսընը բազմանշանակ տեսքով ետ գնաց քաղաք։

Էրամի գրասենյակում նա հեշտությամբ լրացրեց պաշտոնական թղթերը։ Առաջին հարցին՝ արդյոք երբեւէ, այժմ կամ նախկինում, մուշկիները ուժուտաբար էլիկացրե՞լ եք, նա կարող էր պատասխանել ազնվորեն՝ ոչ։ Հոգնակի «մուշկիները» այս կոնտեքստում արտահայտում էր «կին» բառի եզակին։ (Նույն կերպով օգտագործվելիս եզակի «մուշկին» կարտահայտեր կանացիության անառակրայական իմաստ)։

«Էլիկացնելն», իհարկե, սեռական պրոցեսն էր, եթե միայն չօգտագործվեր «ուժուտաբար» մակբայը։ Այս վերջինիս օգտագորթման դեպքում այդ անմեղ բառը սույն կոնտեքստում փոխված իմաստ էր ստանում, արտահայտելով բազմասեռական աննորմալ հակումներ։

Այսպիսով, Ջեքսընը կարող էր ազնվորեն գրել, որ նայացի չհանդիսանալով, երբեք նման պահանջ չի ունեցել։

Ամեն ինչ այդքան պարզ էր։ Ջեքսընը զայրացած էր, որ ինքնուրույն չկարողացավ պարզել։

Մնացած հարցերին նա պատասխանեց առանց դժվարության, եւ թուղթը վերադարձրեց Էրամին։

— Շատ սքո է,— ասաց Էրամը։— Այժմ եւս մի քանի հասարակ կետեր։ Որից հետո ես կկատարեմ սեփականության իրավունքի փոխանցման գործողությունը, իսկ դրան կհետեւեն մի քանի այլ փոքրիկ գործողություններ։ Այդ ամենը մեկ կամ երկու օրից ավել չի խլի, իսկ հետո սեփականությունը վերջնականապես ձերը կլինի։

— Իհարկե, սիրելիս, դա շատ լավ կլինի,— ասաց Ջեքսընը։ Ձգձգումները բոլորովին էլ չէին գրգռում նրան։ Ընդհակառակը, նա շատ ավելին էր սպասել։ Մոլորակների մեծ մասում տեղական պաշտոնյաները բավական արագ ըմբռնում էին, թե ինչ է կատարվում։ Մեծ խելք հարկավոր չէր հասկանալու համար, որ Երկիրն ուզում է այն, ինչ ուզում է, բայց ուզում է օրինական ճանապարհով։

Իսկ թե ինչ էր ուզում օրինական ճանապարհով, նույնպես դժվար չէր ըմբռնել։ Տերրացիների մեծ մասն իդեալիստներ էին, եւ նրանք հավատում էին այնպիսի ձեւակերպումների, ինչպիսիք են ճշմարտությունը, արդարությունը, գթասրտությունը եւ այլն։ Եվ ոչ միայն հավատում էին, այլեւ թույլ էին տալիս, որ այդ վեհ հասկացությունները կառավարեն իրենց գործողությունները՝ բացառությամբ, երբ դա անհարմար էր կամ անեկամտաբեր։ Այդ երկրորդ դեպքում նրանք գործում էին սեփական շահերից ելնելով, բայց շարունակում էին բարոյամոլական բարբառումը։ Դա նշանակում էր, որ նրանք «երկերեսանիներ» էին, մի մադիր, որի համար բոլոր ցեղերն ունեն գոյական։

Տերրացիներն ուզում էին այն, ինչ նրանց հարկավոր էր, բայց նրանք նաեւ ուզում էին, որ այդ «հարկավորը» պատշաճ երեւար։ Երբեմն դա յուրահատուկ հետեւանքներ էր ունենում, մանավանդ, երբ նրանց ուզածը որեւէ ուրիշ մոլորակի սեփականությունն էր։ Բայց, այսպես թե այնպես, նրանք սովորաբար հասնում էին իրենց ուզածին։

Օտար ցեղերի մեծ մասը հասկանում էին, որ դիմադրությունն անհնար է, ուստի փորձում էին խուսանավել։

Երբեմն հրաժարվում էին վաճառել, կամ պահանջում էին, որ պահպանվեն բազմապիսի ձեւականություններ, եւ կամ խնդրում որեւէ տեղական պաշտոնյայի հավանություն՝ պաշտոնյա, որը միշտ բացակա էր։ Բայց բոլոր խորամանկությունների հանդեպ կապավորը միշտ համապատասխան հակախորամանկություն ուներ։

Հրաժարվում էին գույք վաճառել ռասայական հիմունքներից ելնելո՞վ։ Երկրի օրենքները հատկապես արգելում էին նման գործողությունները, եւ «օտարերթեւեկների իրավունքների դեկլարացիան» հաստատում էր բոլոր օտարերթեւեկների իրավունքը՝ ապրել եւ աշխատել այնտեղ, որտեղ կամենում էին։ Այս իրավունքի համար Տերրան պատրաստ էր մարտնչել, եթե մեկը նրան դրդեր։

Պատրաստվում էին խորամանկե՞լ։ «Քաղաքացիական սեփակաության» տերրական օրենքը թույլ չէր տա։

Բացակայում էր անհրաժեշտ պաշտոնյա՞ն։ «Բացակայության դեպքում բացահայտ բռնագրավման» համերկրային օրենքն արգելում էր նման երեւույթները։ Եվ այլն եւ այլն։ Հնարամտության այդ պայքարը մշտապես վերջանում էր Երկրի օգտին, քանզի ամենախելոքն է սովորաբար համարվում ամենաուժեղը։

Սակայն նացիները մինչեւ իսկ չէին փորձում դիմադրել։ Ըստ Ջեքսընի դա խստի քամահրելի բան էր։

Ավարտվեց տերրական պլատինի փոխանակումը նաական վալյուտայի հետ եւ Ջեքսընը ստացավ իր մանրը՝ ճռճռան հիսուն վրսոյանոց թղթադրամներով։ Էրամն ուրախ ժպտաց ու ասաց։

— Այժմ, պարոն Ջեքսըն, մենք կարող ենք եզրափակել մեր այսօրվա գործը, եթե դուք բարի լինեք թրոմբրամքթուլանզվարթնել սովորական եղանակով։

Ջեքսընը շրջվեց նրա կողմը, նրա աչքերը նեղացան, իսկ շուրթերը սպիտակեցին ու վար ծռվեցին։

— Ի՞նչ ասացի՞ք։

— Ես պարզապես խնդրեցի, որ…

— Գիտեմ, թե ինչ խնդրեցիք։ Բայց ի՞նչ է դա նշանակում։

— Դե դա… նշանակում է… նշանակում է…— Էրամը կամացուկ ծիծաղեց։— Նշանակում է այն, ինչ ասվեց, այինքն, էթիբոլիկորեն ասած…

Ջեքսընը արտասանեց ցածր, սպառնալից ձայնով,— հոմանիշ ասեք։

— Հոմանիշ չկա,— պատասխանեց Էրամը։

— Լսիր, ջանիկս, ավելի լավ է մի հատ գտնես,— ասաց Ջեքսընը, ձեռքով Էրամի կոկորդը սեղմելով։

— Սպասե՛ք։ Կանգնե՛ք։ Ը՛լփ,— գոռաց Էրամը։— Պարոն Ջեքսըն, խնդրում եմ հասկացեք։ Ինչպե՞ս կարող է հոմանիշ լինել, երբ այդ արտահայտության համար միայն ու միայն մի անվանում կա՝ եթե թույլ կտաք այդպես արտահայտվել։

— Դու ձեւե՛ր ես թափում,— բղավեց Ջեքսընը։— Ու լավ կանես վերջ տաս, հաշվի առ, որ մենք օրենքներ ունենք կանխամտածված շփոթեցման, նպատակադրված խոչընդոտնման, ենթադրված խաբեբայության եւ քո արած մյուս բաների դիմաց։ Լսո՞ւմ ես ինձ։

— Ես ձեզ լսում եմ,— դողալով ասաց Էրամը։

— Ուրմեն լսիր, վերջ տուր ագլյուտինացնելուն, խորամանկ շատ որդի։ Ձեր այս լեզուն շարքային, հասարակ վերլուծական տիպի լեզու է, որի միակ առանձնահատուկ գիծը խիստ մեկուսացվածությունն է։ Եվ երբ այդ տեսակ լեզու ունես, ապա մի գլուխ կեղտոտ բարդ բառեր ագլուտինացիաների միջոցով չես կազմում։ Տեղ հասա՞վ։

— Այո՛, այո՛,— գոչեց Էրամը։— Բայց հավատացեք ինձ, ես մազաչափ իսկ չեմ պատրաստվում նումնիսքատերացնել։ Ոչ մի ոչիսփափեփափի, եւ դուք պիտի դեբրուչիլի այդ բանը։

Ջեքսընը ետ տարավ բռունցքը, սակայն ժամանակին զսպեց իրեն։

Անխոհեմություն էր բնիկներին խփելը, եթե նրանց ասածը կարող է ճիշտ լինել։ Տերրայի բնակիչները նման բաներ չէին սիրում։ Ջեքսընի վարձատրությունը կարող էր կրճատվել եւ եթե, ինչ֊որ դժբախտ պատահականությամբ, նա սպաներ Էրամին, կարող էր վեց ամսվա բանտարկության դատապարտվել։

Բայց այնուհանդերձ…

— Ես կպարզեմ՝ խաբո՞ւմ ես, թե՞ ոչ,— գոռաց Ջեքսընը եւ փոթորկի պես դուրս սլացավ գրասենյակից։

Մոտ մեկ ժամ նա քայլում էր Գրադ֊Էթի հետնախորշերով, խառնված ամբոխին, մոխրագույն անգպերդիսների գարշ հոտը ներշնչելով։ Ջեքսընի վրա ուչ ոք մազաչափ իսկ ուշադրություն չէր դարձնում։ Արտաքուստ նա շատ հանգիստ կարող էր նացու տեղ անցնել, ճիշտ այնպես, ինչպես նացին՝ տերրացու։

Ջեքսընը Նիիսի եւ Դաի արանքում մի հաճելի պանդոկ գտավ եւ ներս մտավ։

Այնտեղ հանգիստ ու խաղաղ էր, ներկաները հիմնականում տղամարդիկ էին։ Ջեքսընը գարեջրի տեղական տարատեսակ պատվիրեց։ Երբ ուզածը մատուցվեց, նա ասաց բարմենին․

— Ծիծաղելի բան պատահեց հետս այն օրը։

— Հա՞,— ասաց բարմենը։

— Հա, իրոք,— ասաց Ջեքսընը։— Ես մի մեծ գործի պայմանագիր կնքեցի, իսկ հետո նրանք վերջին րոպեին խնդրեիցն, որ սովորական եղանակով թրոմբրամքթուլանզվարթնեմ։

Նա ուշադիր դիտում էր բարմենի դեմքը։ Տարակուսանքի թույլ արտահայտություն հայտնվեց վերջինիս անկիրք դիմագծերին։

— Բա ինչի՞ չարեցիք,— հարցրեց նա։

— Ուզում եք ասել, որ դուք կանեի՞ք։

— Իհարկե կանեի։ Գրողը տանի, եղած֊չեղածը ընդունված քաթանփրիփշիայա չի՞։

— Բա ի՞նչ,— ասաց հաճախորդներից մեկը,— բայց, իհարկե, եթե չեք կասկածում, թե իրանք ձեզ նումիսքատերացնում էին։

— Ոչ, չեմ կարծում, թե նման բան էին փորձում անել,— ասաց Ջեքսընը ցածր, անկիրք ձայնով։— Նա վճարեց խմիչքի համար եւ պատրաստվեց հեռանալ։

— Հե՛յ,— նրա ետեւից կանչեց բարմենը,— վստա՞հ եք, որ իրանք չէին ոչիսփափեփափի։

— Ի՞նչ իմանաս֊— ասաց Ջեքսընը, վհատ, գլուխը կախ դուրս գլնալով։

Ջեքսընը հավատում էր իր բնազդներին, թե՛ լեզուների եւ թե՛ մարդկանց հարցում։ Բնազդները նրան ասում էին, որ նայացիներն ուղղամիտ են եւ իր գլխին լավ մտածված խաղ չեն խաղում։ Էրամը շփոթության մեջ գցելու համար նոր բառեր չէր հնարում։ Նա իրոք հոներեն էր խոսում այնպես, ինչպես գիտեր։

Բայց եթե դա ճիշտ է, ապա հոնը շատ տարօրինակ լեզու էր։ Փաստորեն շատ արտառոց։ Իսկ բազմիմաստության տեսակետից ոչ միայն պարզապես հետաքրքիր, այլեւ կործանարար։

Այդ երեկո Ջեքսընը կրկին գործի անցավ։ Նա բացառությունների մի նոր դասակարգ հայտնաբերեց, որոնց մասին չգիտեր, նույնիսկ, չէր էլ կասկածում։ Հայտնաբերածը քսանինը բազմանշանակ եղանակավորող բառեցից կազմված մի խումբ էր։ Այդ բառերը՝ ինքնին իմաստից զուրկ, մյուս բառերի իմաստներին բազմաթիվ բարդ ու հակասական երանգներ էին հաղորդում։ Եղանակավորման կոնկրետ տեսակը կախված էր նախադասության մեջ այդ բառերի դիրքից։

Այսպես, երբ Էրամը նրան առաջարկում էր «թրոմբրամքթուլանզվարթնել սովորական եղանակով», նա պարզապես ուզում էր, որ Ջեքսընը պարտադիր խոնարհման շարժում կատարի։

Խոնարհումն արվում էր հետեւյալ կերպ, ձեռքերով վզի ետեվում ծափ էիր զարկում, եւ գլորվելով կրունկների վրա ետ էիր քայլում։ Անհրաժեշտ էր այդ բանը կատարել դեմքի որոշակի, սակայն համեստ գոհունակության արտահայտությամբ, համապատասխան իրավիճակի ամբողջույան ու նաեւ կատարողի ստամոքսի ու ներվերի վիճակի եւ կրոնական ու բարոյական սկզբունքների, մտքում պահելով խառնվածքի աննշան փոփոխությունները՝ կապված ջերմության ու խոնավության տատանումների հետ, միաժամանակ չմոռանալով համբերության, նմանության ու ներողամտության առավելությունների մասին։

Այդ բոլորը բավական հասկանալի էր։ Եվ բավական հակառակ այն ամենին, ինչ Ջեքսընը մինչ այդ սովորել էր հոնի մասին։

Եվ ոչ միայն հակառակ էր, այլեւ անպատկերացնելի, անհնար ու կատարելապես զուրկ հետեւողականությունից։ Պատկերացրեք, թե սառցաշունչ, Անտարկտիդայում արմավենիներ հայտնաբերելուց հետո մադր պարզեր, որ այդ ծառի պտուղները ոչ թե արմավներ են, այլ մուսկատային խաղողի ողկույզներ։

Այո, տեղի է ունեցել անհնարինը։

Ջեքսընն արեց այն, ինչ պահանջվում էր։ Երբ սովորական ձեւով թրոմբրամքթուլանզվարթնելը վերջացրեց, մնում էր միայն ավարտել պաշտոնական ծիսակատարությունը, ու էլի մի քանի մանր բաներ։

Էրամը հավատացնում էր, որ մնացածը շատ հասարակ բան է, սակայն Ջեքսընը կասկածում էր, թե ինչ֊որ դժվարություններ կլինեն։

Ուստի, պատրաստվելով, նա երեք օր տքնաջան աշխատեց, իսկական վարպետության հասցնելով քսանինը բացառություն կազմող եղանակավորող բառերին տիրապետելու մեջ, դիտարկելով դրանց ամենից սովորական դիրքերը եւ եղանակավորման արդյունքները այդ դիրքերում։

Ջեքսընը վերջացրեց ուժասպառ եղած, գրգռականության նրա ինդեքսը հասել էր 97.3620֊ի ըստ Գրաֆհայմերի սանդղակի։ Անկանխակալ դիտողը նրա ծովակապույտ աչքերում կարող էր չարագուշակ փայլ նկատել։

Ջեքսընի համբերությունը հատելու վրա էր։ Նա մինչեւ կոկորդը զզվել էր այդ հոնից եւ նաական ամեն բանից։ Մի խելապտույտ զգացում ուներ, որինչքան շատ է սովորում, այնքան քիչ է իմանում։ Զզվելի բան։

— Օʼքեյ,— ասաց Ջեքսընը, դիմելով ինքն իրեն ու ամբողջ տիեզերքին։— Ես սովորել եմ նաական լեզուն, սովորել եմ մի շարք անբացատրելի բացառություններ եւ մի այլ շարք մինչեւ իսկ ավելի անբացատրելի բառածությունների բառացություններ։ Ջեքսընը մի պահ լռեց, իսկ հետո ասաց․

— Ես բացառությունների բացառիկ քանակություն սովորեցի։ Իրոք, թվում է այդ լեզուն կազմված է բացառապես բացառություններից։

— Բայց դա,— շարունակեց նա,— անհնար է, անպատկերացնելի եւ անընդունելի։ Լեզուն ի վերուստ համակարգված միավոր է, ինչը նշանակում է, որ այն պիտի հետեւի որոշ կեսակի օրենքների։ Այլապես, ոչ ոք ոչ ոքի չի հասկանա։ Այդպե եղել է եւ այդպես պետք է լինի։ Եվ եթե մեկը կարծում է, որ կարող է լեզվաբանական խաղեր խաղալ Ֆրեդ Ս․ Ջեքսընի գլխին…

Այստեղ Ջեքսընը մի պահ լռեց եւ պատյանից հանեց բլաստերը։ Ստուգեց լիցքը, չրխկացրեց ապահովիչը եւ դրեց գրպանը։

— Տեսնեմ էլ ո՞վ պիտի ծերուկ Ջեքսընի գլուխը տանի պարապ֊սարապ խոսքերով,— ասաց ծերուկ Ջեքսընը։— Հաջորդ բնիկը, որը կփորձի այդպիսի բան անել, իր խաբեբա ուղեղի մեջ երեք մատնաչափ տրամագծով անցք կստանա։

Այս խոսքերով Ջեքսընը ետ քայլեց քաղաք։ Նա ջղայն վիճակում էր, բայց վճռականորեն էր տրամադրված։ Ջեքսընի գործը այս մոլորակը նրա բնակիչներից օրինական կարգով գողանալն էր, իսկ այդ անելու համար պետք էր գլուխ հանել տեղական լեզվից, ընդ որում ամեն գնով։ Կամ այդպես, կամ էլ մի քանի հոգի դիակի էին վերածվելու։

Այս դեպքում Ջեքսընին առանձնապես չէր հուզում՝ առաժի՞նը, թե՞ երկրորդը։

Էրամը գրասենյակում նրան էր սպասում։ Այստեղ էին քաղաքագլուխը, քաղաքային խորհրդի նախագահը, շրջանի նախագահը, քաղաքապետարանի երկու անդամ եւ պետական բյուջեի հանձնաժողովի դիրետկորը։ Բոլորը ժպտում էին՝ բարյացակամ, բայց նյարդայնացած։ Պահարանի վրա սպիրտային խմիչքներ էին դրված, եւ սենյակում մեղմ բարեկամական մթնոլորտ էր տիրում։

Ընդհանրապես այնպիսի տպավորություն էր, ասես Ջեքսընին ընդունում էին որպես նոր ու շատ հարգված սեփականատիրոջ՝ Ֆաքքայի զարդի։ Բնիկները երբեմն այդպես վարվում էին՝ աշխատում էին դառը հաբը քաղցրացնել անխուսափելի երկրացուն հաճոյանալով։

— Ման,— ասաց Էրամը, ոգեւորությամբ Ջեքսընի ձեռքը սեղմելով։

— Նույնն էլ քեզ, ջանիկս,— ասաց Ջեքսընը։ Նա գաղափար չուներ, թե այդ բառն ինչ է նշանակում։ Բայց դա նրան չէր էլ հուզում։ Ջեքսընն ընտրության համար շատ ուրիշ նաական բառեր գիտեր եւ որոշել էր այս անգամ իչն գնով էլ լինի գործն ավարտին հասցնել։

— Ման,— ասաց քաղաքագլուխը։

— Շնորհակալ եմ, հայրիկ,— ասաց Ջեքսընը։

— Ման,— հայտարարեցին մյուս պաշտոնյաները։

— Ուրախ եմ, որ բոլորդ համաձայն եք,— ասաց Ջեքսընը։ Նա շրջվեց դեպի Էրամը։— Դե, եկեք վերջացնենք, օʼքե՞յ։

— Ման֊ման֊ման,— պատասխանեց Էրամը։— Ման, ման, ման։

Ջեքսընը մի քանի վայրկյան սեւեռուն նայեց նրան։ Հետո ասաց ցածր, զսպված ձայնով․

— Էրամ, սիրելիս ի՞նչ ես ուզում ինձ ասել, բացատրիր։

— Ման, ման, ման,— հաստատ պնդեց Էրամը։— Ման ման, ման, ման։ Ման, ման։— Նա դադար տվեց եւ մի տեսակ նյարդային ձայնով հարցրեց քաղաքագլխին։— Ման, մա՞ն։

— Ման… ման ման,— աներկբայորեն պատասխանեց քաղաքագլուխը, եւ պաշտոնյաները գլուխներն ի նշան հավանության շարժեցին։ Նրանք բոլորը շրջվեցին դեպի Ջեքսընը։

— Մա՞ն, ման֊մա՞ն,— հարց տվեց Էրամը երկչոտ, սակայն արժանապատվորեն։

Ջեքսընը համրացել ու անշարժացել էր։ Նրա դեմքը կատաղի կարմիր գույն ստացավ, իսկ վզի հաստ կապույտ զարկերակը սկսեց ուժեղ բաբախել։ Բայց նա կարողացավ խոսել դանդաղ, մեղմորեն, ձայնի մեջ անորոշ սպառնալիք։

— Ի՞նչ խաղեր եք խաղում, դուք, երրորդ կարգի քոսոտ գավառացիներ։

— Ման֊մա՞ն,— քաղաքագլուխը հարցրեց Էրամին։

— Ման֊ման, ման֊ման֊ման,— արագ պատասխանեց Էրամը, շարժումով ցույց տալով, որ չի հասկանում։

— Բան ասեք, որ հասկանամ,— ասաց Ջեքսընը։ Նրա ձայնը դեռեւս ցածր էր, սակայն վզի զարկերակը գալարվում էր, ինչպես հրշեջ խողովակը ճնշման տակ։

— Մա՛ն,— արագ դիմեց քաղաքապետարանի անդամներից մեկը շրջանի նախագահին։

— Ման, մա՞ն֊ման֊ման,— խեղճացած պատասխանեց շրջանի նախագահը, նրա ձայնը վերջին բառի վրա խզվեց։

— Ուրեմն մի կարգին բան չե՞ք ասելու, հա՞։

— Մա՛ն, ման֊մա՛ն,— գոչեց քաղաքագլուխը, եւ նրա դեմքը վախից սպիտակեց։

Մյուսները նայեցին ու տեսան, թե ինչպես Ջեքսընը դուրս քաշեց բլաստերը եւ նշան բռնեց Էրամի կրծքին։

— Վե՛րջ խեղկատակությանը,— կարգադրեց Ջեքսընը։ Վզի զարկերակը թփրտում էր, ինչպես վիշապ օձը՝ ծնելիս։

— Ման֊ման֊մա՜ն,— աղաչեց Էրամը, ծնկի գալով։

— Ման֊ման֊մա՜ն,— աղաղակեց քաղաքագլուխը, աչքերը վեր պտտեցնելով, եւ ուշագնաց եղավ։

— Դե ստացի՛ր,— ասաց Ջեքսընը Էրամին։ Նրա մատը ձգանի վրա սպիտակեց։

Էրամը, ատամները կափկափեցնելով, շնչակտուր մի խեղդված «մա՞ն֊ման, մա՞ն» արտաբերեց։ Հետո սակայն նրա նյարդերը տեղի տվեցին եւ նա ստսեց սպասել մահվան՝ ծնոտը կախ, աչքերը հառաթ ինչ֊որ աներեւույթ կետի։

Ջեքսընը ձգանը սեղմեց մինչեւ վերջին՝ մեռյալ կետը։ Հետո կտրուկ թողեց ձգանը, եւ բլաստերը ետ խոթեց պատյանի մեջ։

— Մա՜ն, մա՜ն,— մի կերպ ասաց Էրամը։

— Ձա՛յնդ,— ասաց Ջեքսընը։ Նա ետ քայլեց եւ հայացքը սեւեռեց ստորաքարշորեն իրեն նայող պաշտոնյաներին։

Մեծ հաճույքով նրանց բոլորին կոչնչացներ։ Բայց չէր կարող։ Ջեքսընը ուշացած գիտակցել էր անընդունելի իրականությունը։

Լեզվաբանի նրա անթերի ականջը լսել էր, իսկ պոլիգլոտ ուղեղթ՝ վերլուծել։ Ջեքսընը շփոթահար հասկացել էր, որ նայացիք չեն ուզում խաբել իրեն։ Նրանց արտաբերածը ոչ թե անմտություն էր, այլ ճշմարիտ լեզու։

Տվյալ պահին այդ լեզուն կազմված էր միակ՝ «ման» հնչունից։ Այս հնչունը կարող էր իմաստների հսկայական քանակություն կրել շնորհիվ փոփոխվող ձայնադարձի ու կրկնության, ինչպես նաեւ ուղեկից շարժումների եւ դեմքի արտահայտության։

Լեզու՝ բաղկացած մեն֊միակ բառի անորոշ քանակությամբ փոփոխություններից։ Ջեքսընը չէր ուզում հավատալ, սակայն նա չափիր դուրս լավ լեզվաբան էր, որ չվստահեր սեփական մարզված զգազարաններին։

Նա, իհարկե, կարող էր սովորել այս լեզուն։

Բայց մինչեւ սովորեր, ինչի՞ կվերափոխվեր այն։ Ջեքսընը հառաչեց եւ հոգնած շփեց դեմքը։ Ինչ֊որ իմաստով դա անխուսափելի էր։ Բոլոր լեզուներն էլ փոխվում էին։ Բայց Տերրայում եւ մի տասնյակ այլ աշխարհներում, որոնց հետ Տերրան կապեր ուներ, լեզուները փոխվում էին համեմատաբար դանդաղ։

Նաում փոփոխության ընթացքն ավելի արագ էր։ Մի փոքր ավելի արագ։

Նաում լեզուն փոխվում էր այնպես, ինչպես Երկրում՝ նորաձեւությունները, միայն թե ավելի արագ։ Փոխվում էր ինչպես գները կփոխվեն, կամ եղանակը։ Փոխվում էր անվերջ ու անընդմեջ, անիմանալի օրենքների եւ անտեսանելի սկզբունքների շամապատասխան։ Փոխվում էր այնպես, ինչպես փոխվում է հուսինը։ Համեմատած հոնին, անգլերենը սառցաբեկորի էր նման։

Նաում լեզուն իրոք հրեշավորության աստիճան նման էր Հերակլիտեսի գետին։ Երկու անգամ նույն գետը մտնել չես կարող, ասել է Հերակլիտեսը, քանզի հավերժորեն նոր ջուր է հոսում հունով։

Այդ միտքը տվյալ դեպքում շատ տեղին էր։

Այո, վատ էր։ Բայց ավելի վատ էր այն փաստը, որ Ջեքսընի պես ուսումնասիրողը երբեք չէր կարող հույս ունենալ վերջնականորեն առանձնացնել նույնիսկ մի արտահայտություն Նաի լեզուն կազմող արտահայտությունների մշտապես փոխվող հյուսվածքից, քանզի ուսումնասիրողի գործողությունը այնքան շոշափելի կլիներ, որ կքայքայեր ու կփոխեր սիստեմը․ անհնար է գուշակել, թե ինչ աստիճան։ Ուստի, եթե արտահայտությունն առանֆնացված էր, նրա հարաբերությունը սիստեմի մյուս արտահայտություններծի հետ անպայմանորեն կխախտվեր, եւ ինքը՝ այդ արտահայտությունը, կսկսեր սխալ իմաստ արտահայտել։

Այդ փոփոխությունների պատճառով լեզուն անմատչելի էր։ Անորոշակիության շնորշիվ Նաի լեզուն հակահարված էր տալիս իրեն նվաճելու բոլոր փորձերին։ Եվ Ջեքսընն առանց կառուցվածքային քեկականությանը դիմելու Հերակլիտեսից հասավ մինչեը Հայզենբերգ։ Նա շշմել էր, ապշել։ Պաշտոնյաներին նայում էր համարյա երկյուղածությամբ։

— Դուք հաղթեցիք, տղերք,— ասաց նա։— Ծերուկ Երկիրը ձեզ կարող էր կուլ տալ ու չէր էլ զկռտա, իսկ դուք չէիք էլ թփրտա։ Բայց մեր ժողովուրդը օրինականություն է սիրում, իսկ մեր օրենքն ասում է՝ ցանկացած գործարք կնքելու համար հաղորդակցման վիճակ է անհրաժեշտ առաջին հերթին։

— Մա՞ն,— քաղաքավարի հարցրեց Էրամը։

— Ուստի, դա նշանակում է, որ ես ձեզ հանգիստ կթողնեմ,— ասաց Ջեքսընը,— գոնե այնքան, որքան ժամանակ այդ օրենքը գրքերում կլինի։ Գրողը տանի, մահվան դատավճռի հետաձգումից լավ բա՞ն։ Ի՞նչ կասեք։

— Ման ման,— մի փոքր երկմտությունից հետո ասաց քաղաքագլուխը։

— Հիմա ես կգնամ,— ասաց Ջեքսընը։ Ազնվորեն ընդունում եմ պարտությունս։ Բայց եթե երբեւէ իմանամ, որ դուք՝ նացիներդ, գլխիս խաղ եք խաղացել…

Նա նախադասությունը կիսատ թողեց։ Առանց մի նոր խոսքի, Ջեքսընը շրջվեց ու գնաց դեպի նավ։

Կես ժամից տիեզերանավը պատրաստ էր թռիչքի, իսկ տասնհինգ րոպեից հայտնվեց տիեզերքում։

Էրամի գրասենյակում պաշտոնյաները դիտեցին, թե ինչպես է Ջեքսընի տիեզերանաը ասուպի նման փայլում ցերեկային մութ երկնքում։

Նավը փոքրացավ֊վեցածվեց մի փայլուն ասեղի գլխի, իսկ հետո անհետացավ տիեզերական հեռաստաններում։

Պաշտոնյաները մի պահ լուռ էին, հետո շրջվեցին ու նայեցին մեկմեկու եւ հանկարծ սկսեցին քրքջալ։ Քրքիջն ավելի ու ավելի էր ուժեղանում, նրանք բռնել էին կողերը, իսկ աչքերից արտասուքներ էին հոսում։

Քաղաքագլուխն առաջինը զսպեց հիստերիան։ Ինքնատիրապետումը վերգտնելով, նա ասաց․

— Ման, ման, ման֊ման։

Այս միտքը վայրկենաբար սթափեցրեց մյուսներին։ Նրանց հրճվանքը մարեց։ Տագնապով նայեցին նրանք հեռավոր թշնամական ամպին եւ նրանց խոհերը վերադարձան վերջին արկածներին։

Վերջապես երիտասարդ Էրամը հարցրեց։

— Ման֊մա՞ն, մա՞ն֊ման։

Պաշտոնյաներից մի քանիսը ժպտացին ասածի միամտության վրա։ Այդուհանդերձ ոչ ոք չէր կարող պատասխանել այդ հասարակ եւ սակայն վճռորոշ հարցին։ Իրոք, ինչո՞ւ։ Արդյոք մեկնումեկը կհանդգնե՞ր գոնե ենթադրություն անել։

Այդ տարակուսանքը կասկածի տակ էր թողնում ոչ միայն ապագան, այլ նաեւ անցյալը։ Եվ, եթե իսկական պատասխանն անմերեւակայելի էր, ապա հարցերից ոչ մեկն էլ անհիմն չէր։

Լռությունն ավելի ծանր դարձավ եւ Էրամի ջահել շուրթերը վար ծռվեցին՝ դմտածված անպատկառություն արտաբերելով։ Նա բավական կոպտորեն ասաց․

— Մա՛ն։ Ման֊մա՛ն։ Մա՞ն։

Նրա լկտի բառերը ոչ այլ ինչ էին, քան երիտասարդությանը հատուկ անզգույշ դաժանություն, բայց նման հայտարարությունը չէր կարելի անպատասխան թողնել։ Եվ քաղաքապետարանի առաջին հարգարժան անդամը մի քայլ առաջ եկավ պատասխան տալու։

— Ման, ման, ման֊ման,— ասաց ծերունին զինաթափող պարզությամբ։

— Ման ման ման֊մա՞ն։ Ման ման֊ման֊ման։ Ման ման ման․ ման ման ման ման, ման։ Ման, ման ման ման֊ման ման ման։ Ման֊մա՞ն։ Ման ման ման մա՛ն։

Հավատարմության այս աներկմիտ հաստատումը մինչեւ սրտի խորքը խոցեց Էրամին։ Անսպասելի արցունքներ հայտնվեցին նրա աչքերում։ Մոռանալով բոլոր պատշաճությունները, նա դարձավ դեպի երկինքը, սեղմեց բռունցքն ու աղաղակեց․

— Մա՛ն։ Մա՛ն։ Ման֊մա՛ն։

Անվրդով ժպտալով, ծերունին ցածրաձայն մրմնջաց․

— Ման֊ման֊ման․ ման, ման֊ման։

Որքան էլ անհեթեթ թվա, դա էր զարմանահրաշ ու սարսափազդու ճշմարտությունը։ Գուցե լավ էր, որ մյուսները ծերունու ասածը չլսեցին։