Մոսկվա 2042

հեղինակ՝ Վլադիմիր Վոյնովիչ թարգմանիչ՝ Ժան (ռուսերենից)

Նախաբան

Ցավոք, ոչ մի գրառում ինձ մոտ չի պահպանվել։ Իմ բոլոր տետրերը, բլոկնոտները, օրագրերը, ծոցատետրերը և թղթի առանձին թերթիկները մնացին այնտեղ։ Միայն մի ճմրթված, մաշված, գզգզված ծայրերով թերթիկ պատահաբար ընկել էր պիջակի աստառի տակ, որը և ինձ վերադարձրեց մեր շտոկդորֆյան քիմմաքրման տիրուհի՝ ֆրաու Գրյունբերգը։ Այդ թերթիկի վրա ես կարողացա տեսնել մի կողմում գրված «4 շմ. Ու նագ. Տտ. ԼՕ. Լь»։ Եվ հակառակ կողմում՝ «Վաղը կամ երբե՛ք»։ Դե, այս արտահայտության իմաստը ինձ համար պարզ է, ես այն ընթացքում հեշտությամբ կբացատրեմ։ Բայց ի՞նչ է նշանակում առաջին գրառումը։ Ի՞նչ չորս «շմ»֊ի մասին է խոսքը և ի՞նչ են նշանակում մյուս տառերը, սպանեք էլ, չեմ հիշում։

Անձամբ ինձ չգիտես ինչու, ամենից շատ հետաքրքրում է այդ կոշտ «ь»֊ով «Լ» տառը։ Ի՞նչ է նրանով նշված՝ մարդ, առարկա, կենդանի։ Դա ինձ մոտ կտրականապես չի ասոցացվում ոչ մի բանի հետ։

Իսկ դեռ վերջերս իմ հիշողությունը ողղակի հիասքանչ էր։ Հատկապես լավ էի հիշում թվերը։ Ես միշտ անգիր հիշում էի իմ անձնագրի, աշխատանքային, զինվորական գրքույկների և գրողների միության իմ անդամակցելը հաստատող փաստաթղթի համարները։ Ուզում եք հավատացեք, ուզում եք ոչ, ես երբեք գրի չէի առնում հեռախոսների համարները, ես նրանք հիշում էի միանգամից։

Իսկ հիմա՞․․․

Իսկ հիմա իմ սեփական ծննդյան օրվա մասին երբեմն իմանում եմ շնորհավորական հեռագրերից։

Համենայն դեպս ես չունեմ ոչ մի ուրիշ ելք, քան հիմնվել հիշողությանս վրա։

Հեշտությամբ կանխատեսում եմ, որ որոշ ընթերցողներ անվստահությամբ կվերաբերվեն իմ պատմածին և կասեն․ սա արդեն չափազանց է, սա նա հնարել է, այդպիսի բան չի կարող լինել։ Չեմ վիճի, միգուցե և չի կարող, բայց պետք է հստակորեն ասեմ, որ ես երբեք և ոչինչ չեմ հորինում։

Ես պատմում եմ միայն նրա մասին, ինչը տեսել եմ սեփական աչքերով։ Կամ լսել եմ սեփական ականջներով։ Կամ ինձ պատմել է ինչ֊որ մեկը, որին ես շատ եմ վստահում։ Կամ վստահում եմ, բայց ոչ այնքան։

Կամ չափից շատ չեմ վստահում։ Համենայն դեպս այն ինչ գրում եմ, միշտ հիմնված է ինչ֊որ բանի վրա։ Երբեմն նույնիսկ, ոչ մի բանի վրա էլ հիմնված չի։ Բայց յուրաքանչյուրը, ով գոնե մակերեսորեն ծանոթ է հարաբերականության տեսության հետ գիտե, որ ոչինչը ինչ֊որ բանի տարբերակն է, իսկ ինչ֊որ բանը դա այն է, որից կարելի է կորզել որևիցե բան։

Ես կարծում եմ, որ այս բացատրությունը բավարար է, որպեսզի իմ պատմածին վերաբերվեք ամենայն վստահությամբ։

Վերը ասածին մնում է ավելացնել, որ այս գրքում նկարագրված մարդիկ նախատիպեր չունեն։ Երկու սեռին էլ պատկանող գլխավոր և երկրորդական կերպարները իմ և միայն իմ սեփական անձի նկարագիրն են և ես վերագրել եմ նրանց ոչ միայն իմ թվացյալ արժանիքները, այլև իրական թերությունները, արատները, վատ հակումները, որոնցով ինձ այդքան առատորեն պարգևատրել է բնությունը։

Առաջին մաս

Խոսակցություն գարեջրի գավաթի շուրջը

Այս խոսակցությունը տեղի ունեցավ 1982 թվի հունիսին։

Գործողության վայրը․ Անգլիական այգի, Մյունխեն։

Մենք նստած էինք բացօթյա գարեջրատանը։ Մենք՝ դա ես և իմ ծանոթը, որի անունն է Ռուդոլֆ, կամ կարճ, Ռուդի։ Իսկ նրա ազգանունը ռուս մարդու համար ընդհանրապես անհնարին է հիշել։ Ոչ այն է Միտտելբրեխենմախեր, ոչ այն է Մախենմիտտելբրեխեր։ Ինչ֊որ մի նման բան, բայց դա կարևոր չէ։ Անձամբ ես նրան անվանում եմ ուղղակի Ռուդի։

Մենք նստած էինք դեմ առ դեմ, և Ռուդին ինձանից մի թեթև փակում էր ընդհանուր համայնապատկերը։ Բայց աչքերս թեքելով մի փոքր աջ, ես տեսնում էի արճճագույն փայլով քնատ լիճը, որի ափով, մի ոտքից մյուսի վրա ընկնելով դանդաղ քայլում էին ճարպոտ սագերը և մերկ գերմանացիները։ Այսինքն, ավելի շուտ, ոչ միայն գերմանացիները, այլ նաև բոլոր ազգությունները ներկայացնող էքսգիբիցիոնիստները, որոնք օգտվելով տեղի ոստիկանության թողտվությունից, ամբողջ աշխարհից հավաքվում էին Մյունխենում, որպեսզի և մարդկանց տեսնեն և իրենց ցույց տան։

Մենք գարեջուր էինք խմում լիտրանոց գավաթներից, որոնք այստեղ անվանում են մասս։

Ճիշտն ասած, ես հաստատ չգիտեմ, ինքը գավա՞թն է կոչվում մասս, թե գարեջրի այն քանակը, որը տեղավորվում է գավաթի մեջ։ Սակայն դա կարևոր չէ։ Կարևորն այն է, որ մենք նստած էինք գարեջրատանը, գարեջուր էինք խմում, և խոսում տարբեր բաներից։

Կարծեմ, մենք սկսեցինք ձիերից։ Որովհետև այդ Ռուդին ձիաբույծ է։ Նա մեծացնում է ձիերին և վաճառում նրանց միլիոնատերերին։ Ինքը՝ ի դեպ, նույնպես միլիոնատեր է, բայց դա էլ էական չէ։

Չնայած նա զբաղվում է ձիերի վաճառքով, անձամբ ամենից շատ հետաքրքրվում է տարբեր ամենաժամանակակից սարքավորումներով։ Նա քշում է շքեղ «յագուար», որը լցոնված է ամեն տեսակի էլեկտրոնիկայով, իսկ թե ինչ է կատարվում նրա տանը, ավելորդ է խոսել։ Ինչ֊որ համակարգիչներ, հեռուստառադիոկոմբայներ, ավտոմատ դռներ, և էլի ինչ֊որ նման բաներ։ Լույսը նրա առանձնասենյակում մութն ընկնելուն պես միանում է ինքն իրեն, բայց միայն այն դեպքում, եթե այնտեղ որևիցե մեկը կա։ Երբ տերը դուրս է գալիս առանձնասենյակից, լույսը անմիջապես հանգչում է (Ռուդին պնդում է, որ շնորհիվ այդ սարքավորման նա էլեկտրաէներգիա է խնայում ամսական ոչ պակաս, քան չորս մարկով)։ Ինքնին, նա ունի երաժշտական համակարգիչ, որի վրա կարելի է նվագել երգեհոնի, ջութակի, քսիլոֆոնի, բալալայկայի և բազմաթիվ ուրիշ գործիքների վրա առանձին և միաժամանակ։ Այնպես որ մի մարդ մեկ մատով կարող է կատարել ստեղծագործություններ, որոնք նախկինում մատչելի էին միայն մեծ նվագախմբերին։

Ռուդին այնքան է տարված տեխնիկայով, որ կարծես, ոչինչ չի կարդում, բացի տեխնիկական ամսագրերից և ֆանտաստիկայից։ Նա նույնիսկ իմ գրքերը չի կարդացել, չնայած պահում է նրանք երևացող տեղում և իր ձիական ծանոթների առաջ պարծենում է, որ ունի այդպիսի անսովոր ընկեր, ռուս գրող։

Նա ինձ ասում է (առանց կարդալու), որ ես գրում եմ շատ ճշմարտացի, իսկ դա գրականության երեկվա օրն է։ Անկեղծ ասած այդպիսի անհեթեթ դատողությունները ինձ զայրացնում են ու ես միշտ ասում եմ Ռուդիին, որ նրա ձիերը նույնպես երեկվա օրն են։ Բայց եթե նույնիսկ ձիերն են դեռ ինչ֊որ մեկին պետք, ապա մարդկանց իրական կյանքը նկարագրող գրականության կարիքը նույնպես չի վերացել։ Իրենց մասին կարդալ մարդկանց համար ավելի հետաքրքիր է, քան ինչ֊որ ռոբոտների և մարսեցիների մասին։

Ես հենց գարեջրատանը, որտեղ մենք նստած էինք, այդ ասացի։ Ի պատասխան, Ռուդին ներողամտաբար ժպտալով առաջարկեց ինձ համեմատել իմ գրքերի տպաքանակները որևիցե միջին ֆանտաստի գրքերի տպաքանակների հետ։

― Ֆանտաստիկան, ― ասաց նա ինքնավստահ, ― դա գրականության ապագան է։

Այդ պնդումով նա հանեց ինձ հունից։ Ես պատվիրեցի երկրորդ մասսը և ասացի, որ ֆանտաստիկան, ինչպես նաև դետեկտիվը, ընդհանրապես գրականություն չեն, այլ էլեկտրոնային խաղերի նման անհեթեթություն, և նպաստում են մասսայական ապուշության զարգացմանը։

Շոգ արևը, սառը գարեջուրը, այստեղի կյանքի ընդհանուր կարգը, չեն նպաստում բուռն վեճերին։ Ռուդին ծուլորեն առարկում էր, անտեսելով իմ վրդովմունքը․ նա հիշեց Ժյուլ Վերնին, որն իբրև թե ի տարբերություն ռեալիստների կանխագուշակել էր մեր ժամանակի շատ գիտական նվաճումներ՝ այդ թվում նաև մարդու թռիչքը լուսին։

Ես պատասխանում էի, որ գիտական նվաճումների կանխատեսումը ընդհանրապես գրականության գործը չէ, որ Ժյուլ Վեռնի կանխագուշակումներում ոչ մի օրիգինալ բան չկա։ Ամեն մի մարդ էլ երբևիցե պատկերացրել է և՛ թռիչքներ դեպի տիեզերք, և՛ ստորջրյա նավարկություններ, և բազմաթիվ հին գրքերում նման հրաշքները նկարագրված են եղել Ժյուլ Վեռնից շատ ավելի առաջ։

― Հնարավոր է, ― համաձայնվեց Ռուդին։ ― Բայց ֆանտաստները գուշակել են ոչ միայն տեխնիկական հայտանգործությունները, այլ նաև ժամանակակից հասարակության էվոլյուցիան դեպի տոտալիտարիզմ։ Վերցրու, օրինակ, Օրուելլին։ Մի՞թե նա չի գուշակել այն համակարգի մանրամասները, որոնք այսօր գոյություն ունեն Ռուսաստանում։

― Իհարկե չի՛ գուշակել, ― ասացի ես։ ― Օրուելլը գրել է պարոդիա այն բանի վրա, ինչը նրա ժամանակ արդեն եղել է։ Նա նկարագրել է կատարելապես գործող տոտալիտար մեխանիզմ, որը մարդկային կենդանի հասարակությունում ուղղակի չի կարող գոյություն ունենալ։ Եթե վերցնենք Սովետական Միությունը, նրա բնակչությունը ցուցաբերում է միայն արտաքին հնազանդություն և միևնույն ժամանակ բացարձակ արհամարհում է նրանց նշանաբանները, կոչերը, պատասխանելով վատ աշխատանքով, հարբեցողությամբ ու գողությամբ, իսկ այսպես կոչված մեծ եղբայրը ընդհանուր ծաղրի առարկա է և անեկդոտների մշտական հերոսը։

Պետք է նշեմ, որ արևմուտքի մարդկանց հետ վիճել ուղղակի անհետաքրքիր է։ Արևմտյան մարդը տեսնելով, որ զրուցակցի սեփական տեսակետը շատ թանկ է նրա համար, պատրաստ է տեղն ու տեղը համաձայնվել դրա հետ, ինչը երբեք տեղի չի ունենում մեզ մոտ։

Մեր վեճը Ռուդիի հետ ինքնաբերաբար մարեց, իսկ ես ուզում էի այն աշխուժացնել։ Դրա համար ես Ռուդիին ասացի, որ ֆանտաստները հորինել են շատ բաներ, որոնք իրականացել են, բայց որոշ կանխատեսումներ երբեք իրականություն չեն դառնա, օրինակ՝ ճանապարհորդությունները ժամանակի մեջ։

― Այո՞, ― ասաց Ռուդին վառելով սիգարը։ ― Դու իսկապե՞ս մտածում ես, որ ճանապարհորդությունները ժամանակի մեջ անհնար են։

― Այո, ― ասացի ես։ ― Հենց այդպես էլ կարծում եմ։

― Այդ դեպքում, ― ասաց նա, ― դու շատ ես սխալվում։ ― Ճանապարհորդությունները ժամանակի մեջ ֆանտաստիկայից արդեն անցել են իրականացման շրջան։

Ինքնին հասկանալի է, որ մեր խոսակցությունը տեղի էր ունենում գերմաներեն լեզվով, որից ես այն ժամանակ, 1?82 թվականին, դեռ շատ ուժեղ չէի (որից ես հիմա նույնպես այնքան էլ ուժեղ չեմ)։ Դրա համար ես Ռուդիին հարցրի, ճի՞շտ եմ ես արդյոք նրան հասկացել, որ արդեն այսօր, ինչ֊որ տեխնիկական միջոցներով կարելի է մի ժամանակից տեղափոխվել մեկ ուրիշը։

― Այո֊այո, ― հաստատեց Ռուդին։ ― Հենց դրա մասին էլ ես քեզ ասում եմ։ Արդեն այսօր դու կարող ես գնալ ռայզեբյուրո, որոշակի գումարով տոմս գնել և ժամանակի մեքենայով մեկնել դեպի ապագա կամ անցյալ, որտեղ որ քեզ ավելի շատ է դուր գալիս։ Իմիջիայլոց, այդպիսի մեքենա առայժմ գոյություն ունի միայն մեզ մոտ Գերմանիայում, «Լյուֆտհանզա» ընկերությունում։ Ի դեպ, տեխնիկական լուծումը շատ պարզ է։ Դա սովորական կոսմոպլան է, ամերիկյան շատլի նման, որը սակայն ունի ոչ միայն հրթիռային, այլև ֆոտոնային շարժիչներ։ Կոսմոպլանը հասնում է սկզբից առաջին, հետո երկրորդ տիեզերական արագության, որից հետո միանում են ֆոտոնային շարժիչները։ Նրանց օգնությամբ մեքենան զարգացնում է լույսին մոտ արագություն և քեզ համար ժամանակը կանգ է առնում, իսկ երկրագնդի վրա շարժվում է և դու հայտնվում ես ապագայում։ Կամ ապարատը զարգացնում լույսից ավելի մեծ արագություն և դու ժամանակից առաջ անցնելով հայտնվում ես անցյալում։

Ես արդեն բավականաչափ գարեջուր էի խմել և մի քիչ հարբել, բայց խելքս, դեռ չէի թռցրել։ Եվ ես ասացի Ռուդիին․

― Գիտե՞ս ինչ, վերջացրու այս հիմար խոսակցությունները։ Դու շատ լավ գիտես, որ դեռ Էյնշտեյնն է ապացուցել, որ ոչ միայն հնարավոր չէ գերազանցել լույսի արագությունը, այլև լույսի արագությանը հնարավոր չէ հասնել։

Ինչից հետո, վերջապես, Ռուդին կորցրեց ինքնատիրապետումը, դուրս թքեց սիգարը, դատարկ գավաթը շրխկացրեց սեղանին, ինչը ես նրանից՝ այդքան հավասարակշռված մարդուց, չէի սպասում։

―Այն, ինչ ասել է քո Էյնշտեյնը, ― հայտարարեց Ռուդին, ― վաղուց հնացել է։ Էվկլիդեսը ասում էր, որ հարթությունից դուրս գտնվող կետի միջով կարելի է անցկանել միայն մեկ զուգահեռ և իրավացի էր, իսկ Լոբաչևսկին ասաց, որ կարելի է անցկացնել երկու ու ավելի զուգահեռներ և երկուսն էլ իրավացի էին։ Էյնշտեյնն ասաց, որ անհնարին է, և իրավացի էր, ես ասում եմ, որ հնարավոր է ու ես էլ եմ իրավացի։

― Լսիր, լսիր, ― ասացի ես նրան, ― պետք չէ այդպես երևակայել։ Ես իհարկե քեզ հարգում եմ (երբ ես խմում եմ, բոլորին էլ հարգում եմ), բայց դու համենայն դեպս դեռ Էյնշտեյն չես։

― Դե հա, ― համաձայնվեց Ռուդին։ ― Ես իսկապես Էյնշտեյն չեմ։ Ես՝ Միտելբրեխենմախեր եմ, բայց պետք է քեզ ասեմ, որ Լոբաչևսկին էլ Էվկլիդես չէր։

Տեսնելով, թե որքան է հուզվել, ես նրան ասացի, որ վերջ ի վերջո, ինձ քիչ է հետաքրքրում, թե նրանցից ով (Էյնշտեյնը, Լոբաչևակին, Էվկլիդեսը, թե Ռուդին է) ավելի խելացի, ես պատրաստ եմ օգտվել ժամանակակից տեխնիկայով գործնականորեն, իսկ թե ինչ օրենքների հիման վրա է այն կառուցված, ինձ համար նույնիսկ անհետաքրքիր է։ Եվ իրոք։ Իմ այս նշումները ես գրում եմ համակարգչի վրա։ Ես սեղմում եմ ստեղները ― էկրանի վրա հայտնվում են բառեր։ Մի քանի պարզ գործողություն և նույն բառերը տպվում են թղթի վրա։ Եթե ես ուզեմ փոխել տեղերով ինչ֊որ պարբերություններ, մեքենան անհապաղ կկատարի իմ կամքը։ Կցանկանամ բոլոր դեպքերում Միտելբրեխենմախեր ազգանունը փոխարինել Մախենմիտտելբրեխերով, կամ Էյնշտեյնով, մեքենան դա էլ կանի ինձ համար։ Ես ամեն օր օգտվում եմ էլեկտրական սափրիչից, ռադիոընդունիչից, կամ հեռուստացույցից։ Մի՞թե ես անպայման պետք է իմանամ, թե ինչ տեսությունների հիման վրա են նրանք աշխատում։

Ես հարցրի Ռուդիին, արդյոք նա թռե՞լ է ժամանակի մեքենայով։ Նա ասաց որ թռել է, և արդեն կուշտ է։ Մի անգամ նա ուզում էր Հին Հռոմում դիտել գլադիատորների կռիվը, բայց հենց իրեն էլ դուրս բերեցին արենա։ Եվ նա հազիվհազ այնտեղից փախավ։ Այն ժամանակվանից այդպիսի հրաշքները նախնտրում է նայել հեռուստատեսությամբ, կամ նրանց մասին գրքեր կարդալ։

Իհարկե, ես նրան շատ էլ չհավատացի։ Նա ինձ ասաց, որ ես հեշտությամբ կարող եմ ինքս համոզվել այդպիսի ճանապարհորդության հնարավորությայն մեջ։ Դրա համար ինձ պետք է այցելել նրա ծանոթ ֆրոյլայն Գլոբկեին, որը աշխատում է Ռայզեբյուրոյում, Ամալիենշտրասսե հինգում։

― Իրականում, ― ասաց Ռուդին, ― այդպիսի ճանապարհորդություն, քեզ հազիվ թե հաջողվի կատարել։

― Ինչո՞ւ միևնույն է, ինչո՞ւ հազիվ թե, ― հարցրեցի ես։ Դու ինքդ ասացիր, որ դա ֆանտաստիկայից դարձել է իրականություն։

― Այո, ― ծիծաղեց նա։ ― Դա ճիշտ է։ Բայց տոմսի գինը ֆանտաստիկ է և չի դարձել մատչելի։ Համ էլ քո ինչի՞ն է պետք թռչել ինչ֊որ տեղ և ենթարկվել ավելորդ վտանգների։ Դու ինչ է, ավանտյուրիստ ե՞ս։

Այս վերջին նախադասությունը նշանակում էր, որ Ռուդին վատ էր ճանաչում ինձ։ Այո, ես հենց ավանտյուրի՛ստ եմ։

Ֆրոյլայն Գլոբկե

Ամալիենշտրասսեում գտնվող ռայզեբյուրոյում ամեն ինչ շատ սովորական էր։ Բազմաթիվ գունագեղ պլակատներ և պրոսպեկտներ առաջարկում էին ցանկացողներին դիտել եգիպտական բուրգերը, իսլանդանկան գեյզերները, նորվեգական ֆյորդերը, տաքանալ Բագամյան կղզիներում, դահուկներով սահել շվեյցարական Ալպերի լանջերին, կամ ճանապարհորդել հայտնի «Թագուհի Եղիսաբեթ երկրորդ» օվկիանոսային լայներով։

Ես հարցրեցի ֆրոյլայն Գլոբկեին և ինձ ցույց տվեցին համակարգչային էկրանով առանձնացված անկյունում, շիկակակարմիր մազերով պեպենոտ աղջկան։

Ճիշտն ասած, վերջին ակնթարթին ես բավականին երկչոտեցի։ Ես մտածեցի, որ այդ անպիտան Ռուդին խաղ խաղաց գլխիս և հիմա ամբողջ ռայզեբյուրոն կհավաքվի, հիմարացված օտարերկրացու վրա հռհռալու համար։ Բայց երբ ես ասացի ֆրոյլայն Գլոբկեին իմ ազգանունը և իմ այցելության նպատակը, ի բավարարություն ինձ և մասամբ էլ միևնույնն է զարմանքիս, ոչ զարմացավ և ոչ էլ սկսեց ծիծաղել։ Այո, ասաց նա, մենք ունենք հնարավորություն ուղարկել մեր հաճախորդին ցանկացած ժամանակ և ցանկացած տեղ Երկիր մոլորակի վրա և ինքը, ֆրոյլայն Գլոբկեն, պատրաստ է լսել իմ ցանկությունները։

Ցանկությունս, նրա տեսանկյունից, չափազանց համեստ էր։ Ես ուզում եմ ընկնել Մոսկվա 50 տարի հետո, այսինքն, 2032 թվականի Մոսկվան։

― Լավ, ― ասաց ֆրոյլայնը և իր ներկված մատիկներով սկսեց սեղմել համակարգչի ստեղները։

Էկրանին թռչկոտեցին ինչ֊որ տառեր և թվեր, ֆրոյլայն Գլոբկեն նայեց նրանց, և տարակուսած շրջվեց իմ կողմը։

― Ահա՜, ուրեմն դա ձեր մոտ չկա, ― ուրախացա ես Ռուդիին ծիծաղելի դրության մեջ դնելու հնարավորությանը։

― Ցավոք, ― ասաց ֆրոյլայնը շփոթված։ ― Այդ չվերթին բոլոր տոմսերը վաճառված են։ Բայց եթե դուք համաձայնեք թռչել 60 տարի առաջ․․․

― Ի՜նչ տարբերություն ինձ համար, ― ընդհատեցի ես նրան։ Տաս տարի շատ, տաս տարի քիչ, դա կարևոր չէ։

― Պրիմա, ― ասաց ֆրոյլայնը և շողացող ժպիտով հայտնեց, որ գալով իրենց մոտ, ես կատարեցի ճիշտ ընտրություն։ Որովհետև առայժմ նրանք միակ ռայզեբյուրոն են Եվրոպայում, որը կազմակերում է այդպիսի ուղևորություններ։

― Ներեցեք, ― ընդհատեցի ես նրան անհամբեր, ― տեղաշարժվելու ձևը ինձ արդեն մոտավորապես հայտնի է, դա ինձ բավական մանրամասն բացատրեց հերր Մախենմիտտելբրեխերը։

― Միտտելբրեխենմախերը, ― ուղղեց նա ինձ քաղաքավարի։ Ես շնորհակալություն հայտնեցի ուղղումի համար և ասացի, որ ինձ հետաքրքրում են ոչ թե տեսական հիմքերը, այլ թռիչքի իրական պայմանները։ Ինչպե՞ս է այնտեղ անկշռելիության վիճակը և ընդհանրապես, շատ ուժեղ չի՞ ճոճում։

― Բանը այն է, ― բացատրեցի ես, ― որ երբ ես խմում եմ, երբեմն ինձ ճոճում է նույնիսկ Երկրի վրա։

― Օ՜, առաջինի մասին, ― ժպտաց ֆրոյլայնը, ― դուք կարող եք ընդհանրապես չանհանգստանալ։ Մեր արհեստական գրավիտացիայի էլեկտրոնային համակարգը չունի մրցակիցներ։ Իսկ, այ, օրորելու մասին ոչինչ չեմ կարող ասել։ Իսկ դուք թռիչքի ժամանակ չէի՞ք կարող խուսափել պինդ ալկոհոլային խմիչքների օգտագործումից։

― Ի՞նչ, ― նորից հարցրի ես։ ― Խուսափել վաթսուն տարի՞։ Ֆրոյլայն, դուք ինձանից չափից ավելին եք ուզում։

― Ի՜նչ եք ասում, ― առարկեց ֆրոյլայնը։ Այդպիսի երկար ժամկետի մասին խոսք լինել չի կարող։ Դա երկրի վրա կանցնի վաթսուն տարի։ Իսկ ձեզ համար դա կլինի երեք ժամ։ Ինչպես սովորական թռիչքը Մյունխենից Մոսկվա։

― Այո, ― ասացի ես։ Իհարկե։ Ես հասկանում եմ դա։ Ինձ համար այնտեղ կանցնի երեք ժամ։ Բայց իրականում ախր կանցնի վաթսուն տարի։ Եվ վաթսուն տարվա ընթացքում ոչ մի կաթի՞լ։

― Ի՜նչ եք ասում։ Ի՜նչ եք ասում։ Ֆրոյլայնը այնպես հուզվեց, որ նրա պեպենները երկու անգամ ավելացան։ ― Ինչո՞ւ ոչ մի կաթիլ։ Վերջ ի վերջո, խմել, թե չխմել, դա ձեր անձնական գործն է։ Ի դեպ, խմիչքները այդ թռիչքում տրվում են ուղևորներին անսահմանափակ քանակով և միանգամայն ձրի։

― Դա ուրիշ բան է, ― ասացի ես։ Ինչո՞ւ միանգամից չասացիք, որ խմիչքները անվճար են։ Եթե անվճար են, ուրեմն այստեղ քննարկելու բան էլ չկա։ Գրեք․ մեկ տոմս այնտեղ, և մի ամսից՝ ետ, տեղը՝ խմողների և ծխողների համար, ցանկանալի է պատուհանի մոտ։

― Լավ, ― գլխով արեց ֆրոյլայնը։ ― Միայն պետք է ձեզ նախազգուշացնեմ, որ մեր ֆիրման վերադարձը չի երաշխավորում։ Մենք, իհարկե, կանենք մեզանից կախված ամեն բան, բայց մենք չգիտենք ինչպիսին կլինեն այն ժամանակ քաղաքական պայմանները։ Անշուշտ մեր հյուպատոսը միշտ կլինի ձեր տրամադրության տակ, բայց մեր երկիրը վաթսուն տարի հետո գոյություն կունենա՞ արդյոք և կունենա՞ հյուպատոսներ։

Դե իհարկե, մտածեցի ես, վաթսուն տարում ինչ ասես կարող է պատահել։ Բայց ես հենց դրա համար էլ թռչում եմ, որպեսզի իմանամ ինչ տեղի կունենա։

― Լավ, ― ասացի ես։ Ինչ արած, որ չեք կարող երաշխավորել վերադարձը։ Բայց եթե ապհովում եք անվճար խմիչքներով, ուրեմն, միևնույն է, գրեք։

Ես տվեցի նրան իմ անձնագիրը։ Ֆրոյլայն Գլոբկեի բարակ մատները վազեցին համակարգչի ստեղնաշարի վրայով, ասես կատարելով տառերի ու թվերի անլսելի երաժտությունը։ Էկրանին հայտնվեցին իմ անուն֊ազգանունը, անձնագրիս համարը, թռիչքի համարն ու ամսաթիվը, և էլի ինչ֊որ թվեր, որոնք թռչկոտում էին իրենք իրենց հետ և ուրախ բազմապատկվում։ Վերջապես կանգ առան, շարվելով այսպես․

457884300

― Երկու ուղղությամբ տոմսը, ― կարդաց ֆրոյլայնը, ― արժե ուղիղ չորս միլիոն հինգ հարյուր յոթանասունութ հազար ութ հարյուր քառասուներեք մարկ։

― Բայց եթե դուք մուծումը կատարեք կանխիկ, մենք ձեզ կտրամադրենք տասը տոկոս զեղչ, և այն ժամանակ ձեր ամբողջ ուղևորությունը կարժենա միայն․․․

Նա շարժեց մատները, թվերը նորից թռչկոտեցին և ստացվեց այսպիսի պատկեր․

― Չորս միլիոն հարյուր քսան հազար իննը հարյուր հիսունութ մարկ և յոթանասուն պֆեննինգ։

― Սա արդեն ուրիշ բան է, ― ասացի ես։

― Բացի այդ, եթե ձեր վերադարձը չկայանա, երեք ամսվա ընթացքում վերադարձի տոմսի արժեքի յոթանասունհինգ տոկոսը կտրվի ձեր ժառանգներին։

― Դա արդեն միանգամայն լավ է, ― նկատեցի ես։ ― Ճիշտ է ինձ մոտ նման գումար չկա, բայց ես մեծ հույս եմ կապում հերր․․․

― Միտտելբրեխենմախեր, ― հուշեց ֆրոյլայն Գլոբկեն։

Ա՜յ քեզ մարդիկ։ Ինչո՞ւ են նրանք միշտ խառնվում իրենց միջամտություններով։ Մի՞թե այս ֆրոյլայնը կարծում է, որ առանց նրա օգնության ես չէի կարող հիշել իմ լավագույն ընկերոջ ազգանունը։

Երեք միլիոն ռեպորտաժի համար

Իհարկե, ես իզուր էի հույսս դրել Ռուդիի վրա։ Երբ ես զանգահարեցի նրան ավտոմատից, նա ասաց, որ հաճույքով պարտք կտար ինձ պահանջված գումարը, բայց ափսոսանքով պետք է ասի, որ ներկայումս ինքն էլ ունի որոշ ֆինանսական դժվարություններ։ Բանն այն է, որ վերջին վեց միլիոնը նա ծախսել է Սաուդյան Արաբիայից բերված երկու մտրուկների վրա, որոնցից մեկը հենց երեկ կոտրել է ոտքը։ Այնպես որ, երեք միլիոնը կորավ։

Ինչպես ես հետո իմացա, այդ ողջ պատմությունը կոտրած ոտքի մասին մաքուր սուտ էր։ Ռուդին ուղղակի վախեցավ պարտքով փող տալ ինձ։ Միլիոնատերերը, ինչպես նկատել եմ, ընդհանրապես ժլատ մարդիկ են։

Ես տուն վերադարձա մասամբ վատ տրամադրությամբ, մասամբ էլ հանգստացած։ Չստացվեց՝ ուրեմն չստացվեց, ուրեմն այդպես էլ պետք է լիներ։ Միգուցե այսպես ավելի լավ է։ Վերջ ի վերջո, ես արդեն քառասուն տարեկան եմ, տարիք՝ որին հասնելով ժամանակն է հնարավորինս խուսափել արկածախնդրությունից։

Ինչ վերաբերվում է կնոջս, ապա նա դեպքերի այդպիսի զարգացումից, ինչպես ես նկատեցի, նույնիսկ շատ գոհ էր։ Որովհետև ես, ինչպիսին էլ որ կամ, բայց դե ամուսին եմ։ Ու եթե ես ինչ֊որ տեղ հեռավոր ապագայում, մի ինչ֊որ պատճառով լռվեմ, դեռ հայտնի չէ, թե նա կգտնի՞ ինձ նման մեկին, թե ոչ։

Կինս այնքան զգացվեց, որ ընթրիքի ժամանակ նույնիսկ առաջարկեց խմել, ինչը սովորաբար չի անում։ Ես, իհարկե, երկար խնդրել ինձ չստիպեցի։ Առաջին ըմպանակը ես խմեցի կնոջս հետ, երկրորդը և երրորդը, երբ նա դուրս եկավ հեռախոսի մոտ, չորրորդը՝ նորից նրա հետ։

― Այո, ― ասացի ես, ― բայց միևնույն է ափսոս, որ չստացվեց։ Շատ կցանկանայի տեսնել։

Ի՞նչ կա այնտեղ տեսնելու։ Կարծում ես այդ ժամանակահատվածում, այնտեղ ինչ֊որ բան փոխվա՞ծ կլինի։ Եվ նա հիշեցրեց ինձ մեր հարևանի պատմածը, որը վերջերս էր մահացել։ Ժամանակին նա ընտանիքի հետ այստեղ էր եկել Ռուսաստանից և չէր ուզում քանդել ճամպրուկները։

― Շուտով բոլշևիկներին կքշեն և մենք ստիպված կլինենք ետ վերադառնալ։ Ինչո՞ւ անել կրկնակի աշխատանք․ քանդել ու նորից հավաքել։

Նորից զանգեց հեռախոսը։ Հենց որ կինս դուրս եկավ, ես մի բաժակ էլ կուլ տվի, բայց չհասցրեցի լցնել երկրորդը՝ կինս վերադարձավ։

― Քեզ են հարցնում, ինչ֊որ ամերիկացի է, ― ասաց նա։

Պարզվեց, որ ամեիկացին «Նյու Թայմս» թերթի թղթակից էր։ Նա հարցրեց, կարո՞ղ եմ ես վաղը ընդունել նրան շտապ գործով։ Իմ հարցին, թե այդ ի՞նչ շտապ գործեր են, նա պատասխանեց, որ դա հեռախոսային խոսակցություն չէ։ (Հետո էլ ասում են, որ միայն Սովետական Միությունում են վախենում խոսել հեռախոսով)։

― Լավ, ― ասացի ես, ― եկեք, միայն տասից ոչ շուտ։ Ես երկար եմ աշխատում և ուշ վեր կենում։

― Օ կեյ, ― ասաց նա և կախեց խոսափողը։

Ասում են, թե ամերիկացիները կիրթ չեն։ Ես այդպես չեմ կարծում։ Կյանքումս հանդիպած ամերիկացիների մեծ մասը քաղաքավարի, նրբազգաց, համեստ մարդիկ են, կոկիկ հագնված և շատ սիրալիր։ Իհարկե, նրանք երբեմն դնում են իրենց ոտքերը սեղանին, բայց ես դրան շատ հանգիստ եմ վերաբերվում։ Նրանք այդպես լիցքաթափվում են, կամ ինչպես իրենք են ասում լարվածությունից են ազատվում։ Եվ դա ճիշտ է։ Դա օգտակար է առողջությանը։ Իսկ մեզ ամեն ինչ նյարդայնացնում է։ Դա սխալ է։ Ես ինքս էլ երբեմն ոտքերս դնում եմ սեղանին, բայց լիցքաթափվել չի ստացվում, մենք դրան սովոր չենք։

Հաջորդ առավոտ ուղիղ ժամը տասին լսվեց դռան զանգը։ Բացելով դուռը ես տեսա բարձրահասակ, բարեկազմ մի մարդու, երկնագույն կոստյումով, մուգ, թեք սանրված մազերով։

― Պարոն Մա՞կ․․․, ― սկսեցի ես մոռանալով նրա իռլանդական ազգանվան շարունակությունը։

― Ինձ դիմեք ուղղակի Ջոն, ― ասաց նա և ժպտաց։

Ես նրան հրավիրեցի հյուրասենյակ և սուրճ առաջարկեցի։

― Վիտալի, ― ասաց նա, ― ես մի մեծ խնդրանք ունեմ։ Դուք կլսեք իմ առաջարկությունը, իսկ հետո, անկախ նրանից կընդունեք այն, թե ոչ, մեր խոսակցության մասին ոչ ոքի չեք ասի։

― Դուք ՑՌՈւ֊ի՞ց եք, ― հարցրեցի ես։

― Չէ, ի՜նչ եք ասում։ Ես «Նյու֊Թայմսից» եմ, ինչպես և ասել եմ։ Բայց ես չէի ցանկանա․․

― Ուզում եք, որ ես երդվեմ աստվածաշնչի վրա՞։

― Դա պարտադիր չէ, ― ժպտաց նա։ ― Ինձ հերիք է ձեր խոսքը։ Ես լսել եմ, որ դուք ուզում եք գնալ երկու հազար ինչ֊որ տարվա Սովետական Միություն։

― Ինչպե՞ս իմացաք, ― զարմացա ես։ ― Դրա մասին ես ոչ մեկին չեմ պատմել։

― Մի անհանգստացեք, ես էլ ոչ մեկին չեմ պատմի։

― Դուք կարող եք պատմել ում ուզում եք, որովհետև ես ոչ մի տեղ չեմ գնում։ Երկու կողմի տոմսը արժե․․․

― Ես ամեն ինչ գիտեմ, ― ընդհատեց նա։ Բայց եթե բանը միայն տոմսի գնի մեջ է, մեր ֆիրման բոլոր ծախսերը վերցնում է իր վրա։

― Բոլոր ծախսե՞րը, ― թերահավատորեն կրկնեցի ես։ ― Ավելի քան չորս միլիոն մա՞րկ։ Դա համարյա երկու միլիոն դոլար է։

― Եվ դեռ մի միլիոն էլ կստանաք որպես հոնորար, ձեր ուղևորության մասին մանրամասն ռեպորտաժ գրելու համար։

― Երեք միլիոն դոլա՞ր, ինչ֊որ ռեպորտաժի համա՞ր։

Նա ծիծաղեց։

― Վիտալի, ես տեսնում եմ, դուք դեռ չեք վարժվել արևմուտքին։ Դա ինչ֊որ ռեպորտաժ չի։ Դա դարի սենսացիա է։ Կամ միգուցե նույնիսկ երկու դարերի։ Հնարավոր է, որ նա նույնիսկ ավելի թանկ արժե, բայց մեր ֆինանսական դրությունը այժմ լավագույն վիճակում չէ։

Ես խոստացա Ջոնին մտածել։ Նա թողեց իր այցեքարտը, և կիսատ թողնելով սուրճը գնաց։

Զրույց սատանայի հետ

Շատ է սխալվում նա, ով մտածում է, որ որոշում կայացնելիս ինձ վրա ինչ֊որ կերպ ազդեց այն խելահեղ գումարը, որը ես հնարավորություն ստացա աշխատելու։ Չեմ պնդի, որ ես փողի հանդեպ անտարբեր եմ, բայց հստակ կարող եմ ասել, որ միայն փողի համար ես երբեք չէի վտանգի նույնիսկ իմ մի մազը։

Հնարավոր է, որ ես չէի բավարարի Ջոնի խնդրանքը, բայց այստեղ արթնացավ իմ սատանան, որը այն ժամանակվանից, ինչ ապրում է մեջս, միայն մտածում է այն մասին, թե ինչպես դրդի ինձ որևիցե բախտախնդրության։ Երբեմն նա չափը անցնում է, և ես առանց խղճալու ճնշում եմ նրան իմ մեջ։ Որոշ ժամանակ նա լռում է առանց կյանքի նշաններ ցույց տալու։ Այդ ժամանակ, ես ինձ պահում եմ համարյա իդեալական․ խուսափում եմ խմել և ծխել, փողոցը անցնում եմ միայն կանաչ լույսի տակ, մեքենան վարում` ենթարկվելով ճանապարհային նշաններին, իսկ աշխատածս բոլոր փողերը տալիս եմ կնոջս մինչև վերջին մանրադրամը։ Այդպիսի օրերին, բոլոր ինձ ճանաչողները ուրախանում են։ Լավ հագնված, լվացված, սափրված, խուզած մազերով և, միևնույն ժամանակ բոլորի հետ բացառիկ սիրալիր։

Բայց գալիս է ժամանակը, սատանան արթնանում է և նորից սկսում է․

― Ինչո՞ւ ես վեր կենում։ Ճաշը պատրաստ չի, կարող ես էլի քնել։ Շտապել պետք չի, միևնույն է երբևիցե կմեռնես։ Այսօր պետք չի լվացվել, դու դա արել ես երեկ։ Պառկիր, ծխիր, թոքերդ լցրու ծխով։ Ահա՛ նրանք, քո սիգարետները, սեղանի վրա են։

Իմ սատանան այնքան համառ է, որ միշտ չի որ, հնարավոր է նրան դիմադրել։

Ես թափ տվեցի տուփից մի սիգարետ, չրխկացրեցի վառիչը և ծխեցի։

― Բռավո, ― բացականչեց սատանան։ Քաղցկեղը լավագույն միջոցն է ծխողների դեմ։

Դա նրա սիրած ասույթն է։

― Հիմար, ― ասացի ես նրան։ ― Դու ոչ թե պետք է իմ մեջ նստես, այլ աշխատես ծխելու դեմ պայքարող հասարակական կազմակերպությունում։

Ներս քաշելով Մալբորոյի ծուխը, ես սկսեցի մտածել Ջոնի առաջարկության մասին։

Առաջարկը գրավիչ էր, բայց երևի թե ոչ ինձ համար։ Ո՞ւր եմ ես մեկնելու։ Ի՞նչ է ինձ այնտեղ սպասում, այդ հեռավոր ապագայում։ Մի գուցե ինչ֊որ սարսափելի, տհաճ իրադարձություննե՞ր։ Ախր ես երեխա չեմ։ Ես լրջամիտ, ընտանիք ունեցող մարդ եմ, որի քառասունը (մի՞թե դա ճիշտ է), շուտով կլրանա։ Ժամանակն է հանդարտվել և ավելի խոհեմ լինել։ Խուսափել ավելորդ հուզմունքներից, սթրեսային իրավիճակներից, միջանցիկ քամիներից։ Հագնել խալաթ, թույլ թեյ եփել, ծայրահեղ դեպքում ծխամորճ ծխել, ինձ համար նստել գրասեղանի առաջ, դանդաղ զարգացող գործողությամբ մի ինչ֊որ վեպ գրել։

― Բոլոր մարդկային արատներից ամենազզվելին խոհեմությունն է, ― ասաց սատանան։

Դո՛ւրս կորիր։ Մի՛ խառնվիր ուրիշի գործերի մեջ։ Դու ինձ ձանձրացրել ես։

― Դու էլ ինձ, ― ասաց սատանան։ ― Հատկապես այն րոպեներին, երբ դառնում ես առաքինի։ Լսի՛ր, լսի՛ր, ― շշնջաց նա, ― դու լավ գիտես, որ խոհեմությունը անխոհեմ է։ Այսօր դու վախենում ես մրսելուց, իսկ վաղը քո վրա աղյուս է ընկնում, և այն ժամանակ, ի՞նչ տարբերություն, մրսա՞ծ ես դու, թե ոչ։ Ինչո՞ւ ես տատանվում։ Քեզ այսպիսի հաջողություն է տրվում, օգտվի՛ր։ Գնանք նայենք, ի՞նչ են ձեր կոմունիստները այնտեղ հնարել վաթսուն տարվա ընթացքում։

― Իսկ դու սիրո՞ւմ ես կոմունիստներին, ― հարցրեցի ես ծաղրանքով։

― Այն էլ ո՜նց, ― բացականչեց սատանան։ Ինչպե՞ս նրանց չսիրել։ Նրանք էլ սատանաների նման, միշտ ինչ֊որ ուրախ բան են հնարում։ Լսիր, արի գնանք, ես քեզ շատ եմ խնդրում։

Լավ, ասացի ես։ Ենթադրենք, ես գնացի։ Բայց դա կլինի վերջին արկածը, որով ինձ գայթակղեցիր։

― Հոյակա՜պ է, ― ծափ տվեց սատանան։ ― Հիանալի՜ է։ Միանգամայն հնարավոր է, որ դա լինի վերջին անգամ։

― Տխմար, ― ասացի ես նրան։ ― Ինչի՞ վրա ես ուրախանում։ Եթե ինձ հետ ինչ֊որ բան պատահի, ի՞նչ ես անելու առանց ինձ։

― Այո֊այո, ― ասաց սատանան տխուր։ ― Խոստովանում եմ, ինձ համար շատ դժվար կլինի առանց քեզ։ Բայց, ճիշտն ասած, ես կնախընտրեի տեսնել քեզ մեռած, քան խոհեմ։

― Փակի՛ր բերանդ, ― ասացի ես։ ― Ու մի խանգարիր ինձ մտածել։

― Փակում եմ, ― խոնարհաբար ասաց սատանան և լռեց, հասկանալով, որ նա իր գործն արդեն արեց։

Եվ չնայած, որ ես ասել էի Ջոնին, որ որոշումս հազիվ թե դրական լինի, և որ ես նրան կզանգահարեմ ոչ շուտ քան շաբաթ֊շաբաթուկես հետո, ես զանգեցի նրան երեք օր անց և ասացի՝ Այո։

Հետապնդում

Կարծում եմ, պետք չէ բացատրել, որ նախքան նախաձեռնածս վտանգավոր ճանապարհորդությունն ուղևորվելը, ես պետք է հոգ տանեի իմ ընտանիքի մասին և մի քանի կարգադրություններ անեի, որոնք ունեին մեծ հավանականություն վերջինը լինելու։

Բանկ, փոստ, ապահովագրական գործակալություն, նոտարական գրասենյակ ― սրանք են այն հիմնարկությունները, որոնք ես այցելեցի մի քանի օրվա ընթացքում։

Զբաղվելով բոլոր այս գործերով, ես հանկարծ, դեռ Մոսկվայում ձեռք բերված հոտառությամբ զգացի, որ ինչ֊որ մեկը ինձ հետևում է։

Ես շատ քիչ ժամանակ ունեի, բայց ցուցաբերելով տարրական դիտողականություն, նկատեցի, որ հեռախոսս պահում է իրեն ոչ այնքան սովորական ձևով։ Մեկ նրանում լսվում են ինչ֊որ խշշոցներ (մագնիտոֆո՞ն), մեկ չգիտես ինչու նա ինքն իրեն զնգում է, մեկ ինչ֊որ մեկին զանգելով ընկնում եմ ոչ այն համարը, կամ ինձ մոտ է ընկնում նա, ով ինձ չի զանգահարել։

Շունս գիշերները հանկարծ սկսում էր տեղին֊անտեղին հաչել։ Դուրս վազելով, ես ոչ մեկին ոչ մի անգամ չհայտնաբերեցի, բայց մի օր, հենց դռան մոտ գտա «Պրիմա» ծխախոտի մնացորդ։

Մի ուրիշ անգամ ես ուշադրություն դարձրի ասիական տիպի արտաքինով մի երիտասարդի։ Հեծանվով անցնելով իմ դարպասի մոտով, նա չափազանց ջանադրաբար շրջվեց ինձանից։ Հետո, մոտակա նրբանցքներից մեկում, իմ ուշադրությունը գրավեց ֆրանկֆուրտյան համարներով մի հին կանաչ «ֆոլկսվագեն»։ Նայելով ներս, ես նկատեցի ետևի նստարանի վրա ինչ֊որ մեկի կողմից մոռացված «Պրավդա» թերթը։

Համենայն դեպս, ես հայտնեցի իմ դիտարկումների մասին ոստիկանությանը։ Այնտեղ ինձ ուշադիր լսեցին և ասացին, որ իմ կասկածները շատ անորոշ ու անհստակ են, բայց եթե ես ունենամ ավելի համոզիչ ապացույցներ հետապնդման մասին, նրանք իհարկե, կձեռնարկեն անհրաժեշտ միջոցներ։

Ոստիկանը, որի հետ ես խոսում էի, այնուամենայնիվ, գրի առավ «ֆոլկսվագենի» համարը, իսկ «Պրիմայի» մնացորդը դրեց փոքրիկ տոպրակի մեջ և պահեց սեյֆում։

Առևանգում

Նույն օրը ինձ հետ մի դեպք պատահեց, որը հիմա կարելի է անվանել զվարճալի, բայց այն ժամանակ ինձ այդպիսին չթվաց։

Վերադառնալով ոստիկանությունից, որոշեցի դուրս նետել գլխիցս իմ բոլոր կասկածները և մի քիչ ցրվել։

Ես նստեցի հեծանիվս և գնացի զբոսնելու մեր շտոկդորֆյան անտառում։ Իմ վտարումից հետո ինձ համար սովորական և սիրելի էին դարձել հեծանվային զբոսանքները։ Այդ ամբողջ, մեծամասամբ փշատերև անտառը, որը բաժանում է մեր գյուղը Մյունխենի ծայրամասից, շատ սիրելի է ինձ և հիշեցնում է մեր մերձմոսկովյան անտառները, բայց տարբերվում է նրանցից, ամբողջ անտառը լայնքով ու երկայնքով հատող ասֆալտե և խճե ճանապարհներով, որոնց խաչմերուկներում դրված են ուղեցույցներ, իսկ բացատներում մանրամասն քարտեզներ։ Այնպես որ այստեղ նույնիսկ ցանկության դեպքում, հնարավոր չէ մոլորվել։ Ես անցնում էի իմ սիրած ճանապարհով, որը միացնում է Բուխենդորֆը Նոյրիդին, այն ուղիղ է, ասֆալտապատ, և սովորական օրերին դատարկ։ Շարժվում էի բավականին արագ, խորհելով առաջիկա ճանապարհորդության մասին և երևի այնպես էի տարվել մտքերով, որ չնկատեցի մի ինչ֊որ բան, որը սպասում էր ինձ ճանապարհին։

Ես հիմա էլ չգիտեմ, թե ինչ կար այնտեղ։ Երևի դա ձգված պարան էր, որին բախվելով ես ընկա և կորցրեցի գիտակցությունս։ Իսկ մի գուցե ինձ ուշագնաց են արել այլ միջոցով, ստույգ ոչինչ չեմ կարող ասել։ Ես միայն հիշում եմ, որ գնում էի հեծանվով ու մտածում։ Իսկ հետո հիշողության կորուստ, և ինչպես ասում են ամերիկացիները, ես ինձ գտա մի փոքրիկ բազմոցի վրա, որը մի թեթև շարժվում էր։

Մտածելով, որ ես գտնվում եմ իմ սենյակում, ես ենթադրեցի որ երկրաշարժ է և ուզում էի վեր թռչել տեղիցս։ Բայց տեղնուտեղը նկատեցի, որ առաջին՝ մարմինս չի ուզում ինձ ենթարկվել, երկրորդ՝ որ ես տանը չեմ, այլ վարագուրված պատուհաններով ավտոբուսի մեջ։ Ավտոբուսը ինչ֊որ տեղ է գնում, իսկ իմ առջև նստած են երեք մարդ, երկուսը սովորական կոստյումներով, իսկ մեկը ամբողջովին սպիտակ հագած, երևի բժիշկ։

― Աստվա՜ծ իմ, ― մտածեցի ես։ Այս ի՞նչ է պատահել ինձ, ինչի՞ տակ եմ ես ընկել և ու՞ր են տանում ինձ։

Ես շարժվեցի, որպեսզի ինչ֊որ կերպ ինձ շոշափեմ և ստուգեմ մարմնիս վիճակը։

Հենց որ ես կյանքի նշաններ ցույց տվի, իմ առջև նստած մարդիկ էլ շարժվեցին, իսկ բժիշկը ինչ֊որ բան ասաց անծանոթ լեզվով։ Ուշադիր նայելով ես տեսա, որ նա բժիշկ չէ, այլ ավելի շուտ ինչ֊որ արաբ ազգային սպիտակ տարազով և սպիտակ ծածկոցով, որը փակում էր դեմքի կեսը։ Մյուս երկուսը, երևի նույնպես արաբներ էին, բայց հագնված էին եվրոպացիների նման։ Կոստյում հագնողները կլինեին մոտ երեսուն տարեկան, իսկ այդ ծածկոցովը՝ թերևս ավելի մեծ էր։

Երբ արթնացա, նրանք մի քանի խոսք փոխանակեցին, հետո նա, ծածկոցովը, խոսեց արագ, բարձր և հրամայական։ Ընդ որում, երբ նա բացեց բերանը, նրա ատամներից ինչ֊որ երկնագույն փայլ տարածվեց, որից կարծես, ավտոբուսում լույսն ավելացավ։

Երբ նա լռեց, ուղեկիցերից մեկը գլխով արեց և դիմեց ինձ անգլերեն։ Անվանելով ինձ ազգանունով (իհարկե ավելացնելով «միստր» բառը), նա ասաց, որ նորին Մեծությունը (այսինքն նա, ով ծածկոցով է) բերում է ինձ իր խորագույն ներողությունները, այն բանի համար, որ նրանք ստիպված էին այդպես անքաղաքավարի վարվել ինձ հետ։ Նրանք երբեք իրենց թույլ չէին տա այդպիսի վերաբերմունք այսպիսի հարգված և արժանավոր մարդու նկատմամբ, որպիսին իրենց խորին համոզմամբ ես եմ հանդիսանում։ Միայն բացառիկ անհրաժեշտությունը ստիպեց նրանց այդ քայլին դիմել, ինչի համար Նորին Մեծությունը նորից ու նորից ափսոսանք է հայտնում։

Ակնհայտ էր, որ այն ինչ֊որ բանից հետո, որ պատահել էր ինձ հետ ոչ վաղուց, ես հիշողության որոշ կորուստ ունեի, չգիտեի ինչի համար է ափսոսում Նորին Մեծությունը, և որոշեցի լռել։

― Բայց, ― ասաց թարգմանիչը, ― Նորին մեծությունը հույս է հայտնում, որ դուք ձեզ բավական լավ եք զգում և շատ հիշաչար չեք լինի իրենց նկատմամբ։ Նորին Մեծությունը պատրաստ է իր կողմից հատուցել այն ոչ մեծ վնասը, որը մենք ակամա հասցրեցինք ձեզ։

Այդ բառերը հնչելու ժամանակ Նորին Մեծությունը եռանդուն գլխով արեց (չբացելով սակայն դեմքը), մտավ իր փեշի տակ և երկար ժամանակ խճճվելով և փորփորելով շորի ծալքերի մեջ, վերջապես հանեց ծխախոտի տոպրակի նման մի կաշվե քսակ, և խնամքով դրեց մեզ բաժանող նեղ սեղանի վրա։

― Սա ի՞նչ է, ― հարցրեցի ես աչքի ծայրով նայելով տոպրակին։

― Փոքրիկ անձնական նվեր, Նորին մեծության կողմից, ― ժպտաց թարգմանիչը (Նորին Մեծությունն էլ, շփոթված ժպտաց)։ ― Մի քիչ ոսկի։

Ես փակեցի աչքերս և սկսեցի մտածել, թե այս ի՞նչ մարդիկ են և ի՞նչ են ուզում ինձանից։ Ոչինչ չհասկանալով, ես բացեցի աչքերս և ուղիղ հարցրեցի նրանց այդ մասին։

Սկզբում Նորին Մեծությունը արագ֊արագ ինչ֊որ բան ասաց։ Հետո թարգմանիչը ինձ բացատրեց, որ նրանք ներկայացնում են ոչ մեծ, բայց շատ հարուստ մի արաբական երկիր։ Իմանալով իմ առաջիկա ուղևորության մասին․․․

― Ինչպե՞ս այդ մասին իմացաք, ― ընդհատեցի ես նրան։

― Մեզ մոտ Արևելքում ասում են, ― կամաց ասաց թարգմանիչը, ― որ եթե ականջդ դնես գետնին, կարելի է լսել ամբողջ աշխարհը։

Ուրեմն, դնելով ականջը գետնին և իմանալով իմ մտադրությունների մասին, նրանք որոշեցին դիմել ինձ մի փոքրիկ, բայց նուրբ խնդրանքով։ Նրանք հույս ունեն, որ արաբական երկրների մեծ ընկեր Սովետական Միությունում, մի որոշ ժամանակ անց, որոշ գաղտնիքներ կդադարեն լինել գաղտնիք։ Եվ նրանք, իմ ուղեկիցները, շատ շնորհակալ կլինեն, եթե ինձ հաջողվի ճարել և բերել այստեղ սովորական ջրածնային ռումբի մանրամասն գծագրերը, որոնք իրենց պետք են բացառապես խաղաղ նպատակներով։ Եթե ես մատուցեմ իրենց այդպիսի ծառայություն, նրանք, և անձամբ Նորին Մեծությունը պարտքի տակ չեն մնա և ոսկու պարկը, որը ես կստանամ մի քանի լուսանկարված կադրերի համար, կարող է լինել հիսուն անգամ ավելի մեծ նրանից, որը դրված է իմ առաջ։

Առաջին ցանկությունս էր ուղարկել նրանց Շայթանի մոտ, բայց ճիշտն ասած ես համոզված չէի, որ իմ անկեղծությունը բարենպաստ կլինի ինձ համար։ Այն ժամանակ ես որոշեցի օգտվել Խոջա Նասրեդդինի դրական փորձով, որը, ինչպես հայտնի է, խոստացել էր շահին, քսան տարվա ընթացքում էշին սովորեցնել խոսել մարդկային լեզվով։ Նասրեդդինը համոզված էր, որ իրեն վտանգի չի ենթարկում, քանի որ քսան տարվա ընթացքում կամ շահը կմեռնի, կամ ավանակը, կամ էլ ինքը, Նասրեդդինը կկանգնի Ալլահի առաջ։

Մյուս կողմից, չցանկանալով նրանց աչքին երևալ չափից ավելի պատրաստակամ իրենց ցանկությունը կատարելու, ես ասացի, որ իհարկե, ես կաշխատեմ ամեն ինչ անել իմ համեստ հնարավորությունների սահմանում (և ոչ այնքան փողի համար, որքան հատկապես հարգելով նրանց երկիրը և անձամբ Նորին Մեծությանը), բայց ոչինչ խոստանալ չեմ կարող։ Հիմա, ― ասացի ես, դժվար է պատկերացնել, ինչպիսին կլինի իմ երկիրը այդքան երկար տարիներից հետո և ես չգիտեմ, որ տվյալները արդեն բաց կլինեն, իսկ որոնք կմնան գաղտնի։

Հասկանում եք, ես շատ եմ ուզում օգտակար լինել ձեզ համար, բայց միևնույն ժամանակ, ամեն մի անօրինական գործունեություն հակասում է իմ համոզմունքներին։

Այստեղ նրանք երեքն էլ միասին արաբերեն խոսեցին և հանկարծ, Նորին Մեծությունը մաքուր ռուսերեն և համարյա առանց առոգանության ասաց․

Մենք ձեզ չենք զրկում ձեր համոզմունքներից և ոչ մի բան չենք ստիպում անել։ Բայց երբ հիասքանչ ապագայից վերադառնալիս կընկնեք մեր դժվար ներկան, միգուցե դուք կցանկանաք մտածել ձեր, ձեր երեխաների և թոռների մասին։

― Ձերդ գերազանցություն, ― հարցրեցի ես ցնցված, ― որտե՞ղ են ձեզ այդքան լավ սովորեցրել ռուսերեն։

― Պատրիս Լումումբայի անվան ժողովուրդների բարեկամության մոսկովյան Համալսարանում, ― հաճույքով պատասխանեց Նորին Մեծությունը և ժպտաց հանելուկային փայլ արձակելով։

Այդպիսով մեր խոսակցությունն ավարտվեց և հինգ րոպե հետո առևանգողները իջեցրին ինձ մի ինչ֊որ փողոցում հեծանվի և կաշվե քսակի հետ։

Ավտոբուսից իջնելիս, ես չկարողացա զսպել ինձ և հարցրի Նորին Մեծությանը, թե արդյո՞ք նրա ատամները սարքված են պլատինից։

― Ի՜նչ եք ասում, ― արձագանքեց Մեծությունը, ― ես բավականաչափ ապահովված եմ, որպեսզի կարողանամ ինձ թույլ տալ ադամանդյա ատամներ։

Անսպասելի հանդիպում

Այ մտածեք, ի՞նչ կգնեիք դուք ձեր ենթադրյալ ծանոթների համար, եթե նախատեսել եք ճանապարհորդություն վաթսուն տարի առաջ։

Ես շփոթված կանգնած էի Մյունխենի Կաուֆհոֆ (մեր լեզվով առևտրի տուն) հայտնի խանութի մեջտեղում։

Իսկապես, ամեն ինչ կա, իսկ ինչ գնել, չեմ պատկերացնում։ Ջինսե՞ր, վառիչնե՞ր, հաշվիչնե՞ր, ծամո՞ն։

Ծամոն, ես լսել եմ, Սովետական Միությունում հայտնվել է սեփական արտադրության։ Նրանք, իհարկե առայժմ զիջում են արևմտյան նմուշներին, բայց ես չէի կասկածում, որ վաթսուն տարվա ընթացքում տեխնիկական հեղափոխության զարգացման հետևանքով, պարտիայի և կառավարության պատմական որոշումների և աշխատանքային կոլլեկտիվների խանդավառության շնորհիվ, տեղի կունենան արմատական փոփոխություններ դեպի լավը, ծամելու առարկաների արտադրության և հասարակության լայն շերտերին նրանց մատակարարման գործում։

Ջինսերի մասին ես նույնպես մտածում էի, որ վաթսուն տարի հետո, անխուսափելիորեն, նույնպես ինչ֊որ առաջընթաց կլինի, և լեհական կամ ասենք հունգարական ջինսեր, գոնե Մոսկվայում հնարավոր կլինի գտնել։

Մի զույգ ջինսեր, ես համենայն դեպս գնեցի։ Գնեցի նաև ինչ֊որ փողկապներ, շարֆեր, մի երկու հատ հինգ մարկ արժողությամբ ծալովի հովանոցներ, էլեկտրոնային շախմատ, գծագրության գործիքներ, տարբեր տեսակի դեկորատիվ կոսմետիկա․ շրթներկեր, մատների լաք, դիմափոշի, արհեստական թարթիչներ, այդպիսի բաները, ես գիտեմ, երբեք գործածությունից դուրս չեն գալիս։

Իմ մասին իհարկե, ես նույնպես մտածեցի և գնեցի ժապավեններ խցիկի, ձայնագրիչի և գրամեքենայի համար, բլոկնոտներ, գրիչներ, բացի այդ ես ձեռք բերեցի մի քանի զույգ սպիտակեղեն, գուլպաներ, ձեռնոցներ, օճառ, ատամի մածուկ, նոր ածելի «Ժիլլետ» և երկու տուփ սայրեր։ Այդ ամենը ես գնեցի ելնելով այն հանգամանքից, որ գուցե այդ նույն իրերը ապագայում կլինեն անհամեմատ լավ որակի, բայց ինձ համար չափազանց անսովոր։

Տեսնելով «Մյունխեն֊1982» մակագրությամբ վերնաշապիկներ, ես, մինագամից վերցրեցի հինգ հատ։ Հետո քարտեզների և ուղեցույցերի բաժնում գտա աշխարհի տարբեր քաղաքների գծագրերը, այդ թվում նաև Մոսկվայինը։ Որոշեցի, որ այդ իրը պետք է ձեռք բերել (գոնե նրա համար, որպեսզի համեմատեմ այժմյան Մոսկվան անցյալի Մոսկվայի հետ), ես վերցրեցի քարտեզներից մեկը և սկսեցի ուսումնասիրել, զարմանալով նրա մանրամասնությանբ։ Մոսկվայում, երբ ես այնտեղ ապրում էի, նույնպես հրատարակվում էին նմանատիպ քարտեզներ, բայց նրանց վրա նշված էին միայն գլխավոր փողոցները և այն էլ ոչ բոլորը։ Իսկ այստեղ ես գտա նույնիսկ այն փոքրիկ նրբանցքներն ու փակուղիները, որտեղ ես երբևիցե ապրել եմ։

― Գրող Կարցեվի անվան փողոցը այնտեղ չկա՞, ― լսեցի ես ետևից ծաղրալից ձայն և, ցնցվելով ետ նայեցի։

Բաց կանաչ թիկնոցով և մոխրագույն գլխարկով իմ առջև կանգնած էր քմծիծաղ տվող Լյոշկա Բուկաշևը, իմ նախկին ընկերը, համակուրսեցին և բաժակակիցը։

Ժամանակին մենք միասին սովորել էինք ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետում, հետո աշխատել ռադիոյում ես գրական, նա՝ նորությունների բաժնում։ Երեկոները մենք անց էինք կացնում ժուռնալիստի Տանը, երբեմն երկուսով, երբեմն էլ երեքով։ Նա բերում էր հետ իր բարեկամ Էդիկին, գանգուր մազերով երիտասարդին, որը ինքն֊իրեն անվանում էր գենետիկ և իմմորտոլոգ։ Ես այդ Էդիկին առաջին ծանոթության ժամանակ հարցրեցի, զբաղվո՞ւմ է նա արդյոք կյանքի երկարացման հարցերով։ Նա ասաց, որ կյանքի երկարացման խնդիրը նրա համար ոչ մի հետաքրքություն չի ներկայացնում, որ այդ հիմարությամբ զբաղվում են գերոնտոլոգները։ Նրան հետաքրքրում է ոչ թե կյանքի տևողությունը, այլ հավիտենական կյանքը։

― Այսինքն՝ դուք ուզում եք կյանքի էլեկսի՞րը գտնել, ― հարցրեցի ես։

Նա պատասխանեց, որ փնտրում է մի ինչ֊որ ուրիշ բան, բայց հիմարների համար կարելի է անվանել և էլեկսիր։ Ես արդեն քիչ մնաց վիրավորվեի, բայց այստեղ նա շփոթվեց և ասաց, որ, խոսելով հիմարների մասին, նա նկատի ուներ ոչ թե ինձ, այլ այն բյուրոկրատներին, որոնք չեն հավատում պրոբլեմի լուծման հնարավորությանը, չեն տալիս նրան լաբորատորիա և փայտեր են խցկում իր անիվների մեջ։ Մի անգամ նրան քիչ մնաց նստեցնեին մենդելիզմ֊մորգանիզմի համար, նրա մասին ֆելյետոններ էին գրում «Կրոկոդիլում», և նա շնորհակալ էր Լյոշկայից, որը առաջինը դրական արձագանքեց նրա փորձերի մասին ռադիոյով։

Լյոշկան ընդհանրապես այն մարդկանցից է, որոնք հենց այնպես ուրիշին վատություն չեն անի։ Լավության վերաբերյալ ինքն իր մասին ասում էր այսպես․ «Ես պատրաստ եմ բարություն արարել ողջամիտ սահմաններում։ Ուզո՞ւմ ես ես քեզ պարտք տամ «երեքանոց»։

Իր հայացքներով նա ավարտուն ցինիկ էր և կարիերիստ։ Բայց նրա կարիերան ստացվեց միայն երկրորդ փորձից։ Առաջին փորձը նա կատարեց դեռ համալսարանի առաջին կուրսում։

Ես հիմա էլ լավ եմ հիշում նրան, այնժամանակվանին։ Մեր բոլոր ուսանողների մեջ նա ամենամեծերից և անենաաղքատներից էր։ Նա ընդունվեց համալսարան բանակից հետո և ամբողջ առաջին կուրսը ման եկավ զինվորական հագուստով։ Իր հորը, որը զոհվել էր պատերազմի ժամանակ, չէր հիշում։ Լյոշկայի մայրը՝ Պոլինա Պետրովնան աշխատում էր դռնապան Սիվցեվ Վրաժոկում, որտեղ ուներ յոթ և կես մետրանոց առանց պատուհանների սենյակ։

Նա ինձ պատմել էր, որ ծնված օրվանից երբեք (նույնիսկ բանակում) կուշտ չէր կերել և ընդունվել էր համալսարան ոչ թե լրագրություն սովորելու համար, այլ որպեսզի անցնի այն մարդկանց թվին, որոնք համով ուտում են, լավ հագնվում և որոնց չեն ծեծում միլիցիայում (նրան մի անգամ ծեծել էին)։

Բայց արդեն առաջին կուրսում նա հասկացավ, որ մարդիկ, որոնց չեն ծեծում միլիցիայում, նույնպես բաժանվում են խմբերի, և նա ասաց ինձ, որ իսկական կարիերա կարելի է անել ոչ թե պրոֆեսսիոնալ, այլ «պարտիական֊սեռական» գծով։ Ես կարծում էի, որ նրա դիտարկումները ունեն վերացական բնույթ, հետո տեսա, որ ոչ, նա փորձում է օգտագործել դրանք գործնական նպատակներով։

Հազիվ ընդունվելով համալսարան, նա սկսեց ակտիվություն ցուցաբերել կոմերիտմիության կոմիտեում, հետո դարձավ մեր կուրսի կոմերիտմիության քարտուղարը և Սովետական Միության Կոմունիստական պարտիայի թեկնածու։ Սեռական գիծը նա նույնպես աչքաթող չէր անում և կապվեց մեր ուսանողուհիներից մեկի հետ, որը պատմական և հերոսական բոլշևիկի թոռնիկ էր և բացի դրանից, Լյոշկայի նման այրվում էր կոմերիտական աշխատանքով։

Երկրորդ կուրսում Լյոշկան պատրաստվում էր ամուսնանալ այդ ուսանողուհու հետ և պարտիայի լիիրավ անդամ դառնալ։ Այս նույն ժամանակ նրան առաջադրեցին ֆակուլտետի կոմերիտմիության առաջնորդ, մի պաշտոն, որից սկսած Լյոշկայի որոշ նախորդները հասան իշխանության վերևները։ Եվ ահա, նրան առաջադրեցին և քվեարկությունից առաջ, բացառապես ձևի համար հարցրեցին հանդիսատեսին, թե արդյոք առարկողներ կա՞ն։

Եվ այստեղ բեմ է դուրս գալիս Լյոշկայի լացակումած հարսնացուն և ասում, որ ինչքան էլ որ դա դժվար լինի իր համար նա պետք է հայտարարի ընկեր Բուկաշևին անվստահություն, քանի որ նա երկդեմ մարդ է․ հասարակության առաջ ասում է մի բան, իսկ մասնավոր խոսակցություններում մի ուրիշ բան։ Օրինակ նրա հետ զրուցելիս նա անվանել է Լենինին Вовка-морковка։

Ժամանակները արդեն ազատամիտ էին, այդ պատճառով Բուկաշևին համալսարանից չհեռացրեցին։ Պարտիական տոմս նա չստացավ, առաջնորդ նրան չընտրեցին, բայց թողեցին կոմերիտմիությունում, խիստ նկատողությամբ անձնական գործում։ Ոչ մի մեծ կարիերայի մասին խոսք լինել չէր կարող, և ռադիոյում նա աշխատում էր որպես ամենացածր կարգի լրագրող, գրում էր արտադրության առաջավոր աշխատավորների, արագընթաց ձուլման և բարձր կաթնատվության մասին։

Նրա պաշտոնական դիրքը և աշխատավարձը շատ դանդաղ էին աճում, մինչև որ համարյա պատահաբար, նորից դուրս եկավ պարտիական֊սեռական գծի վրա։

Նա ինչ֊որ տեղ ծանոթացավ արտաքին գործերի փոխնախարարի աղջկա հետ և այս անգամ իր հնարավորությունը բաց չթողեց։ Ամուսնացավ, ընդունվեց պարտիա և սկսեց արագ լրացնել բաց թողնվածը։

Այն ժամանակ մենք վիճեցինք և մեր ճակատագրերը տարբեր ուղղություններով շարժվեցին։ Ես դարձա այլախոհ, ինձ հեռացրեցին գրողների Միությունից և նույնիսկ պատրաստվում էին նստեցնել, իսկ նա, ընդհակառակը, արագ վեր էր բարձրանում․ քաղաքական մեկնաբան դարձավ հեռուստատեսությունում, լինում էր արտասահմանում, կատարելով այնտեղ ինչ֊որ կարևոր հանձնարարություններ, և նույնիսկ, ինչպես լսել եմ, անդամակցում էր ստեղծագործողների այն խմբին, որը գրում էր գրքեր Բրեժնևի փոխարեն։ Ինքնին հասկանալի է, որ մենք Մոսկվայում չէինք հանդիպում, իսկ ահա այստեղ, Մյունխենում, հանդիպեցինք։

Հավայան կղզիներ

― Դե, ողջույն, ― բարեկամաբար ասաց նա և մեկնեց ձեռքը, որը ես միգուցե չարժեր, որ նկատեի։ Բայց պետք է խոստովանեմ, որ իմ հետևողականությունը այդպիսի արարողական շարժումների հանդեպ երբեք չի հերիքել։

Սեղմելով նրա ձեռքը, ես հարցրի, թե ի՞նչպես է նա հայտնվել Մյունխենում։

― Դե այսպես, ― ասաց նա ծիծաղելով։ ― Եկել եմ տեսնեմ, թե ինչ են տալիս։

Ցանկանալով ինչ֊որ կերպ խոցել նրան, ես հարցրի արդյո՞ք այն ինչ տալիս են Գումում չի հերիքում նրան։

― Գումը, բարեկամս, ― ասաց նա ուսուցանող և ցինիկ տոնով, ― այն մարդկանց համար է, որոնք անհամ բաներ են ուտում, վատ են հագնվում և որոնց ծեծում են միլիցիայում։ Բացի այդ, այնտեղ հերթեր են, իսկ ես հերթեր չեմ սիրում։ Դու չգիտե՞ս, թե որտեղ են տեսաժապավենները։

Ես ասացի, որ չգիտեմ և հարցրի, թե ինչ է նա այստեղ անում։

― Դա հետաքրքիր չէ, ― խուսափեց նա։ ― Մանր ինտրիգներ։

― Իսկ ես կարծում էի, որ դու զբաղվում ես մեծ քաղաքականությամբ, ― ասացի ես։

― Մեծ քաղաքականությունը, ― առարկեց նա, հիմնականում միայն մանր ինտրիգներից էլ կազմված է։

Մենք լռեցինք։ Հետո ես հարցրեցի, արդյո՞ք նա՝ այդքան կարևոր պաշտոնյան, չի վախենում այս ամբոխի հրմշտոցից, որտեղ ով ասես կարող է լինել։

― Ոչ, սիրելիս, չեմ վախենում։ Այստեղ, գնորդների մեջ, կա մի քանի մարդ, որոնք ինձանից աչք չեն հեռացնում և պահպանում են իմ կյանքը ավելի, քան իրենց սեփականը։

― Դու նկատի ունես, որ այստեղ կան ձեր մարդի՞կ, ― հարցրեցի ես շեշտելով «ձեր» բառը։

― Դե հա, մերոնք և․․․ ― Նա ծիծաղեց։ ― Եվ ձերոնք էլ։ Լսիր, դու որևիցե տեղ շտապո՞ւմ ես։

― Ոչ, ― ասացի ես։ ― Եվ ի՞նչ։

― Ուրեմն, միգուցե, գնանք մի բաժակ գարեջո՞ւր խմենք։

― Չնայած նրան, որ ձեր մարդիկ հետևում են քեզ, դու չե՞ս վախենում ինձ հետ շփվել։

― Բարեկամս, ― ասաց նա որոշ ներքին հպարտությամբ։ ― Հավատացնում եմ քեզ, որ շփումը քեզ հետ, ինձ չի կարող վնասել։ Բայց քեզ էլ դա ոչ մի բանով չի սպառնում։

― Ով գիտե քեզ, ― ասացի ես, ցանկանալով նրան վիրավորել։ ― Ես հո չգիտեմ, թե ինչ հանձնարարությամբ ես դու այստեղ եկել։

― Ինչպիսին էլ լինի, ― ասաց նա առանց նեղանալու, ― դու կարող ես համոզված լինել, որ թաց գործերով ես չեմ զբաղվում։ Դրա համար կան ուրիշ մարդիկ, որոնց հետ ես, սակայն, ծանոթ չեմ։

Մենք նստեցինք իմ մեքենան, և ես նրան տարա Անգլիական զբոսայգում գտնվող այն նույն գարեջրատունը, որտեղ վերջերս խմել էինք Ռուդիի հետ։

Այժմ մենք նորից պատվիրեցինք մի֊մի մասս։ Պատվիրողը Բուկաշևն էր։ Ես նկատեցի, որ չնայած որոշ ակցենտին, նա խոսում է գերմաներեն առանց այս ու այն սխալների։ Մատուցողը հագել էր կարճ կաշվե բավարյան վարտիք, որը կոճկվում էր ծնկների տակ։ Լսելով Բուկաշևին նա բղավեց «Յավոլ» և վազեց կատարելու պատվերը, իսկ Բուկաշևը սկսեց ինձ հարցուփորձ անել իմ կյանքի մասին․ ինչպես եմ ես այստեղ ընտելացել, ում հետ եմ շփվում, խոսո՞ւմ եմ արդյոք գերմաներեն։ Ես ասացի, որ իմ գերմաներենը շատ ավելի վատն է, քան նրանը, բայց կենցաղային թեմաներով ինչ֊որ կերպ բացատրվում եմ։ Նա նորից ծիծաղեց և նկատեց, որ ինչքան էլ որ գերմաներենը անհասանելի լինի ինձ համար, նա միևնույն է յակուտերենից դժվար չէ, որը ես ստիպված կլինեի յուրացնել, եթե ճակատագիրը շրջվեր մի այլ կողմ։ Եվ նույնիսկ ակնարկեց, որ իմ ճակատագրի լուծման մեջ նա էլ ունեցավ որոշ մասնակցություն, ընդ որում հենց նա՝ դեմ էր «յակուտական» տարբերակին։

― Մյուսները կո՞ղմ էին, ― հարցրեցի ես։

― Ոչ բոլորը, բայց ոմանք կողմ էին։

― Իսկ ինչո՞ւ էիր դու դեմ։

― Ես ունեի երեք պատճառ, բարեկամս, ― պատասխանեց նա անխռով․ ― Առաջինը, ես, եթե հիշում ես, դեռ երիտասարդ տարիքից պատրաստ էի բարին արարել բանականության սահմաններում։ Երկրորդը՝ քո հանդեպ ես ունեմ որոշ սենտիմենտալ զգացմունքներ։ Իսկ երրորդը, ինձ ճիշտն ասած դուր է գալիս ինչպես ես դու գրում։ Ես համարում եմ, որ չնայած այն բոլոր հիմարություններին, որոնք դու արեցիր, ուղղակի վիրավորական կլիներ օգտագործել քո տաղանդը անտառահատման մեջ։

Այստեղ նա սկսեց համոզել ինձ, (և ինչպես ինձ թվաց բավականին անկեղծորեն), որ ես ժամանակ չկորցնեմ և գրեմ։

― Ո՞ւմ համար գրեմ, ― հարցրի ես։ ― Դուք ինձ բաժանեցիք իմ ընթերցողից։

― Պետք չէ չափազանցնել, ― ասաց նա։ ― Մասամբ բաժանեցինք, մասամբ էլ ոչ։ Երկիրը մեր մեծ է, սահմանները երկար, մարդիկ չափից ավելի շատ են շրջում, հնարավոր չէ բոլորին հետևել, թե ով ինչ է բերում։ Ես ինքս, իմիջիայլոց, քո գրքերից, եթե չխաբեմ, 50-60 հատ եմ անց կացրել։ Հիմա էլ մի երկուսը ինձ հետ կվերցնեմ։

― Դուք, բոլշևիկներդ, զվարճալի մարդիկ եք։ ― Ինքներդ հալածում եք գրողին, ինքներդ վտարում, հետո ինքներդ էլ տանում եք նրա գրքերը մաքսանենգ ճանապարհով։ Մի՞թե դա ապուշություն չէ։

― Ապուշություն է, ― հոժարությամբ համաձայնվեց Բուկաշևը։ ― Մաքուր ապուշություն։ Բայց ոչինչ հնարավոր չէ անել։ Հասկանում ես, համակարգն է հիմար։

Ես տարակուսած նայեցի նրան։

― Ուրեմն, դու է՞լ, ― հարցրեցի ես, ― հասկանո՞ւմ ես, որ սիստեմը տխմար է։

― Եվ ի՞նչ, ― ասաց նա։ ― Դա քեզ զարմացնո՞ւմ է։ Համակարգը տխմար է, և ես նրան ծառայում եմ, բայց դա չի նշանակում որ ես պետք է անպայման հիմար լինեմ։ Եվ մնացածներն էլ հիմար չեն։ Բոլորն էլ ամեն ինչ հասկանում են, բայց ոչինչ չեն կարող անել։

― Տարօրինակ է, ― ասացի ես։ ― Եթե դուք ամեն ինչ հասկանում եք, ինչո՞ւ չեք փորձում ինչ֊որ կերպ փոխել դրությունը։ Իշխանությունը հո ձեր ձեռքում է։

― Իշխանությունը մեր ձեռքում է։ Բայց ինչպե՞ս դրանից օգտվել։ Դե պատկերացրու, ասենք նա քեզ է տրված։ Ի՞նչ կանեիր դու նրա հետ։

― Ո՜ւ֊ու, ― գոչեցի ես այնպես, որ մի դյուժին գավաթներով մեր կողքից անցնող մատուցողը վախեցած ինձ նայեց։ ― Եթե այդ իշխանությունը գոնե մի շաբաթով իմը լիներ, ես առաջին հերթին կցրեի ձեր ամբողջ կուսակցությունը։

― Դա հասկանալի է, ― ասաց Բուկաշևը, իմ սրբապղծությունից ամենևին չվրդովվելով։ ― Դե, կցրեիր, իսկ հետո ի՞նչ։

― Չգիտեմ, թե ինչ, ― ասացի ես։ Ու չեմ էլ ուզում իմանալ։ Բայց ինչ էլ որ լիներ, ավելի լավը կլիներ, քան ձեր անտաղանդ իշխանությունը։

― Ահա՜ թե ինչպիսին ես։ ― Նա նայեց ինձ գավաթի միջով։ ― Դու, ես տեսնում եմ, դարձել ես հակակոմունիստ։

― Հիմարություն, ― առարկեցի ես։ Ոչինչ էլ չեմ դարձել։ Այսպես կոչված կոմունիստական իդեալների դեմ ես ոչինչ չունեմ։ Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն, սահմանների վերացում, պետությունների անհետացում, ամեն մեկից ըստ կարողությունների, ամեն մեկին ըստ կարիքների։ Ի՞նչ ընդհանուր բան ունի դա ձեր արածների հետ։

― Դու ճիշտ ես, ― ասաց նա մաքրելով շրթունքներից փրփուրը։ Ընդհանուրն, ճիշտն ասած, քիչ է։ Բայց մենք դեռ յոթանասուն տարեկան էլ չկանք։ Պատմության համար դա մի ակնթարթ է։ Ճշմարտություն է, որ բավականին սխալներ և հիմարություններ հասցրեցինք անել, որովհետև շտապում էինք թռչել բոլոր աստիճաններից։ Իսկ այդպես չի ստացվում։

― Եվ չի էլ կարող ստացվել, ― ասացի ես։ ― Ուտոպիան մնում է ուտոպիա։

― Որտեղի՞ց գիտես, ուտոպիա է, թե ոչ։ ― Բուկաշևը վերջացրեց իր գարեջուրը և դրեց գավաթը սեղանին։ ― Եթե գլխապատառ նետվես, ուրեմն ուտոպիա է։ Իսկ եթե ամեն ինչ նախորոք հաշվարկես և գնաս քայլ առ քայլ․․․

― Լսիր, ― ասացի ես, ― ինչո՞ւ ես այդ անմիտ բաներն ասում։ Դու կարող ես Մոսկվայում հեռուստատեսությամբ ուզածդ ասել և կարող ես այստեղ հիմարեցնել տեղացի միամիտներին, բայց ոչ ինձ։ Մի՞թե իսկապես հույս ունես համոզել ինձ, որ ինչ֊որ չափով հավատում ես կոմունիզմին։

― Սիրելիս, ես ընդհանրապես ոչ մի բանի չեմ հավատում, ― ծիծաղեց նա։ ― Ես չեմ հավատում, ես մտածում եմ և ինձ թվում է, որ ինչ֊որ հնարավորություններ դեռ կան։

― Հնարավորություննե՞ր, ― ես քիչ մնաց շնչահեղձ լինեի վրդովմունքից։ ― Այն ամենից հետո ինչ դուք գործե՞լ եք։ Ի՞նչ շանսեր կարող են լինել։

― Ես քեզ ասում եմ՝ ինչ֊որ։ Փոքրիկ։ Միգուցե նույնիսկ չնչին։ Բայց նրանք կան։ Լսիր, եղբայր, ― բռնեց նա կողքից վազող մատուցողի վարտիքից, բեր մեզ համար ևս մի զույգ գարեջուր։

― Յավո՛լ, ― պատրաստակամորեն ասաց մատուցողը և շտապեց կատարել պատվերը։ Ես զարմացած նայեցի նրա հետևից և շրջվեցի դեպի Բուկաշևը։

— Լյոշա, ― առաջին անգամ հանդիպման ընթացքում ես դիմեցի նրան անունով։ ― Ի՞նչ է տեղի ունենում։ Դու նրան ռուսերեն ասացիր։ Ինչպե՞ս նա քեզ հասկացավ։

― Այո՞, ― շփոթված հարցրեց նա։ ― Ես ռուսերե՞ն ասացի։ Դե, նշանակում է, նա մերոնցից ինչ֊որ մեկն է։ Կարևոր չի, ուշադրություն մի դարձրու։ Դա քեզ չի վերաբերում։

Մատուցողը բերեց և դրեց սեղանին էլի երկու մասս։

― Կոճակդ կոճկի՛ր, ― ասաց նրան Բուկաշևը ծաղրանքով։

Մատուցողի ձեռքը ինքնաբերաբար ձգվեց կոճակին, բայց նա տեղն ու տեղը զգաստացավ։

― Իխ ֆերշտեե զի նիխտ, ― ասաց նա ու կտրուկ հեռացավ։

― Արի ու աշխատիր սրանց նմանների հետ, ― հոգոց հանեց Բուկաշևը։ Բացահայտվում են ամեն մի հիմարության վրա։ Ուրեմն, այ թե ինչ ես քեզ կասեմ։ Դու գիտես, որ ես երբեք հիմար չեմ եղել։ Ամեն մի վսեմ զառանցանքին չեմ հավատացել։ Բայց քեզ խաբել ինձ պետք չէ։ Չկա ոչ մի պատճառ։ Եվ եթե ես խոսում եմ հնարավորություններից, ուրեմն, ես այդ մասին ինչ֊որ չափով խորհել եմ։ Եվ ոչ միայն ես։ Դու, ես գիտեմ, մեր ղեկավարության մասին շատ ցածր կարծիք ունես, բայց հավատա ինձ, որ այնտեղ էլ կան մարդիկ, որոնց ուղեղները պտտվում են։

Ես վազեցի փոքր գործով։

― Գիտե՞ս ինչ, ― ասացի երբ վերադարձա, ― ես չգիտեմ, պտտվում են ձեր ուղեղները թե ոչ, ես միայն գիտեմ, որ այդ ամենը միևնույն է ոչ մի նշանակություն չունի։ Համակարգը փտել է, քարացել, դուք այդ բոլորը ինքներդ էլ լավ գիտեք, բայց ոչ մի դրական գործողության արդեն ունակ չեք։

― Այ հենց դրանում, ծերուկ, դու սխալվում ես, անսպասելի ոգևորությամբ առարկեց նա։ ― Ինչ֊որ բանի մենք ունակ ենք։ Եվ ինչ֊որ բան կանենք։

― Ի՞նչ կարող եք անել։ ― Ես նայեցի ուղիղ նրան։

― Ինչ֊որ մտքեր կան, ասաց նա, առանց աչքերը հեռացնելու։ ― Բայց հարցը նրանում է, ինչպես ինքդ էլ հասկանում ես, թե այսպիսի լուրջ բազմաքայլ կոմբինացիայում, ինչպես սխալներ չանել։ Եթե հնարավոր լիներ նայել, ասենք 50-60 տարի առաջ և իմանալ, թե դրանից ինչ ստացվեց․․․ Այդ ասելով նա ուշադիր ինձ նայեց և ծիծաղեց։

Իհարկե, այս վերջին նախադասությունը ինձ զգաստացրեց։ Այն ասված էր պատահաբար, թե՞ որպես ակնարկ։ Եթե ակնարկ էր, ի՞նչ էր ուզում ինձանից Բուկաշևը։

Ես սպասում էի թեմայի հետագա զարգացմանը, բայց նա կարծես թե այդ մասին մոռացավ և սկսեց ինձ հարց ու փորձ անել իմ կյանքից, միաժամանակ պատմելով իր մասին։

Հետո նա հարցրեց իմ ամառային ծրագրերի մասին և ես չհասկացա, թե այդ հարցը տրված էր հետին մտքով, թե՞ հետաքրքրությունից։

Աշխատելով չմատնել ինձ, ես ասացի, որ ընդհանրապես մտադրվում եմ հանգստանալ և հնարավոր է, մոտ ժամանակներս մի որևիցե տեղ ուղևորվեմ։ Ասենք, թե (ասացի առանց մտածելու)... Հոնոլուլու։

― Հոնոլուլո՜ւ։ Հավայան կղզինե՜ր, ― երազկոտ արտասանեց Բուկաշևը։ ― Դու գիտես, որտեղ ասես եղել եմ, բայց Հավայներում չեմ եղել։ Այնտեղ պետք է որ շատ լավ լինի։ Արմավենիներ, արև, ծով և հավայան կանայք հավայան կիթառներով։ Լսիր, դու իմ առաջվա սիրուն վաղո՞ւց չես տեսել։

― Վաղուց, ― ասացի ես։

― Ասում են, նա դարձել է հավատացյալ։

― Ժամանակի ընթացքում մարդիկ փոխվում են, ― խուսափեցի պատասխանից ես։

― Դատարկ բան է, ― առարկեց նա։ Նրանք փոխում են երկրպագության առարկան։ Բայց միևնույն ժամանակ մնում են այնպիսին, ինչպիսին կային։ Այո, այն ժամանակ նա իր Вовка-морковка-այով իմ հանդեպ մե՜ծ խոզություն արեց։ Ես արդեն կարծում էի, որ էլ դուրս չեմ պրծնի։ Դե լավ, բարեկամս, ուրախ էի քեզ տեսնել։ Լուրջ եմ ասում, առանց հիմարությունների։ Ո՞ւզում ես Մոսկվայում որևիցե մեկին բան փոխանցել։

Ես, իհարկե, ոմանց փոխանցելու բան ունեի, բայց ոչ նրա միջոցով։

― Լսիր, ― ասացի ես։ ― Իսկ ճի՞շտ են քո մասին ասում, որ դու դու ԿԳԲ֊ի մայոր ես։

― Կարծես թե այո, ― համաձայնվեց նա հաճույքով։ ― Ավելի ճիշտ, գեներալ֊մայոր։ Բայց քե՞զ ինչ։ Մի՞թե դու մտածում ես, որ ես քեզ հետ հանդիպեցի, որ մատնություն գրեմ։ Ոչ, եղբայրս, ես խաղում եմ ուրիշ խաղեր և խոշոր խաղադրույքներ դնում։

Նա կանչեց մատուցողին և չնայած իմ դիմադրությանը, վճարեց մեր երկուսի համար։

Հետդարձի ճանապարհին, նայելով հայելու մեջ ես նկատեցի, որ մեր ետևից առանձնապես չթաքնվելով, գալիս է կանաչ «ֆոլկսվագենը», որի համարը ոչ թե ֆրանկֆուրտյան է, այլ Քյոլնի։ Ես այդ մասին ասացի Բուկաշևին, բայց նա ուշադրություն չդարձրեց։

― Դա մերոնք են։ Մի անհանգստացիր, նրանք գալիս են ոչ թե քո, այլ իմ հետևից։

Նա խնդրեց իջեցնել իրեն Մյունխենի ամենաշքեղ «Ֆիր Յարե Ցայտեն» հյուրանոցի մոտ։

Երբ արդեն ոտքը դրել էր մայթին, հանկարծ հարցրեց, կարո՞ղ է արդյոք երբևիցե մի որևիցե առիթով ինձ զանգել։

― Ինչպե՞ս ես ինձ զանգելու, եթե ես մեկնում եմ,― հարցրի ես։

― Օ, այո, ― ասաց նա։ ― Հոնոլուլու։ Մոռացել էի։ Բայց չէ՞ որ դու այնտեղ ընդմիշտ չես մեկնում։ Այս ասելով նա ուշադիր նայեց ինձ։ ― Մի օր դու կվերադառնաս և հնարավոր է, նույնիսկ ցանկանաս պատմել ինձ, ինչպես են այնտեղ ապրում Հոնոլուլուի բնակիչները։ Այնպես որ ես քեզ կզանգեմ։ Քո համարը ես ունեմ։

Կարծես թե նա իմ մասին ավելի շատ գիտեր, քան ես կարծում էի։

Սակայն, դա ինձ քիչ էր հուզում։

Շարժվելով հյուրանոցի մոտից, ես տեսա անկյունում կայանված կանաչ «ֆոլկսվագենը»։ Հետո, տան ճանապարհին ես անընդհատ հայելուն էի նայում և մի քանի ստուգողական մանևրներ արեցի մտնելով խուլ նրբանցքներ և տուպիկներ, «ֆոլկսվագենը» չէր հայտնվում, ոչ մի ուրիշ նշան, որ ինձ հետևում են ես նույնպես չնկատեցի։

Ճանապարհին ես միացրի ընդունիչը, որը ինձ մոտ միշտ լարված է սովետական ռադիոյի առաջին ծրագրի վրա։ Հաղորդում էին համերգ ծովային աշխատավորների պատվերով։

Սկզբում ինձ անհայտ մի ընթերցող֊ասմունքող կարդաց հատվածներ «Անագե զինվորիկից», հետո Մեծ թատրոնի նվագախումբը կատարեց փոքրիկ կարապների պարը Չայկովսկու բալետից։

― Իսկ հիմա, ― հայտարարեց հաղորդավարը քաղցր ձայնով, ― Սովետական Միության ժողովրդական երգչուհու կատարմամբ․․․ կհնչի ուկրաինական ժողովրդական երգ․․․

― «Գյանձյա-ձկնիկ» ― ասացի ես բարձրաձայն և ասես ջուրը նայեցի։

Ինչքան ես ինձ հիշում եմ, բոլոր այն համերգներին, որոնք ցույց էին տալիս բազմազգ արվեստի անիրական վերելքը իմ երկրում, միշտ կատարվում էին միևնույն երգերը։ Եթե ռուսական՝ ուրեմն անպայման «Սրեդի դոլինի րովնիա», կամ «Վդոլ պո Պիտերսկոյ», իսկ ուկրաինականի դեպքում հատված «Նատալկա֊Պոլտավկայից», կամ էլ այդ նույն «Գյանձյան»։

Հենց որ Գյանձյան ինձ նայում է,
Սիրտս միանգամից մարում է,
Օհ, ասեք բարի մարդիկ,
Ինչ կլինի հիմա ինձ հետ
 

Չգիտեմ ինչու, բայց հենց «Գյանձյան» էր կատարվում բոլոր հանդիսավոր համերգներում, որոնք նվիրված էին կուսակցական համագումարներին, Միլիցիայի Օրվան ու էլի ինչ֊որ նման բաներին, ընդ որում բոլոր դեպքերում և բոլոր ժամանակներում կատարողը կարծես թե նույն էր․ մեծ կրծքով գեր տիկինը՝ հագած սև, մինչև կրունկները հասնող երկար թավշյա շրջազգեստ, մեծ բացվածքով փարթամ կրծքի վրա։ Նա իր ձեռքերը դնում էր այդ կրծքի վրա, ինչպես հենարանի վրա, կոտրատում էր մատները և խորամանկ կկոցելով աչքերը ողողվում էր թերզարգացած մեցցո֊սոպրանոյով։

Գյանձյան - ձկնիկ է,
Գյանձյան - ծիտիկ է,
Գյանձյան ֊ երիտասարդ է․․․

Աստվա՜ծ իմ, մտածում էի ես, մի՞թե այդ երկրում իսկապես երբեք ոչինչ չի փոխվի։

Զանգ Տորոնտոյից

Երբ ես զբաղված էի ճանապարհորդության նախապարստությամբ, հանկարծ հնչեց զանգ Կանադայից։

― Ողջույն ծերուկ, ― ասում է Զիլբերովիչը։

― Ա՜ ― ասում եմ, ― Ողջույն, ինչպե՞ս է կյանքը։

― Հոգսաշատ, ― պատասխանում է նա։ Ինչ֊որ բանով զբաղվա՞ծ ես։

― Ի՞նչը նկատի ունես։ Հիմա՞, թե ընդհանրապես։

― Դե, հիմա և ընդհանրապես։

― Ընդհանրապես՝ զբաղված եմ։

― Ուրեմն ամեն ինչ թող, տոմս վերցրու։ Վաղը պետք է լինես Տորոնտոյում։

Ես ուղղակի ապշեցի այդ առաջարկությունից։

Դու ինչ է, ասում եմ, սիրելիս, գժվե՞լ ես ինչ է։ Ինչո՞ւ ես հանկարծ պետք է ամեն ինչ թողնեմ և սլանամ Մյունխենից Տորոնտո։ Դու ինչ է, կարծում ես, որ ես էլ գործ չունե՞մ, որ այդպիսի հեռուն գամ։

― Ծերուկ, այդ հարցը քննարկման ենթակա չէ։ Տորոնտոյում կվարձես որևիցե ոչ մեծ և աննկատ կառ, դուրս կգաս հայվեյ, այնտեղ կվերցնես վեցերորդ էկզիտը, կանցնես ուղիղ երկու մղոն, շուլդերի վրա կտեսնես երկնագույն «շևրոլե»։ Տանիքին ալեհավաք, ետևի ապակու վրա շերտավարագույր, համարը՝ ցեխով կեղտոտված։ Հետևիր այդ «շևրոլեին», առանձնապես մի մոտեցիր, բայց աչքիցդ բաց չթոցնես։ Վերջ։

― Տխմա՛ր։ ― բարկացա ես։ Նախքան կարգադրություններ անելը, գոնե ռուսերեն խոսել սովորեիր։

Բայց այդ բառերը լսեց միայն կինս, երկրի մյուս կողմում խոսափողն անջատված էր։

― Ի՞նչ է պատահել, ― մտահոգված հարցրեց նա։ Ո՞վ էր զանգում։

― Չհասկացա՞ր ինչ է։ Իհարկե Զիլբերովիչը։

― Եվ ի՞նչ էր ուզում։

Ես պատմեցի։

Կինս զայրացավ։ Ոչ այնքան Զիլբերովիչի, որքան ինձ վրա։ Այդ ի՞նչ բան է։ Այդ ինչո՞ւ հանկարծ։ Հնարավոր է մենք բաժանվում ենք ընդմիշտ, մնացել է միայն մի քանի օր, իսկ դու պատրաստ ես ծախսել դրանք ում վրա ասես, միայն ոչ ընտանիքիդ։ Դո՛ւ ես մեղավորը, դո՛ւ ես քեզ այնպես պահում, որ նրանք քեզ երեխայի տեղ են դնում։ Տեսեք, թե ի՜նչ է երևակայում իր մասին, նա երկրի կենտրոնն է, և դու նրա մոտ պետք է վազես, հենց որ քեզ մատով կանչի։

Ես նրան ասացի, որ ինքս էլ խորապես վրդովված եմ, որ ամեն կանչին չեմ պատրաստվում արձագանքել և ոչ մի Տորոնտո էլ իհարկե չեմ մեկնի։

Ես դա ասում էի շատ անկեղծ, զայրանալով ինքս ինձ վրա և միաժամանակ զարմանալով, որ այդ տարօրինակ հոգեկան ուժը, ազդում էր ինձ վրա, չնայած մեզ բաժանող ֆանտաստիկ տարածությանը։

Այդ ուժը ինձ մի տեսակ հիպնոսացնում, դուրս էր բերում հավասարակշռությունից, առանց որևիցե պատճառի ստիպում ինձ նրան ենթարկվել, իսկ չենթարկվել ես կարող էի միայն ցուցաբերելով հուսահատ ներքին դիմադրություն։

Անհասկանալի՞ է։

Փորձեմ ավելի պարզ բացատրել։

Զիլբերովիչը զանգում էր ինձ ոչ թե իր դեմքից (սեփական դեմք նա երբեք չի ունեցել), այլ ուրիշ մարդու հանձնարարությամբ։ Այդ ուրիշին ես ենթակա չէի ոչ ծառայողական առումով, ոչ նյութականապես, նրա վերաբերմունքը իմ նկատմամբ չէր կարող ազդել իմ գործերի վրա։

Եթե ես նրան վերաբերվեի ակնածանքով և այդ պատճառով կատարեի նրա բոլոր պահանջները, դա էլ այդպես չէր։ Ավելին, նրա համոզվածությունը, որ տիրում է բացարձակ ճշմարտությանը, իմ աչքերում նրան դարձնում էր կոմիկական։

Եվ միևնույն է, երբ նա ինձ ինչ֊որ բանի համար կանչում էր, ես ուղղակի քարանում էի և զգում, որ իմ ուժերից վեր է նրան մերժել։

Հիմա նույն բանն էր։

Ինչպե՞ս ես պետք է արձագանքեմ Զիլբերովիչի զանգին։ Շատ հասարակ՝ ոչ մի կերպ։ Ինչ֊որ մեկի խելքին փչել է, որ ես պետք է ամեն ինչ թողնեմ և ինչ֊որ տեղ նետվեմ։ Իսկ ինձ թվում է, որ ես ոչինչ պարտք չեմ, և պարտավոր չեմ արձագանքել։ Ես մինչև կոկորդս խրված եմ իմ սեփական գործերում։

Բայց ինչ֊որ բան ինձ նյարդայնացնում էր և բերում այն մտքին, որ ընդհանրապես չպատասխանել անհարմար կլիներ։ Վերջին խոսքերով վիրավորելով Զիլբերովիչին և նրա այսպես ասած պատրոնին ու մասամբ էլ ինքս ինձ, ես մտածում էի, թե ինչպես մերժեմ նրան։ Տարբերակներից ամենաամբարտավանը (հեռագրով) հնչում էր այսպես․ Ում պետք նա էլ գալիս է։

Պարզ, հստակ ու հասկանալի։ Բայց անիրական։ Որովհետև պատկերացնել, որ Նա գալիս է ինձ մոտ, անհնարին էր, իսկ որ ես եմ Նրա մոտ գնում, այստեղ պատկերացնելու բան էլ չկար։

Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ․․․

Ինչո՞ւ ես չեմ կարող դիմադրել մի մարդու, որը ինձ ընդհանրապես պետք չէ։

― Ինչո՞ւ ես այդքան հուզված ման գալիս, ― բարկացավ կինս։ ― Ինչո՞ւ ես մեկը մյուսի հետևից ծխում և ի՞նչ ես մրթմրթում։

― Իսկ ինչ է, ես ինչ֊որ բա՞ն եմ մրթմրթում, ― զարմացա ես։

― Ոչ միայն մրթմրթում ես այլև դեմքդ ես ծամածռում և մատների որոշ համակցություն ցույց տալիս։ Եթե դու չես կարող նրանց հեռու ուղարկել, պատասխանիր ինչ֊որ կերպ քաղաքավարի։ Ասա որ հիվանդացել ես, որ կոնֆերանսի ես մասնակցում, որ պետք է գիրքդ վերջացնես։

― Այո՞, ― կասկածեցի ես, ― իսկ նա կասի․ իսկ ո՞ւմ են պետք քո գրքերը։

― Եթե այդպես ասի, դու էլ կարող ես նրան ասել․ իսկ ո՞ւմ են պետք քո գրքերը։ Անտաշությանը միշտ պետք է անտաշությամբ պատասխանել։ Դու ինքդ քեզ դնում ես վերջին տեղը, դրա համար էլ ուրիշներն էլ են քեզ այնտեղ դնում։

Նա իրավացի էր, ինչպես միշտ։

Բայց երբ նա գնաց բանկ, ես զանգեցի օդանավակայան, հենց այնպես, պարզապես համենայն դեպս։

Ինչպես և ենթադրում էի, ուղիղ չվերթ Մյունխենից Տորոնտո, գոյություն չուներ։ Իսկ թռչել փոխելով չվերթը Ֆրանկֆուրտում, դա արդեն չափազանց էր։ Հանուն ինչի՞ ես պետք է հաղթահարեմ այդ դժվարությունները։

Հետո մտածեցի, որ առանց ուղեբեռի փոխել չվերթը այնքան էլ բարդ բան չէ։ Բացի դրանից Ֆրանկֆուրտում ես ունեի, այսպես ասած, անձնական փոքրիկ գործ, որի համար ես հենց այնպես ոչ մի դեպքում չէի գնա։ Բայց եթե միանգամից․․․

Նոր Լեոնարդո դա Վինչի

Լեոպոլդ Զիլբերովիչի (կամ ուղղակի Լեոյի) հետ ես ծանոթացել եմ վաթսունականների սկզբին նրա քրոջ՝ Ժանետայի միջոցով, որի հետ ես այն ժամանակ սովորում էի նույն համալսարանում։ Այն ժամանակվա գրական (կամ երևի ավելի ճիշտ կլինի ասել գրականին մոտ) շրջանակներում Լեոն ամենա աչքի ընկնող կերպարներից էր։

Երկար և երկարամազ, փայլող կոստյումով, կարկատած արմունկներով և փուչիկներով ծնկներին, նա անդադար շարժվում էր Մոսկվայով, լինելով կարծես միաժամանակ և՛ ժամանակի ամենալիբերալ խմբագրություններում, և՛ գրողների տանը, և՛ բոլոր բանաստեղծական երեկույթներին, և՛ բոլոր պրեմիերաներին։

Նա անձամբ ծանոթ էր բոլոր ինչ֊որ չափով հայտնի բանաստեղծների, արձակագիրների, քննադատների և դրամատուրգների հետ, որոնց (ամեն մեկին առանձին) հմայում էր իրենց ստեղծագործությունների նուրբ զգացողությամբ։ Պատեհ առիթով կարող էր յուրաքանչյուրին մեջբերել նրա քառատողը, տողեր վեպից կամ մի ռեպլիկ պիեսից և մեջբերվածին տալ երբեմն անսպասելի, բայց օրիգինալ և անպայման հեղինակի համար հաճելի բացատրություն։

Ես չեմ հիշում թե ինչով էր նա զբաղվում պաշտոնապես (կարծեմ ինչ֊որ տեղ հաստիքից դուրս գրական խորհրդատու էր), բայց նրա գլխավոր կոչումն էր երիտասարդ տաղանդների հայտնաբերումը և աճեցումը։

Նրա շիկակարմիր, մաշված, յուղով և էլի ինչ֊որ կլեպով պատված պորտֆելը միշտ բերնեբերան լցված էր երիտասարդ հանճարների բանաստեղծություններով, արձակով, պիեսներով, կինոսցենարներով, որոնք անխոնջ փորփրելով գտնում և գովազդում էր։

Շատ տարիներ հետո, ընկնելով արևմուտք հանդիպել եմ մեծ թվով տարբեր գրական գործակալների, որոնք նստած մեծ գրասենյակներում, ուղարկում են հրատարակիչներին իրենց պատվիրատուների ձեռագրերը, այսինքն՝ վարում են մեծ և եկամտաբեր բիզնես։

Մեր պայմաններում Զիլբերովիչը անում էր նույնը, չունենալով ոչ մի շահ։ Ավելին, լինելով եկեղեցական մկան նման աղքատ, նա ինքը, ինչպես կարողանում, այնպես կերակրում էր իր հայտնաբերած հանճարներին հույս չունենալով, որ նրանք երբևիցե շնորհակալություն կհայտնեն իրեն։

Հենց որ նրա գտած տաղանդը սկսում էր տպագրվել և մետրոյի համար հինգ կոպեկանոցի կարիք չէր ունենում, միանգամից դեն էր նետում Զիլբորովիչին իր գլխից, բայց Լեոն ոչինչ չէր էլ պահանջում։ Նրա անշահախնդրությունը այնքան մաքուր էր, որ նա ինքն իրեն չէր համարում ալտրուիստ։

Մոռացվելով մի հանճարի կողմից, նա միանգամից գտնում էր մեկ ուրիշին և ամբողջ ուժով նվիրվում նրան։

Ինձանով, իմիջիայլոց, նա նույնպես ժամանակին զբաղվել է։

Նա միաժամանակ և՛ իմ երկրպագուն էր, և՛ զինակիցը, և՛ լուսավորիչը։

Իմ բոլոր գրածները նա համարյա հիշում էր անգիր։

Այն ժամանակ, երբ ես հաճախ էի կարդում ստեղծագործություններս ամենատարբեր հավաքույթներում, Լեոն, իհարկե, միշտ այնտեղ էր լինում։ Նա տեղավորվում էր անկյունում և պահելով իր պորտֆելը ծնկների վրա ուշադիր լսում էր, իսկ երբ բանը հասնում էր որևիցե տպավորիչ պասսաժի կամ հաջողված բառախաղի, Լեոն նախօրոք ակնկալելով այդ տեղը, սկսում էր ժպտալ, գլխով անել, հավաքվածների հետ հայացքներ փոխանակել, նրանց ուշադրությունը գրավելով այն բանի վրա, ինչը հիմա կհետևի։ Եվ երբ հանդիսատեսը նույնպես դրական էր արձագանքում, նա լայն ժպտում էր և այնպիսի հպարտությամբ էր լցվում, կարծես ինքն էր ինձ ստեղծել։

Հիշելով իմ կյանքի այն ժամանակաշրջանը, ես մտածում եմ, որ գրողի համար, իհարկե, գլխավորը բնածին տվյալներ ունենալն է, բայց ուղու սկզբում շատ կարևոր է հանդիպել այդպիսի Զիլբերովիչի։

Մեր սիրավեպը Զիլբերովիչի հետ վերջացավ, երբ նա հանդիպեց Սիմ Սիմիչ Կարնավալովին։

Առաջին անգամ լսելով այդ ազգանունը ես ասացի, որ նա անհամատեղելի է քիչ թե շատ պարկեշտ գրողի հետ։ Այդպիսի ազգանուն կարող է ունենալ կոնֆերանսյեն կամ հաշվապահը, բայց գրողը՝ երբեք։

Այն ժամանակ ես պատկերացնել անգամ չէի կարող, որ ժամանակի ընթացքում կընտելանամ այդ ազգանվանը և նա կսկսի թվալ ինձ ոչ միայն բնական, այլ նույնիսկ նշանակալից։

Ես հիշում եմ Զիլբերովիչի առաջին հիացած պատմությունները նախկին կալանավորի մասին, որը աշխատելով մանկապարտեզի կաթսայատանը գրում է հիասքանչ (Լեոյի սահմանմամբ) արձակ։ Այդ մարդը ամսական վաստակելով վաթսուն ռուբլի, ապրում է խիստ ասկետիկ, չի խմում, չի ծխում, սնվում է շատ համեստ։

Առավոտից մինչև գիշեր գրում է (ընդմիջվելով միայն քնելու, ուտելու և ածուխ լցնելու համար), թույլ չտալով իրեն ոչ մի ավելորդ բան և գործնականում ոչ մեկի հետ չշփվելով, որովհետև առաջինը, վախենում է մատնիչներից, իսկ երկրորդը՝ գնահատում է իր ամեն մի րոպեն։

Միևնույն ժամանակ իր, Զիլբերովիչի հետ, նա (Լեոն դա հատուկ ընդգծեց) ոչ միայն խոսեց միանգամից ժամ ու կես, այլ նույնիսկ բարձրաձայն կարդաց նրա համար մի քանի էջ իր գործերից ինչ֊որ մեկից։

― Ծերուկ, ― հանդիսավոր ասաց Զիլբերովիչը, ― հավատա իմ ճաշակին, նա իսկական հանճար է։

Ընդ որում նա ասաց դա այնպիսի տոնով, որից դժվար չէր հասկանալ, որ չնայած ես էլ ինչ֊որ առումով կարծես թե հանճար եմ, բայց միգուցե ոչ այնքան իսկական։

Զիլբերովիչն այն ժամանակ ապրում էր Ստրոմինկայում։ Մոր՝ Կլեոպատրա Կազիմիրովնայի ու Ժանետայի հետ։ Նրանք ունեին առանձին երկու սենյականոց բնակարան։ Այն ժամանակվա համար այդ չտեսնված շքեղությունը նրանք ունեին, որովհետև Լեոյի պապը, Պավել Իլյիչ Զիլբերովիչը (պարտիական մականունը Սերեբրով), քաղաքացիական պատերազմի հերոս էր, որտեղ, ի բարեբախտություն Զիլբերովիչների հաջորդ սերունդների և զոհվեց։ Եթե նա ավելի ուշ զոհվեր ճամբարներում, նրա թոռան բնակարանային պայմանները հազիվ թե լինեին այդքան լավը։ Լեոյի մայրը և քույրը ապրում էին մի սենյակում, իսկ նա ուներ իրենը, առանձինը։ Սենյակը ամբողջապես զարդարված էր նրա սրտի համար թանկ մարդկանց դիմանկարներով։ Ամենամեծի, հին լուսանկարից մեծացվածի վրա պատկերված էր Զիլբերովիչ պապիկը, քսանհինգ տարեկան հասակում, չապաևյան բեղերով, կաշվե բաճկոնով և մաուզերով կողքի վրա։ Զիլբերովիչ պապիկը միակ զինվորականն էր նրա լուսանկարների հավաքածուում։ Մնացածը Լեոյի սիրելի գրողներն էին՝ սկսած Չեխովից և վերջացրած ինձնով։

Այդ սենյակում մենք հաճախ էինք հանդիպում, ես այնտեղ կարդում էի իմ առաջին պատմվածքները։

Եվ ոչ միայն ես։ Աստեղ էին լինում իմ սերնդակից բանաստեղծներից ու արձակագիրներից շատերը և նույնիսկ Օկուջավային ես առաջին անգամ լսել և տեսել եմ Զիլբերովիչի մոտ։

Չնայած սկզբում ես որոշ չափով խանդեցի Զիլբերովիչին, բայց չէի մտածում, որ նրանք կարող են այդքան մտերմանալ։ Բայց նրանք մտերմացան։

Ճիշտ է, ոչ միանգամից։

Դատելով ամեն ինչից Կարնավալովը մարդամոտ չէր և նոր ծանոթներին մոտ թողնել չէր շտապում։ Բայց Զիլբերովիչից էլ, եթե նա որևէ մեկին սիրահարվում էր, այդքան էլ հեշտ չէր պոկվել։ Նա զանգում էր, գալիս էր, առաջարկում իր օգնությունը․ ինչ֊որ բան տանել֊բերել և նույնիսկ արտատպել ձեռագիրը։

Մի օր գիշերը ժամը երկուսին թե երեքին զանգահարեց Ժանետան․ Լեոն կորել էր։ Ժամը յոթին գնացել էր և մինչև հիմա չկար։ Արդեն զանգել էին դժբախտ պատահարների բյուրո, մայրը պառկած է նոպայի մեջ, Զիլբերովիչը չկար։

― Հետո ի՞նչ որ չկա, ― ասացի ես։ Առաջին անգա՞մ է ինչ է, նա ուշանում։

Նա ասաց․ ոչ, ոչ առաջին, բայց նրանք ունեն պայմանավորվածություն, որ եթե նա ուշանում է, զանգում է ոչ ուշ քան տասնեմեկանց կես։

Առավոտյան զանգահարեց Զիլբերովիչը և խնդրեց շտապ գնալ իր մոտ։

Պարզվեց, որ նա գիշերը եղել է Կարնավալովի մոտ։ Նա թույլ էր տվել կարդալ իր վեպը առանց տանից դուրս բերելու։ Զիլբերովիչը կարդաց մինչև առավոտ և հիմա այնքան երջանիկ էր, կարծես գիշերը անց էր կացրել սիրած կնոջ հետ։

― Ծերուկ, հավատա ինձ, ― Լեոն պահպանեց պաուզան, ― նա նոր Տոլստոյ է։

Խոստովանում եմ, այդ գնահատականը ինձ տհաճություն պատճառեց։ Եթե նա անվաներ Կարնավալովին Գոգոլ, Դոստոևսկիյ, Չեխով, կամ թեկուզ Շեքսպիր՝ թող անվաներ ինչքան ուզում էր։ Բայց նախկինում Տոլստոյ նա անվանում էր ինձ։ Իսկ ենթադրել, որ երկրագնդի վրա կարող են գոյատևել միանգամից երկու Տոլստոյ և դրանով սփոփվել, ես իհարկե չէի կարող։

Ես, բնականաբար, հարցրեցի Լեոյին, թե ինչ վեպ է գրել այդ Տոլստոյը։

Լեոն հաճույքով պատասխանեց, որ վեպն ունի 860 էջ և կոչվում է «ԿՊԶ»

― «ԿՊԶ՞», ― զարմացա ես։ ― Միլիցիայի մասի՞ն։

― Ինչո՞ւ միլիցիայի, ― խոժոռվեց նա։

― Իսկ ի՞նչ բան է «ԿՊԶ»֊են։ Նախնական կալանավորման կամերա՞։

― Այո, իհարկե, ― ասաց Լեոն, ― բայց վեպը միլիցիայի մասին չէ։ Եվ ընդանրապես դա ուղղակի վեպ չէ։ Դա միայն մի հատորն է վաթսուն նախատեսվածից։

Ես կարծեցի, որ սխալ լսեցի և խնդրեցի Լեոյին կրկնել թիվը։ Նա կրկնեց։ Այն ժամանակ ես հարցրի, արդյո՞ք հեղինակը չի նստել հոգեբուժարանում։ Լեոն ասաց, որ իհարկե նստել է։

― Բնականաբար, ― ասացի ես։ ― Եթե մարդը նախատեսել է գրել վաթսուն վեպ, որոնցից ամեն մեկը հազար էջից է բաղկացած, նրա տեղը իսկապես հոգեբուժարանում է։

Առաջադեմ հայացքների տեր մարդ լինելով, Լեոն շատ զայրացավ և սկսեց ինձ վրա գոռալ, որ այդպիսի հայտարարություններով ինձ ավելի կսազեր դիմել ԿԳԲ, կամ ընկերներ ընտրել Սերբսկու անվան ինստիտուտի բժիշկների շրջանում։ Այնտեղ ինձ կհասկանան։ Իսկ ինքը՝ Լեոն չի հասկանում։

Մենք այն ժամանակ, շատ խիստ վիճեցինք, ես շրխկացրի դուռը և հեռացա, մտածելով որ ընդմիշտ։ Բայց դա ոչ առաջին և ոչ էլ վերջին անգամ էր։ Մյուս օրը Լեոն եկավ ինձ մոտ օղու շշով և ասաց, որ երեկ շատ էր տաքացել։

Բայց երբ մենք խմեցինք, նա նորից սկսեց խոսել իր հանճարի մասին և նրա սուտը հասավ նրան, որ նա ոչ միայն Տոլստոյ է, այլև Լեոնարդո դա Վինչի։ Նա այնքան օրիգինալ մարդ է, որ իր վեպերը, նկատի առնելով նրանց մեծությունը ինչպես ծավալով այնպես էլ բովանդակությամբ, անվանում էր ոչ թե վեպեր այլ ժայռաբեկորներ։

― Ամբողջ «Մեծ զոնան», ― ասաց Զիլբերովիչը, կկառուցվի վաթսուն բեկորից։

Ի՞նչ կապ ունի այստեղ «Մեծ զոնան»։

Զիլբերովիչը բացատրեց, որ «Մեծ զոնան» ամբողջ էպոպեայի անվանումն է։

― Ա՜ա, ուրեմն նորից ճամբարների մասին, ասացի ես։

― Հիմար, ճամբարները դա «Փորք զոնան» է։ Սակայն «Փոքր զոնան» որպես «Մեծ զոնայի» մաս այնտեղ նույնպես կլինի։

― Հասկանալի է, ― ասացի ես։ Իսկ «ԿՊԶ»֊ն ― «Փոքր զոնայի» մասն է։ Ճի՞շտ է։

― Ահա սովորական մտածողության տիպիկ օրինակ, ― ասաց Զիլբերովիչը։ «ԿՊԶ»֊ն «Փոքր զոնայի» մասը չէ, դա վեպ է հանրության էմբրիոնալ զարգացման մասին։

― Ի՞֊ինչ, ― հարցրի ես։

― Ուրեմն ուշադիր լսիր ինձ։ ― Նա հանեց պիջակը, գցեց աթոռի մեջքին, և սկսեց վազվզել սենյակում։ Պատկերացրու, որ դու սպերմատոզոիդ ես։

― Ներիր, ― ասացի ես, ― բայց ինձ համար ավելի է հեշտ է պատկերացնել, որ դու ես սպերմատազոիդը։

― Լավ, ― հեշտությամբ ընդունեց նա նոր դերը։ ― Ես սպերմոտոզոիդ եմ։ Ես ժայթքում եմ կյանք, բայց ոչ մենակ, այլ երկու հարյուր միլիոնանոց պոչավոր շերեփուկների բազմության հետ։ Եվ մենք միանգամից հայտնվում ենք ոչ թե ջերմոցային պայմաններում, այլ թթու֊ալկալային միջավայրում, որտեղ կենդանի կմնա միայն մեկը։ Եվ ահա այդ երկու հարյուր միլիոնը պայքարի մեջ են մտնում այդ մի տեղի համար։ Եվ բոլորը բացի մեկից մահանում են։ Իսկ այդ մեկը դառնում է մարդ։ Ծնվելով, նա մտածում է, որ նա միակ անկրկնելին է իր տեսակի մեջ, իսկ հետո պարզվում է, որ նա նորից մեկն է երկու հարյուր միլիոնից։

― Ինչպիսի հիմարությո՛ւն, ― ասացի ես։ Երկրագնդում մարդկանց թիվը ոչ թե երկու հարյուր միլիոն է, այլ չորս միլիարդ։

― Այո՞, ― Լեոն կանգ առավ և շփոթված նայեց ինձ։ Բայց տեղն ու տեղը գտավ պատասխանը։ ― Երկրագնդում, այո, իհարկե։ Բայց խոսքը գնում է ոչ թե ամբողջ երկրագնդի, այլ միայն մեր երկրի մասին, և հենց դրա համար էլ էպոպեան կոչվում է «Մեծ զոնա»։

― Լսիր, ― ասացի ես, ― դու այնպիսի անհեթեթություններ ես դուրս տալիս, որ իմ գլուխը արդեն ցավում է քեզանից․ Մեծ զոնա, սպերմատոզոիդներ․․․ Ի՞նչ ընդհանուր բան կա դրանց մեջ։

― Չե՞ս հասկանում, ― հարցրեց Լեոն։

― Ոչ, ― ասացի ես, ― չեմ հասկանում։

― Լավ, ― ասաց Զիլբերովիչը համբերատար։ ― Փորձեմ բացատրել։ Ամբողջ էպոպեյան և ամեն մի վեպը առանձին ― շատ տարբեր շերտեր են։ Կենսաբանական, փիլիսոփայական, սոցիալական, քաղաքական։ Այստեղից էլ գալիս է տարբեր հասկացությունների խառնուրդը։ Բացի ամենից, դա նաև մեծ հասարակական նշանակություն ունեցող գրականություն է։ Դրա համար մարդու ներարգանդային կյանքը համարվում է որպես նախնական կալանավորում։ Նախնական կալանքից հետո նա մինգամից հայտնվում է ցմահ կալանքում և միայն մահն է հանդիսանում ազատության հաղթանակը։

― Հետո ինչ, ― ասացի ես, կյանքը, հատկապես մեր իրական֊պատմական պայմաններում կարելի է համարել հավերժական բանտարկություն։ Իսկ ի՞նչ է, այդ սպերմատոզոիդները նկարագրվում են, որպես կենդանի մարդի՞կ։

― Իհարկե, ― ասաց Զիլբերովիչը, չգիտես ինչու հոգոց հանելով։ ― Սովորական մարդիկ պայքարում են բանտ ընկնելու համար, իսկ պարտվողները ստանում են ազատություն։ Հասկանալի՞ է։

― Այո, ― ասացի ես։ ― Այսպես քիչ թե շատ հասկանալի է։ Չնայած մի քիչ բարդ է։ Ասա ինձ ավելի պարզ, այդ վեպը կամ վեպերը սովետական իշխանությանը կո՞ղմ են, թե դեմ։

― Ա՜յ քեզ հիմար, ― ասաց Զիլբորովիչը և խփեց ազդրին։ ― Դե իհարկե դեմ է։ Եթե նրանք լինեին կողմ, ես քեզ չէի պատմի նրանց մասին։

Չեմ ուզում սխալ հասկացված լինել, բայց երբ Լեոն հրապուրվեց այդ Լեոնարդո Տոլստոյով, սկսեց վազել նրա մոտ և խոսել միայն նրա մասին, ես ընկալեցի դա որպես անսպասելի դավաճանություն։ Բանն այն է, որ անգիտակցաբար ես սովորել էի ունենալ նրան ձեռքի տակ, որպես հավատարիմ երկրպագու, որին միշտ կարելի էր ուղարկել սիգարետների կամ օղու շշի հետևից, և դուրս գցել գլխիցս, երբ նա ինձ պետք չէր։ Ես սովորել էի, որ ցանկացած պահին կարող եմ գալ նրա մոտ, կարդալ նրան ինչ֊որ մի նոր բան և տեսնել նրա հիացմունքը։ Իսկ հիմա նա սկսեց կտրուկ փոխվել։ Չէ, նա առաջվա պես ինձ հաճույքով լսում էր և նույնիսկ գովում, բայց արդեն ոչ այնպես։ Արդեն ոչ թե հոյակապ է, հանճարեղ է, հիասքանչ, այլ լավ է, հաջող, վատ չի, իսկ Կարնավալովի մոտ․․․

Եվ հրամցնում է ինձ մի մեջբերում Կարնավալովից։ Ավելին, այն օրվանից, ինչ նա դարձել էր իրեն՝ Կարնավալովի մերձավորներից, նրա վերաբերմունքում իմ հանդեպ հայտնվեց ինչ֊որ տիրական ներողամտություն։

Այս ամենը ես հիշում էի Ֆրանկֆուրտ֊Տորոնտո թռչող ինքնաթիռում։

Հանճար Բեսկուդնիկովից

Ինչքան էլ որ խանդում էի, և թաքցնում իմ նախանձը, երբեմն հաջողված, երբեմն էլ տափակ կատակներ անելով, Զիլբերովիչի աղբանոցում գտած հանճարը անհանգստացնում էր իմ երևակայությունը։ Եվ երբ Զիլբերովիչը ցուցադրական կարևորությամբ հայտնեց ինձ, որ որ Սիմ Սիմիչը, իր՝ Զիլբերովիչի պրոտեկցիայի շնորհիվ, համաձայնեց ինձ ընդունել, ես իմ հերթին հեգնանքով շնորհակալություն հայտնեցի ինձ տրված պատվի համար և բացատրեցի Զիլբերովիչին, որ համաձայնում են ընդունել միայն մեծ պաշտոն ունեցող ղեկավարները, իսկ տարբեր հնոցապաններն և նման մանր մարդիկ ոչ թե համաձայնում են ընդունել, այլ խնդրում են, որ իրենց այցելեն։

― Եվ ընդանրապես, ես բավականին շատ հանճարներ եմ տեսել, ― ասացի, ― և նրանք այնքան էլ չեն հետաքրքրում ինձ։ Բայց ես կարող եմ գալ քեզ հետ ուղղակի հետաքրքրասիրությունից դրդված և ոչ ավելին։

Իհարկե Զիլբերովիչը կարող էր զայրանալ և չտանել ինձ, բայց վտանգը, ճիշտն ասած, այնքան էլ մեծ չէր։

Ճանաչելով Զիլբերովիչին իմ հինգ մատների նման, ես հասկանում էի, որ նա ուզում է թոզ փչել և՛ իմ և՛ Սիմ Սիմիչի աչքերին, ցույց տալով մեզ իրար։ Որովհետև նվիրվելով նրան, համենայն դեպս երբեմն հիշում էր, որ ես էլ նրա համար ինչ֊որ բան արժեմ։

Կարճ ասած, մի ձմեռային օր, մենք հավաքվեցինք և վերցնելով մեզ հետ մի շիշ «Կուբանսկայա», գնացինք սատանի ծոցում գտնվող Բեսկուդնիկովո։

Դուրս եկանք գնացքից սառցակալած կառամատույցում․ թափվում էր դեմքին խփող ծակող ձյուն, խավար էր (բոլոր լապտերները ջարդված էին), սառած աղբանոցի և էլի ինչ֊որ բանի զզվելի հոտ էր գալիս։ Հետո տեղական շների հաչոցի ուղեկցությամբ քարշ եկանք փոսերով պատված ինչ֊որ անկյուններով, որտեղ հավասարակշռությունը պահելու և ոտք չկոտրելու համար մեծ ճարպկություն էր պետք։

Վերջապես գտանք այն մանկապարտեզը և սարսափելի նկուղը, որը ներծծված էր մկների և քրտնքի հոտով։

Նկուղի սենյակներից մեկում էլ ապրում էր այդ նորահայտ հանճարը և Զիլբերովիչի կուռքը։

Մոտավորապես յոթ֊ութ քառակուսի մետրանոց սենյակ էր։ Պատերը պատված էին պատառոտված, տեղ֊տեղ խոնավ, տեղ֊տեղ էլ եղյամով ծածկված կանաչ պաստառներով։ Առաստաղի տակ փոքրիկ պատուհան՝ այն էլ վանդակապատ, ինչպես բանտախցում։ Կահավորանքը կազմում էին երկաթե ժանգոտ մահճակալը՝ մոխրագույն ծածկոցով, խոհանոցային սեղանը պահարանով, ամանեղենը պահելու համար և դարակով, որտեղ դրված էին ինքնաշեն դանակը՝ սարքված փականակագործական մետաղասղոցից, ալյումինե պատառաքաղը, որը վաղուց արդեն կորցրել էր իր ատամներից մեկը և ալյումինից ձուլված բաժակը, որի վրա քերծված էին տիրոջ ինիցիալները «Ս․Կ․»

Ժամանակին երկնագույն, բայց ներկը համարյա լրիվ թափված, տանիքի երկաթով պատված տախտակի վրա դրված էին ափի չափ հայելու կտոր, ածելիի մի մասը (սայրը պահող մամլակները և ինքը սայրը, բայց առանց բռնակի), վրձինը (նույնպես առանց պոչի ― միայն խոզանակը), նաև շպրոտների պահածոյի ամանի մեջ դրված թրջված օճառը, որը այնքան սև էր և այնքան տհաճ հոտ ուներ, որ նույնիսկ սովետական խանութներում ամեն մեկը չէ, որ կարող էր գտնել։

Պատերին ոչինչ, բացի մի փոքրիկ սրբապատկերից հեռավոր անկյունում։

Կային նաև երկու լամպ։ Մեկը առաստաղին, մյուսը, այսպես ասած, սեղանի։ Ճիշտն ասած, դա նույնիսկ լամպ չէր, այլ ինչ֊որ այլանդակ կոնստրուկցիա, սարքված ոլորած մետաղալարից և մի կերպ փաթաթված, տեղ֊տեղ վառված թղթով։ Պետք է նաև նշել երկու մաշված աթոռակները, փոքր պահարանը և կախովի կողպեքով ծանր մետաղյա սնդուկը։ Անկյունում, դռան մոտ, պարտեզներում օգտագործվող լվացարան ալյումինե թասով նրա տակ, և կախիչ, որի վրա կախված էր ածուխի փոշու մեջ կորած տելոգրեյկան։ Մի քիչ ավելի մաքուրը տիրոջ հագին էր։ Բացի այդ նրա հագին կային բամբակյա շալվար և կրկնակոշիկներով վալենկաներ։

Նա բարձրահասակ էր, կուզիկ, ներս ընկած այտերով, երկաթե ատամներով։

― Ծանոթացիր, Սիմիչ, սա իմ ընկերն է։ Նա, իմիջիայլոց, ի տարբերություն քեզ, Գրողների միության անդամ է, ― բարձր ձայնով և իրեն հատուկ անբռնազբոսիկ ոճով ասաց Զիլբերովիչը։

Սիմիչը անվստահ մեկնեց ձեռքը և բարևի փախարեն ասաց․

― Լավ։

Այդ ասելիս նա նայեց ինձ արագ և լարված հայացքով, ինչպես դա սովորաբար անում են նախկին զեկերը։

Ասում են, որ ժամանակակից օդանավերում կան հատուկ սարքեր, որոնք օդում տարբերում են յուրայիններին օտարներից։

Կալանավորների մոտ դա սարք չէ, դա հոտառություն է։

Ես հիմք ունեմ մտածելու, որ նա ինձ օտարի տեղ չդրեց։ Չնայած առաջին հանդիպման համար իրեն բավականին տարօրինակ պահեց։ Առանց տեսանելի հեգնանքի, բայց խայթելով հարցրեց։ Ուրեմն դուք պաշտոնապես համարվում եք գրո՞ղ։ Եվ դուք նույնիսկ փաստաթո՞ւթղթ ունեք, որ գրող եք։

― Այո, ― ասացի ես, ― համարվում եմ։ Եվ նույնիսկ փաստաթուղթ ունեմ։

― Իսկ դուք ձեր գրքերը գրում եք տպագրական մեքենայի վրա՞, թե ոնց։

― Ոչ ասում եմ, ― ինչի համար։ Ես ունեմ «Էրիկա» գրամեքենա, ― նրա վրա էլ այսպես՝ չիկ֊չիկ֊չիկ֊չիկ և գրում եմ։

Զիլբերովիչը զգաց, որ խոսակցությունը գնում է մի ուրիշ, ոչ ցանկալի կողմ և ընդհատեց։

― Սիմիչ, իսկ դու այս գրչով ե՞ս գրում։

Միայն այդ հարցից հետո ես նկատեցի, որ սեղանին, լամպի կողքին դրված էր կրծոտված ծայրով փայտյա գրիչ։ Վերջին անգամ ես այդպիսի բան տեսել էի ցելինայում, ինչ֊որ կոլտնտեսությունում։

― Այո֊այո, ― ասաց նա մարտահրավեր արտահայտող հայացքով նայելով ինձ վրա։ Հենց դրանով էլ գրում եմ։

― Սիմիչ, ― ասաց Զիլբերովիչը, ― չէ որ ես քեզ նվիրել էի ինքնահոս գրիչ։ Որտե՞ղ է այն։

― Ա՜, ինքնահոսը։ ― Նա բացեց սեղանի դարակը և այնտեղից դուրս բերեց պլաստմասե տուփը որի վրա դրոշմած էր «Սոյուզ»։

― Իսկ ի՞նչու ես գրում այս անպետքությունով, ― հարցրեց Զիլբերովիչը։

Ճիշտն ասած, Զիլբերովիչի պահվածքը ինձ հաճախ զայրացնում էր, բայց տվյալ պահին, ինձ թվում է, նա ոչ մի արտակարգ բան չասաց։ Իսկ Սիմիչը չգիտես ինչու հանկարծ զայրացավ, և այնպես նայեց խեղճ Լեոյին, կարծես ուզում էր այրել նրան հայացքով։

― Այսպիսի անպետքությամբ, ― ասաց նա ատելությամբ, ― և ավելի անպետք բաներով, նույնիսկ փետուրե անպետքություններով է գրված ամբողջ համաշխարհային գրականությունը։ Ոչ թե գրամեքենաներով, էրիկաներով կամ գարիկներով, այլ հենց այսպիսի անպետքությամբ։

Հետո նա բարիացավ և նույնիսկ թույլ տվեց Զիլբերովիչին բացել շիշը։ Ճիշտ է, ինքը համարյա թե ոչինչ չխմեց, մնացածն էլ ես ու Զիլբերովչը վերջացրինք։ Այն էլ խմում էինք հերթով տիրոջ բաժակից, հետն ուտելով սոխով հալված պանրիկ։

Ինձ թվում էր, որ մեր հարաբերությունները արդեն կայացել են, բայց երբ Զիլբերովիչը խնդրեց որևիցե բան կարդալ, նա նորից զայրացավ, և աչքերով կրակելով Լեոյի կողմը, սկսեց պնդել, որ նա կարդալու բան չունի, որովհետև նա ընդհանրապես ոչինչ չի գրում։ Իսկ եթե երբեմն ինչ֊որ բան մրոտում է, բացառապես իր համար։ Երևում է, նա ինձ միևնույն է չէր վստահում։

Իսկ Զիլբերովիչին վստահում էր այնքան, որ նույնիսկ հայտնեց նրան իր սնդուկի այրող գաղտնիքը։ Գաղտնիքը կայանում էր նրանում, որ տասներեք արդեն գրված ժայռաբեկորները և քառասուն դեռ չգրվածների համար նախապատրաստված նյութերը պահվում էին հենց այդ սնդուկում, ամբարի կախովի կողպեքի տակ։ Ինչի մասին իհարկե, Զիլբերովիչը (գաղտնիքների մեծ պահապանը) ասաց ինձ այն բքոտ գիշերը, երբ մենք խարխափելով սառցակալած փոսերով, մի կերպ գնում էինք մինչև գնացքը։

― Դե, հիմա դու հասկացա՞ր, ― հարցրեց Զիլբերովիչը հուզված։ ― Դու հասկացա՞ր, որ Սիմիչը հանճար է։

― Միստր Զիլբերովիչ, ― ասացի ես նրան, ― իսկ դուք կարո՞ղ եք, թեկուզ հարբած լինելու պատճառով, սիրալիր բացատրել ինձ, թե ինչ առնչություն ունեք դուք իգական սեռի հետ։

― Դու ինչը նկատի ունես, ― Լեոն կանգ առավ և շրջեց դեպի ինձ իր՝ մթում կապույտ թվացող երկար քթով դեմքը։

― Ես նկատի ունեմ, որ դու քո արտաքին տվյալներով և ակնառու պահպանակով, որը համաձայն լեգենդի պետք է համապատասխանի մարմնի մյուս մասերին, ամբողջ ժամանակ վազում ես հանճարների հետևից, չնայած կարող էիր վազել կանանց հետևից։ Ազնվորեն ասա, դու պեդի՞կ ես, թե իմպո։

― Լսիր, ― ասաց Զիլբերովիչը, ցրտից կծկվելով և պահելով վերարկուի օձիքը, ― դու անպայման պետք է ամեն ինչ իմանա՞ս։

― Ինձ պետք չի, բայց հետաքրքիր է, ― ասացի ես։ Բայց դու կարող ես պատասխան չտալ։

― Կարող եմ պատասխան չտալ, ― ասաց նա, ― կարող եմ և պատասխանել։ Կամ ավելի ճիշտ հարցնել։ Կարո՞ղ ես դու ինձ ասել, ինչի համար է այդ ամենը պետք և ի՞նչ լավ բան կա այդ կանանց մեջ։

― Այ քեզ բա՜ն, ― ասացի ես մի քիչ ապշած։ ― Ոչ մի լավ բան իհարկե չկա, բայց հետաքրքիր է։ Բնության կանչ։ Դու ինչ է, հիմա՞ր ես ― զայրացա ես։ ― Չե՞ս հասկանում։

― Ոչ ասաց Զիլբերովիչը։ ― Չեմ հասկանում։ Դու կարծում ես ես աննորմալ ե՞մ։ Նորմալ եմ։ Ինձ մոտ ամեն ինչ աշխատում է, և ես ամեն ինչ փորձել եմ։ Դե այո, հաճելի է։ Բայց հինգ րոպե հաճույքի համար այնքա՜ն իրարանցում մինչև և հետո։

― Ուրեմն դու կանանց հետ իրարանցում չե՞ս ուզում։

― Չեմ ուզում, ― գլուխը թափ տվեց Զիլբերովիչը։

― Իսկ հանճարների հետ ուզո՞ւմ ես։

― Հանճարների հետ ուզում եմ։

― Հիմար, ― ասացի ես Զիլբերովիչին։

― Ինքնդ ես հիմար, ― պատասխանեց Զիլբերովիչը։

Դա միակ դեպքն էր, երբ ես հետաքրքրվեցի Զիլբորովիչի անձնական կյանքով։

Առաջնորդը և հոտը

Հիմա ես չեմ պատրաստվում կրկնել Սիմիչի ողջ պատմությունը, դա բավականին լավ և լայնորեն հայտնի է։ Կարնավալովի մասին արդեն գրված են հազարավոր և նույնիսկ տասնյակ հազարավոր հոդվածներ, դիսերտացիաներ, մենագրություններ։ Նրա մասին նույնիսկ նկարահանված է մի քանի վավերագրական և մեկ գեղարվեստական ֆիլմ (ճիշտ է բավականին թույլ)։ Իմ սերնդակիցները լավ են հիշում, թե ինչպես Կարնավալովը տպվելով արտասահմանում, միանգամից հայտնի դարձավ ամբողջ աշխարհում։ Ողջ սովետական իշխանությունը՝ և՛ Գրողների Միությունը, և՛ լրագրողները, և՛ ԿԳԲ, և՛ միլիցիան ― սկսեցին նրա դեմ կյանքի ու մահու պայքար մղել, բայց ոչինչ չկարողացան անել։

Սկզբում, երբ նա տպեց իր առաջին ժայռաբեկորը, իշխանությունները ուղղակի շփոթվեցին։ Դա այն ժամանակն էր, երբ մեր կառավարությունը սիրաշահում էր Արևմուտքին, հույս ունենալով այնտեղից ինչ֊որ բան գնել կամ գողանալ, և Սոլժենիցինի և ուրիշ գրողների հետ պատմություններից հետո, խուսափում էր որևիցե խայտառակությունից կապված գրողների հետ։

Դրա համար էլ տրված էր ցուցում Կարնավալովի հետ վարվել մարդկայնորեն։ Նրա հետ անցկացնել զրույց, որպեսզի նա զղջա «Լիտերատուրնայա գազետայում» և խոսք տա այլևս երբեք Արևմուտքում չտպագրվել։ Դրա համար էլ, երբ նրան առաջին անգամ կանչեցին քննիչի մոտ, խոսակցությունը մեղմ էր։ Պարզվեց, որ քննիչը բեկորների հեղինակի գրական տաղանդի մեծագույն երկրպագուն է։

― Ես իհարկե, մասնագետ չեմ, ― ասաց քննիչը, ― ես ուղղակի ընթերցող եմ։ Բայց ինձ ձեր վեպը շատ դուր եկավ։ Որոշ էջերի վրա ես նույնիսկ լաց եղա։ ― Ընդսմին նա նույնիսկ սվսվացրեց քթով և սրբեց ակնոցները ցույց տալով, թե ինչպես է լաց եղել։ Ափսոս միայն, որ վեպը տպագրվել է ոչ այնքան պատեհ ժամանակ։ Ուրիշ անգամ մենք դա նույնիսկ կողջունեինք, բայց հիմա, երբ միջազգային դրությունը բարդացել է, մեր թշնամիները, իհարկե, կաշխատեն օգտագործել ձեր վեպը վատ նպատակներով։

Որպեսզի այդպես չլինի, քննիչը առաջարկեց անհապաղ վճռական պատասխան տալ «Լիտերատուրնայա գազետայի» էջերում։

Սիմիչը խոստացավ դա անել, բայց տուն հասնելուն պես, հենց իր կաթսայատանը հարցազրույց հրավիրեց արտասահմանյան լրագրողների համար։ Եվ նրանց առաջ շատ տպավորիչ ճառ արտասանեց ընդդեմ կոմունիզմի և կոմունիստների, որոնց նա անվանեց ամենակուլ կոմունիստներ, կամ ուղղակի զագլոտչիկներ։

Արձագանքը անսովոր էր։ Սիմիչը միանգամից հայտնի դարձավ ոչ միայն որպես աշխարհի ամենալավ գրող, այլև հերոս, և այդ անվախ ռուս հերոսի մասին խոսեց ամբողջ երկրագունդը։ Հենց որ աշխարհը մի քիչ հանգստանում էր և իշխանությունը համարում էր, որ երբ աղմուկը դադարի, նրան միանգամից կխժռի, նա, հիմար չլինելով, անհապաղ տպում էր նոր բեկոր։ Սկսվում էր ավելի մեծ աղմուկ, և նրա ենթադրյալ կալանավորումը կարող էր ավելի մեծ միջազգային արձագանք ստանալ, քան նույնիսկ, ներխուժումը Չեխոսլովակիա կամ Աֆղանստան։ Իշխանությունները փորձում էին և՛ այսպես, և՛ այնպես, առաջարկում էին ինքնակամ մեկնել երկրից։ Բայց նա ոչ միայն չարեց դա, այլև հիշելով Սոլժենիցինի հետ կատարվածը, դիմեց աշխարհին խնդրանքով չհամաձայնվել ընդունել նրան, եթե ամենակուլների մտքով անցնի ուժով դուրս գցել նրան։

Իշխանությունները ուղղակի ոռնացին, չիմանալով ինչ անել։ Կալանավորումը չէր ստացվում։ Կարնավալովի երկրպագուները (իսկ նրանց թիվը հասնում էր հազարների) հետևում էին նրա գործունեությանը և իշխանությունների գործելակերպին։ Իշխանությունները վախ ունեին, որ Կարնավալովի բացահայտ կալանավորումը կարող է բերել ապստամբության։ Ավտովթարը կլիներ սպիտակ թելերով կարված, մնում էր միայն գաղտնի վտարումը, բայց ինչպե՞ս և ո՞ւր վտարել, եթե բոլոր արևմտյան տերությունները հրաժարվում էին նրան ընդունել։ Այն ժամանակ ԿԳԲ֊ն իրականացրեց փայլուն և օրիգինալ գործողություն։

Սիմիչին կալանավորեցին երեկոյան ժամը տասնմեկին խիստ գաղտնիության պայմաններում։ Բարեկամներին մեկուսացրեցին, անջատեցին ոչ միայն նրա, այլ նաև նրա բոլոր հարևանների հեռախոսները։ Մամուլը ոչինչ չէր իմանա, եթե ՅՈԻՊԻ գործակալության թղթակիցը պատահաբար կողքով անցնելիս չլիներ։ Նա տեսավ, թե ինչպես էին Սիմիչին դուրս բերում տանից և խցկում մեքենայի մեջ։ Բայց մինչև ստուգում էր այդ տվյալները, մինչև հաղորդեց դրանք տելետայպով, Սիմիչին արդեն պարաշուտով ինքնաթիռից դուրս էին գցում Հոլլանդիա։ Ինչպես հետագայում հայտնի դարձավ, հոլլանդական ոստիկանությունը հայտնաբերելով այդչափ անսովոր դեսանտային, փորձ արեց հենց նույն գիշերը նրան հրել Բելգիա, բայց բելգիացիները, ինչ֊որ կերպ գլխի ընկնելով այդ օպերացիայի մասին, սահմանի վրա կենտրոնացրին իրենց զորքերը և ետ մղեցին նրան։ Հոլլանդացիներին ոչինչ չէր մնում, քան պահպանել դեմքի լավ արտահայտությունը, վատ խաղի դեպքում։ Առավոտյան այդ երկրի կառավարությունը հայտարարեց, որ չնայած Նիդեռլանդների տարածքը չափազանց փոքր է, միևնույն է այնտեղ տեղ կգտնվի պարոն Կարնավալովի գրասեղանի համար։ Սակայն արդեն մի քանի օր հետո Կարնավալովը ցանկություն հայտնեց տեղափոխվել Կանադա, քանի որ այնտեղ բնությունը շատ էր հիշեցնում այն երկիրը, որտեղ նա մեծացել էր։ Այնպես որ վերջ ի վերջո, ամեն ինչ վերջացավ ի հաճույքս բոլորի։

Կարծես թե ես խցկվեցի այնտեղ և պատմում եմ այն մասին, ինչ առանց այդ էլ բոլորին հայտնի է։ Իսկ իմ խնդիրը դա չի։ Ճիշտն ասած, ես ոչ մի խնդիր էլ չունեմ, ես ուղղակի հիշում եմ առանձին դրվագներ մեր հարաբերություններից, ոչ միշտ կարևոր և հաճախ ոչ այնքան կապված իրար հետ։

Համենայն դեպս ժամանակը, երբ մենք ծանոթացանք, հետո սկսեցին անվանել օտտեպելնիյ (ձնհալային)։

Ամեն ինչ հալչում էր և բոլորը հալվում էին։ Նույնիսկ նախկին կալանավորները։ Եվ նույնիսկ գաղտնապահներից գաղտնապահ Սիմ Սիմիչը։

Ես հետո էլի շատ անգամ եմ եղել նրա մոտ և՛ Զիլբերովիչի հետ և մենակ։ Վերջ ի վերջո, նկատելով, որ ես նրա հանդեպ չունեմ ոչ մի վատ մտադրություն, Սիմիչը սկսեց ինձ վստահել և կարդալու համար տալ ինձ ոչ միայն «ԿՊԶ»֊ները այլև առանձին գլուխներ ուրիշ բեկորներից։

Նա գնում էր իր կաթսայատուն ածուխ խառնելու, իսկ ես նստում էի նրա խոհանոցային սեղանի առաջ և ագահորեն կարդում։ Իմիջիայլոց, ես դեռ այն ժամանակ ուշադրություն դարձրի «ԿՊԶ»֊ի գլուխներից մեկի վրա։ Նա շատ մեծ էր, մոտավորապես հարյուր էջ, և առանձնանում էր ամբողջ պատմությունից։ Նրա սկզբում նույնիսկ ասված էր, որ այն ոչ թե թեթև գրականության սիրահարների համար է, այլ հետաքրքրիչ ընթերցողի համար։ «Հետաքրքրիչ» բառը, Սիմիչը իհարկե քաղել էր Դալի բառարանից, որը նա մշտապես կարդում էր և օգտագործում իր աշխատանքում։ Ուրեմն ես բավականին հետաքրքրիչ դուրս եկա և ամբողջ այդ գլուխը համբերությամբ կարդացի։ Չնայած նա ավելի շատ նման էր ոչ թե վեպի առանձին գլխի, այլ գիտական աշխատության։ Այն վերնագրված էր՝ «Առաջնորդը և հոտը»։ Այնտեղ նորից հիշվում էր տխրահռչակ սպերմատոզոիդը, որը այն երկու հարյուր միլլիոնի հետ ինչ֊որ տեղ էր ձգտում։ Եվ ասված էր, որ բնությունը բոլոր կենդանի էակներին, սկսած սպերմատոզոիդներից և վերջացրած բարձրագույն կենդանիներով բաժանում է առաջնորդների և հոտի անդամների։ Մեծ տեղ էր տրված ոչխարների, գայլերի, սագերի, փոկերի վարքագծին և այդ օրենքները հեղինակը տեղափոխում էր մարդկային հասարակության վրա, որտեղ նույնպես կա բնական բաժանում առաջնորդների և հոտի։

Այդ պատճառով իմ ու Սիմիչի միջև այն ժամանակ տեղի ունեցավ առաջին լուրջ վեճը։ Նա վերադարձել էր կաթսայատնից, և սենյակի մեջտեղում կանգնած իր ամանից գարեձավարի շիլա էր ուտում։ Ինձ չէր հյուրասիրում, բայց ես ինքս էլ դա չէի ուտի։ Ես ասացի, որ գլուխը ինձ շատ դուր եկավ, բայց պետք է նկատի ունենալ, որ կենդանիների աշխարհը և մարդկային հասարակությունը էապես տարբերվում են միմյանցից։ Եվ չնայած մարդն էլ ունի խմբակային զգացմունքներ, բայց միևնույն է նրա մոտ ավելի զարգացած են անհատական որակները, ձգտումը ազատության, և ընդանրապես, մարդիկ չեն կարող կուրորեն հնազանդվել բնությանը, մարդկային հասարակությունը պետք է հիմնված լինի բազմակարծության հիմքի վրա։ Այդ «բազմակարծություն» բառը այն ժամանակ շատ մոդայիկ էր մեր շրջանակում և մենք օգտագործում էինք այն տեղին ու անտեղի։ Եվ ես էլ այդ բառը թռցրի շատ անզգուշաբար։ Ես դեռ չգիտեի, որ դա նրա համար ամենաատելի խոսքն է։ Իմ ասածները նրան այնքան վրդովեցին, որ նա սկսեց ցնցվել ամբողջ մարմնով և քիչ էր մնում խեղդվեր իր շիլայով։

― Բազմակարծությո՞ւն, ― բացականչեց նա։ Նրանք նույնիսկ ավելի վատն են, քան կուլտվողները։ Դու ինքդ էլ չես հասկանում, թե ինչ ես խոսում։ Վերցրու թեկուզ սագերի երամը։ Երբ նրանք ինչ֊որ տեղ են թռչում, միշտ ունեն առաջնորդ։ Իսկ եթե առաջնորդ չլինի և լինեն միայն բազմակարծողներ, նրանք կթռչեն տարբեր կողմեր և բոլորը կզոհվեն։

― Այդ օրինակը այնքան էլ հաջող չէ, ― առարկեցի ես։ Սագերի մոտ ամեն ինչ մի քիչ այլ կերպ է։ Նրանց մոտ մեկ մեկն է տանում երամը, մեկ մյուսը, նրանք այդպիսի սագային դեմոկրատիա ունեն։

― Անպետքոկրատիա, ― բացականչեց Սիմիչը։ ― Դեմոկտատիայում ոչ մի լավ բան չկա։ Երբ պատահում է հրդեհ, բոլոր բազմակարծիքները փնտրում են այն մեկին, որը նրանց դուրս կբերի կրակից։ Այդ գովված դեմոկրատները վաղուց քայքայվում են, ոչնչանում, կորել են շքեղ կյանքի և պոռնոգրաֆիայի մեջ։ Դա մեր ժողովրդին հատուկ չէ։ Մեր ժողովուրդը միշտ իր միջից առաջադրում է այն մեկին, որը գիտի դեպի ուր գնալ։

Այն ժամանակ առաջին անգամ ես կասկածեցի, որ այդ մեկի տակ նա նկատի ունի իրեն։

Հիմա ոմանք ասում են, որ նա Արևմուտքում այդպես փոխվեց։ Իսկ ես ասում եմ, որ նա միշտ է եղել այդպիսին։ Մի օր, հիշում եմ (այս անգամ էլ ի դեպ նա ուտում էր գարեձավարի շիլա), մենք խոսում էինք Աֆղանստանից և ես ասացի, որ այդ պատերազմը սարսափելի է։ Իսկ նա ասաց սարսափելի է, բայց անհրաժեշտ։ Որովհետև, երբ մենք կուլտվողներին քշենք, մեզ անպայման պետք կգա Հնդկական օվկիանոսը։

Ես նրան ասացի․

― Նախքան դեպի Հնդկական օվկիանոս ելք ունենալու համար մտահոգվելը, դու գոնե քո ներքնահարկի ելքը կարգի բերեիր։ Միգուցե տախտակներ դնեիր, թե չէ ախր այնպիսի ցեխ է, որ կարելի է խեղդվել։

Բայց դրանք իհարկե հատուկենտ վեճեր էին։ Իսկ ընդհանրապես և՛ նրա բեկորները, և՛ պահվածքը այնքան էին ինձ գրավել, որ ես Սիմիչին դրեցի բոլորից բարձր և նրա ներկայությամբ սարսափելի քաշվում էի։

Լիրիկական շեղում մորուքի մասին

Ամենից շատ նրա մեջ ինձ զարմացնում էր որևիցե շտապողականության բացակայությունը։ Նա չէր ձգտում տպագրվել, ճանաչված դառնալ, ստանալ հոնորարներ, ապրել լավ բնակարանում, ավելի լավ սնվել և հագնվել։ Հետո ես շատ զարմացա, երբ Սիմիչը լինելով փառքի շեմքին սկսեց մեծ նշանակություն տալ իր արտաքինին և նույնիսկ մորուք աճեցրեց։ Նրա մորուքի մասին ես մտածում էի, որ նրան չի սազում և նույնիսկ հակասում է նրա ներքին նկարագրին։ Բայց հետո ես ստիպված էի ընդունել, որ այս դեպքում էլ, նա հստակ գիտեր իր անելիքը։ Գիտեր, երբ ման գալ մորուքով և երբ առանց դրա։ Լինելով հնոցապան, եթե նա աճեցներ ցանկացած երկարության մորուք, հազիվ թե դա կբերեր նրան որևիցե օգուտ։ Ծայրահեղ դեպքում Բեսկուդինովոյի բնակիչների կողմից կընդունվեր որպես քաղաքային խելագար։ Հասկանալի է, որ այդպիսի համբավի համար նա երբեք չէր գնա այն անհարմարություններին, որոնք կապված են մորուք կրելու հետ, առավել ևս նկատի ունենալով նրա պարտականությունները, դա հրդեհի դեպքում կլիներ չափազանց վտանգավոր։ Իսկ երբ եկավ ճանաչումը, նրա հետ էլ երկրպագուների և լրագրողների ամբոխը, մորուքը շատ տեղին եղավ։ Հարյուրավոր հեռուստաէկրաններով բազմապատկված, դա թողնում էր անջնջելի տպավորություն։

Ճիշտն ասած, ես ունեմ մի ամբողջ հետազոտություն մորուքի մասին, որը, ամեն մի ցանկացող կարող է ստանալ աշխարհի համարյա ամեն մի գրադարանում։ Բայց նրանց համար, ով ծուլանում է գրադարան գնալ, ես կարճ կբացատրեմ, որ իմ խորին համոզմամբ, մորուքը խաղում է շատ մեծ դեր առաջավոր գաղափարների, տեսությունների տարածման և ուղեղներին տիրապետելու գործում։ Ես մտածում եմ, որ մարքսիզմը երբեք չէր կարող գրավել մասսաներին, եթե Մարքսը ժամանակին, թեկուզև ստիպողաբար, սափրված լիներ։ Լենինը, Կաստրոն, Հոմեյնին՝ չէին կարողանա իրագործել հեղափոխություն այս կամ այն երկրում, եթե սափրված լինեին։ Իհարկե, գրավել իշխանությունը այս կամ այն երկրում կամ նվաճել տարածքներ, երբեմն հաջողվում էր և մորուսավորներին և անմորուսներին։ Բայց դեռ ոչ մի անմորուսի չի հաջողվել դառնալ մարգարե։

Ավելորդ չէ նշել, որ մորուքը մորուքից տարբեր է լինում։ Որպեսզի տարբերվի ընդհանուր շարքից, մորուք կրողը պետք է խուսափի ամեն մի կրկնօրինակումից։ Երբեք պետք չէ պահել մորուք, որը կարելի է անվանել՝ մարքսյան, լենինյան, խոշեմինյան կամ տոլստովյան։ Այդ դեպքում ձեզ կարող են դասել ոչ թե մարգարեների, այլ միայն հետևորդների թվին։ Սիմ Սիմիչը դա լավ էր հասկացել, բայց օպտիմալ լուծումը միանգամից չգտավ։ Սկզբից նա շատ հեռուն գնաց և աճեցրեց այնպիսի երկարության մորուք, որ արագ քայլելիս երբեմն ինքն էլ տրորում էր։ Դա շատ անհարմար էր և անիմաստ, որովհետև խոշոր պլանով նկարահանումների ժամանակ, մորուքը չէր տեղավորվում կադրի մեջ։ Հարկ եղավ կարճեցնել, և այն ժամանակվանից ճշմարիտ կարնավալովյան էր համարվում այն մորուքը, որը մի թեթև ծածկում էր ծնկները։

Ոմանք կարող են հարցնել, արդյո՞ք ես չափից ավելի ուշադրության չեմ դարձնում մորուքի վրա։ Ինչ հիմարություններ էլ մարգարեն անի, կարևորը միևնույն է նրա արտաքինը չէ, այլ նրա մտքերն ու գաղափարները։ Դա համընդհանուր պատրանք է, որը ես արդեն շատ տարիներ միանգամայն անօգուտ աշխատում եմ հերքել։ Մարգարեների մտքերն ու գաղափարները երկրորդական են։ Մարգարեն առաջին հերթին ազդում է ոչ թե ուղեղի, այլ հորմոնալ ոլորտի վրա, ինչի համար էլ պետք են մորուքը և նրան համապատասխանող ժեստերը, շարժումները, ծամածռությունները։ Սեքսուալ գրգռված ամբոխը, սխալմամբ կարծում է, որ տիրապետել է այն գաղափարներին, հանուն որոնց արժի ոչնչացնել եկեղեցիները, կառուցել ջրանցքներ և ոչնչացնել իր նմաններին։ Հետաքրքիր է, որ սանձազերծելով բազմության սեքսուալ էներգիան, իրենք, մարգարեները, հաճախ իմպոտենտ են լինում և խոսում են կանացի ձայնով։ Սակայն Սիմիչին դա վերաբերում է մասնակիորեն։ Նրա ձայնը իսկապես բարակ է, բայց մնացյալում, ինչպես ես լսել եմ, ամեն ինչ կարգին է և հենց այդ հակասությունը իմ տեսության հետ, խանգարում է ինձ ճանաչել նրան որպես իսկական մարգարե։

Փեսացուն

Ես պատմում եմ իրադարձությունների մասին որոնց վկան եմ եղել, խախտելով հաջորդականությունը, որովհետև ինձ հետ պատահածի արդյունքում ես կորցրել եմ ներքին զգացողությունս անցյալի և ապագայի միջև։

Երբ Սիմիչը հայտնի դարձավ, բոլորը նրան միահամուռ ճանաչեցին։ Նրա մասին կարելի էր խոսել միայն վսեմ տոնով, թույլ չտալով ոչ մի քննադատություն։ Իսկ երբ նա արդեն ամուսնացել էր, Ժանետայի ներկայությամբ ընդհանրապես չէր կարելի ասել, որ Սիմիչից ինչ֊որ մի առանձին արտահայտություն կամ տող դուր չի եկել։ Այն ամենը ինչ անում էր Սիմիչը այնքան անառարկելի և հիանալի էր, որ նույնիսկ «հանճար» արտահայտությունը անբավարար էր թվում։

Բայց Ժանետան, իմիջիայլոց, գնահատեց նրան ոչ միանգամից։ Ես հիշում եմ այն ժամանակը, երբ Սիմիչը ինձ ոչ միայն զարմացրեց, այլև ցնցեց նրանով, թե ինչպես էր սիրահարվել առաջին հայացքից և միանգամից որոշել գայթակղել Ժանետային իր «ԿՊԶ»֊ով, որը անձամբ դրեց շագանակագույն ժապավեններով կապված գրասենյակային թղթապանակի մեջ և նրան տվեց կարդալու համար։

Ժանետան հիմա դրա մասին ընդհանրապես չի հիշում, բայց այն ժամանակ «ԿՊԶ»֊ին վերաբերվեց շատ խիստ։

― Դե ասա, ― հարցնում էր նա ինձ, ― ի՞նչու է նա գրում այդքան երկար և ի՞նչու նրա բոլոր հերոսները այդքան անթև են, անողնաշար և թերի։ Ի՞նչու է նա մեր կյանքը նկարագրում միայն սև գույներով։ Մի՞թե նա չէր կարող գտնել ոչ մի դրական բան։ Դե իհարկե, բոլորը գիտեն, առանձին սխալներ և չարաշահումներ եղել են և դրանց մասին պարտիան անկեղծորեն ասաց։ Վերջ ի վերջո, որքա՞ն կարելի է նույն բանի մասին։ Չէ՞ որ մեզ մոտ միայն վատը չի եղել։ Որքան նոր քաղաքներ, գործարաններ, էլեկտրակայաններ են կառուցվել․․․

Նման կարծիքներ ես լսել էի Ժանետայից դեռ այս խոսակցությունից բավականին առաջ։ Ճիշտ է, նախկինում, նա արտասանում էր դրանք շատ ավելի վստահ։ Իսկ հիմա նրա մեջ հայտնվել են որոշ կասկածներ «մեր գործի» իրավության մեջ։ Նա իր համար աննկատելի հեռանում էր մի գաղափարախոսությունից, բայց մյուսներին դեռ չէր հասել։

Ինչպես հիմա հիշում եմ, մի անգամ լինելով Ստրոմինկայում և չունենալով գրպանումս նույնիսկ երկու կոպեկ, որոշեցի առանց նախազգուշացնելու այցելել Զիլբերովիչին։

Բարձրանալով չորրոդ հարկ, հենց Զիլբերովիչի դռների մոտ քիթ֊քթի հանդիպեցի ամբողջովին սպիտակ հագնաված մարդու հետ․ սպիտակ պարուսինե վարտիքով, պարուսինե պիջակով, ատամնափոշիով մաքրված պարուսինե կոշիկներով, և վաղ երեսունական թվականների նմուշի գլխարկով (որտեղից էլ գտել էր) ― նորից պարուսինից։

― Բարի օր, Սիմ Սիմիչ, ― ողջունեցի ես։

Նա մի տեսակ տարօրինակ նայեց ինձ, ասես չճանաչելով, և, ոչինչ չպատասխանելով, դանդաղ և խարխափելով ինչպես կույր, սկսեց իջնել աստիճաններով։

Դուռը բացեց Կլեոպատրա Կազիմիրովնան։ Նա շատ հուզված էր և շշուկով ասաց ինձ, որ այդ «խրտվիլակը» հենց նոր իր Նետոչկային (այդպես էր նա անվանում աղջկան) առաջարկություն արեց։

― Դա ուղղակի հանդգնություն է, ― վրդովվում էր նա։ ― Չունենալով ոչ մի դիրք և այն էլ այդ տարիքում․․․

Ի դեպ, տարիքի մասին․ Սիմիչը այն ժամանակ միայն քառասունչորս տարեկան էր, բայց շատ ավելի մեծ էր երևում։

Կլեոպատրա Կազիմիրովնան ասաց ինձ, որ Լեոն շուտով կգա, իսկ Նետոչկան իր սենյակում է։ Եվ գնաց խոհանոց։ Ժանետան չթե խալաթով նստած էր պատուհանի գոգին և փողոց էր նայում (երևի ուզում էր տեսնել, թե ինչպես է նա դուրս գալու մուտքից)։ Սենյակի մեջտեղում գտնվող կլոր սեղանի վրա դրված էին չբացված ալժիրյան գինին և մանիկյուրի պարագաներով կարմիր թավշյա տուփը։

Ժանետան ինձ հետ սովորաբար չէր կիսվում, իսկ այստեղ հանկարծ մանրամասն պատմեց, թե ինչպես եկավ Սիմիչը, ինչպես էր հուզվում, երկար ժամանակ թեյ էր խմում և չէր գնում, ինչպես վերջապես վեր կացավ և հնում ընդունված կարգով առաջարկեց իր ձեռքն ու սիրտը։ Իսկ երբ նա մերժեց, Սիմիչը զայրացավ և խոստացավ, որ նա դեռ շատ կփոշմանի այդ որոշման համար, որովհետև շուտով իր մասին կիմանա ամբողջ աշխարհը։

― Դու պատկերացնո՞ւմ ես․ ― ասաց նա ինձ հուզվելով և վրդովվելով, միաժամանակ ճնշելով իր համար անսովոր մի ինչ֊որ անվստահություն։ ― Նրա մասին կիմանա ամբո՛ղջ աշխարհը։ Դու կարո՞ղ ես դա քեզ պատկերացնել։

― Կարող եմ ― կարճ ասացի ես։

― Ինչո՞ւ, ― զարմացավ նա։ ― Երկրագնդի վրա կան տասնյակ կամ հարյուր հազարավոր գրողներ, որոնցից ամեն մեկը հույս ունի հռչակվել ամբողջ աշխարհում։

― Այո, ― ասացի ես, ― ամեն մեկն էլ հույս ունի։ Բայց նրանցից ոմանք միևնույնն է իզուր չեն հույս դնում։ Դու ախր կարդացել ես նրա մոտ, որ միայն մեկը երկու հարյուր միլլիոն սպերմատոզոիդներից մարդ կդառնա։

― Դու կարծում ես Սիմիչը հենց այդ մե՞կն է, ― հարցրեց նա, հեգնանքի տակ թաքցնելով կասկածը։

― Նա շատ համառն է, ― ասացի ես խուսափողաբար։

― Նա խելագար է, ― ասաց Ժանետան։ ― Դու գիտե՞ս, թե նա ինձ ինչ է ասել։ Որ համարյա թե արքայական ծագում ունի։ Այդ նա՞, այդ պարուսինե գլխարկով հաշվապա՞հը։

Ես կարծում եմ, որ նա վաղուց մոռացել է այդ բառերը, իսկ ես երբեք քաջություն չեմ ունենա հիշեցնել նրան այդ մասին։

Դուք ունե՞ք այդենտիֆիկեյշեն

Մենք շարժվում էինք տեղական համար 4 ճանապարհով, խստորեն պահպանելով հրահանգը․ առջևում ցեխոտված համարներով երկնագույն «շևրոլեն, նրա ետևից ես, վարձակալությամբ վերցված «տոյոտայով»։ Սահմանված կարգով, ես աշխատում էի պահպանել հեռավորությունը, չափից ավելի չմոտենալ «շևրոլեին» և միևնույն ժամանակ աչքից բաց չթողնել նրան։

Ես մտածում էի, թե հետաքրքիր է, ո՞ւր է նայում կանադական ոստիկանությունը և ինչու ուշադրություն չի դարձնում այն բանի վրա, որ համարը ցեխոտ է, չնայած Տորոնտոյի մոտակայքում, դատելով չորացած խոտից, անձրևներ վաղուց չեն եղել։ Եվ իհարկե, մտածում էի Սիմիչի, նրա տարօրինակ արարքների ու սովորությունների մասին, այս լրտեսական խաղի հիմարության մասին, որի ժամանակ պետք է փակել պատուհանները և կեղտոտել մեքենայի համարը։

― Անորսալի Ջոյին նայե՛ք, ― ասացի ինքս ինձ, հիշելով ձիավորի մասին անեկդոտը, որը երևակայում էր, որ իրեն երբեք չեն բռնի, այն պարագայում, երբ նրան ոչ ոք մտադրություն չուներ բռնելու։

Առջևից ընթացող մեքենայի վարորդը լավ գիտեր իր գործը։ Նա ամբողջ ժամանակ պահում էր նույն արագությունը, կտրուկ շարժումներ չէր անում և միշտ նախօրոք միացնում էր շրջապտույտի ազդանշանը։

Փոքրիկ քաղաքից հետո, որի անունը կարծես թե Լորենսվիլ է, սկսվեց մետաղացանցով շրջափակված եղևնու մեծ անտառը։ Այդ ցանցի կողքով մենք անցել էինք արդեն մի քանի կիլոմետր, երբ «շևրոլեի» վարորդը միացրեց աջ շրջադարձը։

Անտառ մտնող ճանապարհը ուշագրավ էր միայն նրանով, որ համարյա աննկատելի էր։ Ճանապարհի սկզբի մոտ, ցանկապատի վրա կախված էր մի մեծ սպիտակ վահանակ այսպիսի տեքստով․

ATTENTION!!!

PRIVATE PROPERTY!

TRESPASSING STRICTLY PROHIBITED!

VIOLATORS WILL BE PROSECUTED!

Ակնհայտ է, որ «շևրոլեին» այս նախաղգուշացումը չէր վերաբերվում։

Եվս մի քանի կիլոմետր չոր, մանրախճով պատված ճանապարհ և մենք կանգ առանք կանաչ երկաթե դարպասի առջև, որի երկու կողմերից շարունակվում և անհետանում էր անտառում, նույնպիսի կանաչ երկաթե պարիսպ։ Ավելի ճիշտ, կանգ առա միայն ես իմ «տոյոտայով»։ «Շևրոլեյի» առջև դարպասը բացվեց, իսկ իմ առջև՝ հասցրեց նորից փակվել։

Բնականաբար, ես զարմացա, բայց անհամբերություն ցույց տալ չշտապեցի և սկսեցի ուսումնասիրել դարպասը, որի վերևում կամարաձև երկաթի վրա ռուսական խոշոր տառերով նշված էր․

Օտրադնոյե

Ես արդեն լսել էի, որ Սիմիչը այդպես է անվանել իր կալվածքը։ Դեռ չէի հասցրել ծխել սիգարետը, երբ դարպասը նորից բացվեց և ես ներս մտա։ Բայց հեռու չգնացի։ Որովհետև դարպասից հետո կար նաև շլագբաում և շերտավոր տնակ, որից դուրս եկան երկու կուբանսկիյ կազակներ ― մեկը սպիտակ, մյուսը նեգր, երկուսն էլ կախ ընկած բեղերով և երկար սրերով կողքներին։

Ուշադիր նայելուց հետո պարզվեց, որ սպիտակը Զիլբերովիչն է։

― Ողջո՛ւյն, ― ասացի ես նրան։ Ինչո՞ւ ես այդպես հագնվել։

― Դուք ունե՞ք որևիցե այդենտիֆիկեյշեն, ― հարցրեց նա կարծես չճանաչելով ինձ։

― Ահա քեզ այդենտիֆիկեյշեն, ― ասացի ես և նրա քթի տակ խցկեցի մատներս։

Նեգրը միանգամից հանեց սուրը, իսկ Զիլբերովիչը կնճռոտեց դեմքը։

― Պետք է ցույց տալ այդենտիֆիկեյշեն, ― կրկնեց նա։

Այդ ընթացքում նեգրը բացեց բեռնախցիկը, բայց այնտեղ պահեստային անվադողից բացի ոչինչ չգտնելով, տեղնուտեղը փակեց։

― Լսիր Լեո, ― ասացի ես Զիլբերովիչին զայրացած։ Քո պատճառով ես տասնվեց ժամ ճանապարհին էի, վերջացրու քո հիմար կատակները։

― Պետք է այդենտիֆիկեյշեն, ― համառեց Լեոն և աչքի տակով նայեց նեգրին, որը մոտենալով, նայում էր ինձ ոչ այնքան բարեհամբյուր։

― Դե լավ, ― հանձնվեցի ես։ ― Եթե դու պնդում ես, որ շարունակվի այս տարօրինակ խաղը, ահա քեզ փաստաթուղթ։ Ես տվեցի նրան իմ բացված վարորդական գրքույքը։

Նա ուշադիր ուսումնասիրեց այն։ Ինչպես խիստ գաղտնի ձեռնարկության անցակետում։ Մի քանի անգամ համեմատեց ինձ նկարիս և նկարս ինձ հետ։ Եվ միայն դրանից հետո գրկախառնվեց։

― Դե, բարև ծերուկ։

― Սատանի ծոցը գնա՛, ― ասացի ես, վերցնելով գրքույկս և ազատվելով նրանից։

― Լավ, լավ, հերիք է բողոքես, ― ասաց նա, թփթփացելով մեջքիս։ ― Դու ինքդ գիտես, որ ԿԳԲ֊ն հետապնդում է Սիմիչին, և եթե նրանք ցանկանան, ում ուզեն և ում նման ուզեն կդիմահարդարեն։ Դե, գնանք։ Հիմա մի բան կմտածենք։ Էյ, Թոմ, ― դիմեց նա սև կազակին անգլերեն։ ― Կանգնեցրու նրա մեքենան մի տեղ ախոռի մոտ։

Կալվածքում

Կալվածքը, որում ես հայտնվեցի, ինչ֊որ բանով հիշեցնում էր ոչ այն է գրողների միության տունը Մալեևկայում, ոչ այն է Բառվիխայում գտնվող կառավարական առողջարանը, ուր ես պատահաբար մի անգամ ընկել էի։

Երկար, երեք հարկանի շենք, կիսակլոր սյունազարդ սանդղամուտքով։ Սանդղամուտքի մոտ բավականին մեծ, քառակուսի, կարմիր աղյուսով պատած հրապարակ և նրանից արևի ճառագայթների նման բաժանվող ասֆալտապատ ծառուղիներ, եզրերին տնկված մատղաշ կեչիներով։ Տան ձախ կողմում փոքրիկ պատուհաններով մի քանի կոկիկ քոթեջներ, աջից՝ ոչ մեծ եկեղեցի երեք համեստ գմբեթներով, հեռվում, գլխավոր շենքի դիմաց էլի ինչ֊որ կառույցներ։ Ավելի այն կողմ, մայր մտնող արևի տակ փայլփլում է լիճը։

Հրապարակի վրա տեսա մի զոլավոր սյուն, որի վրա ամրացրած տախտակի վրա մակագրված էր՝ «ՍՍՍՌ»։

― Ի՞նչ է նշանակում Սի֊Սի֊Սի֊Պի, ― հացրեցի ես Զիլբերովիչին։

― Ի՞նչ Սի֊Սի֊Սի֊Պի, ― չհասկացավ նա։

― Դե այնտեղ, սյան վրա ի՞նչ է գրված։

― Ախ դա՞, ― ծիծաղեց Զիլբերովիչը։ ― Դու էլ հո չես ասի, ծերուկ, ոչ թե անգլերեն, այլ ռուսերեն է գրված․ Էս-Էս-Էս-Էռ:

― Սա ինչ է, սովետական սահմանի՞ց եք քարշ տվել։

― Դե չէ, դա Թոմն է սարքել։ Դու հետո ամեն ինչ կհասակնաս։

Ինչ֊որ կանացի ցեղին պատկանող էակ, վերևի և ներքևի մասում շատ բաց շրջազգեստով, դեպի մեզ մեջքով կանգնած ջրում էր քրիզանթեմները փողրակից։ Ավելի տգեղ կազմվածք ես իմ կյանքում երբեք չէի տեսել։ Նա հիմնականում կազմված էր մեծ հետույքից, իսկ մնացածը կարծես թե պատահաբար աճում էր նրանից։

Թողնելով ինձ, Զիլբերովիչը աննկատ մոտեցավ և երկու ձեռքով բռնեց այդ հետույքը։

― Ախ, աստվա՜ծ, ― բացականչեց հետույքի տերը և շրջվեց։ Դա հասարակ, պեպեններով ծածկված դեմքով երիտասարդ աղջիկ դուրս եկավ։ ― Այդ դո՞ւք եք, պարոն, ― ասաց նա բավականին հիմար ժպիտով։ ― Դուք անընդհատ կատակում եք և կատակում, իսկ հետո Թոմը հարցնում է ինձ, թե որտեղից այդ կապտուկները։

― Իսկ դու արի ինձ մոտ, ես նրանց դիմափոշիով կծածկեմ, ― կատակեց Զիլբերովիչը և ընկերաբար խփեց նրան։ ― Սա մեր Ստեպանիդան է, Ստեշան։ Նա Թոմի կինն է, որը այս ստեղծագործության առաջ, ― նա նորից թփփացրեց ստեղծագործությանը, ― չկարողացավ դիմակայել։

― Ախր դուք բոլորդ, պարոն, այնպիսի աչք ունեք, որ կանանց ոչ մի ուրիշ տեղը չեք նկատում, ― ասաց Ստեշան շարունակելով ժպտալ։

Մենք շարժվեցինք առաջ և ես ասացի Լեոյին, որ նրա վերաբերմունքը սեռական հարցերին, կարծես թե փոխվել է։

― Ոչ, ― շփոթվեց Լեոն։ ― Չի փոխվել։ Բայց այստեղ կյանքը այնքան մեկուսի է, ձանձրալի, որ երբեմն ուզում ես զվարճանալ։

― Իսկ այդ Թոմը ո՞ւր է նայում։

― Նա ոչ մի տեղ էլ չի նայում, ― անհոգ ասաց Լեոն։ Նա լայնահոգի մարդ է։

Երբ մենք մոտեցանք սանդղամուտքին, նրա վրա հայտնվեց ևս մի էակ, որը տեղնուտեղը նետվեց իմ կրծքին։ Դա բավականին խոշոր, գերմանական հովվաշուն էր։ Ես պատրաստվում էի հրաժեշտ տալ կյանքիս, երբ զգացի, որ նա լպստում է քիթս։

― Պլյո՜ւշկա, ― բացականչեց Զիլբերովիչը ետ քաշելով շանը։ ― Դու ինչ անպիտա՜նն ես, ինչ վատն ես։ Դու ինչ շուն ես։ Իզուր չէ, որ Սիմիչը անվանել է Պլյուռալիստ։

― Պլյուռալի՞ստ, ― հարցրի ես զարմացած։

― Այո, ― ասաց Զիլբերովիչը։ Անխտիր բոլորին լպստում է։ Իսկական Պլյուռալիստ է։ Բայց նրան չնեղացներլու համար, մենք նրան անվանում ենք Պլյուշկա։

Պլյուշկայից հետո սանդղավանդակ դուրս եկավ մի ռուսական գեղեցկուհի՝ կարմիր մետաքսյա սառաֆանով, բատիստե գլխաշորով, սաֆյանե երկարաճիտ կոշիկներով և գլխի շուրջը փաթաթված բաց շիկահեր հյուսերով։

― Այս ո՞վ է, այս ո՞ւմ է աստված ուղարկել, ― ասաց նա վերևից արևաշող ժպիտով։

Դա Ժանետան էր։

Նա թեթև ներքև վազեց աստիճաններով և մենք եռակի, ինչպես ընդունված է ռուսական սովորույթները հարգող օտարերկրացիների մոտ, համբուրվեցինք։

― Դու բոլորովին չես փոխվել, ― ասացի ես Ժանետային։

― Ես փոխվելու ժամանակ չունեմ, ― ասաց նա։ ― Մենք բոլորս այստեղ աշխատում ենք օրական տասնվեց ժամ։ Իսկ դու սպիտակել ես և գիրացել։

― Այո֊այո, ― համաձայնեցի ես տխուր։ ― Ինչ ճիշտ է, ճիշտ է։

― Դե, գնանք ճաշենք աստծո տվածով։

Մենք բարձրացանք սանդղահարթակ և հայտնվեցինք սյունազարդ և ընդարձակ նախասրահում։ Ուղիղ՝ գորգով ծածկված լայն աստիճանները տանում էին դեպի փայտյա արկղի մեջ գտնվող ֆիկուսը, աջից՝ երկփեղկ ապակյա դուռը, որը ներսից վարագուրված էր ինչ֊որ ծաղկավոր բանով, դռան վրա կախված էր խաչ։

Ժանետան խաչակնքվեց։ Զիլբերովիչը հանեց գլխարկը և նույնպես խաչակնքվեց։

Ի զարմանս ինձ նա բոլորովին ճաղատ էր։

― Իսկ դու ինչո՞ւ ճակատդ չես խաչակնքում, ― հարցրեց ժանետան։ ― Ռազմատենչ անհավա՞տ ես։

― Ոչ, ― ասացի ես։ ― Ոչ թե ռազմատենչ, այլ անհոգ։

Ճաշասենյակում ես հայտնվեցի Կլեոպատրա Կազիմիրովնայի գրկում, որը ինձ նման այս տարիների ընթացքում բավականին գիրացել էր։ Նրա հագին մուգ կանաչ շրջազգեստ էր, մի քիչ ավելի բաց գոգնոց, մազերը եզերված էին սպիտակ կտորով։

Լեոն կախեց սուրը դռան մոտ գտնվող կեռից։

Մենք տեղավորվեցինք անծածկ, մեծ, մոտավորապես տասներկու հոգու համար նախատեսված կաղնե սեղանի մի անկյունում։ Աթոռները նույնպես կաղնուց էին։

Անկյունում գտնվող խոհանոցից, Կլեոպատրա Կազիմիրովնան անմիջապես բերեց ապուրով կաթսան, իսկ Ժանետան դասավորեց փայտյա ամանները և գդալները։

― Դու ի՞նչ կխմես, կվաս թե կոմպոտ, ― հարցրեց Ժանետան։

― Իսկ ինչ է, ընտրության ուրիշ հնարավորություն չկա՞, ― հարցրեցի ես վատ կանխազգացումով։

Զիլբերովիչը սեղմեց ոտքս և աչքով արեց։

― Սպիրտային ոչինչ չենք պահում, ― չոր պատասխանեց Ժանետան։

― Այո՞, ― ասացի ես, ― դուք իհարկե ոչ, իսկ ես պահում եմ։

Ես թեքվեցի, որ վերցնեմ իմ «դիպլոմատ» տիպի պայուսակը, որում գտնվում էր դեռ Ֆրանկֆուրտի օդանավակայանում գնված գերմանական «Գորբաչով» օղու շիշը։

― Այս տանը ալկոհոլ չեն խմում, ― կանգնեցրեց ինձ Ժանետան։

«Աստվա՜ծ իմ», ― մտածեցի ես ընկճված, բայց ոչինչ չասացի։

Զիլբերովիչը ծնկով հրեց ինձ։ Ես նրան հասկացա և խնդրեցի կվաս, որի համը ես արդեն մի քիչ մոռացել էի։

― Քեզ էլի ինչ֊որ բան պե՞տք է, ― հարցրեց Ժանետան։

― Այո, ― ասացի ես։ ― Եթե կարելի է մի քիչ աղ։

― Մենք աղ չենք օգտագործում, որովհետև Սիմ Սիմիչը շաքարախտ ունի և պահպանում է առանց աղի դիետա։

― Ախ, այո, ― ասացի ես հիասթափված։ ― Ես չմտածեցի։ Իսկ ես պահպանում եմ աղային դիետա։

― Դե այո, ― բարեսրտորեն ծիծաղեց Ժանետան։ ― Քո դիետան կազմված է աղից ու ալկոհոլից։

― Այո, այդպիսին է ― հաստատեցի ես։ ― Եվ նաև ծխախոտից։

― Ի դեպ, ― նկատեց Ժանետան, մեզ մոտ շինություններում չեն ծխում։

― Դա ոչինչ, ― հանգստացրեցի ես նրան։ ― Հիմա տաք է, այնպես որ ես կարող եմ ծխել փողոցում։

Ապուրից հետո տվեցին կաթով եփած վարսակաձավարով շիլա, որում աղի պակասությունը զգացվում էր ավելի քիչ։

Կլեոպատրա Կազիմիրովնան մանրամասն հարց ու փորձ էր անում կյանքիս մասին Գերմանիայում, կնոջս, երեխաներիս մասին, ինչպես ենք ապրում, ինչով ենք զբաղված։ Ես բացատրեցի․ տղաս սովորում է րեալշուլեում, աղջիկս գիմնազիայում, ես աշխատում եմ, կինս օգնում է ինձ և զբաղվում գնումներով։

― Նա սովորե՞լ է մեքենա վարել, ― հարցրեց Կլեոպատրա Կազիմիրովնան։

Ես ասացի․

― Ոչ, չի սովորել, նա հեծանիվ է քշում։

― Հեծանի՞վ, ― հարցրեց Ժանետան։ ― Բայց դա անհարմար է։ Շրջազգեստը կարող է բարձրանալ, կամ ընկնել անվի մեջ։

Ես հավաստիացրի նրան, որ այդ վտանգը իմ կնոջը չի սպառնում, որովհետև նա ջինսով է քշում։

― Ջինսո՞վ ― զարմացավ Ժանետան։ ― Դու թույլ ես տալիս նրան ման գալ ջինսո՞վ։

― Նա ինձանից թույլտվություն չի հարցնում, ― ասացի ես։ ― Բայց ես ինքս էլ ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում ջինս հագնելու մեջ։

― Նետոչկան այնքան խստապահանջ է դարձել, ― նկատեց Կլեոպատրա Կազիմիրովնան, ոչ այն է հպարտությամբ, ոչ այն է ներողություն խնդրելով։

― Այո, խստապահանջ եմ, ― հաստատուն ասաց ժանետան։ ― Կինը պետք է հագնի այն, ինչ նրան Աստվածն է կանոնակարգել։

Ի պատասխան ես նկատեցի, որ իմ ունեցած տվյալներով, Աստված կնոջը մերկ է ստեղծել, իսկ ինչ վերաբերվում է ջինսին, ապա դրանք հիմա բոլորն են հագնում, և՛ տղամարդիկ, և՛ կանայք, և՛ հերմաֆրոդիտները։

Ես ուզում էի էլի ինչ֊որ բան ավելացնել, բայց Զիլբերովիչը այնպես սեղմեց ոտքս, որ ես հազիվ ինձ զսպեցի որ չգոռամ, և փոխելով թեման նրբորեն հարցրեցի, թե ինչո՞ւ չի երևում տան տերը։

― Իսկ նա արդեն ընթրել է, ― ասաց Լեոն։

― Բայց հետո դո՞ւրս կգա, թե ավելի լավ է ինքս մտնեմ նրա մոտ։

Ժանետան և մայրը հայացքներ փոխանակեցին, իսկ Լեոն անկեղծորեն ծիծաղեց։

― Սիմ Սիմիչը, ― ասաց Ժանետան, ― ընթրիքից հետո գործերով չի զբաղվում։

― Այո՞, ― ասացի ես զսպված դժգոհությամբ, ― բայց չէ որ ես իմ գործերով չեմ եկել։

― Ընթրիքից հետո նա ընդհանրապես ոչ մի գործով չի զբաղվում, ― կրկնեց Ժանետան։ ― Ոչ իր, ոչ էլ ուրիշների։

― Այո֊այո, ծերուկ, ― հաստատեց Զիլբերովիչը։ Նա հիմա քեզ ընդունել ոչ մի կերպ չի կարող։ Նա հիմա Դալի բառարանն է անգիր անում, հետո կսկսի Բախ լսել, քնելուց առաջ նա միշտ Բախ է լսում, առանց Բախի նա չի կարողանում քնել։

Ես հետ հրեցի շիլան, վեր կացա ու ասացի․

― Դուք ինձ իհարկե ներեցեք․․․ Առաջին հերթին դուք, Կլեոպատրա Կազիմիրովնա, և դու, Ժանետա, բայց ես այդպիսի վերաբերմունքը ուղղակի չեմ հասկանում։ Ես ձեզ չեմ խնդրել ինձ հյուրընկալել։ Ես ավելորդ ժամանակ չունեմ։ Ինձ սպասում է հեռավոր, և միգուցե շատ վտանգավոր ճանապարհորդություն։ Ես այստեղ եկա միայն այն պատճառով, որ Լեոն շատ էր պնդում։ Ես գիշերը չեմ քնել, ձեզ մոտ հասնելու համար, կորցրել եմ տասնվեց ժամ փոխելով փոխադրամիջոցները․․․

― Դե, ծերուկ, ծերուկ, ինչո՞ւ ես տաքացել, ― Զիլբերովիչը բռնեց ձեռքս և քաշեց ներքև։ ― Դե հասնում էիր, դե հոգնել ես։ Հիմա կհանգստանաս։ Մինչև Նետկան տեղերը կգցի քեզ համար, մենք քեզ հետ կզրուցենք․․․ ― Նա նորից աչքով արեց ինձ և թեքեց աչքերը իմ «դիպլոմատի» վրա․․․ կպառկես, կքնես, իսկ վաղը ամեն ինչ կպարզենք։

Ինչ֊որ տեղ վերևից լսվում էր մեղմ երաժշտություն։ Լինելով երաժշտության մեծ գիտակ, ես միանգամից ճանաչեցի Բախի այդ ստեղծագործությունը․ «Լավ տեմպերացված կլավիր»։

Սպիտակ ձիու վրա

Անիծվա՜ծ Զիլբերովիչ։ Քիչ էր նրան իմ բերած «Գորբաչովը», նա հետո 0, 75 լիտրանոց «Բուրբոն» քարշ տվեց, ասելով, որ ամերիկացիները դա համարում են աշխարհի լավագույն խմիչքը։ Բայց նրանք այդ լավագույն խմիչքին սոդայաջուր են ավելացնում, իսկ մենք առանց դրա, աղ դրված վարունգի հետ էինք խմում։

Իհարկե, այդպիսի խմիչքի հետ ինչ֊որ բան խառնելը հիմարություն է և հանցագործություն, բայց խառնել այն օղու հետ նույնպես չարժեր։

Դժվարությամբ բացելով աչքերս, ես շուրջս նայեցի։

Ես պառկած էի փայտյա մահճակալի չոր ներքնակի վրա, ինչ֊որ տարօրինակ սենյակում, որը ոչ այն է բանտախուց, ոչ այն է վանականի խուց էր հիշեցնում։ Մի անկյունում սրբապատկերներով դարակ, մյուսում՝ գյուղական լվացարան իր թասով (արդյոք այն նույնը չէ՞ր, որը ես տեսել էի սրանից քսան տարի առաջ Սիմիչի նկուղում)։ Փոքրիկ պատուհան առաստաղի տակ, որի միջով սենյակ էին ներխուժում տարբեր նողկալի ձայներ։ Ինչ֊որ տականք թմբուկ է խփում և փչում ճչացող շվի։ Ինչպիսի՜ հանդգնություն։ Մի՞թե կարելի է այսքան վաղ․․․

Ես մոտեցրի աչքերիս ժամացույցը և ապշեցի։ Տասներկուսից քսան է պակաս, իսկ ես դեռ քնած եմ։ Եվ դա էլ այն տանը, որտեղ տերն ու նրա բոլոր օգնականները աշխատում են առավոտից մինչև երեկո։

Աստվա՜ծ իմ, ինչո՞ւ եմ ես այդքան խմել։ Ախր ինչո՞ւ ես չեմ կարող, ինչպես նորմալ մարդիկ, ինչպես ինչ֊որ մի ամերիկացի, մի քիչ լցնել բաժակի մեջ, սոդայաջուր ավելացնել և վարել հանգիստ, հավասարակշռված խոսակցություն Դանթեի և հարկերի մասին։

Սակայն, մեր խոսակցությունն էլ ինչ֊որ առումով հետաքրքիր էր։ Լեոն սկզբից մեծամիտ էր և գաղտնապահ, իսկ հետո, հարբելով, որոշ գաղտնիքներ պատմեց այստեղի իրենց կյանքի մասին։

Նրանք շատ մեկուսի են ապրում։ Սիմիչը օրական գրում է քսանչորս էջ։ Երբեմն աշխատում է իր առանձնասենյակում, երբեմն էլ զբոսնելով կալվածքի տարածքում։ Քայլելիս գրում է ծոցատետրում։ Վերջացնելով էջը, դեն է նետում առանց նայելու գետնին, իսկ Կլեոպատրա Կազիմիրովնան և Ժանետան միանգամից այդ թղթերը հավաքում են և դասավորում։ Անցնելով առաջ ասեմ, որ ես հետո տեսա, ինչպես է դա տեղի ունենում։ Նա ծոցատետրը ձեռքին զբոսնում է, իսկ կինը և զոքանչը կամացուկ քայլում են նրա ետևից։ Երբ նա դեն է նետում հերթական թերթիկը, նրանք բարձրացնում են, տեղնուտեղը կարդում և Ժանետան անհապաղ գնահատում է գրվածը մեկ բալլանոց սանդղակով։ «Հանճարեղ է» ― ասում է նա շշուկով, որպեսզի չխանգարի Սիմիչին։

Մի ժամանակ, նա այդպես էր գնահատում Լենինին։ Հիշում եմ, դեռ համալսարանում, ես վերցրեցի նրանից մի լենինյան գրքույկ (կարծեմ, «Պետություն և հեղափոխություն») և այնտեղ «հանճարեղ» բառը գրված էր լուսանցքներում համարյա ամեն տողի դիմաց։

Համենայն դեպս «Գորբաչովին» «Բուրբոնի» հետ խառնել չարժեր։ Գլուխս սարսափելի ցավում էր, և նույնիսկ սկսեցի մտածել, որ հարբեցողությանը պետք է վերջ տալ։ Ես նույնիսկ խոսք տվեցի, որ վերջ կտամ։ Միայն թե հիմա պետք է խումհարից դուրս գալ, իսկ հետո վերջնականապես հրաժարվել խմելուց։

Թմբուկը դեռ հարվածում էր, շվին շվվացնում, չթողնելով կենտրոնանալ։

Ես կանգնեցի աթոռին և հասա պատուհանին։ Դուրս նայեցի և չհավատացի աչքերիս։ Տան առաջ գտնվող հրապարակում, հենց զոլավոր սյան տակ, որի վրա գրված էր «ՍՍՍՌ», կանգնած էր սովետական համազգեստով մի զինվոր, ուսին գցած ավտոմատով։ Ես հուսահատ թափ տվեցի գլուխս։ Սա ի՞նչ բան է։ Սովետական զորքերը ներխուժել են Կանադա՞, թե իմ աչքին է արդեն երևում։

Թեքելով աչքերս, ես տեսա Թոմին սաքսաֆոնով և Ստեպանիդային թմբուկով, որը նրա հետույքից էլ մեծ էր։ Ինչպես ենթադրեցի, նրանք ոչ թե նվագում էին, այլ միայն պատրաստվում էին նվագել։

Հետո հայտնվեցին երկու ռուս գեղեցկուհիներ ծաղկավոր սառաֆաններով և գլխաշորերով։ Նրանցից մեկը ձեռքում պահել էր հացի բոքոնը, իսկ մյուսը աղով ափսեն։

Հետո․․․ Ես ճշգրիտ չհասկացա ինչ կատարվեց։ Սկզբից, կարծեմ, Թոմը փչեց ինչ֊որ հանդիսավոր բան, իսկ Ստեպանիդան հարվածեց թմբուկին։ Այդ նույն ժամանակ հեռավոր շինություններից եկող ծառուղու վրա հայտնվեց սպիտակ ձիու վրա նստած, սպիտակ հագնված հրաշալի հեծյալը։

Սաքսաֆոնը երգում էր, թմբուկը հարվածում, սանդղամուտքի մոտ շղթայված շունը հաչում էր և ուզում էր պոկվել։ Նժույգը ձգտում էր առաջ, կրծում էր սանձը և գլուխը թափ տալիս, բայց հեծյալը նրան զսպում էր և մոտենում դանդաղ, բայց անողոք ճակատագրի նման։

Ինչպես ես ասացի նա ամբողջովին սպիտակ էր հագնված։ Սպիտակ թիկնոց, սպիտակ կամզոլ, սպիտակ վարտիք, սպիտակ երկարաճիտ կոշիկներ, սպիտակ մորուք, իսկ կողքին երկար, սուր՝ սպիտակ պատյանի մեջ։

Ես լայն բացեցի պատուհանը և դուրս հանեցի գլուխս, որպեսզի ավելի լավ տեսնեմ և լսեմ։ Ուշադիր նայելով, ես ճանաչեցի Սիմ Սիմիչին։ Նրա դեմքը ոգեշնչված էր և խիստ։

Սիմիչը մոտեցավ ժամապահին։ Սաքսաֆոնը և թմբուկը լռեցին։ Սիմիչը հանկարծ մի տեսակ թեքվեց, ձեռքի ինչ֊որ շարժում արեց, և արևի շողերի տակ փայլեց երկար և նեղ սուրը։ Թվում էր՝ նա ուզում է դժբախտ զինվորի գլուխը թռցնել։

Ես փակեցի աչքերս։ Երբ նորից բացեցի՝ տեսա, որ զինվորը կանգնած է վեր բարձրացրած ձեռքերով, նրա ավտոմատը ընկած է գետնին, իսկ Սիմիչը դեռ պահում է սուրը նրա գլխավերևում։

― Պատասխանի՛ր, ― լսեցի ես նրա զրնգուն ձայնը, ― ինչո՞ւ էիր ծառայում ամենակուլների իշխանությանը։ Պատասխանի՛ր, ո՞ւմ դեմ էիր պահում զենքը։

― Ներիր, հայր, ― պատասխանեց զինվորը Զիլբերովիչի ձայնով։ ― Իմ ցանկությամբ չեմ ծառայել, ինձ ստիպել էին սատանայական ամենակուլները։

― Երդվո՞ւմ ես արդյոք, հետագայում ծառայել միայն ինձ և կանգուն մարտնչել ամենակուլ կոմունիստների և պլյուռալիստ պնակալեզների դեմ։

― Ճիշտ այդպես, հայր, խոսք եմ տալիս պայքարել բոլոր թշնամիների դեմ, պահել ռուսական սահմանները մեր ժողովրդին ատողներից։

― Համբուրի՛ր սուրը, ― ասաց հայրը։

Ծնկի գալով Զիլբերովիչը հպեց շրթունքները սրին, իսկ Սիմիչը անցավ երևակայական գիծը, որից հետո երկու գեղեցկուհիները (հիմա արդեն ես չէի կասկածում, որ դա Ժանետան և Կլեոպատրա Կազիմիրովնան էին) նրան մատուցեցին հացն ու աղը։

Սիմիչը հացը ընդունեց, ձեռքը մեկնեց գեղեցկուհիներին համբյուրի համար և ասպատակելով ձիուն, արագ հեռացավ կողքի ծառուղիներից մեկով։

Դրանով երևի թե արարողությունը վերջացավ։ Բոլոր մասնակիցները ցրվեցին։

Ես շալվարս էի հագնում, երբ Զիլբերովիչը համազգեստով ու ավտոմատով, մտավ իմ խուցը։

― Դեռ քնա՞ծ ես, ծերուկ, ― ասաց նա կշտամբանքով։ Եվ նույնիսկ մեր փորձը չե՞ս տեսել։

― Տեսել եմ, ― ասացի ես։ ― Ամեն ինչ տեսել եմ։ Միայն թե չհասկացա, ինչ է նշանակում այդ ամենը։

― Ի՞նչ կա չհասկանալու, ― ասաց Զիլբերովիչը։ ― Այստեղ հասկանալու ոչինչ չկա։ Սիմիչը փորձ է անցկացնում։

― Մի՞թե հույս ունի վերադառնալ սպիտակ ձիու վրա նստած, ― հարցրի ես հեգնանքով։

― Իհարկե, ծերուկ։ Իհարկե հույս ունի։

― Բայց դրա մասին նույնիսկ ծիծաղելի է մտածել։

― Գիտես ինչ, ծերուկ, ― բառերը ընտրելով ասաց Զիլբերովիչը։ ― Մի ժամանակ, դու հանդիպեցիր նրան նկուղում, աղքատ և սոված, ոչ մեկին չհետաքրքրող ժայռաբեկորներով սնդուկում։ Այն ժամանակ նրա ծրագրերը քեզ նույնպես թվում էին ծիծաղելի։ Իսկ հիմա դու տեսնում ես, որ իրավացին նա է և ոչ թե դու։ Ուրեմն ինչո՞ւ դու չես կարող ենթադրել, որ նա հիմա էլ քեզանից առաջ է տեսնում։ Հանճարները միշտ տեսնում են այն, ինչ մեզ, հասարակ մահկանացուներիս տրված չէ տեսնել։ Մեզ միայն մնում է որոշել, վստահել նրանց, թե ոչ։

Խոստովանում եմ, նրա բառերը ինձ համարյա թե չխոցեցին։ Նրա նախկին, բարձր կարծիքը իմ մասին վաղուց արդեն փոշիացել էր։ Նա Սիմիչին ամպերի տակ էր բարձրացրել, իսկ ինձ համարում էր իր հետ նույն մակարդակի, կամ նույնիսկ ավելի ցածր։ Որովհետև նա համենայն դեպս հանճարի կողքին էր, իսկ ես միայն ինքս ինձ հետ էի։ Բայց ես հասկանում էի, որ Լեոն դատարկ մարդ է, և չնեղացա։ Ես նայեցի ժամացույցին և հարցրի Զիլբերովիչին, թե ինչ է նա մտածում, հնարավո՞ր է արդյոք ժամը վեցի չվերթի համար տոմս վերցնել ուղղակի օդանավակայանո՞ւմ, թե՞ ավելի լավ է նախօրոք պատվիրել հեռախոսով։

Զիլբերովիչը ինձ նայեց ոչ այն է զարմացած, ոչ այն է շփոթված (հստակ չկարողացա որոշել) և ասաց, որ այսօր մեկնել ինձ ոչ մի կերպ չի հաջողվի։

― Ինչո՞ւ, ― հարցրի ես։

― Որովհետև Սիմիչը քեզ հետ դեռ չի զրուցել։

― Բայց մենք դեռ բավականին շատ ժամանակ ունենք։

― Այդ դու ունես շատ ժամանակ, ― նկատեց Զիլբերովիչը։ ― Իսկ նա չունի։ Նա ուզում էր ընդունել քեզ նախաճաշի ժամանակ, բայց դու քնած էիր։ Իսկ նրա ամբողջ ժամանակը, բաշխված է րոպե առ րոպե։ Յոթին նա վեր է կենում։ Կես ժամ վազում է լճի շուրջը, տաս րոպե ցնցուղ ընդունում, տասնհինգ րոպե աղոթում, քսան րոպե նախաճաշում։ Ութն անց տասնհինգ նա նստում է սեղանի մոտ։ Տասներկուսից քառորդ պակաս նա թամբում է Գլագոլին․․․

― Ո՞ւմ։

― Դա իր նժույգն է։ Գլագոլը։ Ուղիղ ժամը տասներկուսին Ռուսաստան մուտք գործելու արարողության փորձը։ Հետո նորից աշխատանք մինչև ժամը երկուսը։ Երկուսից մինչև երեքն անց կես նա ճաշում է։

― Ահա, շատ լավ է, ― բացականչեցի ես։ ― Թող ճաշի ժամանակ ինձ ընդունի։

― Չի կարող, ― հոգոց հանեց Զիլբերովիչը։ ― Ճաշի ժամանակ նա աչքի է անցկացնում ընթերցիչը։

― Ի՞նչն է աչքի անցկացնում։

― Դե թերթը, ― ասաց Լեոն նյարդայնացած։ ― Դու գիտես չէ, որ նա պայքարում է օտար բառերի հետ։

― Իսկ ճաշից հետո հույս ունեմ, նա ո՞ւնի ազատ ժամանակ։

― Ճաշից հետո նա քառասուն րոպե ռուսերեն է պարապում Ստեպանիդայի հետ, հետո կես ժամ քնում, որովհետև նրան պետք է ուժերը վերականգնել։

― Իսկ քնից հետո՞։

― Քնից հետո նորից փոքրիկ մարզանք, ցնցուղ, թեյ և աշխատանք մինչև ժամը յոթը։ Հետո ընթրիք։

― Նորից թերթերո՞վ։

― Ոչ, նայիչով։

― Հասկանալի է, ― ասացի ես։ Ուրեմն հեռուստացույց է նայում։ Զվարճանում է։ Իսկ ես պետք է սպասեմ։

― Ի՞նչ ես ասում, թափահարեց ձեռքերը Զիլբերովիչը։ ― Ի՜նչ զվարճություններ։ Նա նայում է միայն նորություններ և միայն կես ժամ։ Իսկ հետո աշխատում է մինչև տասն անց կես։

― Դե լավ, թող ընդունի տասն անց կեսից հետո։ Այդ դեպքում ես գոնե կմեկնեմ վաղը առավոտյան։

― Տասն անց կեսից մինչև տասնմեկն անց կեսը նա կարդում է Դալի բառարանը, հետո նրան մնում է կես ժամ Բախի համար և հետո քնում է։ Բայց դու, ծերուկ, մի հուզվիր։ Վաղը նա քեզ երևի անպայման կընդունի։ Միայն թե դու քնով չանցնես և չուշանաս նախաճաշին։

― Բայց դուք անամոթն եք հա՜, ― ասացի ես վրդովված։

― Այդ ովքե՞ր, մենք։

― Չէ, ես ուրիշների մասին չեմ խոսի, բայց դու անամոթ ես, իսկ քո Սիմիչը եռակի անգամ ավելի անամոթ է։ Քիչ էր, որ ստիպեց երկրագնդի կեսը անցնել, հիմա էլ ձևեր է թափում։ Նա գրաֆիկով է ապրում, նա ժամանակ չունի։ Ինձ նույնպես վերջ ի վերջո ժամանակը ինչ֊որ բանի համար պետք է։

― Ճիշտ է, ― աշխուժացավ Զիլբերովիչը։ ― Քո ժամանակը պետք է քեզ, իսկ նրա ժամանակը պետք է բոլորին, ողջ մարդկությանը։

Այստեղ ես ուղղակի հունից դուրս եկա։ Ես, իմիջիայլոց, այդ հղումները ժողովրդին, տանել չեմ կարող։ Եվ ես ասացի Զիլբերովիչին, որ եթե Սիմիչը պետք է մարդկությանը, թող դիմի մարդկությանը։ Իսկ ես անհապաղ մեկնում եմ օդանավակայան։ Եվ ի դեպ, հույս ունեմ, որ իմ բոլոր տրանսպորտային ծախսերը կհատուցվեն։

― Դրա մասին, ծերուկ, կարող ես չանհանգստանալ, նա ամեն ինչ գիտի և ամեն ինչի համար կվճարի։ Բայց դու հիմարություն մի արա։ Եթե մեկնես, նա այնպես կզայրանա, որ նույնիսկ չես պատկերացնում։

Վերջ ի վերջո նա ինձ համոզեց և ես մնացի։

Ճաշից հետո ես ու Զիլբերովիչը գնացինք սունկ հավաքելու, հետո լողանալու գոլորշիով և փայտյա շայկաներով, իսկական ռուսական բաղնիքում։

Բաղնիքի նախասենյակում ես տեսա մի դյուժին թարմ կեչուց ավելներ, ընտրեցի ամենալավը և հարցրի Զիլբերովիչին, թե վերցնեմ նաև նրա համար, թե այս մեկը կհերիքի երկուսիս։

― Ինձ հարկավոր չի, ― մի տեսակ տարօրինակ քմծիծաղ տվեց Լեոն,― ինձ արդեն դրանով լողացրել են։

Ես չհասկացա, թե դա ինչ է նշանակում, բայց երբ Լեոն հանվեց, տեսա, որ նրա ամբողջ կոր մեջքը վերից վար ծածկված է զոլավոր մորեգույն սպիերով։

― Այդ ի՞նչ է, ― հարցրի ես զարմացած։

― Թոմը, ― ասաց Լեոն առանց զայրույթի։ Եթե ինչ֊որ բան է անում, ապա ուժը չի խնայում։

― Չեմ հասկանում, ― ասացի ես։ ― Դուք ինչ է կռվե՞լ եք։

― Ոչ թե մենք կռվել ենք, այլ նա ծեծել է ինձ ճիպոտներով։

― Ինչպես թե, ― զարմացա ես։ Ինչպե՞ս կարող էր նա հարվածել քեզ ճիպոտներով։ Եվ ի՞նչու դու դա թույլ տվեցիր։

― Դե իր ցանկությամբ չի արել։ Դա Սիմիչն էր նշանակել ինձ հիսուն հարված։

Այդ ժամանակ ես հանում էի ձախ կոշիկս և կոշիկը ձեռքիս մնացի քարացած։

― Այո, ― ասաց Զիլբերովիչը։ ― Սիմիչը մտցրել է մեզ մոտ մարմնական պատիժներ։ Դե իհարկե, ես ինքս էի մեղավոր։ Նա ուղարկել էր ինձ փոստ՝ հրատարակչին ձեռագիրը ուղարկելու համար։ Իսկ ես ճանապարհին մտա մի փոքրիկ ռեստորան, այնտեղ մի քիչ խմեցի և մոռացա ձեռագիրը։ Իսկ երբ արդեն փոստի մոտ հիշեցի և վերադարձա, ձեռագիրը արդեն չկար։

― Իսկ ի՞նչ է, դա միակ օրինա՞կն էր, ― հարցրի ես։

― Ոչ, ― ասաց Զիլբերովիչը, եթե դա միակ օրինակը լիներ, նա ինձ ուղղակի կսպաներ։

Ես լռում էի, այդպիսի հայտարարությունից շշմած։ Հետո հանկարծ խփեցի կոշիկը նստարանին։

― Լեո, ― ասացի ես։ ― Ես չեմ կարողանում հավատալ այդպիսի վայրենությանը։ Ես չեմ կարող պատկերացնել, որ մեր օրերի ազատ երկրում, այսպիսի մեծ, նուրբ, մտածող մարդու, ինտելեկտուալի, ծեծեն ախոռում, ինչպես ճորտի։ Չէ՞ որ դա ոչ միայն ֆիզիկական ցավ է, այլև վիրավորում է մարդկային արժանապատվությունը։ Մի՞թե դու չես բողոքել։

― Այն էլ ոնց եմ բողոքել, ― ասաց Լեոն հուզվելով։ ― Ես կանգնել եմ նրա առաջ ծնկներիս վրա։ Ես նրան աղաչում էի, «Սիմիչ, ասում եմ, ― սա առաջին և վերջին անգամն է։ Ես երդվում եմ պատվովս, որ դա երբեք չի կրկնվի»։

― Իսկ նա՞,― հարցրի ես։ Մի՞թե չխղճաց։ Մի՞թե նրա սիրտը չփափկեց։

― Ինչպե՜ս չէ, փափկեց, ― ասաց Զիլբերովիչը և թափ տվեց ձախ աչքից դուրս հոսած արցունքը։

Ես այնպես հուզվեցի, որ կոշիկս ձեռքիս, սկսեցի վազվզել բաղնիքի նախամուտքում։

― Լեո, ― ասացի ես։ Այսպես էլ չի կարող շարունակվել։ Պետք է դրա վերջը տալ։ Դու ոչ մեկին չպետք է թույլ տաս անլեզու անասունի նման վերաբերվել քեզ։ Ահա թե ինչ, բարեկամս, հագնվիր, գնանք։ ― Ես նստեցի նստարանին և նորից հագա կոշիկս։

― Ո՞ւր գնանք, ― չհասկացավ Լեոն։

― Ոչ թե գնանք, այլ մեկնենք այստեղից, ― ասացի ես։ ― Կգնանք օդանավակայան։ Իսկ այնտեղից Մյունխեն։ Փողի մասին մի մտածիր, ես շատ ունեմ։ Կտանեմ քեզ Մյունխեն, կտեղավորեմ աշխատելու «Ազատություն ռադիոկայանում», այնտեղ կվարես որևէ հակասովետական հաղորդում, բայց քեզ էլ ոչ ոք ծեծել չի համարձակվի։

Լեոն նայեց ինձ և տխուր ժպտաց։

― Ոչ, ծերուկ, ի՜նչ «Ազատություն»։ Իմ պարտքն է մնալ այստեղ։ Հասկանում ես, Սիմիչը իհարկե, շատ քմահաճ մարդ է, բայց դու գիտես, որ բոլոր հանճարներն էլ հակում ունեն կամակորությունների, իսկ մենք պետք է դա համբերատար տանենք։ Ես չգիտեմ, չգիտեմ, ― շտապեց նա, կարծես կանխելով իմ առարկությունները։ ― Քեզ դուր չի գալիս, երբ ես ասում եմ «մենք», դրանով ինձ ու քեզ դնելով նույն հարթության վրա։ Բայց ես մեզ չեմ հավասարեցնում։ Ես հասկանում եմ, որ ինչ֊որ տաղանդ դու ունես։ Բայց պետք է հասկանաս, որ տաղանդի և հանճարի միջև գոյություն ունի անդունդ։ Իզուր չէ, որ ամբողջ Ռուսաստանը երդվում է նրա անունով։

― Ռուսաստանը երդվո՞ւմ է, ― ասացի ես։ ― Հա֊ հա֊հա։ Նրան արդեն վաղուց այնտեղ մոռացել են։

Լեոն ուշադիր նայեց ինձ և օրորեց գլուխը։

― Ոչ, ծերուկ, սխալվում ես։ Նրան ոչ միայն չեն մոռացել, այլ ընդհակառակը, նրա ազդեցությունը ուղեղների վրա գնալով աճում է։ Նրա գրքերը հենց այնպես չեն կարդում։ Կան գաղտնի խմբեր, որտեղ ուսումնասիրում են նրա գործերը։ Նա ունի կողմնակիցներ ոչ միայն ինտելիգենցիայի, այլև բանվորների, պարտիայի, ԿԳԲ֊ի և գլխավոր շտաբի շրջանակներում։ Եթե ուզում ես իմանալ, ― Լեոն նայեց դռանը և ասաց ականջիս, ― անցայլ շաբաթ եկել էր․․․

Եվ արդեն ավելի ցածրացնելով ձայնը մինչև խշխշոց, Լեոն ասաց ինձ Պոլիտբյուրոյի այն անդամի ազգանունը, որը վերջերս եղել էր Ամերիկայում։

― Դա արդեն խաբում ես, ― ասացի ես։

― Տականք լինեմ, թե խաբում եմ, ― ասաց Լեոն և գողականի նման եղունգով փորեց ատամը։

Հաջորդ առավոտյան ես ավելի վաղ վեր կացա։ Տանից դուրս գալով տեսա երկու մեծ մեքենա վաշինգտոնյան համարներով։ Մեկը մարդատար, մյուսը ավտոբուս՝ «AMERICAN TELEVISION NEWS» մակագրությամբ։ Ինչ֊որ մարդիկ քանդում էին մալուխները և տուն էին խցկում սարքավորումները։ Միայն մեկը անգործ կանգնած սիգար էր ծխում։

― Ջո՞ն, ― զարմացա ես։ ― Այդ դո՞ւք եք։ Ի՞նչ եք այստեղ անում։ Մի՞թե դուք նաև հեռուստատեսությունում եք աշխատում։

― Այո, ― ասաց Ջոնը։ Ես բոլորի համար էլ աշխատում եմ։ Իսկ դուք այստեղ ի՞նչ եք անում։ Ես կարծում էի, որ արդեն շատ հեռու պիտի լինեք։ Եթե մտափոխվել եք, ստիպված կլինեք վճարել շատ մեծ տուգանք։

― Մի անհանգստացեք, ― ասացի ես։ Դեռ մի շաբաթ ունեմ մինչև թռիչքը։

― Ես չեմ անհանգստանում, ― ժպտաց Ջոնը։ ― Ես գիտեմ, որ դուք գնել տոմս։ Ես եկել եմ այստեղ ոչ ձեզ համար, այլ փոքրիկ հարցազրույց վերցնել պարոն Կարնավալովից։

Այս խոսքերով նա մտավ տուն ղեկավարելու սարքավորումների տեղադրումը, իսկ ես որոշեցի զբոսնել լճի մոտ։

Այստեղ ինձ հանդիպեց վազող Սիմիչը, նա բարևեց ինձ շարունակելով վազքը, այնպես, կարծես մենք ամեն օր հանդիպում էինք այս ճանապարհի վրա։

Երբ ես եկա նախաճաշի, այնտեղ արդեն Ջոնի ղեկավարությամբ աշխատում էր օպերատորների, լուսավորողների և հնչյունային տեխնիկների մի ամբողջ խումբ։ Ճաշասենյակում, սեղանի մոտ հավաքվել էին բոլոր տնեցիները․ Կլեոպատրա Կազիմիրովնան, Ժանետան, Զիլբերովիչը, Թոմը և Ստեպանիդան։ Բոլորը ինչ֊որ բանից հուզված էին, իսկ իմ հայտնվելուն պես, նույնիսկ որոշ չափով շփոթվեցին, որի պատճառը սակայն, անմիջապես պարզվեց։

Բանն այն է, շատ քաղաքավարի ասաց ինձ Ժանետան, որ հիմա Սիմ Սիմիչին պետք է նկարահանեն ընտանեկան միջավայրում նախաճաշելիս մերձավորների հետ, իսկ քանի որ ես այդ ամենամերձավորների շրջանին չեմ պատկանում, չէի՞ լինի ես արդյոք այնքան սիրալիր, որ համաձայնեի նախաճաշել իմ սենյակում։

Ես նեղացա և ուզում էի անմիջապես գնալ։ Վերջ ի վերջո ինչո՞ւ եմ ես այստեղ նստել։ Սպասում եմ, որ վճարեն իմ ուղևորության համա՞ր։ Ես ինքս այնքան ապահովված եմ, որ այդպիսի չնչին գումարից կախված չեմ։

Ես արդեն ուզում էի գնալ դեպի ելքը, երբ դուռը բացվեց և սկզբում սայլակով ներս բերեցին Ջոնին, որը ջինսի մեջ փաթեթավորված հետույքը վեր ցցած, նայում էր կամերայի մեջ։ Նրա ետևից հայտնվեց ինքը Սիմ Սիմիչը սպորտային կոստյումով։ Նա քայլում էր արագ, կարծես չնկատելով տեսախցիկները, անձատուր եղած իր մեծ մտքերին։

Բայց մոտենալով սեղանին, նա կերպարանափոխվեց և պահեց իրեն որպես իսկական դենդի, համբուրեց կնոջը, հետո Կլեոպատրա Կազիմիրովնայի ձեռքը, սեղմեց Ստեպանիդայի ձեռքը, Թոմի մեջքին թփթփացրեց, Զիլբերովիչին գլխով արեց, իսկ ինձ ասաց․

― Մենք արդեն հանդիպել ենք։

Հետո նա նստեց սեղանի գլխին, առաջարկեց աղոթել Աստծուն և բարակ ձայնով գոռաց «Господи, иже еси на небеси...»

― Օ կեյ, ― ընդհատեց նրան Ջոնը, ― բավական է, մենք միևնույնն է թարգմանել անգլերեն։ Հիմա դուք մի քիչ ուտել և խոսել։ Եվ եթե կարելի է, մի քիչ ժպիտ արեք։

― Ոչ մի ժպիտ, ― զայրացած ասաց Սիմիչը։ ― Աշխարհը կործանվում է։ Արևմուտքը ամենակուլներին է տալիս երկիրը երկրի ետևից, կոմունիզմի երկաթյա ծնոտները արդեն հասել են մինչև մեր կոկորդը և շուտով կպատռեն ադամագեղձը, իսկ դուք շարունակում եք ժպտալ։ Դուք ապրում եք չափից ավելի ապահով և այնքան եք նրբացել, որ չեք հասկանում․ ազատության համար պետք է պայքարել, դուք պետք է զոհեք ձեզ։

― Ինչպե՞ս պետք է պայքարենք, ― քաղաքավարի հարցրեց Ջոնը։

― Ամենից առաջ դուք պետք է հրաժարվեք բոլոր ավելորդ բաներից։ Ամեն մեկը պետք է ունենա միայն այն, ինչ իրեն խիստ անհրաժեշտ է։ Այ նայեք ինձ։ Ես ամբողջ աշխարհում հայտնի գրող եմ, բայց ես համեստ եմ ապրում։ Ես ունեմ միայն մեկ տուն, երկու քոթեջ, բաղնիք, ախոռ և փոքրիկ եկեղեցի։

― Ասացեք, իսկ այս լիճը ձե՞րն է։

― Այո, ես ունեմ մի փոքրիկ համեստ լիճ։

― Միստեր Կարնավալով, ձեր կարծիքով, ո՞վ է այսօր ամենալավ գրողը աշխարհում։

― Իսկ դուք չգիտե՞ք։

― Ես գլխի եմ ընկնում, բայց ուզում եմ այդ հարցը անել ձեզ։

― Գիտե՞ք ինչ, ― ասաց Սիմիչը մի քիչ մտածելուց հետո։ ― Եթե ես ասեմ, որ աշխարհի լավագույն գրողը ես եմ, դա կլինի անհամեստություն։ Իսկ եթե ասեմ, որ ես չեմ, դա չի լինի ճշմարիտ։

― Միստեր Կարնավալով, բոլորին է հայտնի, որ դուք ունեք միլլիոնավոր ընթերցողներ։ Բայց կան մարդիկ, որոնք չեն կարդում ձեր գրքերը․․․

― Բանն այն չի, որ չեն կարդում, ― խոժոռվեց Սիմիչը, ― այլ այն, որ մինչև վերջ չկարդալով զրպարտում են։

― Բայց կան մարդիկ, որոնք մինչև վերջ կարդում են և չեն կիսում ձեր հայացքները։

― Հիմարությո՜ւն, ― նյարդային գոչեց Սիմիչը և պատառաքաղով խփեց սեղանին։ ― Հիմարություն և անմտություն։ Ի՞նչ է նշանակում կիսում են, կամ չեն կիսում գաղափարները։ Որպեսզի բաժանեն իմ գաղափարները, պետք է ունենան մի քիչ ավելի մեծ ուղեղ, քան հավինը։ Ամենակուլների ուղեղը կեղտոտված է ժանգով, իսկ պլյուռալիստներն ընդհանրապես ուղեղ չունեն։ Ե՛վ մեկը և՛ մյուսը չեն հասկանում, որ ես ասում եմ ճշմարտություն և միայն ճշմարտություն և որ տեսնում եմ շատ տասնամյակներ առաջ։ Վերցրեք օրինակ նրան։ ― Սիմիչը ցույց տվեց ինձ մատով։ ― Նա, կարծես թե, նույնպես համարվում է գրող։ Բայց այսօրվանից առաջ չի տեսնում։ Եվ նա, փոխանակ նստի ու աշխատի, գնում է ինչ֊որ տեղ, այնտեղ՝ այսպես կոչված ապագան։ Ուզում է իմանալ, թե ինչ կկատարվի վաթսուն տարի հետո։ Իսկ ինձ պետք չի ոչ մի տեղ գնալ։ Ես առանց այդ էլ գիտեմ, թե ինչ կլինի այնտեղ։

― Շա՜տ հետաքրքրիր է, ― բացականչեց Ջոնը։ ― Շատ։ Եվ հատկապես ի՞նչ կլինի այնտեղ։

Սիմիչը մռայլվեց, ետ հրեց ափսեն և սկսեց մորուքից թափ տալ փշրունքները։

― Եթե աշխարհը չի ուզում մտածել այն մասին, ինչի մասին խոսում եմ, ― ասաց նա ուղիղ նայելով կամերային, ― ոչ մի լավ բան այնտեղ չի լինի։ Ո՛չ այնտեղ և ո՛չ էլ որևիցե ուրիշ տեղ։ Ամենակուլները կուտեն ամբողջ աշխարհը և իրենք իրենց։ Ամեն ինչ կնվաճեն չինացիները։

― Իսկ եթե աշխարհը համենայն դեպս ձեզ լսի՞։

― Օ՜, այն ժամանակ, ― աշխուժացավ և իր համոզմունքներին հակառակ ժպտաց Սիմիչը։ ― Այն ժամանակ ամեն ինչ լավ կլինի։ Կսկսի ընդհանուր առողջացում, և կսկսի առաջին հերթին Ռուսաստանում։

― Ինչպիսի՞ն եք տեսնում ապագա Ռուսաստանը։ Հույս ունե՞ք, որ այնտեղ հաղթանակելու է կառավարման դեմոկրատական ձևը։

― Ո՛չ մի դեպքում, ― առարկեց Սիմիչը։ Ձեր գովերգած դեմոկրատիան, մեզ՝ ռուսներիս համար չէ։ Այն երևույթը, երբ ամեն մի հիմար կարող է իր կարծիքը արտահայտել և ցուցում տալ իշխանությանը, թե ինչ պետք է նրանք անեն կամ չանեն, մեզ համար ընդունելի չէ։ Մեզ պետք է այնպիսի ղեկավար, որը ունի անառարկելի հեղինակություն և ստույգ գիտի, ուր գնալ և ինչու։

― Իսկ դուք կարծում եք, այդպիսի ղեկավարներ լինո՞ւմ են։

― Միգուցե և չեն լինում, բայց կարող են լինել, ― ասաց Սիմիչը նշանակալից և հայացք փոխանակեց Ժանետայի հետ։

― Ես շատ ներում եմ, ― ասաց Ջոնը։ ― Դուք հատկապես որևիցե մեկի՞ն ի նկատի ունեք, թե դա միայն տեսություն է։

― Գրողը տանի, ― հանկարծ հուզվեց Սիմիչը։ Նա խփեց ծնկին, վեր կացավ և սկսեց նյարդայնորեն քայլել սենյակում։ ― Հասկանում եք, եթե ես ձեզ ասեմ, ինչ եմ մտածում, սարսափելի ոռնոց կբարձրանա, ամբողջ աշխարհի պլյուռալիստները շների նման կհարձրակվեն ինձ վրա։ Կասեն․ Կարնավալովը ուզում է դառնալ թագավոր։ Ես թագավոր լինել չեմ ցանկանում։ Ես արվեստագետ եմ։ Ես մտածում եմ գեղարվեստորեն։ Ես պատկերավոր եմ մտածում։ Ես վերցնում եմ պատկերը, խորհրդածում և թղթի վրա գրի առնում։ Հասկանալի՞ է։

― Այո, ― անվստահ ասաց Ջոնը։ ― Ընդհանուր առմամբ հասկանալի է։

― Ուրեմն, ես թագավոր լինել չեմ ուզում։ Ես դեռ ոչ բոլոր գեղարվեստական խնդիրներս եմ իրագործել։ Բայց երբեմն պատմական իրողությունները այնպես են դասավորվում, որ մարդը պետք է իրագործի իր վրա դրված աստծո առաքելությունը։ Եթե այդպիսի մարդ աշխարհում չկա, պետք է այդ գործը ինքդ անես։

― Եթե այդ առաքելությունը դրվի ձեզ վրա, դուք չէի՞ք հրաժարվել։

― Ես կհրաժարվեի, եթե լիներ գոնե մի մարդ, որին կարելի է վստահել։ Բայց շուրջը ոչ ոք չկա։ Ամենուր միայն մանրուք։ Եվ միայն դրա համար, եթե Աստված ուզում է պատմության այդ էջը գրել այս ձեռքով, ― Սիմիչը բարձրացրեց պատառաքաղը բռնած ձեռքը, ― այն ժամանակ ինչ արած․․․

Կիսատ թողնելով խոսքը, Սիմիչը տխրեց, երևի կասկածեց, որ Աստված կընտրի հենց այդ ձեռքը։

― Դե լավ, ― ասաց նա խոնարհաբար, անմիջապես սակայն անցնելով տիրական ոճի։ ― կլինի, այնպես, ինչպես կլինի, իսկ հիմա նախաճաշն ավարտված է, ժամանակն է աշխատել։

Ջոնը հարցրեց Սիմիչին, կարելի է արդոք նրան նկարահանել աշխատանքի ժամանակ։ Սիմիչը ասաց, որ իհարկե, ինքը կաշխատի, իսկ նրանք կարող են նկարահանել․ նա սովոր է աշխատել դժվար պայմաններում, հեռուսատատեսությունը նրան չի շեղում։

― Սիմի՛չ, ― նետվեցի ես նրա կողմը։ ― Մինչև այս կամ այն, միգուցե մենք խոսե՞նք։

― Չեմ կարող, ― ասաց Սիմիչը։ ― Ես արդեն առանց այդ էլ շատ ժամանակ եմ կորցրել։

Հաջորդ առավոտյան ինձ ընդհանրապես չթողեցին նախաճաշի, որովհետև Սիմիչի մոտ էր եկել կոնգրեսմեն Պիտեր Բլոխը և նախաճաշի ժամանակ նրանք կարճ բանակցություններ վարեցին ատոմային զինաթափության մասին։

Ես չդիմացա և զայրացած հայտնեցի Զիլբերովիչին, որ ամեն դեպքում մեկնում եմ։

― Դե սպասիր, սպասիր, ― խնդրեց Զիլբերովիչը։ ― Ես կաշխատեմ ամեն ինչ գլուխ բերել։

Սեքս֊տակառ

Հինգ րոպե հետո նա վերադարձավ տխուր դեմքով։ Ոչ, այսօր Սիմիչը քեզ ոչ մի կերպ չի կարող ընդունել։ Նրանից այնքան շատ ժամանակ խլեցին, որ նա գրել է միայն չորս էջ։ Հնարավոր է, որ նա նույնիսկ ստիպված կլինի հրաժարվել ցերեկային հանգստից և Ստեպանիդայի դասից։ Միակ հաճույքը, որը նա իրեն թույլ կտա, Բախն է, դա էլ այն պատճառով, որ առանց Բախի նա չի կարողանում քնել։ Իսկ եթե նա չքնի, ապա հաջորդ օրն էլ անհաջող կլինի։

Լսելով այս տեղեկությունը, ես ոչինչ չպատասխանեցի, և գնացի իմ խուցը իրերս հավաքելու։

«Տականքնե՛ր և սրիկանե՛ր, ― մտովի գոչում էի ես, ճամպրուկի մեջ նետելով կեղտոտ գուլպաները և ճմրթված վերնաշապիկները։ Նրանք կարծում են, որ ես պետք է այստեղ նստեմ և սպասեմ, մինչև նրանք վճարեն տոմսի գինը։ Նրա համար ժամանակը թանկ է, իսկ ինձ համար ոչ։ Ո՜նց չէ։ Ինձ պետք չէ ձեր տոմսը։ Ինքս կվճարեմ, աղքատ չեմ։ Բայց այստեղ այլևս ոչ մի վայրկյան չեմ մնա։ Այդքան հիմար չեմ։ Հերի՛ք է։»

Ես արդեն ուզում էի փակել ճամպրուկը, երբ նկատեցի, որ այնտեղ պակասում են իմ տնային հողաթափերը։ Ո՞ւր են նրանք տեսնես կորել։

Ես սկսեցի աչքերով փնտրել անկյուններում, երբ դուռը բացվեց և շեմքին հայտնվեց Ստեպանիդան ավելն ու աղբակալը ձեռքին։

― Ա՜հ, պարոն, ― բացականչեց նա։ ― Դուք այստե՞ղ եք։

― Ի՞նչ է քեզ պետք, ― հարցրեցի ես։

― Ուզում էի մի քիչ հավաքել, էլ ի՞նչ։ Ախր ես մտածում էի, որ դուք այնտեղ եք, իսկ դուք տեսնում եմ այստեղ եք։ Լավ, այդ դեպքում, ես միգուցե հետո՞։

Նրա դեմքին խաղում էր իրեն հատուկ հիմար ժպիտը։

― Սպասի՛ր, ― ասացի ես, դու իմ տնային կոշիկները չե՞ս տեսել։

― Տնային կոշիկնե՞ր, ― կրկնեց նա և սկսեց մտածել, կարծես ես նրան հանձնարարել էի ապացուցել Պյութագորասի թեորեմը։ ― Բա ո՜նց, ― վերջապես գլխի ընկավ նա։ ― Այդ ձեր սլիպերները, կարմիր, առանց կրունկների։ Իհարկե, իհարկե տեսել եմ։ Ես նրանք այնտեղ, մահճակալի տակ եմ խցկել, որպեսզի հոտ չգա։ Ջասթ ը մոմենթ։

Նա կանգնեց ծնկների վրա և խցկվեց մահճակալի տակ, նշան բռնելով իմ վրա իր աննկարագրելի հետույքով։ Նրա կարճ փեշը բարձրացավ, բացելով նրա կիսաթափանցիկ բարակ ժանյակներով կիսավարտիքը։

Օ՜, աստված։ Ես միշտ էլ անտարբեր չեմ եղել կանանց այդ մասի կառուցվածքի հանդեպ, բայց այդպիսի գայթակղություն կյանքում չեմ ունեցել։ Այդ երկու հանելուկային էներգիայով լցված կիսագնդերը ձգում էին ինձ, ինչպես մագնիս։

Պայքարելով այդ գայթակղության հետ, ես փորձեցի աչքերս մի կողմ շրջել և գրգռված հարցրեցի, թե ինչ է նա այդքան երկար անում։

― Հիմա, պարոն, ― լսվեց նրա երգեցիկ ձայնը մահճակալի տակից։ Մի րոպե, միայն աչքերս մթությանը սովորեն։

― Ի՜նչ մթություն, ― ասացի ես և, կռանալով ուզեցի ինքս նայել մահճակալի տակ, բայց կորցրեցի հավասարակշռությունս և երկու ձեռքերով կառչեցի նրա երկու կիսագնդերից, որոնք միանգամից սկսեցին դողալ։

― Օ՜հ, պարոն, ― լսվեց նրա վախեցած ձայնը։ ― Այդ ի՞նչ եք անում։

― Ոչինչ, ոչինչ, ― մրթմրթացի ես, զգալով, թե ինչպես են նուրբ ժանյակները փրփուրի նման սահում նրա վրայից։ ― Այդպես էլ կանգնիր։ Դու սովորիր մթությանը։ Հիմա լավ կլինի։ Իմ կարծիքով, դու արդեն ինչ֊որ բան տեսնում ես, ― շնչակտուր շշնջում էի ես, զգալով, որ իմ խելագար ճնշման տակ նա թուլանում է և հալվում կարագի պես։

Պետք է ասեմ, որ ես խիստ բարոյական սկզբունքների տեր մարդ եմ։ Եվ իմ բոլոր ծանոթները գիտեն ինձ, որպես օրինակելի ամուսին։ Բայց այդ պահին, ես ուղղակի խելագարվել էի և չէի տիրապետում ինձ։

Հետո մենք գլուխկոնծի տվեցինք լայն մահճակալի վրա, ներքնակը պայթեց և փետուրները թռչում էին սենյակում ու կպչում մեր քրտնած մարմիններին։ Ես կորցրեցի ամեն մի վերահսկողություն ինձ վրա, տնքում էի, ոռնում, ատամներս կրճտացնում։ Եվ նա էլ իմ ականջին թոթվում էր տարբեր քնքշություններ, անվանելով ինձ և՛ սիրելի, և՛ ոսկյա, և՛ ավազակ, և՛ անպատկառ, և՛ սփոփում իմ ինքնասիրությունը պնդելով, որ այսպիսի տղամարդ կյանքում չի հանդիպել։

Մենք պոկվեցինք իրարից միայն ճաշին մոտ, որին ես ջարդված և անուժ հազիվ քարշ տվեցի ոտքերս։ Ես այնպիսի տեսք ունեի, որ Ժանետան նույնիսկ հարցրեց, արդյոք ես չեմ հիվանդացե՞լ, իսկ նրա խորաթափանց եղբայրը ոչինչ չասաց, բայց նրա քմծիծաղող մռութից ես հասկացա, որ նա ամեն ինչի մասին գլխի է ընկել։

Ինձ համար տհաճ էր, որ նա հասկացել է, և ես ուզում էի մեկնել ճաշից հետո, բայց առաջին՝ ուժ չունեի, իսկ երկրոդ՝ նա խոստացել էր գիշերը գալ ինձ մոտ։ Եվ եկավ, հենց որ նրա Թոմը լցվելով «Բուրբոնով» քնեց։

Նա իսկական սեքս֊ռումբ էր։ Կամ, հաշվի առնելով նրա կազմվածքի առանձնահատկությունը, սեքս֊տակառ, Տակառ՝ լցված սեքսով, ինչպես դինամիտով, առանց մտքի մի որևիցե նշույլի։ Բայց նա ցնցեց ինձ այնպես, որ ես կորցրեցի խելքս և պատրաստ էի մոռանալով և՛ ընտանիքս և՛ բոլոր ծրագրերս, մնալ այստեղ և, սարդի նման կառչելով Ստեպանիդայից, մեռնել ուժերիս սպառումից։

Ես նույնիսկ ուրախացա իմանալով, որ հաջորդ նախաճաշին Սիմիչը նորից չի կարող զրուցել ինձ հետ, որովհետև հրատարակչությունից եկել է հավաքված տեքստը, և բացի նախաճաշից նա ուրիշ ժամանակ կարդալու համար չուներ։

Բայց ճաշից առաջ, երբ ես դեռ նոր էի բաց թողել Ստեպանիդային, վազելով եկավ հուզված Զիլբերովիչը և ասաց, որ Սիմիչը անհապաղ պահանջում է ինձ իր մոտ։

Լավ է

Սիմիչը այնքան էր տարված աշխատանքով, որ չլսեց ինչպես ես ներս մտա։ Սեղանին թեքված նա ինչ֊որ բան էր գրում, իմիջիայլոց, ոչ թե գրասենյակային, այլ «Պարկեր» ֆիրմայի գնդիկավոր գրիչով։ Իսկ գրասենյակայինը՝ այն նույնը, կրծոտած ծայրով, որը մի ժամանակ ինձ վրա մեծ տպավորություն էր գործել, ուրիշ գրիչների ու մատիտների հետ ցցված էր այն ալյումինե բաժակից, որի վրա փորագրված էին նրա ինիցիալները՝ «Ս․ Կ․»։

Սիմիչը բռնել էր «պարկերը» բռունցքի մեջ սեղմած, ինչպես կտրող գործիք, և գրում էր, աջ ուսով սեղմելով գրչի վրա և պատռելով թուղթը։ Ես չէի տեսնում, թե նա ինչ է գրում, բայց, գրելով մի կտոր, կամ նախադասություն, նա բարձրացնելով գրիչը անշարժանում էր, վերակարդալուց շարժում շրթունքները։ Կարդալով մինջև վերջ թափ էր տալիս գլուխը և բացականչում․

― Լա՜վ է։

Եվ կտրուկ հարվածով, կարծես մեխ խփելիս լիներ, կետ էր դնում։

Հետո նորից մի նախադասություն և նորից․

― Լա՜վ է։

Եվ նորից կետ։

Ես նրան նախանձով էի նայում։ Երևում էր, որ աշխատում է իր ուժերին վստահ վարպետ։ Ես անհարմար էի զգում ընդհատել նրան, բայց կանգնել նրա մեջքի ետևում, նույնպես մի տեսակ հարմար չէր։ Ես հազացի մի անգամ, հետո նորից։ Վերջապես նա ինձ լսեց, ցնցվեց և շուռ եկավ․

― Ա՜, այդ դու ես։ ― Եվ անհամբեր ասաց․ ― Ի՞նչ է քեզ պետք։

Ես ասացի, որ ինձ ոչինչ պետք չէ, ես եկել եմ հրաժեշտ տալու և լսելու նրա ցանկությունները։

― Լավ, ― ասաց նա և նայեց ժամացույցին։ ― Ես քեզ համար ունեմ ուղիղ յոթ և կես րոպե։

― Սիմի՛չ, ― բացականչեցի ես վրդովված։ ― Դու ինձ ներիր, բայց սա անպատկառություն է։ Ես քո պատճառով օրերով այստեղ եմ մնացել, իսկ դու ինձ համար ունես միայն յոթ ու կես րոպե։

― Յոթ ու կես էր, իսկ հիմա, ― նա նորից նայեց ժամացույցին, ― միայն յոթ։ Բայց դա էլ հերիք է։ Ինչո՞ւ ես «եփում»։ Քեզ համար մեր հանդիպումը նույնպես օգտակար կլինի։ Կվերցնես քեզ հետ «Մեծ զոնան»։

― «Մեծ զոնա՞ն», ― զարմացա ես։ ― Ինձ հետ Մյունխե՞ն։

― Ոչ թե Մյունխեն, այլ երկու հազար․․․ ո՞ր թվի Մոսկվա։ Քառասուն երկո՞ւ։ Հենց այնտեղ էլ կտանես։

― Ինչպե՞ս։ Բոլոր վաթսուն ժայռաբեկորնե՞րը։

― Վաթսո՞ւն, ― մռայլվեց Սիմիչը, ― ես դեռ այդքան չեմ գրել։ Ինձ չափից ավելի են ընդհատում։ Ես գրել եմ միայն երեսունվեցը։

― Եվ դու ուզում ես, որ ես ապագան քաշ տամ երեսունվեց բեկո՞ր։ Ինչի՞ համար։ Մի՞թե դու չես հավատում, որ մինչև այդ նրանք արդեն տպագրված կլինեն։

― Իհարկե կլինեն, ― հաստատեց Սիմիչը։ ― Բայց ես վախենում եմ, որ նրանք այնտեղ ինչ֊որ բան կխեղաթյուրեն կամ կուղղեն։ Իսկ ես ուզում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի։

― Հասկանում եմ, ― ասացի ես։ Բայց երեսունվեց ժայռաբեկոր, ես ուղղակի չեմ կարողանա տեղ հասցնել։ Ես ճողվածք ունեմ և հինգից ավելի ոչ մի կերպ չեմ կարող տանել։

― Պարզ է, ― քմծիծաղ տվեց Սիմիչը ինքնագոհ։ ― Այն ինչ ես եմ կարող, ուրիշների ուժերից վեր է։ Բայց դու, ես հույս ունեմ կկարողանաս։

Նա բացեց պլաստմասայից սարքված փոքրիկ տուփը և այնտեղից հանեց բարակ, ափի չափսի սև սկավառակ։ Դա տնային կոմպյուտերի հասարակ ֆլոպպի դիսկ էր, բայց երևի շատ ավելի մեծ հնարավորություններով։

― Ահա, ― ասաց նա հեգնանքով։ Բոլոր երեսունվեց ժայռաբեկորները։ Չես լարվի։

― Եվ ի՞նչ եմ անելու սրա հետ այնտեղ։

― Այդ ես չգիտեմ, հոգոց հանեց Սիմիչը։ Դա կախված է նրանից, թե ինչ կլինի այնտեղ։ Եթե այս ամենը տպագրված լինի, կկարդաս, կհամեմատես սխալները․․․

«Է՜լ ինչ», ― ասացի ես մտքումս։ ― Կարդալ երեսունվեց ժայռաբեկոր ինձ համար (ես դանդաղ եմ կարդում) ― մի տարվա աշխատանք է, իսկ ես մեկնում եմ ոչ ավել, քան մեկ ամսով։

― Եթե սխալներ չկան, հանձնիր սկավառակը Կարնավալովի թանգարանը․․․

― Իսկ եթե թանգարան չկա՞, ― հարցրեցի ես զգուշորեն խայթելով։

― Եթե չկա, ― զայրացավ նա կամ ինձ, կամ անշնորհակալ հետնորդների վրա, ― ուրեմն, այնտեղ դեռ կառավարում են ամենակուլները։ Այն ժամանակ, դու․․․ ― այստեղ նա ուղղակի ամբողջապես դողաց և քայլեց սենյակով․․․ Ուրեմն, ահա թե ինչ։ Գտիր որևէ ապագա համակարգիչ, դիր նրա մեջ այս իրը, տպիր որքան կարող ես շատ օրինակներ և տարածիր, որքան լայնորեն, այնքան ավելի լավ։ Ուղղակի բաժանիր աջ ու ձախ։ Թող մարդիկ կարդան, թող իմանան, թե ինչ են իրենցից ներկայացնում նրանց ագահ ղեկավարները։

― Սիմիչ, ― ասացի ես կամաց։ ― Ինչպե՞ս եմ տարածելու։ Ախր, եթե այնտեղ դեռևս ղեկավարում են ամենակուլները, նրանք ուղղակի կձերբակալեն ինձ, իսկ միգուցե և գնդակահարեն։

Երևի ես դա չպետք է ասեի։ Դեռ չէի վերջացրել նախադասությունը, իսկ նա արդեն կարմրեց, սեղմեց բռունցքները և զայրույթից ցնցվում էր։

― Երիտասարդ, ― ասաց նա այնքան բարձր, որ նույնիսկ ապակիները զրնգացին։ ― Ամոթ է, երիտասարդ։ Ռուսաստանը կործանվում է։ Ագահ ամենակուլները արդեն խրթխրթացնում են աշխարի կեսի ոսկորները,զոհեր են պետք, իսկ դուք անհանգստանում եք միայն ձեր մասին։

Սակայն տեսնելով իմ շփոթմունքը, նա արագ փոխեց զայրույթը ներողամտությամբ։

― Դե լավ, ― ասաց նա, ― լավ։ Հոգու թուլությունը դա արատ է, որը հատուկ է շատ մարդկանց։ Իսկ քո մոտ դա նրանից է, որ Աստծուն չես հավատում։ Եթե հավատայիր Աստծուն, ապա կիմանայիր, որ մեր երկրային կյանքը միայն ժամանակավոր զբոսանք է, իսկ այնտեղ հանգստություն և հավերժական երանություն։ Մտածիր այդ մասին։ Իսկ հիմա մեկնիր․․․ Հա, քիչ մնաց մոռանայի է։ Ահա քեզ երկտող։ Վերցրու այն հետդ և այնտեղ կփոխանցես ձեռքից ձեռք ում որ պետք է։ Բայց չփորձես բացել և կարդալ։ Այս բառերով նա ինձ հանձնեց կնիքով զմրսված մի լիքը փաթեթ։ Ծրարի վրա խոշոր տառերով գրված էր․

Ռուսաստանի ապագա ղեկավարներին

― Լե՛ո, ― կանչեց նա։

Դուռը անմիջապես բացվեց, հայտնվեց ջինսերով և վերնաշապիկով, որը ամերիկացիները անվանում են «թի֊շըրթ» հասարակ հագնված Լեոն։ Վերնաշապիկի վրա պատկերված էր Սիմիչը։

― Լե՛ո, ― ասաց Սիմիչը, գլխով ցույց տալով ինձ։ ― Նա մեկնում է։ Ուղեկցիր նրան մինչև Մոնռեալի ճանապարհը։

― Սիմիչ, ― ասաց Լեոն բավականին սանձարձակ տոնով, ― իսկ միգուցե նա ճաշի մեզ հետ և հետո նոր գնա՞։

― Ոչ, ― վճռականորեն առարկեց Սիմիչը։ ― Կճաշի թռչուղում։ Կարիք չկա իզուր ժամանակ կորցնել։

Մյուս առավոտ ես վերադարձա Մյունխեն և ապագայի ղեկավարներին ուղղված նամակը իջեցրի աղբամանը։ Բայց ֆլոպպի֊դիսկը չգիտեմ ինչու պահեցի։

Երկար հրաժեշտ

Չգիտեմ ինչպես մյուսների, բայց մեզ, ռուսներիս մոտ, ընդունված է երկար և լրջորեն հրաժեշտ տալ։ Մարդը գնում է պատերազմ, թե շուրջերկրյա ճանապարհորդության, մի քանի օրով գործուղման է մեկնում կողքի քաղաք, թե ընդհակառակը՝ գյուղ բարեկամների մոտ, նրան ճանապարհում են երկար և հիմնավորապես։

Բանաստեղծն ասել է․ «․․․ և ամեն անգամ հավերժ հրաժեշտ տվեք, երբ գնում եք մի վայրկյանով»։

Մենք հենց այդպես էլ անում ենք։ Կանչում ենք հյուրեր, խմում ենք, կենացներ ասում ուղևորվողներին և մնացողներին։ Տանից դուրս գալուց առաջ ընդունված է մի րոպեով նստել և լռել։ Իսկ հետո, կայարանում, նավամատույցում, կամ օդանավակայանում երկար համբուրվում ենք, լաց լինում, արտասանում հրաժեշտի հիմար խոսքեր և ձեռքերով թափահարում։

Մեր տանը ընդունված էր, որ երբ որևիցե մեկը մեկնում էր, մայրս չէր մաքրում հատակը այնքան ժամանակ, մինչև հեռագիր էր գալիս, որ մեկնողը բարեհաջող տեղ է հասել։

Միգուցե ինչ֊որ մեկը կարծում է, որ սա անհեթեթություն է, բայց դարավոր ավանդույթների վրա հիմնված այս սովորությունը ինձ դուր է գալիս և թվում է ունի խորը իմաստ։ Որովհետև մենք երբեք չգիտենք, թե մեր հրաժեշտներից որ մեկը կլինի վերջինը։

«․․․ Եվ ամեն անգամ հրաժեշտ տվեք, երբ գնում եք մի վայրկյանով։»

Կարճ ասած, մենք կազմակերպեցինք հրաժեշտը ինչպես որ հարկն է։ Բլիթներով, խավիարով, շամպայնով և օղիով։ Ժողովուրդը տարբեր էր, ռուսներ և ոչ ռուսներ, հավաքվել էին այնքան, որ համարյա ամեն աթոռին նստած էին երկուսով։ Հասկանալի է, մենք մեր հյուրերին ոչինչ չէինք պատմում ոչ ուղևորության ժամկետի և ոչ էլ ուղղության մասին, բայց միևնույն ժամանակ, պահում էինք մեզ այնքան հիմար, հանելուկային և բազմանշանակ, որ եկողները ակամա սկսեցին մտածել, որ ես պատրաստվում եմ օդապարիկով կտրել Ատլանտյան օվկիանոսը, կամ որոշ ժամանակ անցկացնել աֆղանական ապստամբների մեջ։

Այդ բոլոր ենթադրությունները ես ոչ ժխտում էի և ոչ էլ հերքում, ինչը ավելացրեց անհեթեթ մտքերը, ներառյալ և այնպիսին, որ ես ուղղակի ուզում եմ փակվել տանը, և ձևացնելով իմ բացակայությունը, գրել նոր վեպ։

Հյուրերի մեջ էր նաև Ռուդին, որը (ես պետք է դա հատուկ նշեմ) պահում էր իրեն շատ նրբանկատ և ոչ մի բառով ու ակնարկով ցույց չտվեց, իր տեղեկացված լինելը։

Պետք է ասել, որ չնայած հրաժեշտը մի քիչ ձգձգվեց, բայց լավ անցավ։ Վերջին հյուրին մենք դուրս արեցինք գիշերվա երեքից տասնհինգ պակաս, իսկ առավոտյան վեցն անց տասնհինգ, կինս արդեն ինձ ոտքի հանեց։

Կարող եք պատկերացնել իմ վիճակը, երբ ես, դեռ ուշքի չեկած, տառապելով գլխացավից, այրոցից և վատ մարսված ուտելիքից, քարշ էի տալիս դեպի մեքենան ապագայի ընկեր֊հետնորդների համար նախատեսված նվերներով լցված ճամպրուկը։

Կինս առաջ էր վազում, անիծելով ինձ, դանդաղ քայլելու համար, և ինձ մի քիչ տարօրինակ թվաց, որ նա այդքան շտապում է ինձ ճանապարհ դնել։ Նրա համար հեշտ էր խոսելը, քանի որ ձեռքին միայն մի փոքրիկ «դիպլոմատ» տիպի փոքրիկ ճամպրուկ կար, որի մեջ ես շտապ գցել էի այն ամենը, ինչը անհրաժեշտ կլինի առաջին ժամանակ․ շապիկներ, կիսավարտիքներ, գուլպաներ, և էլի տարբեր բաներ, որոնցով սափրվում են, սանրվում, եղունգներ կտրում և ատամներ մաքրում։

Ճիշտն ասած մենք դեռ բավականին ժամանակ ունեինք, բայց երբ հասանք մեքենային պարզվեց, որ նախօրեին ես մոռացել էի հանգցնել լույսերը, և մարտկոցը սատկել էր։ Կանչեցինք տաքսի, բայց օդանավակայանի մոտ ընկանք խցանման մեջ․ ոստիկանությունը փակել էր ճանապարհը երկու իրար խփած ավտոբուսների պատճառով։

Կարճ ասած, երբ մենք օդանավակայան հասանք, թռիչքի գրանցումը արդեն համարյա ավարտվում էր։

Սիրտս այնպես էր խառնում, որ երբ բարձրացնում էի ճամպրուկը կշեռքի վրա, քիչ մնաց ընկնեմ։ Իսկ երբ «Լյուֆթգանզայի աշխատակցուհին հարցրեց ինձ, ինչպիսի տեղ ինձ համար դուրս գրի «ռաուխեն օդեր նիխտ ռաուխեն», ես ասացի «ռաուխեն» և այնպես շնչեցի նրա վրա, որ նա, իմ կարծիքով, որոշ ժամանակով հայտնվեց ուշագնաց վիճակում։ Ինձ շոշափող ոստիկանը նույնպես, ինչպես ինձ թվաց, իրեն անհարմար զգաց, քանի որ կատարելով իր ծառայողական պարտականությունը, նա ուշի֊ուշով աշխատում էր շրջվել ինձանից։

Դեմք իլյումինատորում

Ես չհասցրեցի դրսից զննել թռչող ապարատը։ Ոչ միայն այն պատճառով, որ ժամանակ չունեի, այլ որովհետև ուղեևորները մտնում էին այնտեղ հատուկ տեղադրված միջանցքով, դրանք այժմ կան բոլոր ժամանակակից օդանավակայաններում։

Ներսից դա ինքնաթիռ էր, ինչպես ինքնաթիռ․ բազկաթոռներ, գոտիներ, իլյումինատորներ և ուղեկցորդուհիներ։

Ուղևորները շատ չէին։ Տաս֊տասներկու, կամ հինգ֊վեց հոգի (աչքերումս ամեն ինչ կրկնապատկվում էր)։

Ես տեղ զբաղեցրի պատուհանի մոտ, անցնելով պզուկավոր երիտասարդի ծնկների վրայով։ Չնայած նրան, որ հագել էր մեծ, մուգ ակնոցներ, նրա դեմքը ինձ թվաց ծանոթ, բայց ես դրան ոչ մի նշանակություն չտվեցի։ Երբ ես խմած եմ լինում, հանդիպած մարդկանց համարյա կեսը ինձ ծանոթ է թվում։

Տեղավորելով «դիպլոմատը» ոտքերիս տակ, ես սկսեցի պատուհանից դուրս նայել։ Այնտեղ սովորական նախաթռիչքային աշխատանքներ էին ընթանում։ Կապույտ կոմբինեզոններով մարդիկ ինչ֊որ բան էին զննում և լցնում, իսկ մեկը շարժական ռացիայով և ականջակալներով, ինչ֊որ մեկի հետ խոսում էր միկրոֆոնով։

Կարծես թե, ես ննջեցի։

Երբ ես առաջին անգամ ուշքի եկա, մեր ֆանտաստիկ դրանդուլետը արդեն օրորվելով լողում էր ճանապարհով։

Կանգնեց, նորից շարժվեց․ հետո նորից կանգնեց։

Ես դուրս նայեցի իլյումինատորից և որոշեցի, որ մենք գտնվում ենք բավականին մեծ թվով ինքնաթիռների հերթում, որոնք սպասում էին թույլտվության իրենց տեղը գրավել թռիչքուղու վրա։ Հերթի սկիզբը թեքվել էր աջ, և ես հնարավորություն ունեի տեսնել առջևից շարժվող մեքենաները։

Առջևում «Լյուֆթհանզայի» երկու ինքնաթիռ էին, հետո «Ալիտալիա», նրանից հետո իսրայելական «Էլ Ալ» ընկերությանը պատկանող ինքնաթիռ, հետո բուլղարական «Տու֊154֊ը», անգլիական «Կառավելլան» և էլի մեկ գերմանական «Բոինգ»։ Երբ վերջապես մենք էլ թեքվեցինք, ես տեսա, որ անմիջապես մեր ետևից, դելֆինանման քիթը կախած, կարծես հոտ քաշելով մեր հետքից, գալիս էր սովետական Աէրոֆլոտի հպարտրությունը՝ «Իլ֊62֊ը», 382776 համարով։

Չնայած ալկոհոլիզմից վատացած հիշողությանս, ես այս համարը հեշտությամբ հիշեցի։ Թվերի առաջին մասը բազմապատկվում է միջին մասում գտնվող թվի վրա, ստացվում է 38 x 2 = 76: Որպեսզի չհիշես այդպիսի թիվը պետք է բացարձակ անմիտ լինես, իսկ ես, փառք Աստծո, դեռ այդպիսին չէի։

Իհարկե, տեսնել թե ինչ կար «Իլ»֊ի ներսում անհնարին էր, և ես չէի էլ ձգտում դրան։ Ես ուղղակի զննում էի ինքնաթիռը և նրա ընդհանուր ուրվագիծը, երբ ինչպես ինձ թվաց, իլյումինատորներից մեկում տեսա ապակուն սեղմված լայնացած մի դեմք․․․ և ո՞ւմն էր, ի՞նչ եք կարծում։ Դե իհարկե Լյոշկա Բուկաշևինը։

Տեսնելով նրան, ես ինքաբերաբար ծիծաղեցի։ Ես հիշեցի այն ժամանակը, երբ Մոսկվայում ինձ մշտապես ուղեկցում էին ԿԳԲ֊ի գործակալներով լցված մեքենաները։ Նրանք ունեին ուժեղացված հզոր շարժիչներ և ինձ համարյա երբեք չէր հաջողվում պոկվել նրանցից։

Բայց հիմա իրադրությունը փոխվել էր։ Այժմ, եթե նույնիսկ Բուկաշևը ուզեր էլ հետևել ինձ, դա նրան հազիվ թե հաջողվեր։ Նա դեռ Մյունխենի արվարձանները կդիտի, երբ մեր թռչող ապարատը դուրս կգա Արևային համակարգի սահմաններից։

Իմ մտքերն ընդհատեց ռադիոն։ Նավապետ հերր Օտտօ Շմիդտը, ողջունելով ուղևորներին, խնդրեց կոճկվել և ժամանակավորապես խուսափել ծխելուց։ Նա ուղևորներին և ինքն իրեն երջանիկ թռիչք ցանկացավ, և հույս հայտնեց, որ այնտեղ, ուր մենք շուտով կժամանենք մեր հիանալի կոսմոպլանով մեզ չեն խժռի ինչ֊որ դինոզավրեր կամ սարսափելի մուտանտներ, որոնք բազմացել են երկրագնդում համընդհանուր ատոմային աղետի հետևանքով։ Բոլոր ուղևորները ինքնստինքյան ծիծաղեցին, և ես էլ, բայց ազնվորեն խոստովանում եմ, որ այդ կատակից ես ինձ մի քիչ վատ զգացի։

Վերջապես ստացվեց թռիչքի թույլտվությունը։ Մեր մեքենան տեղում կանգնած դղրդաց, բացելով իր տուրբինների թևերը, հետո ծանրորեն շարժվեց տեղից և սարսափելի ոռնոցով և թխկթխկոցով սկսեց իր տակ առնել թռիչքային ուղին։

Մեր կողքով անցան ինքնաթիռների հերթը, օդանավակայանի շինությունները, ինչ֊որ տեղ կորավ, անհետացավ, գույնզգույն մեքենաներով լցված ավտոճանապարհը։ Ես տեսա Իզար գետի ոլորանը, ԲՄՎ ֆիրմայի չորս ցիլինդրանոց շենքը, երկգլխանի Ֆրաուէն Կիրխե եկեղեցին, իսկ հետո մանրմասները անորոշանում էին, ջնջվում, անտառների և լճերի ուրվագծերը սեղմվում էին, կարծես ես նրանց նայում էի շուռ տված հեռադիտակով, արագ փոխելով ֆոկուսային հեռավորությունը։

Մնաս բարով, Մյունխեն։ Մնաս բարով Գերմանիա։ Մնաս բարով իմ անցյալ կյանք։ Մնաս բարով անիծված քսաներորդ դար։

Երկրորդ մաս

Թռիչքը

Ես ենթադրում եմ, որ այս գրքի ընթերցողներին հետաքրքրում են տիեզերական ուղևորության մանրամասները․ ծանրաբեռնումը, աստղային պեյզաժները, մետեորիտները, հանդիպումները և մարտերը օտար քաղաքակրթությունների ներկայացուցիչների հետ։

Ավաղ, ոչ մի նման բան մեր ճանապարհորդության ընթացքում տեղի չունեցավ։ Կարճ ասած, ում որ դա է հետաքրքրում, թող կարդան գիտաֆանտաստիկ վեպեր, որոնց հետ ես ոչ մի առնչություն չունեմ։ Ես նկարագրում եմ միայն այն ինչ եղել է, և ոչ մի ուրիշ բան։

Իսկ այն մասին, ինչ եղել է իրականում, նույնիսկ անհարմար է պատմել։ Որոշ մանրամասներ ես հաճույքով բաց կթողնեի և միայն իմ բացառիկ ազնվությունը թույլ չի տալիս, մի քայլ անգամ նահանջել ճշմարտությունից։

Ուրեմն այսպես, ճիշտն ասած, թռիչքի մասին ես ունեմ շատ անորոշ հիշողություններ։ Որովհետև, հենց որ մենք պոկվեցինք գետնից, ես նորից քնեցի։ Հետո ինձ արթնացրեց ուղեկցորդուհին, որը իր առջևից հրում էր խմիչքներով սայլակը։ Ժպտալով ծառայողական ժպիտով, նա հարցրեց ինձ, թե ինչ եմ ես խմելու։ Իհարկե ես ասացի․ օղի։ Նա նորից ժպտաց և մեկնեց ինձ պլաստմասե բաժակը և խաղալիքի չափս ունեցող (50 գրամ) «Սմիռնոֆֆ» օղու փոքրիկ շիշը։ Նա արդեն պատրաստվում էր առաջ շարժվել, երբ քնքշորեն բռնեցի նրա արմունկը և հարցրեցի, մոտավորապես ո՞ր տարիքի երեխաներին են տալիս այսպիսի քանակ։ Նա հասկացավ կատակը և անմիջապես, նույն ժպիտով, հանեց երկրորդ շիշը։ Ես էլ ժպտացի և գրավեցի նրա ուշադրությունը այն հանգամանքի վրա, որ երբ տոմս էի վերցնում, և մուծում նրա համար հիմնավոր գումար կանխիկ դրամով, ինձ խոստացվեց անսահման քանակությամբ խմիչք։ Նա զարմացավ և հայտնեց, որ անսահմանափակ քանակով ոչ մի բան բնությունում չի լինում։ Դրա համար էլ նա համենայն դեպս կուզենար իմանալ, թե քանի հատ այսպիսի սրվակ ինձ կբավարարի։

― Լավ, ― ասացի ես, տվեք տասը հատ։

Նշածս թիվը չի կարելի համարել աներևակայելի։ Բայց քրքրելով սայլակը, ուղեկցորդուհին գտավ այնտեղ ևս հինգ շիշ «Սմիռնոֆֆ», իսկ մնացածի ետևից վազ տվեց մեր ապարատի գլխամասը։

Երբ ես շարեցի բոլոր շշերը իմ առջև, հարևանս, որը պատվիրել էր մի բաժակ տոմատի հյութ, հանեց մուգ ակնոցը և սկսեց հետաքրքրությամբ հետևել իմ գործողություններին։ Հետո ներողություն խնդրեց և հարցրեց, մի՞թե ես իսկապես պատրաստ եմ տեղավորել իմ մեջ օղու այսպիսի սարսափելի քանակ։ Ես բացատրեցի նրան, որ կես լիտրը ռուս մարդու համար միայն սկզբնական, և կարելի է ասել բնական չափն է։

Առանց ակնոցի նրա դեմքը ինձ ավելի ծանոթ թվաց, քան առաջ։ Ինչ֊որ տեղ ես նրան անկասկած տեսել էի։ Խմելով ևս երկու սրվակ, ստույգ հիշեցի, թե հատկապես որտեղ։ Մյունխենում, գլխավոր կայարանում։ Այնտեղ, տոմսարկղի մոտ, կախված էին ձախ տեռորիստների դիմանկարները, որոնցից ամեն մեկի համար ոստիկանությունը խոստանում էր հիսուն հազար մարկ։

Հիմա հիսուն հազարը կողքս էր նստած։

Իհարկե, ոստիկանությունը միշտ նախազգուշացնում է բնակչությանը տեռորիստների հետ զգույշ լինել և ինքնուրույն նրանց ձեռք չտալ, բայց ես մտածեցի, որ այս փոքրիկ մարդուն ես ինքս էլ կարող եմ առանց ոստիկանության օգնության սեղմել։ Եթե նույնիսկ նա զենք ունի, նա հազիվ թե հիմա կարողանա այն օգտագործել։ Սակայն գերմանական մարկի կարիք ես հիմա չունեի, դրա համար էլ խմելով ևս մի երկու շիշ, ես ասացի հարևանիս, որ ես նրան ճանաչել եմ։ Նա սկսեց ամեն ինչ հերքել։

― Թող փչոցդ, ― ասացի նրան։ Ես ձեզ, տեռորիստներիդ, լավ եմ ճանաչում, բայց մատնել քեզ չեմ պատրաստվում, որովհետև առաջինը՝ ես մատնիչ չեմ, իսկ երկրորդը՝ այն պատճառով, որ այստեղ չկա գերմանական ոստիկանություն։

Նա իջեցրեց աչքերը և թաքուն սեղմեց ձեռքս։ Հետո կիսաձայն ասաց, որ իր կուսակցությունը գնահատում է ազնիվ մարդկանց և երբեք չի մոռանա իմ մատուցած ծառայությունը։ Ես հարցրեցի, թե դա ինչ կուսակցություն է, և նա հաճույքով բացատրեց ինձ, որ նրանց կուսակցության անունն է «Միտք֊գաղափար֊գործողություն»։ Նրանց նպատակն է խորտակել փտած կապիտալիստական կարգը և փոխարինել այն առաջավոր կոմունիստականով։ Հասկանալով, որ առաջավոր գաղափարների քարոզչությունը պետք է լինի գործունյա և տեսանելի, Գործադիր կոմիտեի անդամները իրագործեցին մի քանի բացարձակ հաջողված օպերացիաներ․ կազմակերպեցին հարձակում ամերիկյան ռազմական բազայի վրա, ընդհատակյա հեղափոխական դատարանի որոշումով մահապատժի ենթարկեցին երկու հայտնի գործարարների և մի դատախազի։

― Ափսո՜ս, ― հայտնեց ինձ տեռորիստը, ― որ մեր գործողությունները դեռևս չեն հասկացվում ժողովրդի կողմից։ Լինելով խաբված ճարպիկ կապիտալիստների խորամանկ զիջումներից և վաճառված արհմիութենական առաջնորդների կողմից, բանվորներն ու գյուղացիները դեռևս չեն հասկանում իրենց դասակարգային շահերը և չեն ուզում պայքարել կոմունիստական իդեալների հաղթանակի համար։

― Այո, այո, ― հաստատեցի ես։ ― Մարդիկ չեն ուզում պայքարել, որովհետև չափից ավելի լավ են ապրում։ Շատ կուշտ են։

― Ոչ միայն դա, ― առարկեց տեռորիստը։ Մարդկանց պասիվությանը շատ է նպաստում հակակոմունիստական քարոզչությունը։ Նրանք ճարպկորեն օգտագործում են Սովետական Միությունում և Արևելյան Եվրոպայի երկրներում թույլ տրված սխալները, և պատկերում են կոմունիզմը միայն սև գույնով։ Ես հույս ունեմ, որ կկարողանամ վերջ տալ այդ չարամիտ հերյուրանքներին։

― Ինչպե՞ս, ― հարցրեցի ես։

Երիտասարդը պատրաստակամորեն պատասխանեց, որ այդ որոշումը ընդունել են նրա պայքարի ընկերները։ Իմանալով դեպի ապագա ճանապարհորդելու հնարավորության մասին, նրանք որոշեցին ուղարկել այնտեղ իրենց ամենաակտիվ անդամներից մեկին, որպեսզի նա միաժամանակ կարողանա և՛ խուսափել հետապնդումներից, և՛ իր աչքերով տեսնել կոմունիզմը և՛ բերել իր հետ համոզիչ ապացույցներ կոմունիզմի անվերապահ առավելությունների մասին, բոլոր մնացյալ համակարգերի հանդեպ։

Իմ հարցին, թե որտեղից նա ճարեց տոմսի փողը, նա հիշեցրեց ինձ ոչ վաղուց կատարված Դյուսելդորֆյան բանկի համարձակ կողոպուտը, որի ժամանակ սպանվեցին մի գանձապահ և երկու ոստիկան։

Չսպասելով իմ հաջորդ հարցին, նա բացատրեց, որ իրենց կուսակցությունը սպանությունների է դիմում միայն որպես բացառիկ միջոց դասակարգային պայքարի սրման շրջանում և միայն բարձր նպատակներից ելնելով։ Բայց երբ կոմունիստական կարգը հաղթանակի, բոլոր բանտերը անմիջապես կոչնչացվեն և ընդմիշտ կվերացվի մահապատիժը։

Բնականաբար, ես հարցրեցի, թե ինչպե՞ս է նա պատկերացնում կյանքը ապագա կոմունիստական հասարարգում։

Երիտասարդը պատկերացնում էր այդ կյանքը ոչ թե մոտավորապես, այլ շատ հստակ։ Պատմեց, որ ապագայի մարդիկ կապրեն ոչ մեծ, բայց հարմարավետ քաղաքներում, որոնցից ամեն մեկը կլինի ծածկված ահռելի ապակյա գմբեթով։ Այդ քաղաքում կլոր տարի կշողա արևը (երբ բնական արև չի լինի, ավտոմատ կերպով կմիանան նրան փոխարինող կվարցային լամպերը)։ Հասկանալի է, որ այդպիսի քաղաքում կլինեն հրաշալի բույսեր, փողոցներում կաճեն արմավենիներ և սոսիներ։

― Կոմունիզմի ժամանակ, ― ասաց նա, ― բոլոր մարդիկ կլինեն երիտասարդ և գեղեցիկ, առողջ և սիրահարված իրար։ Նրանք կզբոսնեն արմավենիների տակ, կվարեն փիլիսոփայական զրույցներ և կլսեն մեղմ երաժշտություն։

― Իսկ ի՞նչ է, ― հետաքրքրվեցի ես, ― ծերություն, հիվանդություններ և մահ չե՞ն լինի։

― Իհարկե չեն լինի, ― հավաստիացրեց երիտասարդը։ Ես ձեզ ասում եմ, որ բոլորը կլինեն երիտասարդ, առողջ և, իհարկե՝ անմահ։

― Շա՜տ հետաքրքիր է, ― ասացի ես։ ― Իսկ ինչպե՞ս եք դուք պատրաստվում դրան հասնել։

― Մենք չենք պատրաստվում, ― արագ առարկեց տեռորիստը։ ― Մենք գործողության մարդիկ ենք։ Մենք զբաղված ենք պայքարով։ Իսկ առողջության և հավերժական երիտասարդության հարցերը, թող լուծեն գիտնականները։

Վերադառնալով կլիմայի և ապագայի քաղաքների մասին խոսակցությանը, ես նկատեցի, որ ապրել բարենպաստ պայմաններում անընդհատ լուսավորող արևի և արմավենիների տակ, միգուցե և շատ հաճելի է, բայց ի՞նչ անեն այն մարդիկ, որոնք սիրում են ձյունը, սառնամանիքը և տարբեր ձմեռային զվարճությունները։

― Այդ մարդկանց համար, ― ասաց նա, ― նույնպես կստեղծվեն բոլոր պայմանները։ Արևային քաղաքներում կլինեն հատուկ հատկացված տեղեր, արհեստական ձնե բլրակներով։ Այնտեղ հնարավոր կլինի ինչքան ուզում եք սահել, դահուկների վրա դրված ճոճվող բազկաթոռների վրա նստած։

Ես նրան նաև հարցրի, թույլ կտրվի՞ արդյոք, կոմունիզմի ժամանակ ազատ կարդալ գրքեր։ Այդ հարցից նա մի քիչ զարմացավ և ասաց, որ բարձր գաղափարների և բարոյականության մասին գրքերը, իհարկե, բոլորին հասանելի կլինեն լավ զարգացած գրադարանների ցանցի միջոցով։

Այդ ժամանակ բերեցին ճաշը (հավ, աղցան, պանիր, թխվածքաբլիթներ, նարնջի հյութ)։ Այսպիսի ուտեստներով մեղք կլիներ չխմել։ Խմելով էլի երեք շիշ, ես անցա սալոնով, և ծանոթացա մյուս ուղևորների հետ։

Դեղին դեմքով քառասուն տարեկան կինը հույս ուներ ապագայում բուժվել քաղցկեղից։

Մի մեծ ֆիրմայի ներկայացուցիչ, ուզում էր պարզել, կգործի՞ արդյոք վաթսուն տարի հետո Ուրենգոյ֊Արևմտյան Եվրոպա գազամուղը։

Զուգարանի հերթում ես հանդիպեցի մի համերկրացու, որը թռչում էր ապագա, հույս ունենալով, որ այնտեղ վերականգնված է միապետությունը։

Շփվելով տարբեր մարդկանց հետ, ես վերադարձա իմ տեղը և ընդունեցի ևս երկու «Սմիռնոֆֆ»։ Հնարավոր է խմածիցս, կամ աննկատելի տիեզերական ճոճումից գիտակցությունս որոշ չափով մթագնեց, այնպես որ թռիչքի մնացած մասից հիշում եմ միայն որոշ դրվագներ։ Ժամանակ առ ժամանակ ես այն աստիճան ոչինչ չէի հասկանում, որ ի ամոթ ինձ իլյումինատորի կողքից անցնող Պրոկսիմա Ցենտավրան շփոթեցի Հյուսիսային աստղի հետ։ Սակայն այդ բոլոր տիեզերական մարմինները ֊ մեծ, միջին, փոքր, ընդհանրապես ոչ մի տպավորություն չթողեցին ինձ վրա։

Կյանքիս ընթացքում տեսել եմ բնության և մարդու ստեղծած բազմաթիվ զարմանալի հրաշալիքներ։ Տեսել եմ Էլբրուսը և Մոնբլանը, մոսկովյան Կրեմլը, Պիզայի աշտարակը, Քյոլնի տաճարը, Բուքինգհեմյան պալատը և Բրուքլինյան կամուրջը։ Չնայաց գիտեի, որ նայելով դրանց, պետք է ինչ֊որ բան զգամ և հետևաբար արտասանեմ վսեմ բառեր, ես ոչ մի արտասովոր բան չէի զգում, բայց բառեր, իհարկե ասում էի։

Հիշում եմ, մի անգամ երբ Փարիզում էի, ինձ ցույց տվեցին մի շենք և ասացին․ «Նայի՛ր, սա Լուվրն է»։ Ես նայեցի և մտածեցի․ «Դե Լուվրն է, և ի՞նչ»։

Նույնն էլ ես մտածում էի, նայելով մեր կողքով անցնող աստղերին, մոլորակներին, աստերոիդներին և քարե բեկորներին․ և ի՞նչ։

Բայց մի տիեզերական օբյեկտ, շարժեց իմ երևակայությունը, և նրա մասին, երևի թե, հիմա կպատմեմ։

Տեսիլք

Համարյա թռիչքի վերջում, երբ մենք արդեն մտել էինք երկրի ձգողականության գոտին և քարշ էինք գալիս վայրկյանում ութ կիլոմետր արագությամբ, հերր Օտտո Շմիդտը, հանկարծ հաղորդեց ռադիոյով, որ աջ նավակողում գտնվում է, հավանաբար, արհեստական ծագում ունեցող տիեզերական օբյեկտ։ Ուղևորները նետվեցին պատուհանների մոտ։ Ես նույնպես (ես հենց աջից էի նստած)։ Ես տեսա գնդաձև, մեծ, վաթսունից֊յոթանասուն մետր, կամ միգուցե և ավելի մեծ (տիեզերքում բոլոր չափսերը շատ հարաբերական են) տրամագիծ ունեցող հսկայական ակվարիումի նման մի բան, անսովոր ալեհավաքով, տիեզերական քամուց տատանվող արևային մարտկոցների թերթիկներով, լուսնի խառնարաններին նման շատ մեծ իլյումինատորներով։

Բոլոր իլյումինատորները մութ էին, բացի մեկից։ Բայց այդ մեկում երևացողը, ինձ թվաց ուղղակի ֆանտաստիկ։ Դա մի մեծ, ճենապակե ջահով վառ լուսավորված, ընդարձակ կլոր սենյակ էր։ Ամբողջ հատակը ծածկված էր արևելյան գորգով, իսկ պատերը ընկուզե պանելներով։ Իլյումինատորի մոտ դրված էր շատ որակյալ, լայն, հնաոճ գրասեղան, իսկ նրա վրա մի քանի տարբեր գույների հեռախոսներ։ Սեղանի մի ծայրին դրված էր մեծ գլոբուս, մյուսին՝ հեռուստացույց։ Պատերի տակ կային էլի ինչ֊որ առարկաներ․ կաշվե բազմոց, սուրճի սեղան, Լենինի կիսանդրին կարմիր պատվանդանի վրա։ Այդ ամենը հիշեցնում էր բարձրաստիճան սովետական ղեկավարի ծառայողական աշխատասենյակ, ճիշտ է բավականին անսովոր ուրվագծերով։

Սկզբից ինձ թվաց, որ աշխատասենյակում ոչ ոք չկա, բայց հանկարծ նկատեցի, որ խորքից դուրս լողաց և սկսեց մոտենալ իլյումինատորին ահռելի չափսերի մի ձուկ։ Ավելի ճիշտ, ինձ թվաց որ ձուկ է, բայց ավելի ուշադիր նայելով տեսա, որ ձուկը խիտ մորուքով մարդանման մի էակ է։ Հին սպորտային կոշիկներով, մաշված ջինսերով, մորեգույն սվիտերով էակը, դանդաղ շարժվում էր տարածքով թափահարելով ձեռքերով, ինչպես լողակներով, աստիճանաբար մոտենալով իլյումինատորին, առանց նայելու նրա մեջ։ Հայացքը ուղղած ինչ֊որ տեղ ներքև, էակը շարժում էր շրթունքները, կարծես խոսում էր կամ ինչ֊որ մեկի, կամ ինքն իր հետ։

Մեր համեմատական արագությունը այդ տարօրինակ կառույցի հետ հավասար էր համարյա զրոյի, և այդ պատճառով պարզ երևում էր, ինչպես էր այդ մարդը շարժում շրթունքները, խոժոռվում և երբեմն ինչ֊որ մեկին հրամայաբար ինչ֊որ բան ցույց տալիս մատով։

Հանկարծ նա բարձրացրեց գլուխը (գուցե պատահաբար), ցնցվեց, և անփորձ լողորդի նման դժվարությամբ շարժվելով տարածության մեջ, մոտեցավ իլյումինատորին։

― Հե՜յ, հե՜յ, ― խմբովի կանչեցին նրան մեր ապարատի ուղևորները (կարծես թե նա կարող էր լսել) և թափահարեցին ձեռքերը։

Նա մի կերպ հաղթահարեց տեղաշարժվելու խնդիրը, ձեռքը գցելով ինչ֊որ բռնակի և դեմքը սեղմեց ապակուն։ Նա նայում էր մեր կողմը այնպիսի հուսահատությամբ, ինչպիսին կարելի է տեսնել միայն այն մարդու դեմքին, որին մահապատիժ է սպասում։

Բայց ամենից շատ ինձ շփոթեցրեց և զարմացրեց այն հանգամանքը, որ այդ ուժասպառ, ճաղատացող և անխնամ մորուքով մարդը ինչ֊որ բանով նման էր խնամված, հաջողակ, սափրված և ինքնավստահ Լյոշկա Բուկաշևին։ Ես, իհարկե հասկանում էի, որ դա չի կարող լինել Բուկաշևը։ Նա մնացել էր ինչ֊որ տեղ հեռավոր անցյալում։ Բայց հազիվ ես այդպես մտածեցի, երբ նկատեցի, որ նրա հայացքը կանգ առավ ինձ վրա։ Աստվա՜ծ իմ։ Մարմնովս դող անցավ։ Դա ոչ մի կերպ չէր կարող լինել Բուկաշևը, բայց հնարավոր չէր պատկերացնել, որ ինքը չէ։ Ակնհայտ էր, որ նա ինձ ճանաչեց։ Տեսնելով ինձ, ցնցվեց և սկսեց ձեռքերով նշաններ անել, կարծես ուզում էր ինչ֊որ բան ասել։ Իմ ձեռքը նույնպես ինքնաբերաբար շարժվեց, պատասխանելով նրան, բայց այդ ժամանակ մեզ մոտ երևի միացան արգելակները, և տիեզերական տունը իր բանտարկյալի հետ, թռիչք կատարեց տարածությունում և կտրուկ փոքրանալով սկսեց արագ հեռանալ, ինչպես ձեռքից բաց թողած փուչիկը։

Ես ուզում էի քննարկել տեսածս հարևանիս հետ, բայց նա կարծես թե, ոչինչ չէր տեսել։ Համենայն դեպս, երբ ես շրջվեցի նրա կողմը, նա մատիտը ձեռքին ինչ֊որ բրոշյուր էր կարդում, տեղ֊տեղ ընդգծելով և նշումներ կատարելով լուսանցքներում։ Ես դրսի կողմից նայեցի գրքին, որպեսզի իմանամ նրա անվանումը։ Դա գերմաներեն թարգմանված Լենինի «Պետությունը և հեղափոխությունը» հայտնի աշխատույթունն էր։

Խաղաղ և սովորական գործով զբաղված մարդու տեսքը, հանգստացրեց ինձ, և ես որոշեցի, որ երևի ննջել եմ և հարբած վիճակում մի այդպիսի բան եմ երևակայել։

Ուշքի գալու համար, ես խմեցի սմիռնոֆկայի վերջին շիշը, բայց դրանից ավելի հարբեցի, գիտակցությունս շուտով նորից մթագնեց և ես քնեցի։

Համար֊38276

Ես ուշքի եկա տիրող լռությունից և միանգամից չհասկացա, թե ինչ է տեղի ունենում։ Մեր ապարատը արդեն չէր աղմկում և չէր դողում։ Թողնելով իրենց տեղերը, ուղևորներից շատերը պորտֆելներով, պայուսակներով և ճամպրուկներով լուռ հավաքվել էին անցումներում։

Լինելով հարբած և քնատ ես չկարողացա միանգամից հիշել, որտեղի՞ց, ո՞ւր և ինչո՞ւ եմ թռել։ Բայց դուրս նայելով պատուհանից, միանգամից հիշեցի։

Իլյումինատորի ապակուց այն կողմ երևում էր այրված խոտով ծածկված դաշտը, ճաքած ճանապարհը և քիչ հեռվում՝ բետոնից ու ապակուց սարքված շենքը։ Շենքի վերևի մասում մեծատառերով գրված էր․

ՄՈՍԿՎԱ։

Այդ բառի տակ տեղադրված էին ինչ֊որ դիմանկարներ, իսկ տանիքի վրա, շոգ հուլիսյան արևի տակ շողում էր կարմիր աստղը։

Կարո՞ղ էի ես հանգիստ մնալ։ Չափազանց հուզված, ես վեր թռա տեղիցս, բայց այդ ժամանակ ռադիոյով հայտարարեցին, որ տեղական օդանավակայանի աշխատակիցները չեն կարողանում գտնել մեր մեքենային համապատասխանող նավասանդուղք, դրա համար ուղևորներին խնդրում են չհուզվել և չզբաղեցնել անցումը, դուրս գալու մասին կլինի հատուկ հայտարարություն։

― Դա շատ կանխատեսելի էր, ― վերադառնալով իր տեղը, ասաց իմ պատանի հարևանը։ ― Երևի մեր կոսմոպլանը երեկվա օրվա տեխնիկա է, դրա համար էլ նրանց մոտ չկան համապատասխան սարքեր։

Ես չպատասխանեցի։ Նայում էի պատուհանից և չէի կարողանում աչքս կտրել տեսածիցս։ Մեր ապարատի կողքը, հարևան կանգառում, կանգնած էր մաշված և ձախ կողմի վրա ուժգին թեքված 38276 համարն ունեցող «Իլ-62» ինքնաթիռը։

Ի՞նչ էր սա նշանակում։

Ես ոչինչ չէի հասկանում։ Ես չէի հասկանում, ինչպես ստացվեց, որ այդ հին, դանդաղաշարժ ինքնաթիռը, որը նույնիսկ չի կարող հասնել լույսի արագությանը, այստեղ հայտնվեց մեզանից շուտ։

Հանկարծ գլխի ընկա․ սա պրովոկացիա է։

Այո, իհարկե, այս ամբողջ թռիչքը դեպի ապագա ամբողջովին վարպետորեն սարքված պրովոկացիա էր։

Տե՜ս, թե ինչ լավ աշխատեցին։

Ուրեմն և Ռուդին, որը համոզում էր ինձ այդպիսի ճանապարհորդության հնարավորության մասին, և՛ ֆրոյլայն Գլոբկեն, և՛ Ջոնը, և՛ արաբ առևանգիչները, և՛ Լյոշկա Բուկաշևը, և՛ ինքնաթիռի անձնակազմը, որը նրանք կոսմոպլանի տեղ էին ներկայացնում, բոլորն էլ գործում էին միևնույն, ԿԳԲ֊ում հիմնավորապես նախագծված սցենարով և բերեցին ինձ ոչ թե երկու հազար ինչ֊որ մի թվի, այլ այժման Մոսկվան։

Իսկ ես՝ հիմարս, (քիչ էին ինձ դաս տվել), այդքան հեշտ ընկա այս ծուղակը։

Միանգամից լրջանալով, սկսեցի շտապ ելք փնտրել ստեղծված իրավիճակից։ Բայց ի՞նչ կարող էի նախաձեռնել։

Ես ճնշեցի իմ մեջ առաջացած խուճապահար ցանկությունը ինչ֊որ տեղ փախչել և թաքնվել զուգարանում, կամ նստարանի տակ։ Ես միշտ գիտեի, որ կրիտիկական րոպեներին չմտածված գործելակերպը ամենակարճ ճանապարհն է դեպի վախճանը։ Բայց ի՞նչ պետք է ես անեի։ «Հարձակվիր անձնակազմի վրա» ― խորհուրդ տվեց սատանաս ոչ այնքան վստահ։ «Հարձակվել անձնակազմի վրա, պատանդներ վերցնել և պահանջել անհապաղ վերադարձնել ինքնաթիռը Մյունխեն։» Այս միտքը ես միանգամից մերժեցի, որպես անիրագործելի։ Ես չունեի ոչ ռումբ, ոչ ատրճանակ, և ոչ էլ նույնիսկ փոքրիկ դանակ, ոչ մի այնպիսի բան, ինչով կարողանայի սպառնալ անձնակազմին։ Խորհելով դրության մասին, ես շարունակում էի պատուհանից դուրս նայել և հանկարծ նկատեցի, որ շենքի ճակատի դիմանկարները այն չէին, որոնց ես հրաժեշտ տվեցի այստեղից մեկնելիս մի քանի տարի առաջ։ Քրտնած ապակու միջից նրանք վատ էին երևում, բայց նրանցում կար ինչ֊որ տարօրինակ բան։

Դրանք հինգն էին։

Ձախից առաջինի վրա պատկերված Հիսուս Քրիստոսին նման մարդը, ոչ թե հին պատառոտված հագուստով էր, այլ լավ կոստյումով, բաճկոնակով, փողկապով և նույնիսկ կարծես, ժամացույցի շղթայով։ Նրա կողքին տեղավորվել էր Կարլ Մարքսը։ Աջից գտնվող երկու դիմանկարը պատկերում էին Էնգելսին և Լենինին։ Բայց ինձ ցնցեցին ոչ թե միակ ճշմարտացի գիտական աշխարահայացքի հիմնադիրների դիմանկարները, և նույնիսկ ոչ Հիսուս Քրիստոսը (չնայած նա այդ խմբում օտար էր ընկալվում), այլ միջին նկարի վրա պատկերված դեմքը։ Այդ մորուքավոր, մարշալի ուսադիրներով, զինվորական հագուստով թեթևակի բաց օձիքով մարդը նման էր․․․ ո՞ւմ մասին դուք մտածեցիք․․․ Այո, այո։ Նույն Լյոշկա Բուկաշևին, որի հետ ես գարեջուր էի խմում Անգլիական այգում, որը երեք ժամ առաջ հետևում էր մեզ Մյունխենի օդանավակայանում և որին ես կարծես թե նոր էի տեսել զարմանալի տիեզերական ապարատում։ Այդ Լյոշկան, չնայած որ մորուքով էր, ավելի էր նման իսկական Լյոշկային, որովետև ուներ շատ հաջողակ և ինքնավստահ տեսք, ճիշտ է, հայացքը ավելի սուր էր, քան կյանքում։

Ես բռնեցի գլուխս և տնքացի։

― Աստվա՜ծ իմ, ― մտածեցի ես։ Ի՞նչ է նշանակում այս ամենը։ Ինչո՞ւ է իմ աչքին անընդհատ երևում այդ անիծված Բուկաշևը։ Մի՞թե ինձ մոտ արդեն սկսվել է ալկոհոլային պսիխոզ։

― Դե լավ, ― ասացի ինքս ինձ։ ― Ենթադրենք ոչ մի տիեզերքում էլ ես չեմ եղել, այլ թռել եմ սովորական «Բոինգով»։ Ենթադրենք։ Պրոկսիմա Ցենտավրան և տիեզերական ակվարիումը, որի մեջ լողում էր Բուկաշևը, ԿԳԲ֊ի լաբորատորիաներում նախագծված օպտիկական հնարքներ էին։ Բայց ի՞նչ է նշանակում դիմանկարների այս խառնաշփոթը։ Նորից հնարքներ են, ինձ մոլորության մեջ գցելու համա՞ր։ Այդպիսի բան չի կարող լինել։

Այն բանին, թե որտեղ, ում և ինչ հերթականությամբ կախել դիմանկարները, իմ երկրի իշխանությունները միշտ էլ վերաբերվում էին հնարավոր լրջությամբ, ամեն մի այդպիսի ինքնագործունեության համար, անցյալի ժամանակներում տալիս էին բավականին մեծ ժամկետներ։ Հավատալ, որ նրանք կախել են դրանք իմ նման թակարդն ընկած անշնորհքին խաբելու համար, ես ճիշտն ասած, ուղղակի չէի հավատում։ Բայց այդ դեպքում ի՞նչ է նշանակում այս ամենը։ Ի՞նչ պետք է ես ենթադրեի։ Որ Լյոշկան «Իլ»֊ով ավելի արագ է թռել, քան ես «Բոինգ»֊ո՞վ։ Որ նա երեք ժամում հասցրեց դառնալ մարշալ, աճեցնել մորուք, գրավել իշխանությունը և կախել իր նկարնե՞րը։ Ենթադրությունները անհավանական էին, բայց ավելի հավանական ոչինչ միտքս չէր գալիս։

Մինչ ես լարում էի ոչինչ չհասկացող գլուխս, մեր մեքենայի մոտ գլորվեցին երկու գորտագույն մեծ և ծանր տրանսպորտային միջոց։ Զրահամեքենայի և շոգեքարշի տարօրինակ խառնուրդ։ Համենայն դեպս նրանք երևի թե շարժվում էին գոլորշիի օգնությամբ, որի խիտ ամպերը դուրս էին գալիս մեքենայի քթի վրա գտնվող խողովակից։ Հենց որ զրահամեքենաները կանգնեցին մեր և ծռված «Իլ»֊ի միջև, բացված լյուկերից, մեկը մյուսի հետևից, ինչպես զամբյուղից թափվող սունկեր, դուրս թռան կարճ շալվարներով և կարճ ավտոմատներով զինվորականներ։ Նրանք տեղն ու տեղը ցրվեցին և շրջապատեցին ինքնաթիռը, ուղղելով նրա վրա իրենց զենքը։

Այդ ժամանակ խռխռաց ռադիոն և Հերր Օտտո Շմիդտը հաղորդեց, որ մոսկովյան իշխանությունները այդպես էլ չգտան սանդուղք և ուղևորները ստիպված պետք է օգտվեն արտակարգ պատահարների համար նախատեսված պարանե սանդուղքից, որի համար ինքը, նավապետը, անձնակազմի և «Լյուֆտհանզա» ընկերության կողմից խորին ներողություն է հայտնում։

Սակայն, մարդիկ արդեն այնքան էին շտապում թողնել ապարատը, որ պատրաստ էին իջնել ոչ թե պարանե սանդուղքով, այլ ուղղակի պարանով։ Առավել ևս, որ դիմանկարները, ինչպես ես նկատեցի, բացի ինձանից, ոչ մեկին չէին հուզում։

Հերթը սկսեց առաջ շարժվել։ Ես վերցրի «դիպլոմատս» և հայտնվեցի հերթի վերջում։ Նախավերջինը իմ պատանի հարևանն էր։

Ելքի մոտ կանգնած երկու ուղեկցորդուհիները, հոգնած ժպտալով, ցանկանում էին ուղևորներին երջանիկ ժամանց և հիշեցնում էին, որ հետադարձ չվերթը տեղի կունենա ուղիղ մեկ ամսից։

Անկեղծ ասած, ես շատ էի հուզվում, չիմանալով, թե ինչ է սպասում ինձ ներքևում։ Այդ պատճառով, հավասարվելով ուղեկցորդուհիներից մեկին, ես նրան հարցրի, չի՞ կարող նա արդյոք տալ ինձ ևս երկու շիշ «Սմիռնոֆֆ», և լայն բացելով բերանս, ցույց տվեցի, որ այնտեղ ամեն ինչ վառվում է։

Նա սկզբից չհասկացավ, իսկ երբ հասկացավ, բավականին սառը բացատրեց, որ ընկերությունը սպասարկում է ուղևորներին միայն թռիչքի ժամանակ, իսկ թռիչքը արդեն ավարտված է։

Ես նորից ու նորից բացում էի բերանս, խփում կրծքիս, բառերով և նշաններով բացատրում, որ շատ է հարկավոր, քանի որ ունեմ ոչ մեծ կոպֆշմերցե, այսինքն՝ գլխացավ, բայց նա մնաց անտարբեր իմ բացատրություններին, ինչպես ժայռ։

Մինչ ես բացատրում էի, մնացած ուղևորները արդեն իջել էին ինքնաթիռից։ Ես մոտեցա բացված լյուկին, նայեցի ներքև և ընկրկեցի։ Հողը հեռու էր, իսկ պարանե աստիճանը թվում էր այնքա՜ն անհուսալի։ Եվ ընդհանրապես, ինչո՞ւ ես պետք է այդպիսի գումար տալով, մագլցեմ կապիկի նման ինչ֊որ պարաններով։ Բայց երբ տեսա, թե ինչ է կատարվում ներքևում, ինձ ամբողջապես կորցրեցի։ Ինձանից առաջ իջած ուղևորները, կանգնած էին շրջապատված զինվորականների խիտ պատով, որոնք նրանց վրա նշան էին բռնել իրենց ավտոմատներով։ Զինվորականները մեկ֊մեկ քշում էին ուղևորներին և համարյա ներս հրում զրահամեքենաներից մեկի մեջ։

― Շարժվիր արագ, ավելի արագ, ― հրամայում էր ուսադիրների վրա չորս աստղ ունեցող կարճահասակ ամրակազմ սպան, որը երևի կապիտան էր։

Մեքենան ճռռում էր և փնչացնում, կուլ տալով ուղևորներին, որոնք հնազանդ էին և անտարբեր։ Միայն մեկը փորձեց դիմադրել։ Դա իմ հարևան֊տեռորիստն էր։

― Գենոսսե, ― նետվեց նա դեպի կապիտանը։ ― Իխ բին այն կոմունիստ։ Պետք չի արագ, արագ, պետք է բարեկամություն֊խաղաղություն։ Արագ֊արագ պետք չէ։

― Ինչպե՞ս թե պետք չէ արագ֊արագ, ― զարմացավ կապիտանը։ ― Պետք է արագ֊արագ։ ― Նա ծիծաղեց և խեղճին այնպես տվեց քացով, որ նա հայտնվեց մեքենայի մեջ, ինչպես գնդակը դարպասում։

Կապիտանը հարցական նայեց ինձ։ Ես տագնապից ինքնաբերաբար ետ֊ետ գնացի, բայց դեմ առա ինչ֊որ երկաթի։ Երբ ետ նայեցի՝ ցնցվեցի։ Ավտոմատը վրաս պահած կանգնած էր, չգիտես որտեղից հայտնված կարճ ոտքերով զինվորը և առանց թարթելու նայում էր ինձ իր ասիական նեղ աչքերով։

Ես ամեն ինչ հասկացա և շարժվեցի դեպի ելքը, որպեսզի իջնեմ, երբ ներքևից լսածս արտահայտությունը ինձ շատ զարմացրեց։

― Ռամազաև, ― ձայն տվեց կապիտանը։ Գրողին ձեռք չտաս, նա մերը չէ։

― Լսում եմ, ― պատասխանեց Ռամազաևը և իմ կողքով ներքև թռավ համրելով սանդուղքի պարանները։

Ես չհասցրեցի մտածել, թե որտեղից էին նրանք իմացել, որ ես գրող եմ, երբ Ռամազաևը և նրա հրամանատարը, թռան գոլորշի արձակող մեքենայի մեջ, որը կտրուկ շարժվեց տեղից, տագնապալի շչակ արձակելով։

Չհասկանալով, թե ինչ է տեղի ունենում, ես նայեցի ուղեկցորդուհուն։ Նա ժպտաց և հանկարծ արագ ինձ մեկնեց մի շիշ «Սմիռնոֆֆ»։

― Դանքե շյոն, ― ասացի ես և ուզում էի միանգամից բացել շիշը, բայց տեսա որ ներքևում հայտնվեց զինվորականների մի նոր խումբ․ երեք տղամարդ և երկու կին։ Նրանք նույնպես կարճ շալվարներով ու շրջքագեստով էին, բայց ավելի լավ որակի, քան նրանք՝ առաջինները։ Եվ բոլորը բացի մեկից կեպիներով։ Ակնհայտ էր, որ երեք տղամարդու և կանանցից մեկի ուսադիրները գեներալական էին, մյուս, ավելի երիտասարդ կինը կապիտան էր։ Գեներալներից մեկը, երևի թե եկեղեցական էր։ Նա հագել էր մուգ, շատ կարճ, ներքևի մասում լամպասներով, մինչև ծնկները հասնող փարաջա, գլխին մեծ երեսկալով վանականի գլխարկ, իսկ կրծքի վրա խոշոր, և միգուցե նույնիսկ արծաթե աստղ։ Աստղի ամեն մի ծայրում խաչեր էին։ Այդպիսի խաչերով աստղ կար նաև գլխարկի վրա։ Կին գեներալի լամպասները փեշի վրա էին, բայց ընդհանուր առմամբ, նրա համազգեստը չէր զարմացնում։

Գեներալների կրծքին կային բազմաթիվ շքանշաններ, իսկ կին֊կապիտանը ուներ միայն երկու մեդալ։ Երևի թե բոլորն էլ կարճ խուզված էին, որովհետև նույնիսկ կանանց մազերը գլխարկի տակից չէին երևում։

Ջերմ հանդիպում

Մոտենալով պարանե սանդուղքի ներքևի ծայրին, նրանք կանգ առան և նայում էին ինձ ներքևից վերև, կկոցելով աչքերը կուրացնող արևից և բարեհամբույր ժպտում էին։ Ես էլ նրանց անվստահ ժպտացի և շարունակեցի կանգնած մնալ, չիմանալով ինչ անել։ Այդպես մենք իրար էինք նայում, մինչև զինվորականների խմբից դուրս եկավ երևի ամենագլխավոր գեներալը։ Նա բոլորից բարձրահասակ էր, գեր, և ուսադիրների վրա ուներ ոչ թե մեկ, ինչպես մնացածները, այլ երկու մեծ աստղ։

― Դե ինչ, Վիտալիյ Նիկիտիչ, ― ասաց նա ցածր, թավ ձայնով։ ― Իջեք ներքև, մենք ձեզ սպասում ենք։

Նրա խոսքերից պարզ դարձավ, որ նրանք ոչ միայն իմ մասնագիտությունը գիտեն, այլև իմ անունը նրանց համար գաղտնիք չէ։

Ես տատանվում էի, չիմանալով ինչպես իջնեմ։ Հետո, սրտապնդվելով, պառկեցի փորիս վրա և շատ ստորացուցիչ դիրքով, ոտքերով առաջ, դանդաղ սողացի դեպի ելքը։ Պատկերացնում եմ, ինչքան ծիծաղելի էր այդ տեսարանը ներքևից։ Ասենք, վերևից էլ (ուղեկցորդուհիներից մեկը չդիմացավ և փռթկաց)։

Երբ ոտքերս արդեն կախվել էին անդունդի վրա, ես հանկարծ խուճապի մատնվեցի և վախեցա, զգացի, որ սողում եմ, բայց անօգնական ոտքերս չեն կարողանում գտնել հենարան։ Ես եղունգներս գցեցի ռետինե հատակին, բայց նա շատ հարթ էր։ Հնարավոր է ես վայր ընկնեի և դրանով իմ արկածները վերջանային, բայց ուղեկցորդուհիները ձայններն այնպես գցեցին, որ հերր Օտտո Շմիտդը դուրս թռավ իր նավախցից և վերջին րոպեին բռնեց ձեռքերիցս։

Նա ինձ բռնած պահեց, մինչև ես ոտքերով գտա աստիճանը։

― Ֆոռզիխտ, ֆոռզիխտ, հուզվում էր հերր Շմիտդը։

Նա բաց թողեց մի ձեռքս և միայն երբ բռնվեցի պարանից, բաց թողեց և մյուսը։

Ես սկսեցի զգուշորեն իջնել, իսկ նրանք՝ ներքևում կանգնածները, հանկարծ ծափահարեցին։ Ես մտածեցի, որ նրանք ինձ ձեռք են առնում և զայրացա։ Զայրույթը ինձ ուժ տվեց, և մնացած ճանապարհը ես անցա շատ ավելի վստահ, առավել ևս, որ ինչքան մոտենում էի գետնին, այնքան իմ վայրէջքը ավելի անվտանգ էր դառնում։ Իմ ետևից պարանով իջեցվեց իմ «դիպլոմատը»։

Իջնելիս, ես չէի բացառում, որ ինձ միանգամից կձերբակալեն։ Բայց ոչ մի նման բան չպատահեց։ Հենց որ ես զգացի ոտքերիս տակ ամուր հողը, զինվորականները մոտեցան ինձ, և ես նկատեցի, որ նրանց շքանշանները և մեդալները պատրաստված էին պլաստմասայից։ Գլխավոր գեներալը առաջինը մոտեցավ, մեկնեց ինձ իր թմբլիկ ձեռքը և ժպտալով ասաց․

― Սլագեն։

Ես կարծեցի, որ «Սլագենը» նրա ազգանունն է, և ասացի իմ ազգանունը, չնայած նա առանց այդ էլ այն գիտեր։ Հետո ինձ մոտեցավ մի ուրիշ գեներալ, մեկնեց ձեռքը և նորից ասաց «Սլագեն»։ Մտածելով, որ երկրորդ Սլագենը առաջինի եղբայրն է՝ նրան էլ ներկայացա։ Բայց շատ զարմացա, երբ երկու կինն ու հոգևորականը նույնպես Սլագեններ դուրս եկան։

Երբ ես արդեն բոլորին ներկայացել էի, նրանք վերադասավորվեցին, և կին֊կապիտանը հայտնվեց իմ և գլխավոր գեներալի միջև։

― Դե ինչ, Վիտալիյ Նիկիտիչ, ― ասաց գեներալը, շարունակելով ժպտալ։ ― Թույլ տվեք ինձ, մեր փոքրիկ կոմպիսյան պատվիրակության կողմից սրտանց շնորհավորել ձեզ վերադարձի առթիվ։ Ինչպես հնում էին ասում, բարի գալուստ հարազատ հողը։ ― Նա լայն բացեց ձեռքերը, կարծես ուզում էր ինձ գրկել, բայց նորից իջեցրեց դրանք։

Ես չէի հասցրել պատասխանել, երբ խոսեց կին֊կապիտանը․

― Վիտալիյ Նիկիտիչ, կոմսոր Սմերչևը սրտանց շնորհավորում է ձեր ժամանումը և ասում «Բարի գալուստ ձեր հարազատ հողը»։

― Ես դա հասկացա, ― ասացի ես, ― ես խուլ չեմ։

― Նա ասում է, որ խուլ չէ, ― ասաց կապիտանը գեներալին։

― Ասա նրան, ― հաղորդեց գեներալը, ― որ ես հիացած եմ նրանով, որ նա իր տարիքում այդպիսի հիանալի տեսք ունի և նույնիսկ չի կորցրել լսողությունը։

Մինչ կինը ինչ֊որ անհասկանալի պատճառով կրկնում էր նրա բառերը, ես զարմացած նայում էի նրանց և մտածում, ինչո՞ւ են նրանք կարծում, որ ես իմ ոչ լրիվ քառասուն տարեկան հասակում պետք է խուլ լինեմ։ Արտահայտելով իր հիացմունքը իմ վիճակից, գեներալը թույլտվություն խնդրեց ներկայացնել ինձ, պատվիրակության բոլոր անդամներին։

― Ինձ, ― ասաց նա, ― անվանում են Սմերչև Կոմու֊Նե֊Իվանովիչ։

― Ո՞ւմ֊Նե֊Իվանովիչ, ― կրկնեցի ես զարմացած։

Կապիտանը թարգմանեց (եթե նույն բառերի կրկնությունը նույն լեզվով կարելի է անվանել թարգմանություն) իմ բառերը գեներալին, որը ծիծաղեց (մյուս գեներալները նրան աջակցեցին) և բացատրեց, որ որոշ ենթականեր նրա բացակայության ժամանակ իսկապես իրեն անվանում են Կոմու֊Նե֊Իվանովիչ, իսկ իրականում նրա անունն է Կոմունիյ Իվանովիչ։ Նա նաև ասաց, որ ինքը գրականության գծով գեներալ֊լեյտենանտ է, երկրի Գլավկոմպիսը և Հոբելյանական Հնգանկյունի նախագահը։

Կոմունիյ Իվանովիչը ներկայացրեց ինձ պատվիրակության մյուս անդամներին, որոնց անուններն ու պաշտոնները ես նշում եմ այն հաջորդականությամբ, ինչպես որ նրանք ներկայացան։

1. Սիրոմախին Ձերժին Գավրիլիչ, ԲԵԶՈ֊ի Գլխկոմգրի գեներալ֊մայոր, Հոբելյանական Հնգանկյունի Երկրորդ անդամ։

2․ Կորովյակ Պրոպագանդա Պարամոնովնա, քաղաքական ծառայության գեներալ֊մայոր, Գլխկոմգրի քաղաքական դաստիարակության և պրոպագանդայի բաժնի առաջին տեղակալ։ Հոբելյանական Հնգանկյունի Երրոդ անդամ։

3․ Հայր Զվեզդոնիյ, եկեղեցական ծառայության գեներալ֊մայոր, Գլխկոմգրի հոգևոր սննդի առաջին տեղակալ, Հոբելյանական Հնգանկյունի Չորրորդ անդամ։

4. Պոլյակովա Իսկրինա Ռոմանովնա, գրական ծառայության կապիտան, Հոբելյանական Հնգանկյունի Հինգերորդ անդամ և քարտուղար։

Չնայած Իսկրինա Ռոմանովնան բառ առ բառ կրկնում էր այն ամենը, ինչ ասում էին պատվիրակության անդամները, ես ամեն ինչ չէ, որ հասկանում էի։ Ես այնքան էլ չհասկացա, ինչ էին նշանակում այդ բոլոր կոչումները և պաշտոնները, ինչու են նրանց անունները այդքան տարօրինակ, ով է Գլխկոմգիրը, ինչ Հոբելյանական Հնգանկյունի մասին է գնում խոսքը և ընդհանրապես ի՞նչ է դա։ Նաև ռուսերենում, ինչպես ես նկատեցի, իմ բացակայության ժամանակ հայտնվել են բազմաթիվ նոր բառեր, հասկացություններ և արտահայտություններ։ Ներկայացնելով իրեն և իր ուղեկիցներին, Կոմունիյ Իվանովիչը հարցրեց (իսկ կապիտանը թարգմանեց), արդյոք ես չունե՞մ հարցեր։

Ես այնքան շատ հարցեր ունեի, որ չգիտեի ինչից սկսել։ Եվ սկզբի համար հարցրեցի, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Հոբելյանական Հնգանկյունը և ում հոբելյանն է պատրաստվում նշել։

Կոմունիյ Իվանովիչը ինձ հաճույքով բացատրեց, որ Հոբելյանական Հնգանկյունը դա Հնգանկյունի կողմից հատուկ ստեղծված ստեղծագործական կոմիտեն է, որին հանձնարարված է կազմակերպել, նախապատրաստել և բարձր գաղափարական մակարդակով անց կացնել իմ հոբելյանը։

― Ի՞մ հոբելյանը, ― հարցրեցի ես զարմացած։ ― Ախ, այո, մոտ օրերս կլրանա իմ քառասուն տարին։ Ես բոլորովին մոռացել էի այդ մասին։

― Դուք ասում եք քառասուն տարի՞ն։ ― Սմերչևը նայեց իր ուղեկիցներին։ ― Իհարկե ոչ, Վիտալիյ Նիկիտիչ, ― նա ներողամտորեն ժպտաց։ ― Դուք քառասուն տարեկան չեք։ Լրանում է ձեր հարյուր տարին։

Սկզբից ես զարմացա, բայց հետո ամեն ինչ հասկացա։

― Իսկապես, ― ասացի ես։ ― Դե իհարկե, հարյուր տարին։ Իսկ իմ մտքով, ազնովորեն ասած, նույնիսկ չանցավ, ― չնայած եթե ես ավելի լավ մտածեի, կարող էի ինքս գլխի ընկնել։

Ես նույնիսկ ծիծաղեցի, և ամբողջ Հնգանկյունին ինձ հետ ծիծաղեց։ Մտածելով ժամանակի հրաշքների մասին, ես դեռևս փնթփնթում էի ինչ֊որ անհասկանալի բառեր և արտահայտություններ, ինչպիսիք էին «օ՜հ», «տես է», «այ քեզ բան»։

― Ասացեք, ― հարցրեցի ես գեներալին, ― իսկ որտեղի՞ց դուք իմ մասին գիտեք։

Ոչ ոք չպատասխանեց, կարծես ոչինչ էլ չէին լսել, բայց այն բանից հետո, երբ Իսկրինա Ռոմանովնան կրկնեց հարցս, բոլորը միանգամից ժպտացին, իսկ Կոմունիյ Իվանովիչը զարմացած տարածեց ձեռքերը․

― Ինչ եք ասում Վիտալիյ Նիկիտիչ, ինչպես կարող էինք ձեզ չիմանալ, երբ ձեր ստեղծագործությունները ուսումնասիրել ենք դեռ պրեդկոմբերում։

― Կոմսոր Սմերչևը ասում է, ― կրկնեց թարգմանչուհին, ― որ ձեր ստեղծագործությունները մենք հիմնավորապես ուսումնասիրել ենք դեռ պրեդկոմբերում։

― Որտե՞ղ, որտե՞ղ, ― հարցրեցի ես։

― Պրեդկոմբերում, ― կրկնեց նա։ ― Իսկ դուք երբեք չե՞ք սովորել պրեդկոմբում։

― Իսկ դա ի՞նչ բան է։

― Պրեդկոմբ՝ նշանակում է կոմունիստական ուսուցանման ձեռնարկություն։

― Հասկանալի է, ― ասացի ես։ ― Եվ դուք անձամբ նույնպե՞ս ուսումնասիրել եք իմ ստեղծագործությունները պրեդկոմբում։

― Իհարկե, Վիտալիյ Նիկիտիչ, մեզ մոտ յուրաքանչյուր պրեդկոմբ պարտադիր կերպով ուսումնասիրում է նախնական գրականությունը։

Չէ, իսկապես կինս իրավացի էր, երբ ասում էր, որ ալկոհոլի մշտական օգտագործումը քայքայիչ ազդեցություն է ունենում մարդու մտավոր ունակությունների վրա։ Ինչքան շատ էի ես հարցեր տալիս և ստանում պատասխաններ, այնքան ավելի ու ավելի քիչ բան էի հասկանում, իսկ այն հանգամանքը, որ բանից դուրս է գալիս, գոյություն ունի ինչ֊որ նախնական գրականություն, ինձ ուղղակի ընկճեց։

― Դե լավ, ― ասացի ես։ ― Ես շատ ուրախ եմ, որ պրեդկոմբերում դուք լավ եք յուրացրել նախնական գրականությունը, բայց ես չեմ կարողանում հասկանալ, ինչպե՞ս դուք իմացաք իմ գալու մասին։

Պատվիրակության անդամները նորից իրար նայեցին, իսկ Կոմունիյ Իվանովիչը ժպտաց և զարմացած տարածեց ձեռքերը։

― Ինչ եք ասում, Վիտալիյ Նիկիտիչ, ինչո՞ւ եք մեր մասին այդքան վատ մտածում։ Մենք չենք ժխտում, որ մեր հետախուզության աշխատանքում դեռ կան որոշ թերություններ, բայց մի՞թե դուք կարծում եք, որ վաթսուն տարվա ընթացքում, այն չէր կարող լուծել այդպիսի, եկեք ճիշտն ասենք, ոչ այնքան բարդ խնդիրը։

― Սակայն մենք պետք է գնանք, ― միջամտեց խոսակցությանը մինչ այդ լռող Ձերժին Գավրիլովիչը։ Թե չէ շոգ է։ Ինչպես Հոնոլուլույում, ― ավելացրեց նա, և քմծիծաղ տալով, նայեց Կոմունիյ Իվանովիչին։

― Դե, Հոնոլուլույում, ― ասաց Կոմունին, ես կարծում եմ, միգուցե նույնիսկ ավելի հով է։ Այնտեղ կլիման ավելի ծովային է, խոնավ, և օվկիանոսից անընդհատ քամի է փչում։ Իսկ մեզ մոտ կլիման կոնտինենտալ է։

Ես հասկացա նրանց ակնարկը և գնահատեցի նրանց տեղեկացվածությունը։ Եվ միայն հիմա գլխի ընկա, թե ինչ է կատարվել։ Ես կարծում էի, որ թողել եմ Բուկաշևին անցյալում, իսկ իրականում նա իր դարն անցած «Իլ»֊ով, այստեղ է վերադարձել վաթսուն տարի առաջ, և, իհարկե, վաղուց մահացել է։ Բայց նրա հաշվետվությունը Մյունխենի մեր հանդիպման մասին, կցվել է գործին և հաշվի առնվել։

Չէ, տարօրինակ և հանելուկային բան է այդ ժամանակը։

Այստեղ ես հիշեցի այն տիեզերական տեսիլքը և մտածեցի, որ դա, իհարկե, միայն ու միայն պատրանք էր։

Ինձ անհագստացնում էր, օդանավակայանի շենքի ճակատին փակցված դիմանկարը, նա չափից ավելի շատ էր հիշեցնում Բուկաշևին։ Բայց մյուս կողմից, Հնգանկյունի անդամներն էլ ինձ ինչ֊որ մեկին հիշեցնում էին։ Անցնելով առաջ, պետք է ասեմ, որ ապագայի Մոսկվայում ես շատերին հանդիպեցի, որոնք նման էին անցյալում հանդիպածս մարդկանց։ Երբեմն այնքան նման, որ ես գրկաբաց նետվում էի նրանց մոտ, և իհարկե ընկնում անհարմար դրության մեջ։ Ինչպես ես հետագայում հասկացա, մարդու արտաքին դիմագծերի տարբերակները բնությունում, երևի թե սահմանափակ են, միայն մարդու ներքին էությունն է անկրկնելի։ Սակայն, ինչպես անցյալում, այնպես էլ ապագայում և ներկայում ես հանդիպել եմ նույնիսկ շատ կրկնելի մարդկանց։ Ես դեռ մտածում էի, երբ ինձ առաջարկեցին մտնել օդանավակայանի շենքը, որտեղ (այդպես ասաց Կոմունիյ Իվանովիչը) ինձ անհամբերությամբ սպասում էին իմ ընթերցողներն ու երկրպագուները։

Մենք շարունակեցինք ճանապարհը։ Իմ և Կոմունիյ Իվանովիչի միջև քայլում էր Իսկրինա Ռոմանովնան, Կոմունիյ Իվանովիչի ձախ կողմից բադի նման ճոճվելով՝ կարճլիկ և գեր Պրոպագանդա Պարամոնովնան, իմ աջ կողմից, ուղղելով ուսերը, քայլում էր Ձերժին Գավրիլովիչը, իսկ նրա ետևից մեկ ոտքով բետոնին խփելով, մի տեսակ ծռված, ամբողջապես ցնցվելով, թափ տալով գզգզված մորուքը, ծամածռելով դեմքը ու աչքով անելով, կաղում էր հայր Զվեզդոնին։

Ճանապարհին ես հարցրեցի Կոմունիյ Իվանովիչից, ինչո՞ւ է նա ոչ թե ուղղակի ինձ դիմում, այլ թարգմանչուհու միջոցով։

― Արդյո՞ք, ― հարցրեցի ես, ― մենք միևնույն լեզվով չենք խոսում։

Նա քաղաքավարի սպասեց թարգմանությանը, հետո բացատրեց, որ չնայած մենք երկուսս էլ օգտագործում ենք մոտավորապես նույն բառերը, բայց ինչպես հայտնի է (ինձ դա հայտնի չէր), կարևոր են ոչ միայն բառերի նշանակությունը այլև նրանց գաղափարախոսությունը, և հենց դրա համար էլ անհրաժեշտ է թարգմանիչը, որ փոխանցի միտքը մի գաղափարախոսությունից մյուսը։

― Սակայն, ― ավելացրեց նա, եթե դա ձեզ անհանգստացնում է, եկեք փորձենք շփվել առանց թարգմանչի։ Իսկ դժվարանալու դեպքում, Իսկրինա Ռոմանովնան միշտ ձեր տրամադրության տակ կլինի։ Ուրիշ հարցեր ունե՞ք։

― Ասացեք խնդրեմ, ― հարցրեցի ես սարսափելի հուզվելով, ― իսկ ի՞նչ քաղաքական համակարգ է հիմա ձեր պետությունում։

Սմերչևը հայացքներ փոխանակեց ուղեկիցների հետ, կանգնեց, և ձեռքը դնելով իմ ուսին հանդիսավոր տոնով ասաց․

― Ոչ մի քաղաքական համակարգ, Վիտալիյ Նիկիտիչ, մեզ մոտ չկա։ Առաջին անգամ մեր և մարդկության պատմության մեջ, մեզ մոտ կառուցված է առանց համակարգի և դասերի կոմունիստական հանրություն։

― Ի՜նչ եք ասում, ― զարմացա ես։ ― Մի՞թե դուք կառուցել եք իսկական կոմունիզմ։

― Դե իհարկե իսկական, ― հաստատեց Սմերչևը։

― Իհարկե, ոչ խաղալիքային, ― իր խոսքը մտցրեց Ձերժին Գավրիլովիչը և ինչ֊որ տարօրինակ հայացքով նայեց ինձ։

― Մի՞թե, մի՞թե, մի՞թե դա իրականություն է դարձել, ― մրթմրթում էի ես։ ― Իսկ ես չէի հավատում։ Իսկ ես կասկածում էի։ Եվ ինչքան հիմարություններ եմ այդ առիթով ասել։

― Այո, ասել եք, ― խիստ տոնով նկատեց Պրոպագանդա Պարամոնովնան։

― Դե, ասել է և ասել, ― պաշտպանեց ինձ Ձերժին Գավրիլովիչը։ ― Դա այնքան վաղուց էր, և նաև հնարավոր է, որ այն ժամանակ Վիտալիյ Նիկիտիչը գտնվում էր օտար ուժերի ազդեցության տակ։

Այդ միտքը ինձ զարմացրեց, և ես առարկեցի, որ օտար ազդեցություններից անցյալ կյանքում ես շատ թե քիչ, բայց խուսափում էի։

― Մենք դա գիտենք, ― ասաց Ձերժին Գավրիլովիչը։

― Դուք, իհարկե, միշտ էլ տարբերվել եք մտածելակերպի ինքնուրույնությամբ, բայց գիտեք, պատահում են մարդիկ, որոնք մեզ հիպնոսացնում են։ Այդպիսի մարդկանց դուք նույնիսկ կարող եք վերաբերվել հումորով, բայց երբ նա բացում է բերանը և մի խոսք է ասում, դուք ինքներդ ձեզ անիծելով, պատրաստ եք նետվել աշխարհի ծայրը։

― Կամ նույնիսկ այնպիսի կորած տեղ ինչպիսին Տորոնտոն է, ― ուրախ շարունակեց Սմերչևը։

― Սատանան տանի, ― մտածեցի ես, ի՞նչ են նրանք ակնարկում։ Ուզում են ասել, որ իմ մասին ամեն ինչ գիտե՞ն։ Այո, դա այդպես է, բայց նրանք այնքա՜ն ժամանակ ունեին իմ մասին տեղեկություններ հավաքելու համար։ Հետաքրքիր է, ինչների՞ն է պետք այդ հեռավոր անցյալը և ի՞նչ են ուզում նրանք գտնել այնտեղ։

― Ուրեմն դուք ասում եք, ― վերադարձա ես ընդհատված թեմային, ― որ կոմունիզմը արդեն կառուցվա՞ծ է։ Իսկ ես, ճիշտն ասած դա չէի սպասում և չէի կանխատեսում։ Հարցը նրանում է, որ առաջավոր աշխարահայացքների մասով ես միշտ թույլ եմ եղել։ Ես, գիտեք, ունեի այսպես ասած ոչ գիտական ուղեղ, և մարքսիստական տեսությունից միշտ վատ գնահատականներ էի ստանում։ Բայց մի կարծեք, ես շատ ուրախ եմ, որ ամեն ինչ ստացվեց ոչ իմ սպասվածի նման։ Փառք աստծո, որ ես սխալվել եմ։

― Ո՞ւմ փառք, ― զարմացած հարցրեց Պրոպագանդա Պառամոնովնան։

― Նա ասաց․ «փառք Աստծուն», ― կրկնեց իմ բառերը Իսկրինա Ռոմանովնան։

― Բայց ոչ մի աստված էլ չկա, ― հանկարծ վեր թռավ Հայր Զվեզդոնին և աջ ոտքով խփեց գետնին։ ― Ոչ մի աստված էլ չկա, չկար և չի լինի։ Կա միայն Գենիալիսիմուսը, որը այնտեղ, վերևում, ― Զվեզդոնին ցույց տվեց մատով երկինքը, ― անքուն աշխատում է, նայում մեզ և մտածում մեր մասին։ Փառք Գենիալիսիմուսին, փառք Գենիալիսիմուսին, ― փնթփնթում էր նա, կարծես խելագար լիներ, և աջ ձեռքով սկսեց ինչ֊որ տարօրինակ շարժումներ անել։ Կարծես խաչակնքվում էր, բայց ինչ֊որ նոր անսովոր ձևով։ Ամբողջ հինգ մատով այսպիսի սխեմայով․ ճակատ, ձախ ծունկ, աջ ուս, ձախ ուս, աջ ծունկ, ճակատ։

Մյուսները կանգ առան և սկսեցին կրկնել այդ շարժումները և մրթմրթալ․ ― «Փառք Գենիալիսիմուսին, փառք Գենիալիսիմուսին»։

Ես զարմացած և նույնիսկ որոշ վախով էի նայում նրանց։ Ինձ թվաց, որ նրանք բոլորը, միգուցե շոգից, մի թեթև թռցրել են խելքները։

Վիտալիյ Նիկիտիչ, լսեցի ես մտահոգ շշնջույն։ Ձեզ նույնպես պետք է աստղակնքել։

Շշնջում էր թարգմանչուհին։ Ես նայեցի նրան և դեմքի ծամածռություններով ցույց տվի, որ աստղակնքել չգիտեմ։ Բայց որսալով Պրոպագանդա Պարամոնովնայի զարմացած հայացքը, ես նույնպես ինչ֊որ կերպ շարժեցի ձեռքս, ինչը, հավանաբար, նրան ոչ այնքան բավարարեց։

Վերջացնելով այդ տարօրինակ և ինձ համար ոչ այնքան հասկանալի գործողությունը, բոլորը միանգամից հանգստացան, և մենք շարժվեցինք առաջ։

Ճանապարհին Կոմունիյ Իվանովիչը բացատրեց ինձ, որ իսկական կոմունիզմի կառուցումը հնարավոր դարձավ Օգոստոսյան կոմունիստական մեծ հեղափոխության արդյունքում, որը նախապատրաստվել և իրագործվել էր Գենիալիսիմուսի ղեկավարությամբ և մասնակցությամբ։

― Հույս ունեմ, որ դուք հասկացաք, ― ասաց նա, ― որ Գենիալիսիմուսը ― մեր սիրելի, թանկագին և միակ առաջնորդն է։

― Այո֊այո, ― ասացի ես։ ― Գլխի եմ ընկնում։ Միայն թե այնքան էլ չեմ հասկանում, ինչ է նշանակում այդ «Գենիալիսիմուս» բառը։ Ի՞նչ է դա, ազգանո՞ւն, անո՞ւն, թե պաշտոն։

― Այդ բոլորը միասին, ― ասաց Սմերչևը։ ― Հասկանում եք, մեր, կոմունյանների մոտ, բոլորն ունեին անուններ, որոնք տրված էին ծնված օրվանից, իսկ հետո մենք նրանք փոխարինեցինք աստղացումի ժամանակ ստացած անուններով, այսինքն՝ աստղային անուններով։ Այդ անունները արտացոլում են յուրաքանչյուր մարդու հիմնական գործունեությունը։ Իսկ Գենիալիսիմուսը հայտնվեց միանգամայն ինքնաբերաբար։ Գենիալիսիմուսը միաժամանակ և մեր կուսակցության Գլխավոր քարտուղարն է, և ունի Գեներալիսիմուս զինվորական կոչումը, և բացի այդ տարբերվում է հասարակ մարդկանցից իր համակողմանի հանճարեղությամբ։ Հաշվի առնելով բոլոր այդ առանձնահատկությունները, մարդիկ նրան անվանում էին «մեր հանճարեղ գլխավոր քարտուղար և գեներալիսիմուս»։ Բայց ինչպես հայտնի է, նրա բազմաթիվ արժանիքներց մեկն էլ համեստությունն է, և նա շատ անգամ է խնդրել մեզ անվանել նրան ավելի հասարակ, կարճ և համեստ բառով։ Վերջ ի վերջո սկսեց գործածվել այս հասարակ և բնական անվանումը՝ Գենիալիսիմուս։

Թվում էր՝ մեր հանդիպման վայրից մինչև օդանավակայանի շենքը, այնքան էլ հեռու չէր, բայց ճանպարհին Սմերչևը հասցրեց պատմել, թե ինչպես և ինչու իրագործվեց Օգոստոսյան հեղափոխությունը։

Նրանից ես իմացա, որ Գենիալիսիմուսը, երբ դեռ հասարակ գեներալ էր, հաճախ էր մտածում, ինչու այդքան լավ մշակված կոմունիզմի կառուցման տեսությունը չի հաջողվում իրագործել։ Բազմակի անգամ և ամենահիմնավոր կերպով աշխատելով բոլոր գիտական սկզբնաղբյուրների և տեսական հաշվարկների վրա, նա գտավ այն սխալները, որոնք թույլ էին տրվել կոմունիզմի կառուցման ընթացքում։ Կուսակցության և պետության նախկին ղեկավարները, գռեհկացնելով հանճարեղ ուսմունքը, փորձում էին կառուցել կոմունիզմ հաշվի չառնելով տեղական և ընդհանուր պայմանները։ Ժամանակին նույնիսկ հանճարեղ Լենինը ենթադրում էր, որ կոմունիզմ կարելի է կառուցել միանգամից ամբողջ երկրագնդում, համաշխարհային ռևոլյուցիա իրագործելով։ Հետո առաջարկվեց դրույթ, որ կոմունիզմի առաջին էտապը, սոցիալիզմը, կարելի է կառուցել և մեկ առանձին վերցված երկրում։ Այդպես էլ արվեց։ Սակայն անցումը սոցիալիզմից կոմունիզմ շատ ավելի բարդ դուրս եկավ, քան թվում էր սկզբից։ Բոլոր փորձերը կառուցել կոմունիզմ միայն մեկ երկրում անհաջող եղան։ Վերլուծելով այդ փորձերը և զարգացնելով հեղափոխական տեսությունը, ապագա Գենիալիսիմուսը դեռ այն ժամանակ եկավ այն ճշմարիտ եզրակացությանը, որ անհաջողությունների արմատը այն է, որ նախորդ կառուցողները, ղեկավարվելով գռեհկացված գաղափարներով, ցուցաբերում էին շտապողականություն, հաշվի չէին առնում ոչ երկրի չափերը, ոչ աննպաստ եղանակային պայմանները, ոչ բազմազգ բնակչության մեծամասնության հետամնացությունը։ Վերջի վերջո ապագա Գենիալիսիմուսը եկավ այն պարզ, բայց հանճարեղ որոշմանը, որ կոմումիզմ կարելի է և պետք է սկզբում կառուցել առանձին վերցրած քաղաքում։

Եվ դա իրականացվեց։ Պատմական խտացրած ժամանակաշրջանում կառուցվեց կոմունիզմ Մոսկվայի սահմաններում, որը դարձավ աշխարհում առաջին կոմունիստական ռեսպուբլիկան (կրճատ ՄՈՍԿՈՐԵՊ)։

― Ներեցեք, ― ասացի ես, լավ չհասկացա։ Մոսկվան այլևս չի՞ մտնում Սովետական Միության կազմի մեջ։

― Ոչ միայն մտնում է, այլև առաջվա նման նրա աշխարհագրական, մշակույթային և հոգևոր մայրաքաղաքն է, ― հպարտությամբ հաղորդեց Սմերչևը։ ― Բայց մեր սիրելի Գենիալիսիմուսը իրեն հատուկ պայծառատեսությամբ մշակեց տեսություն, որով հնարավոր է երկու հասարակարգերի համատեղելիությունը միևնույն պետության սահմաններում։

― Ահա՜, ― ուրախացա ես, որ սկսում եմ ինչ֊որ բան հասկանալ։ ― Դա նշանակում է, ինչպես Չինաստանում։ Նրանք էլ ժամանակին մշակել էին երկու համակարգի տեսություն։

Երևի թե, ես ինչ֊որ բան այնպես չասացի։ Պատվիրակության անդամները ինչ֊որ տարօրինակ հայացքներ փոխանակեցին։

― Ինչո՞ւ եք այդպես ասում, ― առարկեց հայր Զվեզդոնին։

― Այո, ― ժպտաց Պրոպագանդա Պարամոնովնան, ― ձեր հայտարարությունից մետաֆիզիկայի, հեգելյանիզմի և կանտիզմի հոտ է գալիս։

― Դե ինչո՞ւ, ինչու, ― անհապաղ խառնվեց Ձերժին Գավրիլովիչը։ ― Վիտալիյ Նիկիտիչը ասում է այն, ինչ մտածում է։ Ճի՞շտ է, Վիտալիյ Նիկիտիչ։

― Այո, իհարկե, ― արագ համաձայնեցի ես, երախտագիտությամբ նայելով Ձերժինի վրա։

― Իսկ ինչ վերաբերում է Չինաստանին, ― ներողամտաբար ասաց Սմերչևը, ― ապա չարժի համեմատել այդ երկիրը Սովետական Միության հետ, իսկապես չարժի։ Չինաստանը ընդգրկում է իր մեջ և սոցիալիստական տարածքներ, և այնպիսի չարամիտ քայքայվող կապիտալիստական օջախներ, ինչպիսիք են Հոնկոնգը, Թայվանը և Հոնսյու կղզին։ Իսկ Սովետական Միությունը, լինելով մի ամբողջ սոցիալիստական մայրցամաք, ունի կոմունիստական միջուկ, որը դարձել է ոգեշնչող օրինակ բոլոր ժողովուրդների համար, որոնք դեռ չեն հասել զարգացման այդ մակարդակին։ Տարբերությունը, համաձայնեք, շատ էական է։

Ինչքան ավելի էինք մոտենում օդանավակայանի շենքին, այնքան ավելի ու ավելի ուշադիր էի ես նայում շենքի ճակատին կախված դիմանկարներին և հարցրեցի Սմերչևին, թե ով է այն մարդը, որը այդքան նման է Հիսուս Քրիստոսին։

― Ինչպե՞ս թե ով, ― զարմացավ Սմերչևը։ ― Հենց ինքը Հիսուս Քրիստոսն է։

― Բայց մենք երկրպագում ենք նրան, ― տեղում պտտվեց և ոտքով խփեց գետնին հայր Զվեզդոնին, ― ոչ թե որպես ինչ֊որ Աստծո որդու, այլ որպես առաջին կոմունիստի, Գենիալիսիմուսի մեծ նախորդի, որի մասին Քրիստոսը ժամանակին ասել էր․ « Բայց իմ ետևից եկողը ինձանից ավելի ուժեղ է»։

Ես համոզված էի, որ այդ բառերը պատկանում էին ոչ թե Քրիստոսին, այլ Հովահաննես Մկրտիչին, բայց համենայն դեպս չառարկեցի։

Օդանավակայանի աղյուսե պատի վրա ես տեսա կիսաջնջված գրություն․ Ուշարդրություն։ Դռները բացվում են ավտոմատ կերպով։ Բայց ոչ մի դուռ ընդհանրապես չկար, պատի խոռոչը ոչնչով փակված չէր։

Սմերչևը կանգ առավ ինձ առաջ թողնելով։ Հենց որ ես ներս մտա, թնդաց երաժշտությունը, և մարդկանց մի մեծ խումբ սկսեց թափահարել կարմիր դրոշակներով, պլակատներով, Գենիալիսիմուսի և․․․ ես չհավատացի աչքերիս․․․ իմ դիմանկարներով։

Ձերժինը դուրս թռավ առաջ և ուսերով սկսեց տեղ բացել ամբոխի մեջ, նրա ետևից, մարդկանց հրելով գնում էր Սմերչևը, Սմերչևից հետո՝ ես։

Տրանսպարանտների վրա գրված լոզունգները մոտավորապես այսպիսին էին․

ԿԵՑՑԵ ԳԵՆԻԱԼԻՍԻՄՈՒՍԸ

ԲԱՐԻ ԳԱԼՈՒՍՏ

ՄԵՆՔ ԲՈԼՈՐԻՑ ԼԱՎՆ ԵՆՔ

ՄԵՐ ՈՒԺԸ ՄԵՐ ՀՆԳԱՄԻԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Է

ՓԱՌՔ ԿՊԳԲ

ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՍՈՎՈՐԵՆՔ ՈՒ ԿՎԵՐԱՍՈՎՈՐԵՆՔ

Դեռևս չհասկանակով, թե ինչ է կատարվում, ես հայտնվեցի բեմի նման ինչ֊որ տեղ, կարմիր թղթով ծածկված սեղանի առաջ։ Մոտավորապես նույն հերթականությամբ, ինչպես որ քայլում էինք, իմ երկու կողմերից տեղավորվեց կոմպիսի պատվիրակությունը։ Միայն Իսկրինա Ռոմանովնան տեղավորվելով իմ ձախ ուսի ետևը, շշնջաց ականջիս, որ պատրաստ է ինձ օգնել, եթե ինչ֊որ բան անհասկանալի լինի։

Կոմունիյ Իվանովիչը կանգնեց և բարձրացրեց ձեռքը։ Երաժշտությունը լռեց։ Լսվեցին բուռն ծափահարություններ։ Սմերչևը նշաններով կանգնեցրեց նրանց։

― Թանկագին կոմունյաններ և կոմունյաննուհիներ, ― հուզված սկսեց Սմերչևը։ ― Գենիալիսսիմուսը անձամբ է հանձնարարել ինձ ներկայացնել ձեր թանկագին, հարգելի, ուշացած հյուրին։ ― Այստեղ նորից հնչեցին բուռն ծափահարություններ։ ― Վաթսուն տարի, քաջաբար հաղթահարելով բացառիկ դժվարություններ, նա հասնում էր այստեղ անցյալից, որ իր աչքերով տեսնի մեզ և մեր իրագործումները, և անցյալ սերունդների անունից գլուխ տա մեր սիրելի Գենիսլիսիմուսին նրա անխոնջ գործունեության համար, որը ուղղված է մեր ժողովրդի և աշխարհի բարեկեցությանը։

Ճիշտն ասած, ես արդեն վատ եմ հիշում նրա բոլոր ասածները։ Հիշում եմ միայն, որ նա շատ բարձր գնահատեց իմ գրական նվաճումները, որոնցում ես, ինչպես նա ասաց, անվախ քննադատում էի իմ ժամանակի սոցիալիստական հանրության արատները, ինչի համար էլ անարդար կերպով պատժվեցի, կուլտիստների, վոլյունտարիստների, կոռուպցիոներների և րեֆորմիստների կողմից, որոնք սողոսկել էին կուսակցության շարքերը։ Չնայած դրան իմ քաջարի և կոշտ քննադատությունը առանձին դեպքերում իր համեստ նշանակությունը ունեցավ այն շարժումում, որը վերջի վերջո բերեց օգոստոսյան հեղափոխությանը։

Սմերչևի խոսքը բազմակի անգամ ընդհատվում էր բուռն ծափահարություններով, և հանդիսատեսը ամեն անգամ վանկարկում էր Գենիալիսիմուսի և իմ անունները։

Ընդհանրապես, դա այնպիսի հուզիչ հանդիպում էր, որ նույնիսկ չեմ կարող նկարագրել։ Թմբուկների որոտի տակ դահլիճ ներս բերեցին գվարդիական զորամասի դրոշը, որը, ինչպես պարզվեց, իմ անունն էր կրում։

Պիոներները ինձ մատուցեցին մի մեծ ծաղկեփունջ, կապեցին վզիս կարմիր փողկապ և կարդացին բանաստեղծություններ, որոնցից ես հիշեցի այսպիսի քառատող․

Այստեղ, Մոսկորեպում, ամեն պիոներ,
Կարդալով էջերը ձեր փառավոր,
Աշխատում է Կարցևից օրինակ վերցնել,
Կարցևի նման աշխատել և սովորել։

Բոլոր ելույթ ունեցողները, ողջունելով ինձ, խոստանում էին աշխատել, սովորել, ծառայել բանակում և ապրել Կարցևի նման։ Հնարավոր է, նրանցից ոմանք իրենց գովեստներում չափը անցան, բայց խոստովանում եմ, նրանց ասածները միևնույն է շատ և շատ հաճելի էին, երբեմն նույնիսկ աչքերումս երևում էին արցունքներ։

Նրանք բոլորը հաճախ հիշատակում էին Գենիալիսիմուսին (Գենիալիսիմուսը ասաց, Գենիալիսիմուսը նկատեց, Գենիալիսիմուսը հրահանգել է), բայց միևնույն ժամանակ տարօրինակն այն էր, որ նրան էին վերագրում հայտարարություններ, արտահայտություններ և ասացվածքներ, որոնք (ես դա ստույգ գիտեի) նրա ասածները չէին։

Ելույթ ունեցողների մեջ էին նաև Ձերժին Գավրիլովիչը և հայր Զվեզդոնին։ Առաջինը իմ հասցեին ասաց ամենաջերմ հաճոյախոսությունները և կոչ արեց մոսկորեպցիներին իմ ժամանումի առթիվ ավելի շատ կոմունիստական զգոնության։

― Մենք, ― ասաց նա, ― ամենևին չենք կասկածում, որ Վիտալիյ Նիկիտիչը եկել է մեզ մոտ մաքուր մտադրություններով, բայց մենք պետք է հիշենք, որ նույն ճանապարհով մեզ մոտ կարող են ներթափանցել և ծպտյալ թշնամիներ։

Հայր Զվեզդոնիի խոսքը լի էր մեջբերումներով Սուրբ գրքից, որոնց հեղինակը, եթե հավատանք նրան, Գենիալիսիմուսն էր։

― Անցյալի պարզամիտ կոմունիստները, ― ասաց Զվեզդոնին, ― չլինելով ծանոթ Գենիալիսիմուսի հիմնարար ուսմունքին, առանց բավարար հիմքեր ունենալու ժխտում էին այնպիսի, հիմա արդեն անվիճելի երևույթները, ինչպիսիք են կուսական հղիությունը, հարությունը, համբարձումը, երկրորդ հայտնությունը։ Հիմա այդպիսի երևույթների հնարավորությունը համոզիչ կերպով ապացուցված է ժամանակակից գիտության և կրոնի նվաճումներով։ Դրա ակնհայտ օրինակը մենք տեսնում ենք մեր առջև։ Վիտալիյ Նիկիտիչը, ինչպես մենք գիտենք, վաղուց մահացել է։ Բայց նա այժմ հարություն է առել և հայտնվել մեզ մոտ։ Եվ եթե հիմա ձեր մեջ կգտնվի որևէ մեկը, Գենիալիսիմուսի բառերով ասած, Անհավատ Ֆոման, դե ինչ, նա կարող է մոտենալ, ձեռք տալ Վիտալիյ Նիկիտիչին և համոզվել, որ նա մսից ու արյունից է։

Հետո ելույթ ունեցավ տիեզերագնացների ջոկատի ղեկավար Պրոգրեսս Անիսիմովիչ Միլովիդովը։ Նա պատմեց իմ բացակայության ժամանակ իրագործված եզակի տիեզերական փորձի մասին։ Պարզվում է, մոտ ինը ամիս առաջ տիեզերագնացներ Ռակետա և Գելիյ Սոլնցևները, նրանց հետ գտնվող բժիշկ Պիրոժկովի հսկողության տակ, իրականցրին բեղմնավորում անկշռելիության պայմաններում, և հիմա օր֊օրի սպասում են նորածնին, որը բժիշկ Պիրոժկովի կարծիքով պետք է որ տղա լինի։ Նրանք հույս ունեն ծննդաբերել նրան կուսակցության 67֊րդ համագումարի սկզբին և արդեն նախօրոք ընտրել են Սյեզդիյ անունը։ Միլովիդովը կարդաց տիեզերագնացների կողմից ինձ ուղարկված հեռագիրը․ «Սիրելի նախնական գրող, շնորհավորում ենք ձեր վերադարձը։ Ավարտում ենք կարևրագույն բիո֊գենետիկ փորձը։ Փառք Գենիալիսիմուսին։ Սոլնցև, Սոլնցևա, Պիրոժկով»։

Այն ամենը ինչ ես տեսա և լսեցի այդ միտինգին, սարսափելի հետաքրքիր էր, բայց մի քիչ հոգնեցուցիչ։ Սյդ պատճառով ես ուրախացա, երբ Սմերչևը ասաց, որ հավաքի հիմնական մասը ավարտված է և նրան մնում է միայն կարդալ Բարձրագույն Հնգանկյունի հրամանագիրը։

Քանի որ այդ հրամանագիրը անմիջապես ինձ էր վերաբերում, ես հիշեցի այն բառ առ բառ։ Ահա թե ինչ էր այնտեղ ասված․

«Հաշվի առնելով այն ներդրումը նախնական (մինչկոմունիստական) գրականության ստեղծման մեջ, նրա գործողություններում բացակայող հանցավոր մտադրությունները, նրա աշխարհահայցքի հետամնացությունը և վաղեմությունը Կարցև Վիտալիյ Նիկիտիչին․

1․ Արդարացնել և այսուհետև համարել Լենինյան Կոմունիստական կարմիր դրոշի շքանշանակիր Մոսկովյան րեսպուբլիկայի լիիրավ քաղաքացի։

2. Արդարացված Կարցևին շնորհել գրական ծառայության կրտսեր լեյտենանտի կոչում և ընծայել Կլասիկ աստղային անունը։

3. Կլասիկ Նիկիտիչ Կարցևի մոտալուտ հարյուրամյակի առթիվ հայտարարել նրա հոբելյանը համաժողովրդական տոն։

4. Պարտադրել Հոբելյանական Հնգանկյունին կազմակերպել հոբելյանի նախապատրաստումը բարձր գաղափարական֊քաղաքական մակարդակով, և բոլոր աշխատավորական կոլեկտիվներում անցկացնել հանդիսավոր միտինգներ, ժողովներ, ընթերցողական կոնֆերանսներ Հոբելյարի հիմնական գործերի պարտադիր ուսուցումով։

Բնական է, հրամանագիրը ստորագրել էր անձամբ Գենիալիսիմուսը։

Երաժշտության հնչյունների տակ ինձ հանձնվեցին անձնագիրը, զինվորական տոմսը և էլի ինչ֊որ գրքույկներ և թղթեր, որոնք ես խցկեցի իմ «դիպլոմատը»։

Այդ զարմանալի միտինգը ավարտվեց ոչ մեծ համերգով, որը վարում էր լեյտենանտի կոչում ունեցող մի օրիորդ։ Աղջիկների երամը կատարեց փոքրիկ կարապների պարը։ Հետո ելույթ ունեցան ակրոբատներ Նեժդանով եղբայրները։ Մինչ նրանք իրար տանում էին ձեռքերի վրա, թռչում ու սալտո կատարում, բեմին մոտեցավ կարմրատակած այտերով և շաղված աչքերով մի գեր կին։

Երդվում եմ, ես նրան միանգամից ճանաչեցի։ Ես նրան ճանչում էի իմ անցյալ կյանքի ամբողջ ընթացքում, սկսած ծնվածս օրվանից մինչև մեկնելուս պահը։ Նա երբեք չէր փոխվում, միշտ նույն տարիքը ուներ, նույն կազմվածքը և նույն սև թավշյա շրջազգեստը։ Այժմ այդ շրջազգեստը շատ ավելի կարճ էր, քան առաջ, ծնկներից բավականին վերև, բայց ինչպես և նախկինում մեծ դեկոլտեով էր։

Հանդիպումը այդ տիկնոջ հետ ինձ այնպես հուզեց, որ մոռացա Նեժդանով եղբայրների մասին և նայում էի բացառապես նրան։ Հենց որ ակրոբատները վերջացրին իրենց ելույթը, սև հագած տիկինը բարձրացավ բեմ, կանգնեց մեջտեղում և դրեց իր մերկ ձեռքերը փարթամ կրծքի վրա։

― Իսկ հիմա, ― ասաց վարողը, ― Մոսկորեպի ժողովրդական դերասանուհի Զիրկա Նեչիպորենկոյի կատարմամբ կհնչի ուկրաինական ժողովրդական երգ․․․

― «Գյանձյան֊ձկնիկ է», ― բացականչեցի ես և ծափահարեցի։

Պրեզիդիումի անդամները զարմանքով ինձ նայեցին։ Ես նկատեցի, որ ինչ֊որ չափով զարմացավ և հանդիսատեսը։ Շրջվեց և ինձ նայեց նաև երգչուհին։ Բայց վարողը իրեն չկորցրեց և ժպտաց ինձ։

― Ճիշտ է։ «Գյանձյան֊ ձկնիկ է», ― հայտարարեց նա։

Զիրկա Նեչիպորենկոն հանդուգն տեսք ընդունեց, ինձ աչքով արեց և, ջարդելով ձեռքերը ուրախ երգեց․

Հենց որ Գյանձյան ինձ նայում է,
Սիրտս միանգամից մարում է
Օհ, ասեք բարի մարդիկ
Ինչ կլինի հիմա ինձ հետ․․․

Լսում էի երգչուհուն և զգում ինձ միաժամանակ և հոգնած և շատ հուզված։ Վերջապես, թող որ ուշ, եկավ ինձ մոտ այդ վաստակած ճանաչումը։ Իսկապես, ի՞նչ արժեմ, ինչի՞ եմ հասել անցյալ կյանքում։ Միայն նրան, որ ինձ անվանում էին խուլիգան, խմող, մաքսանենգ, սեքսուալ ավազակ, օտար հետախուզությունների ծառա, միջազգային իմպերիալիզմի սպասավոր, սպեկուլյանտ, ֆարցովսչիկ, մակաբույծ, զրպարտիչ, անշնորհակալ, ոչխարի մորթով գայլ, շուն, որը հաչում է երեսուն արծաթի համար։ Ես հիմա, նույնիսկ դժվարանում եմ հիշել բոլոր այն վիրավորական մակդիրները, որոնցով անցյալում պարգևատրել էին ինձ կուլտիստները, վոլյունտարիստները, կոռուպցիոնիստները և ռեֆորմիստները։ Հիմա ես ամբողջովին վարձատրված էի այդ ամենի համար սիրով և լայն ճանաչումով, բոլոր հանդիպած կոմունյանների և կոմպիսյան պատվիրակության անդամների կողմից, որոնք դիմում էին ինձ իմ նոր անունով՝ Կլասիկ (բացի Ձերժին Գավրիլովիչից, որը սկսեց անվանել ինձ «թանկագինս»)։ Դրա համար էլ, երբ ինձ առաջարկեցին ելույթ ունենալ պատասխան խոսքով, սարսափելի հուզվեցի։

Ես բարձրացա տրիբունա, լռեցի, նայեցի այդ գեղեցիկ, խելացի և ոգեշնչված դեմքերին։

― Բարև, երիտասարդ, անծանոթ ցեղակիցներ․․․ ― սկսեցի ես և հանկարծ, չդիմացա ու լաց եղա։

Երևի պատճառը հոգնածությունս էր, հուզմունքը և խմածիս հետևանքը։ Այդ ամենից ինձ համակեց իսկական հիստերիա։ Ես փորձեցի հավաքել ինձ, լարվեցի, և հանկար ինձ հետ ինչ֊որ բան կատարվեց։ Մարմինս կորցրեց քաշը, ես վեր բարձրացա առաստաղի տակ և դանդաղ լողացի մարդկանց գլուխների վրայով։

Կաբեսոտ

Ես ուշքի եկա կտրուկ հոտից։ Ինչ֊որ մեկը սառը ջուր էր լցնում բերանս, մեկ ուրիշը քթիս տակ էր խցկում ամոնիակով թրջված բամբակի կտորը։

Բացելով աչքերս, ես տեսա ինձ վրա խոնարհված Ձերժին Գավրիլովիչի դեմքը։ Տեսնելով, որ ես ուշքի եկա, նա ավելի կռացավ և շշնջաց․

― Միայն մեկ հարց․ որտե՞ղ է սեյֆի բանալին։

Նայելով այս ու այն կողմ տեսա, որ մենք գտնվում ենք ինչ֊որ փոքրիկ սենյակում, որը իրենից ներկայացնում էր բուժ․ կետի նման մի բան։ Այնտեղ էին նաև բոլոր կոմպիսները։

― Ներեցեք, ― ասացի ես շատ թույլ ձայնով։ ― Կարծես ես չափից ավելի հուզվեցի։

― Ոչինչ, ոչինչ, ― ասաց Սմերչևը։ ― Այդպես պատահում է։ Հիմա մենք ձեզ կտանենք հյուրանոց, մեր ամենալավ հյուրանոցը, այնտեղ դուք կհանգստանաք և ուշքի կգաք։

Կարծես նրանք շտապում էին։ Ես անհարմար էի զգում նրանց ուշացնելու համար, բայց այդ բոլոր հուզումների պատճառով (նաև ժամանակն էր եկել) ի հայտ եկավ կարիք, ավելի ճիշտ երկուսը, և ես, մի քիչ ամաչելով հարցրեցի, թե որտեղ է այստեղ զուգարանը։

― Զուգարա՞ն, ― Սմերչևը կնճռոտեց ճակատը և հարցական նայեց Իսկրինա Ռոմանովնային։

― Կլասիկ Նիկիտիչը նկատի ունի ԿԱԲԵՍՈՏԸ, ― ժպտաց Իսկրինա Ռոմանովնան։

― Ա՜հ, կաբեսոտը, ― հոգոց հանեց Սմերչևը։ ― Դե հա, իսկապես կաբեսոտը։ Այդ ո՞նց ես միանգամից գլխի չընկա։ Դա հասկանալի է, դա բնական է։ Ինչպես ասում է Գենիալիսիմուսը, ոչ մի մարդկային բան մեզ օտար չէ, ― ասաց նա և ծիծաղեց։

Իսկրինա Ռոմանովնան եկավ ինձ ճանապարհելու, և ես գնացի, վերցնելով հետս «դիպլոմատը», որովհետև սոցիալիստական սովորությամբ վախենում էի, որ այն կգողանան։ Ճանապարհին Իսկրինա Ռոմանովնան բացատրեց ինձ, որ ԿԱԲԵՍՈՏ՝ նշանակում է Բնական Ուղղորդումների Կաբինետ։ Բերելով ինձ կաբեսոտի դռների մոտ (այնտեղ կար համապատասխան գրություն), Իսկրինա Ռոմանովնան հոգատարությամբ հարցրեց, ինչի համար է պետք ինձ այս հաստատությունը, մե՞ծ, թե փոքր կարիքի։ Ես կարմրեցի և հարցրեցի, ի՞նչի հետ է կապված նրա հետաքրքրութունը այդպիսի ինտիմ մանրամասներին։ Նա պատասխանեց, որ հարցնում է ոչ թե հետաքրքրասիրությունից, այլ որովհետև ուզում է օգնել ինձ ձևակերպել իմ կարիքը։ Թե ինչ էր դա նշանակում, ես հետո հասկացա։

Ներս մտնելով ինձ հետ կաբեսոտ, Իսկրինա Ռոմանովնան դիմեց ինտելիգենտ տեսք ունեցող և նույնիսկ սպիտակ խալաթ հագած, ակնոցը ականջներին կոշկակապերով ամրացրած կնոջը։ Տիկինը ինձ տվեց մոխրագույն թղթից ինչ֊որ բլանկ, որտեղ ես պետք է նշեի ազգանունս, աստղային անունս, ծննդյան տեղը և տարեթիվը, կաբեսոտ այցելելու նպատակը (այդ սյունակում Իսկրինա Ռոմանովնայի ցուցումով ես գրեցի․ «երկրորդական ապրանքի հանձնում»)։ Հետո ես ստորագրեցի, դրեցի ամսաթիվը, որից հետո Իսկրինա Ռոմանովնան դուրս եկավ, իսկ ինձ թույլ տրվեց գործի անցնել, ինչի համար ուղիղ այդ տիկնոջ աչքերի առաջ էին գտնվում մի երկար շարք անցքեր։

Այդ կինը ինձ շփոթեցնում էր, որովհետև ես պատրաստվում էի անել ոչ միայն այն, ինչը նշեցի անկետայում։ Եթե ընթերցողը չի մոռացել (ես չէի մոռացել), իմ գրպանում պետք է լիներ հրաժեշտի ժամանակ ուղեկցորդուհու տված «Սմիռնոֆֆի» փոքրիկ շիշը, որը օգտագործելու իսկական ժամանակն էր։ Բայց երբ ես գնացի ամենահեռու փոսի մոտ և, շրջվելով հերթապահին մեջքով, ձեռքս գցեցի գրպանս, այնտեղ ոչ մի շիշ չգտա։ Ես նույնիսկ շուռ տվեցի գրպաններս և նայեցի արդյո՞ք այնտեղ ծակ չկա։ Բայց ոչ մի ծակ այնտեղ չկար։

Ինձ մնում էր միայն դառնությամբ ժպտալ։ Կոմունիզմ նրանք կառուցել են, իսկ գրպաններ միևնույն է մտնում են։ Ինչ որ սրիկա օգտվել է այն հանգամանքից, որ ես ուշագնաց էի եղել։ Իզուր չէ, որ ես անհանգստանում էի իմ «դիպլոմատի» համար։

Տրամադրությունս այնքան ընկավ, որ դադարեցի անհարմար զգալ և, դնելով իմ պայուսակը առջևս, անցա գործի հերթապահի հսկողության տակ։

Ուղիղ իմ դիմաց վաղուց չներկված բազմապիսի նկարներով պատն էր։ Այնտեղ նաև քիմիական մատիտով գրված կոչ կար․ «Պրոլետարներ բոլոր երկրների, սրբվե՛ք»

Պետք է ասել, որ անձամբ ինձ այդ արձանագրությունը տհաճություն պատճառեց։ Ես ոչ մի կերպ չէի կարող մտածել, որ մարդիկ, հասնելով կոմունիզմի, ընդունակ են այդպիսի կատակների։ Բայց գրվածը գունաթափված էր, և ես մտածեցի, որ միգուցե, դա գրվել է ոչ թե հիմա, այլ դեռ իմ ժամանակ։ Եվ ես նույնիսկ մի քիչ անհարմար զգացի անցած սերնդի համար, որը չէր կարող որևիցե ավելի սուր կատակ մտածել։ Այդ գրառումի տակ, ես տեսա երեք տառից բաղկացած ևս մի բառ։ Այն անընթեռնելի էր, միգուցե ինչ֊որ մեկը փորձել էր այն սվաղել, բայց ոչ այնքան հաջող, որովհետև ծեփի տակից միևնույն է երևում էր։ Դա «ՍԻՄ» բառն էր։ Կարդալով այն, ես նույնիսկ ծիծաղեցի, ինչով առաջացրի հերթապահի զարմացած հայացքը։

― Ես ծիծաղում եմ, ― ասացի ես նրան, ― որովհետև այստեղ գրված է «ՍԻՄ», իսկ ես այդպիսի անունով ծանոթ ունեմ։

Ինձ թվաց, որ իմ խոսքերը զարմանք և նույնիսկ վախ առաջացրին։ Նա շատ տարօրինակ նայեց ինձ, հետո դռանը և մատը դրեց շրթունքներին։

Ես ոչինչ չհասկացա, բայց մտածեցի, որ ըստ երևույթին, այս ստեղծագործության հեղինակը իրավացի է և պետք է կատարել նրա ուղերձը։

«Իսկ կա՞ արդյոք այստեղ թուղթ, ― մտածեցի ես տագնապով»։ Զարգացած սոցիալիզմի ժամանակ, ինչքան ես հիշում էի, հանրային զուգարաններում երբեք զուգարանի թուղթ չէր լինում և պայծառ ապագա կառուցողները ստիպված էին լինում հաղթահարել որոշ դժվարություններ։ Ես կասկածանքով շուրջս նայեցի և համոզվեցի, որ իմ բացակայության ժամանակ, այստեղ տեղի են ունեցել զգալի դրական տեղաշարժեր։ Թուղթ կար։ Այն էլ ոչ թե ինչ֊որ կտորտանքներ, այլ մի ամբողջ ռուլոն, որը փաթաթված էր հատակին հատուկ ամրացված ձողին։ Ահա թե ինչ է նշանակում կոմունիզմ։ Ճիշտ է, թուղթը թերթի էր։ Լավ է, մտածեցի ես, եթե այս թուղթը ինչ֊որ մեկը կտրատել է և սոսնձել, ուրեմն մարդու նկատմամբ հոգատարությունը այս հասարակությունում բարձր մակարդակի վրա է։ Ես բռնեցի թղթի ծայրից և քաշեցի դեպի ինձ։

Եվ տեսա այն, ինչին, ճիշտն ասած, այնքան էլ պատրաստ չէի։ Ոչ, այդ ռուլոնը թերթից չէր։ Այդ թերթն էր տպված ռուլոնի նման։

Չեմ կարող արտահայտել, թե ինչքան էի ցնցված։ Ուղևորվելով հեռավոր ճամփորդության, ես, բնականաբար, պատրաստ էի ամենատարբեր անակնկալների։ Ես սպասում էի տեսնել անհավանական գիտական նվաճումներ, իմանալ տիեզերագնացերի թռիչքի մասին դեպի Մարս կամ Յուպիտեր, ենթադրում էի, որ Մոսկվայի տեսքը բավականին փոխված կլինի։ Դեպի երկինք կխոյանան հիասքանչ լուսավոր շենքեր, նրանց միջև կթռչեն հրաշալի ապարատներ, եվ ուրիշ շատ գիտական հրաշքներ ինձ համար դժվար չէր պատկերացնել։ Բայց ես երբեք չէի մտածում, որ ապագայի մարդիկ կգտնեն այդպիսի հանճարեղ և պարզ լուծում զուգարանի թղթի հետ կապված դժվարությունները լուծելու համար։

Իհարկե, ես սկսեցի անշտապ քանդել թերթը, որպեսզի հնարավորին չափ շատ իմանամ այն հասարակության մասին, որում հայտնվել եմ։ Ինչպես և նախկինում թերթը կոչվում էր «Պրավդա»։ Մոտ կես մետր զբաղեցնում էին շքանշանների պատկերները, որոնցով թերթը պարգևատրվել էր աշխատավորների վերադաստիարակության, երկար տարիների անխոնջ գործունեության համար։ Թերթի անվան տակ գրված էր, որ նա Կոմունիստական կուսակցության և պետական անվտանգության օրգանն է։ Ահա թե ինչ էր նշանակում լոզունգներից մեկի վրա տեսածս ԿՊԳԲ հապավումը։

Մոտավորապես մետրուկես թուղթ նվիրված էին Գենիալիսիմուսին։ Սկզբում նրան համազգեսոտվ մինչև գոտկատեղը պատկերող մեծ նկարն էր, որի վրայի շքանշանները զբաղեցնում էին նրա ողջ կուրծքը կզակից մինչև փորը։ Դիմանկարի տակ տեղադրված էր կարճ բժշկական տեղեկագիր նրա առողջության մասին։ Ես սկզբից տագնապ ապրեցի, կարծելով, որ Գենիալիսիմուսի հետ ինչ֊որ բան է պատահել, բայց հետո տեսա, որ տեղեկագիրը պարունակում էր դրական տեղեկություններ, որոնք երևի թե տպագրվում են ամեն օր։ Այնտեղ ասված էր, որ գիշերային պտղաբեր աշխատանքից հետո Գենիալիսիմուսը իրեն լավ է զգում։ Սիրտը, ստամոքսը, երիկամները, լյարդը, թոքերը և մյուս օրգանները գերազանց են գործում։ Կատարելով հանձնարարված ֆիզիկական վարժությունները և համեստ բուսական սննունդ ընդունելով, Գենիալիսիմուսը նորից անցել է իր ամենօրյա տիտանիկ աշխատանքին, ի բարօրություն ամբողջ մարդկության։ Հետո տպված էին նրա հրամանագրերը։ Կլյազմա գետի վերանվանման մասին Կարլ Մարքսի անվան գետ։ Ուղղիչ աշխատանքային կազմակերպություններին շքանշաններով և մեդալներոով պարգևատրելու մասին։ Այնտեղ մոտավորապես այսպես էր գրված․ «Աշխատավորների վերադաստիարակման և նրանց գիտակցության մեջ կոմունիստական իդեալների ներդրումի համար պարգևատրել․․․»։ Եվ հետո, ընդհանուր, խիստ, հատուկ ճամբարների, հսկող հաստատությունների և բանտերի երկար ցուցակ, որոնց մեջ էին Լեֆորտովոյի Կարմիր դրոշի Ակադեմիական և Ֆ․ Է․ Ձերժինսկու անվան Ակադեմիական բանտերը։ Տպված էին նաև տարբեր հեռագրեր, որոնք Գենիալիսիմուսը մեծ քանակությամբ ուղարկում էր ինչ֊որ համագումարների, կոնֆերանսների և խորհրդակցությունների հասցեներով։ Ես առանձնապես ժամանակ չունեի, բայց մի այդպիսի հեռագիր կարդացի։ Այն ուղղված էր ինչ֊որ վաստակավոր դոնորների, որոնք, ինչպես ասված էր, իրենց ազնիվ և անձնուրաց գործունեությամբ, օգնում են կատարել համատարած խնայողության և թափոնների օգտագործման կուսակցական որոշումը։ Հետաքրքիր էր ամբողջ թերթը։ Հոդվածներ խնայողության օգուտների մասին, ֆելիետոն երկար շալվարներ և շրջազգեստներ կրող և բուրժուական պարերով տարվող երիտասարդների մասին։ Ծաղրանկարներ, առակներ, ֆենոլոգի գրառումներ։ Այդ ամբողջը կարդալու համար ես ժամանակ չունեի, դրա համար աշխատում էի ընտրել գլախավորը։ Օրինակ «Ինչու ենք մենք սիրում Գենիալիսիմուսին» հոդվածից ես իմացա, որ նա համաժողովրդական առաջնորդ է և զբաղեցնում է միանգամից հինգ բարձրագույն պաշտոն։ Նա և՛ ՑԿ ԿՊԳԲ֊ի Գլխավոր քարտուղարն է, և՛ Գերագույն Հնգանկյունի և պետական անվտանգության կոմիտեներիի նախագահը, և՛ ամբողջ Ռուսաստանի պատրիարքը։ Թերթից ես իմացա, որ գտնվելով թշնամիների երեք օղակով շրջապատված, պետությունը ունի որոշ դժվարություններ, իսկ սահմանափակ քանակությամբ սովետական զորքերը տեղակայված են Աֆղանա֊Պակիստանյան Ժողովրդա֊Դեմոկրատական հանրապետության տարածքում։ Իմացա և այն մասին, որ երկիրը հաջողությամբ բուժում է այն վերքերը, որոնք ստացել է ոչ վաղուց ավարտված Բուրյատ֊Մոնղոլական պատերազմի ընթացքում։

Ավելին ես չհասցրի կարդալ, որովհետև կաբեսոտ խուժեց Իսկրինա Ռոմանովնան։

― Կլասիկ Նիկիտիչ, դուք դեռ նստա՞ծ եք։ Այնտեղ ձեզ մարդիկ են սպասում, իսկ դուք այստեղ թերթեր եք կարդում։

Ես սարսափելի շփոթվեցի։

― Իսկրինա Ռոմանովնա, ― ասացի ես, ― ինչո՞ւ եք այստեղ մտնում առանց թույլտվության։ Ինձ համար անհարմար է ձեզ հետ խոսել գտնվելով այս դրությունում։

― Ի՞նչ է նշանակում անհարմար է, ― ասաց նա։ ― Մեզ մոտ չկան այդպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են հարմարը և անհարմարը։ Իսկ այն, որ մարդիկ ձեզ սպասում են իսկապես անհարմար է։

Ես միևնույնն է խնդրեցի նրան անհապաղ դուրս գալ և շտապեցի։ Ափսոսում էի, որ պետք է բաժանվեմ թերթից, ես հաճույքով կտանեի այն ինձ հետ, բայց այդ անտանելի տիկինը աչքերը չէր հեռացնում ինձանից, և բացի այդ, ճիշտն ասած, այն դնելու տեղ էլ չունեի։ Այդպիսի փաթեթը ծոցում չես պահի, իսկ իմ «դիպլոմատը» առանց այն էլ բերնեբերան լիքն էր։

Օգտագործելով Գենիալիսիմուսի դիմանկարը և բժշկական տեղեկագրի մի մասը, ես վերցրի պայուսակս և շտապեցի դուրս։

Թշնամական օղակներում

Հանդիսատեսից մաքրված տարածքում, ինձ իսկապես սպասում էին և նյարդայնանում Սմերչևը և նրա տեղակալները։

― Ամեն ինչ լա՞վ է, ― հարցրեց Սմերչևը և, առանց լսելու պատասխանը ասաց, որ ժամանակն է քաղաք գնալ, որովհետև առանց այն էլ չափազանց երկար մնացինք այստեղ։

Ես հետաքրքրվեցի իմ ուղեբեռով, և ինձ ասվեց, որ ճամպրուկս կստանամ ուրիշ տեղ։

Մենք դուրս եկանք փողոց։

Զենիթում կախված արևը անխնա վառում էր։ Ճաքճքած մայթի մոտ շարքով կանգնած էին երկու զրահամեքենա (մեկը առջևից, մյուսը ետևից) և չորս բարձր և հին բեռնատարներ, որոնք պատրաստվում էին մեկնել։ Նրանցից ամեն մեկի վրա գրված էր՝ «ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԱԿԱՆ»։ Մեքենաների մեջ կանգնած էին երևի թե այն նույն մարդիկ, որոնք հենց նոր սրտանց դիմավորում էին ինձ օդանավակայանի ներսում։ Նրանք այնքան խիտ էին լցված, որ ընկալվում էին որպես ամեն ինչին անտարբեր, ոչինչ չարտահայտող դեմքերով մի բազմագլուխ օրգանիզմ։ Ես նրանց ձեռքով արեցի, բայց ոչ ոք չպատասխանեց, երևի այն պատճառով, որ հնարավոր չէր դուրս հանել ձեռքերը։

Առաջին զրահամեքենան ազդանշան տվեց, և ամբողջ շարքը, թողնելով ծխի և գոլորշու ամպեր, դանդաղ շարժվեց տեղից։ Ետևի բեռնատարում ես տեսա մեքենայի կողին կրծքով սեղմված խեղճ Գյանձյա֊ձկնիկին։ Նրա տանջված դեմքը պատած էր քրտնքի խոշոր կաթիլներով և արտահայտում էր հնազանդություն և հանդուրժողականություն։ Մեր հայացքները հանդիպեցին և ես նրան առանձին ձեռքով արեցի։ Նա պատասխանեց ինձ տխուր ժպիտով և շուռ եկավ, պարզ էր, որ հիմա ինձ հետ գլուխ դնելու տրամադրություն չուներ։

Շարքը հեռացավ, ծուխը ցրվեց, և հրապարակի վրա մնացին մասամբ շոգեքարշային, մասամբ էլ գազագեներատորային մի քանի զրահամեքենա և տաս֊տասնհինգ մարդատար մեքենաներ։

Սմերչևը ինձ բացատրեց, որ շոգեքարշային և գազագեներատորային վառելիքի անցան նրանից հետո, երբ կուլտիստների, վոլյունտարիստների, կոռուպցիոնիստների և ռեֆորմիստների գիշատիչ գործողությունների արդյունքում, Բաքվի և Տյումենի նավթը վերջնականապես սպառվեց։ Հիմա բենզինային շարժիչներ օգտագործվում են միայն զինվորական տեխնիկայում և հատուկ նշանակության տրանսպորտային միջոցներում։

Մենք մոտեցանք այն զրահամեքենային, որի բաց դռների մոտ կանգնած էր կարճ ու գույնը գցաց կոմբինեզոնով մի երիտասարդ՝ տանկիստի սաղավարտով։

Նա այդ անշնորհք մեքենայի վարորդն էր և նրա անունն էր, ինչքան էլ որ դա տարօրինակ լինի, պարզապես Վասյա։

Ներսում կիսամութ էր և շոգ, ինչպես շոգեբաղնիքում։ Տեղավորվելով Վասյայի կողքին, ես միանգամից թրջվեցի և վախեցա, որ այս վերջին ուղևորությանը ես չեմ դիմանա։

Սմերչևը և նրա ուղեկիցները նստեցին ետևում, մեքենայի երկայնքով դրված փայտե նստարանների վրա։

Վասյան փակեց զրահապատ դուռը, երկար ազդանշան տվեց, տեղերով փոխեց ինչ֊որ լծակներ, և մենք ճանապարհ ընկանք։

Ինչ֊որ բարդ շրջադարձեր կատարելով ճանապարհի այն մասում, որը կոչվում է հանգույց, Վասյան վերջապես դուրս բերեց իր մարտական մեքենան լայն մայրուղու վրա, որը անցյալ կյանքում ինձ հայտնի էր որպես Լենինգրադյան։ Այն ժամանակվանից ճանապարհը նկատելիորեն քանդվել էր։ Ասֆալտը տեղ֊տեղ ճաքած էր, տեղ֊տեղ փոսեր էին առաջացել, տեղ֊տեղ էլ ընդհանրապես չկար։ Մեր Վասյան վարպետորեն շրջանցում էր այդ բոլոր անհավասարությունները, իսկ երբեմն էլ կամ չէր հասցնում, կամ չէր կարողանում տիրապետել մեքենայի կառավարմանը, և մենք ընկնում էինք և հետո նորից դուրս լողում փոսերից։

Երկու կողմից մայրուղին շրջապատված էր երկուսուկես մետրանոց երկաթբետոնե ցանկապատով, և վերևից քաշված երեք շարք փշալարով։

Ընդհանուր առմամբ ճանապարհը դատարկ էր և հանգիստ։ Բայց ժամանակ առ ժամանակ պարսպի հակառակ կողմից դեպի ճանապարհ էին թռչում բավականին մեծ քարեր կամ աղյուսներ։ Մի աղյուս ընկավ մեր զրահամեքենայի տանիքին և ջարդվեց այնպիսի դղրդյունով, կարծես թնդանոթային ական լիներ։

― Սեմիտներն են զվարճանում, ― ասաց Վասյան անտարբեր։

― Սեմիտնե՞րը, ― հարցրեցի ես։ ― Այսինքն՝ հրեանե՞րը։

― Ո՞վ, ― զարմացավ Վասյան։

― Անցյալում այդպիսի ժողովուրդ կար, ― թեքվելով աթոռի մեջքից բացատրեց Վասյային հայր Զվեզդոնին։ ― Շատ վատ մարդիկ էին։ Նրանք Հիսուս Քրիստոսին խաչեցին։ Բայց մեզ մոտ, փառք Գենիալիսիմուսին, նրանք չկան։ Իսկ առաջին օղակում դեռ հանդիպում են։

Ես հարցրեցի, թե ինչ բան է այդ Առաջին Օղակը։ Այստեղ խոսակցությանը միացավ Սմերչևը և ասաց, որ Մեծ Մոսկվայի սահմաններում կառուցված կոմունիզմը, բնականաբար, առաջացնում է ոչ միայն հիացում, այլև դրսում բնակվող մարդկանց տարբեր խմբերի նախանձը։ Հասկանալի է, որ կոմունյանների և Մոսկորեպի սահմաններից այն կողմ ապրող մարդկանց հարաբերություններում գոյություն ունի որոշ լարվածություն և նույնիսկ թշնամություն, որը, ինչպես ճշմարտացի նկատել է Գենիալիսիմուսը, ունի օղակաձև կառուցվածք։ Թշնամության Առաջին Օղակը կազմում են սովետական ռեսպուբլիկաները, որոնց կոմունյանները անվանում են որդիական, Երկրորդը՝ եղբայրական սոցիալիստական երկրները, իսկ Երրորդը, թշնամական կապիտալիստական երկրները։

― Սովորաբար, ― բացատրեց ինձ Սմերչևը, ― այդ օղակները մենք կրճատ անվանում ենք՝ Որդիական Թշնամության Օղակ, Եղբայրական Թշմամության Օղակ, և, բնականաբար, Թշնամիների Թշնամական Օղակ։ Բայց ավելի հաճախ մենք ուղղակի ասում ենք․ Առաջին, Երկրորդ և Երրորդ Օղակ։

― Իսկ այդ սեմիտները, ― հարցրեցի ես, ― եթե նրանք հրեաներ չեն, ապա ովքե՞ր են։

― Դե, առաջինը, ― ժպտաց Սմերչևը, ― ոչ թե սե֊, այլ սիմիտներ, իսկ երկրորդը՝ այդ մարդկանց մասին, նույնիսկ խոսել չարժե։

― Դե, ոմանց արժե, ոմանց էլ ոչ, ― կասկածանքով նկատեց Ձերժինը, բայց չզարգացրեց իր միտքը։

Մեր մեքենան դանդաղ էր շարժվում։ Ճանապարհն էր խցանված, թե էլի ինչ֊որ բան, բայց մենք բավականին հաճախ կանգ էինք առնում, և հետո դղրդոցով շարժվում առաջ։ Իմ առաջ գտնվող դիտորդի համար նախատեսված ճեղքը, լայն համայնապատկեր տեսնելու հնարավորություն չէր տալիս, իսկ Առաջին Օղակից մեր ճանապարհը պաշտպանող պատի վրա ես տեսնում էի Գենիալիսիմուսի անհամար թվով դիմանկարները, հաճախ ոչ ամբողջովին, այլ միայն նրանց առանձին մասերը։ Մեկ մորուքը, մեկ երկարաճիտ կոշիկները, մեկ լամպասները։

Ես տեսնում էի մեծ թվով տարբեր լոզունգներ, կոչեր և բարի ցանկություններ, որոնցից շատերը ինձ վաղուց ծանոթ էին, բայց կային և նորերը։ Ասենք, այսպիսին․

ՄԵՐ ՀՆԳԱՄԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԸ․

ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ, ԿՐՈՆ, ԶԳՈՆՈԻԹՅՈՒՆ, ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ։

Ես հարցրի Սմերչևին, թե երբվանի՞ց է կրոնը համարվում համատեղելի կոմունիստական գաղափարախոսության հետ։ Խոսակցությանը խառնվեց հայր Զվեզդոնին և ասաց, որ կրոնի ներգրավումը կոմունիզմի կառուցմանը այն խնդիրներից մեկն էր, որ Գենիալիսիմուսը դրել էր օգոստոսյան հեղափոխության ժամանակ։ Անցյալում վուլգարիզատորները հաշվի չէին առնում եկեղեցու դաստիարակչական հնարավորությունները, իսկ հավատացյալներին անընդհատ ճնշում էին։ Հիմա եկեղեցին համարվում է կուսակցության կրտսեր քույրը, նրան տրված են մեծ իրավունքներ և հնարավորություններ, բայց միայն մի պայմանով․ եկեղեցին պետք է քարոզի ոչ թե Աստծո հավատը, որը, ինչպես հայտնի է գոյություն չունի, այլ կոմունիստական գաղափարները և անձամբ Գենիալիսիմուսին։

Ես նաև հարցրի, ինչի՞ համար են նրանց պետք անվտանգության օրգանները (կամ ԲԵԶՈ֊ն, ինչպես իրենք են անվանում), եթե պարտիան, հաշվի առնելով նրա այժմյան անունը, ինքն է զբաղվում պետական անվտանգությամբ։

― Չկա՞ արդյոք այստեղ ինչ֊որ հակասություն, ― հարցրի ես։

― Ոչ մի հակասություն էլ չկա, ― վճռական ասաց Սմերչևը։ ― Կուսակցությունը մեր հասարակության ղեկավար և ուղղորդիչ ուժն է, իսկ ԲԵԶՈ֊ն՝ ծառայություն է։ Հասկանալի՞ է։

Հիմա, հիշելով առաջին օրը Մոսկորեպում, ես մտածում եմ, որ չնայած ինձ վրա մինգամից թափվեցին բազմաթիվ հակասական և անսպասելի տեղեկություններ, ես բավականին արագ սկսեցի հասկանալ որոշ բաներ։ Օրինակ, ինքս, առանց կողմնակի օգնության, գլխի ընկա, որ «կոմսոր» բառը նշանակում է «կոմունիստական զինակից», «կոմպիս» ― «կոմունիստական գրող», «սլագեն» ողջույնը՝ նշամակում է «կեցցե Գենիալիսիմուսը», իսկ թե ինչու են նրանք «Օ Աստվա՜ծ»֊ի փոխարեն ասում «Օ Գե՜նա», իմ կարծիքով բացատրության կարիք չունի։ Բայց ինձ հետաքրքրում էր մի շատ էական հարց․ ի՞նչպես է իրագործվում Մոսկորեպում կոմունիզմի հիմնական դրույթը ― ամեն մեկից իր կարողություններով, ամեն մեկին ըստ պահանջի։ Ես հարցրեցի դրա մասին Սմերչևին, և նա ասաց, որ, այդ դրույթը, իհարկե, ամենաանմիջական ձևով պահպանվում է։

― Ուրեմն, ― հարցրեցի ես, ― ամեն մարդ կարող է մտնել ցանկացած խանութ և բացարձակապես անվճար վերցնել այնտեղ ինչ ուզո՞ւմ է։

― Այո, ― ասաց Սմերչևը, ― ամեն մարդ կարող է մտնել իր ուզած տեղը, և բացարձակապես ոչինչ չվճարելով դուրս գալ այնտեղից։ Բայց մենք խանութներ չունենք։ Մեզ մոտ գործում են պրեկոմպիտներ, այլ կերպ ասած, կոմունիստական սնունդի ձեռնարկություններ, որոնք մոտավորապես առաջվա ճաշարաններն են։ Նրանք գտնվում են մեոբսկոպերում, այսինքն՝ մարդաշատ հասարական վայրերում։ Բացի այդ, մենք ունենք պուկոմրասովների լայն ցանց, այսինքն՝ կոմունիստական բաշխման կետեր կոմունյանների աշխատատեղերում։ Այնտեղ ամեն կոմունյանին ստանում այն ամենը, ինչի կարիք ունի, այն սահմաններում, որոնք ամբողջապես բավարարում են նրան։

― Հասկանալի է, ― ասացի ես։ ― Իսկ ո՞վ է որոշում, նրա կարիքները։ Նա ի՞նքը։

― Մաքուր մետաֆիզիկա, հեգելիզմ և կանտիզմ, ― ուրախ բացականչեց Պրոպագանդա Պարամոնովնան։

Բայց Սմերչևը պիտակներ չկպցրեց, այլ ասաց, որ իմ հարցը նրան տարօրինակ է թվում։

― Ինչո՞ւ մարդ ինքը պիտի որոշի իր կարիքները։ Նա կարող է բավարար չափով պատրաստ չլինել դրան։ Միգուցե, նա ունի ինչ֊որ, այսպես ասած, անիրագործելի ցանկություներ, որոնք նա համարում է կարիքներ։ Միգուցե նա ուզում է երկնքից վերցնել լուսինը։ Ոչ, այդպես չի կարելի։ Կարիքները որոշելու համար մեզ մոտ ամենուրեք գոյություն ունեն Հնգանկյուններ, ինչպես Բարձրագույն, այնպես էլ տեղական։ Նրանց մեջ մտնում են կուսակցական, կրոնական ակտիվիստներ, ԲԵԶՈ֊ի աշխատակիցներ և այլն։ Նախքան որոշում ընդունելը, թե այս կամ այն մարդը ինչ կարիքներ ունի, պետք է պարզել նրա անհատական ֆիզիկական և բարոյական հատկանիշները, նրա քաշը, հասակը, գաղափարական հայացքները, վերաբերմունքը աշխատանքին, նրա մասնակցության չափը հասարակական կյանքում։ Բնականաբար, մարդը, որը լավ է աշխատում, կատարում է բոլոր պահանջները, մասնակցում է հասարակական աշխատանքներին, ջանասիրաբար ուսումնասիրում է Գենիալիսիմուսի աշխատությունները, այդպիսի մարդու կարիքները ավելի շատ են, քան մի ինչ֊որ ծույլիկի կամ հասարակական կարգը խախտողի։

― Մեզ մոտ, Մոսկորեպում, կարգ խախտողներ համարյա չեն լինում, ― ասաց Ձերժին Գավրիլովիչը։

― Խախտողներ չեն լինում, ― համաձայնվեց Սմերչևը։ ― Բայց մարդիկ միանման չեն աշխատում։ Մեկը կատարում է պլանը երկու հարյուր տոկոսով, իսկ մի ուրիշը միայն հարյուր հիսուն, և համարել, որ նրանց կարիքները նույնն են, ես կասեի, դա շատ անարդար կլիներ։

Երկրորդական ստուգում

Եթե ես ճիշտ նկատեցի, ապա մոտավորապես այն տեղում, որտեղ մեր մայրուղին հատեց դեռ իմ ժամանակ կառուցված օղակային ճանապարհը, մեր շարժումը դանդաղեց։ Հպվելով դիտանցքին և կկոցելով աչքերս թափվող քրտնքից տեսա, որ այստեղ ճանապարհը ավելի լայն է և նրա վրա երկար հերթում շարվել են մի քանի շարքով շոգե և գազամոբիլներ, որոնք երևի թե բաժանված են տեսակների․ խոշոր զրահամեքենաները մի շարքում, ավելի փոքրերը՝ մյուսում, իսկ բոլորովին փոքր մարդատարները՝ երրորդում։

Բայց մեր շարքը ինչպես և առաջ ազատ էր։ Սկզբից ես մտածեցի, որ ուղղակի մեր բախտը բերել է, բայց հետո գլխի ընկա, որ այդ շարքը նախատեսված է, ոչ թե բոլորի, այլ միգուցե, միայն այնպիսի կարևոր անձանց համար, ինչպիսին ես եմ։

Սակայն, շուտով ես հասկացա, որ լինում են ավելի կարևոր անձինք։ Անսպասելի լսվեց սարսափելի ոռնոց։ Վասյան անմիջապես գցեց մեր ծանր մեքենան ճանապարհի եզրը, հազիվ խուսափելով առվի մեջ ընկնելուց։

Մինչդեռ ոռնոցը արագ մոտենում էր, և ես տեսա անցյալ կյանքից ինձ լավ ծանոթ մի տեսարան։ Ահռելի արագությամբ, շրջապատված մոտոցիկլետիստների էքսկորտով և ինչ֊որ բան գոռացող բարձրախոսով, մեր կողքով սլացավ վառվող թարթիչներով հին կոնստրուկցիայի մեքենաների երկար շարքը։ Առաջին և երկրորդ մեքենաները նման էին իմ ժամանակվա «զիլերին», բայց երկրորդ «զիլին» կարմիր և դեղին խողովակներով կցված էր նրա ետևից գնացող սև ավտոբուսը։ Ավտոբուսին հետևում էր էլի մի «զիլ», որից տարբեր կողմեր էին ցցված գնդացրի փողեր։

Այդ հեծելազորի անցումի ժամանակ, իմ բոլոր ուղեկիցները աստղակնքվեցին, իսկ Սմերչևը հոգոց հանեց և ակնածանքով շշնջաց․

― Ի՜նքը անցավ։

― Ո՞վ ինքը, ― հարցրեցի ես։ ― Գենիալիսիմո՞ւսը։

Այդ բառերի վրա Վասյան բարձր ծիծաղեց, իսկ Սմերչևը շատ լուրջ պատասխանեց․

― Ի՜նչ եք ասում։ Գենիալիսիմուսը մեքենայով ման չի գալիս։ Դա Խմբագարական հանձնաժողովի նախագահն էր։

Մենք շարժվեցինք առաջ։ Շուտով նորից կանգ առանք, և Սմերչևը ասաց, որ պետք է դուրս գանք որոշ ձևականություններ կատարելու համար։

Ես դուրս եկա մեքենայից, քրտնքի մեջ կորած և հազիվ կենդանի։ «Դիպլոմատը» մոտս էր, իսկ ահռելի ճամպրուկս Վասյային էր հանձնարարված։ Սրբվելով թաշկինակով, ես տեսա, որ մենք գտնվում ենք ոչ շատ բարձր, բայց երկար շենքի առաջ, որի ոչ մեծ պատուհանները վարագուրված են, իսկ երկաթե դռան մոտ կանգնած են երկու ավտոմատավոր։ Այստեղի ցուցանակի վրա գրված էր․

ԵՐԿՐՈՐԴԱՅԻՆ ՍՏՈՒԳՄԱՆ ԿԵՏ

Մուտքի առաջ փնչացնում էր մի մեծ շոգեգարշ, որին կցված թափքից կախված էին եղևնու թաց տախտակներ։ Կցորդի մի անիվը հանված էր, և յուղոտ կոմբինեզոններով երկու մարդ աշխատում էին հանված ռեսսորի վրա․ մեկի ձեռքում մեծ դուր էր, մյուսը խփում էր դրան մուրճով։ Ընթացքում նրանք վարում էին ինձ համար ոչ այնքան հասկանալի խոսակցություն։ Նա, որը պահում էր դուռը, անբնական ձևով ծռելով վիզը, գլխարկի երկար երեսկալի տակից նայեց երկնքին և ասաց․

― Երևում է, այսօր կինո չի լինի։

Մյուսը նույնպես ծռեց վիզը և համաձայնվեց․

― Այո, երկինքը չափազանց պարզ է։

Այդ եզրակացությունը անելուց հետո նա վրիպեց և խփեց դուրը բռնողի մատին, որը տեղից վեր թռավ, հոլի պես պտտվեց և ինձ համար մինչև վերջին խոսքը հասկանալի նախնական լեզվով այնպիսի պատկերավոր բառերի շարք արտասանեց, որ սիրտս չէր կարող չուրախանալ։

Իմ ուղեկիցները նայեցին միմյանց։ Վասյան ծիծաղեց։ Սմերչևը խոժոռվեց, կանայք ձևացրին, որ ոչինչ չեն լսել, իսկ հայր Զվեզդոնին, դատապարտող ինչ֊որ բան մրթմրթաց և աստղակնքվեց։

Այդ ժամանակ Ձերժինը մոտեցավ ավտոմատավորներին, մեկը նրան տեսնելով պատիվ տվեց, մյուսը դուռը բացեց։

Դռան ետևի ընդարձակ տարածքը հիշեցնում էր ինչ֊որ մեծ հյուրանոցի նախասրահ, որտեղ սպասվում էր կարևոր և միգուցե նույնիսկ միջազգային կոնֆերանս։ Աջ կողմում շարված սեղանների վրա դրված էին ռուսական այբուբենի տառեր։

Ես ու Սմերչևը մոտեցանք «Կ» տառով սեղանին։ Կին֊փոխգնդապետը, առանց ինձ նայելու, գրի առավ ազգանունս, աստղային անունս, հայրանունս և հարցրեց ծննդյանս թիվը։

― Հազար իննը հարյուր քառասուներկու, ― ասացի ես։

― Հազար ինը հարյուր․․․ ― սկսեց գրի առնել նա և հանկարծ պայթեց։ ― Ձեզ հիմարի տե՞ղ եք դրել։ Դուք կարծում եք մենք այստեղ էլ բան ու գործ չունե՞նք։ Ես ձեր պատճառով մի ամբողջ թուղթ փչացրի։ Ես կբողոքեմ ձեր ծառայության վայրը, որ այս թղթի համար տուգանքի ենթարկվեք։

Նա արդեն պատրաստվում էր աղբամանի մեջ նետել թուղթը, երբ Սմերչևը կանգնեցրեց նրան և ինչ֊որ բան շշնջաց ականջին։

Նա լսում էր դժգոհ արտահայտությամբ, հետո նրա դեմքին զարմանք հայտնվեց, նա նայեց ինձ և ձեռքերը իրար խփեց։

― Օ՜, Գենա։ Իսկապե՞ս այդ դուք եք։ Ես էլ տեսնում եմ, ձեր դեմքը կարծես ծանոթ է։ Ախր ես ձեզ հենց նոր հեռուստացույցով եմ տեսել։ Այ քեզ բա՜ն։ Իսկ ինչ տե՜սք ունեք։ Մի՞թե հարյուր տարեկան եք։ Արտաքինից վաթսունից ավելի ոչ մի կերպ չես տա։ Երևի Երրորդ Օղակում միայն վիտամիններով եք սնվում։

― Երրորդ Օղակում, ― ասաց մոտ եկած Պրոպագանդա Պարամոնովնան, ― աշխատավորները սնվում են միայն երկրորդական մթերքով։

― Այո, այո, իհարկե, ― շտապեց համաձանել նրա հետ գրանցումներ կատարող կինը։ ― Իհարկե երկրորդական։ Բայց ես լսել եմ, այն վիտամիններով հարստացված է։

Հարցաթերթիկը լրացնելուց հետո, ինձ առաջարկվեց անցնել սենյակի հեռավոր անկյունը, որտեղ դրված էր երկար, ցինկով պատած սեղան, այդպիսիների վրա իմ պատկերացմամբ, պաթոլոգաանատոմները հերձում են հանգուցյալներին։

Այդ սեղանի վրա հանգուցյալի դեր էր խաղում իմ արդեն բացված և մասամբ քրքրած ճամպրուկը։ Ինչպես ես հասկացա, հերձումը իրականցնում էր խոշոր և բավականին գեր, մաքսային ծառայության մայորը։

Մայորը ինձ միանգամից ճանաչեց։ Նա խոսում էր ինձ հետ աշխատելով հաճոյանալ և բազմակի անգամ ներողություն խնդրելով։

― Կներեք, մեղավոր եմ, ներողություն եմ խնդրում անհանգստություն պատճառելու համար, մենք ձեզ երբեք և ոչ մի դեպքում չէինք ստուգի, բայց միայն անիմացությունից դուք կարող եք տանել մի այնպիսի բան, որ ինքներդ եք հասկանում, ներեցեք։

Էլի մի քանի անգամ ներողություն խնդրելուց հետո, նա տեղեկացրեց ինձ, որ իմ ուղեբեռում հայտնաբերված են որոշ առարկաներ, որոնց մուտքը արգելված է Մոսկորեպ։

― Օրինա՞կ․ ― հարցրեցի ես, աշխատելով պահպանել ինքնատիրապետումս։

― Օրինակ այ սա, ― ասաց մաքսայինը և, վերցնելով իմ «Նիկոն» ֆոտոապարատը իսկույն բաց արեց այն։

― Ի՞նչ եք անում, ― գոռացի ես։ ― Դուք լուսավորեցիք ժապավենը։ Ինչ է, ձեզ մոտ չի՞ կարելի նկարահանել։

― Ի՜նչ եք ասում, ի՜նչ եք ասում, ― վախեցավ մայորը։ ― Դե իհարկե կարելի է։ Հատկապես ձեզ։ Դուք կարող եք անել ամեն ինչ, բացի նրանից ինչ չի կարելի։ Խնդրեմ։ ― Նա տվեց ինձ խցիկը։ ― Նկարահանեք ինչքան ուզում եք։ Ես միայն սա հանեցի, իսկ մնացածով օգտվեք ինչքան ուզում եք։

― Դուք ինչ է չե՞ք հասկանում, ― հարցրի ես։ ― Ես ի՞նչ կարող եմ անել սրանով առանց դրա։ Մեխե՞ր խփել։ Թե՞ պոպոք ջարդել։

― Հանուն Գենիալիսիմուսի։ ― Նա ձեռքը դրեց սրտին։ ― Դուք կարող եք օգտագործել այս իրը ինչպես ուզում եք, ձեր կարիքների սահմաններում։ Բայց մեզ մոտ, հարգելով ձեզ նորից ներողություն եմ խնդրում, խցիկներ օգտագործել թույլատրված է, իսկ լուսազգայուն էլեմենտներ՝ ոչ։

Այս բառերը արտասանելիս նա շպրտեց սեղանին ժապավենների ևս վեց կոմպլեկտ, որոնք մեկնումից առաջ ես գնել էի Կաուֆհոֆում։

― Հետաքրքիր է, ― ասացի ես, ― այդ ինչ հիմար օրենքներ են։ Ինչ է, ձեր Մոսկորեպում, ընդհանրապես չի՞ կարելի ոչինչ նկարահանել։

Մաքսային աշխատակիցը զարմացած նայեց Սմերչևին և հետո նորից ինձ։

― Ներողություն, ― չհասկացա, ― ասաց նա։ Մեզ մոտ Մոսկորեպում կարելի է նկարել ամեն ինչ, ամեն տեղ և ում ուզեք։ Բայց միայն առանց ժապավենի։

― Բայց ինչպե՞ս, ― ասացի ես շփոթված։ ― Ես տեսել եմ ձեր թերթը և այնտեղ լուսանկարներ կային։ Չէ՞ որ նրանք ժապավենով էին արված։

― Մինգամաայն ճիշտ նկատողություն է, ― հռհռաց մաքսային աշխատակիցը։ ― Բայց թերթերի լուսանկարները արվում են պետության կարիքների համար, իսկ ձեր կարիքները անձնական են։ Նրանք գիտեն ինչ է կարելի նկարել ժապավենի վրա, իսկ դուք, ես ներողություն եմ խնդրում, կարող եք չիմանալ։ Եվ անիմացության պատճառով պատկերել որևէ այնպիսի բան, հասկանում եք, մեր կյանքի ստվերային կողմերը և դրանով գրավել ԲԵԶՈ֊ի ծառայությունների ուշադրությունը։ Ձեր ինչի՞ն է այդ պետք։

ԲԵԶՈ֊ի հիշատակման ժամանակ ես նայեցի Սիրոմախինին, որը իմ ետևն էր կանգնած։

― Զիջեք նրան, թանկագինս, ― ասաց ինձ Ձերժին Գավրիլովիչը։ ― Ավելի լավ է զիջել մի մասը և պահպանել ամբողջը, քան կորցնել ամեն ինչ։

Համարելով վեճն ավարտված, մաքսայինը մի կողմ հրեց ժապավենները և շարունակեց իր աշխատանքը։ Այստեղ ես իմացա, որ կարող եմ ինչքան ուզում եմ օգտվել իմ մագնիտոֆոնով, բայց առանց ձայներիզների և մարտկոցների։ Մարտկոցները հանվեցին իմ պորտատիվ «Գրյունդիկից»։ Բլոկնոտների և գնդիկավոր գրիչների մասին մայորը հեռախոսով խորհրդակցեց ինչ֊որ մեկի հետ, և այդ առարկաները մեծահոգաբար թույլ տրվեց թողնել ինձ մոտ։ Դրանից հետո մայորը դուրս բերեց աստծո լույսի տակ Սիմիչի քարաբեկորներով ֆլոպպի֊դիսկը։

― Իսկ սա ի՞նչ է։

― Դա՞, ― զարմացա ես։ ― Իսկ մի՞թե դուք չգիտեք։

Հայացքներ փոխանակելով գեներալների հետ, մաքսայինը թոթվեց ուսերը։

― Ոչ, այսպիսի բան երբեք չեմ տեսել։

― Իսկ դուք համակարգիչներ ունե՞ք։

― Իհարկե կան, ― ասաց Սմերչևը։ ― Բայց դրանք այդպիսին չեն, մեր համակարգիչները մեծ են։

― Սա կարգիչ չէ, ― փորձեցի բացատրել ես։ ― Սա համակարգչի ժապավեն է։

― Իսկ այն ինչի՞ համար է, ― հարցրեց մաքսայինը։

Ես ասացի, որ ժապավենը դնում են համակարգչի մեջ և նրա վրա գրի առնում տարբեր ծրագրեր կամ տեքստեր։

― Իսկ սրա վրա ի՞նչ է ձայնագրված, ― հարցրեց մաքսատան աշխատակիցը և սկսեց ուսումնասիրել ֆլոպպի֊դիսկը, հույս ունենալով տեսնել դրա վրա ինչ֊որ տառեր։

― Հենց դրա վրա գրի են առնված մի նախնական գրողի վեպեր։ Դուք հավանաբար նրան գիտեք։ Նրա ազգանունը Կարնավալով է։

― Կարնավալո՞վ, ― մաքսայինը հարցական նայեց Սմերչևին, որը պատասխանեց նրան ուսերի շարժումով։

― Ինչպե՞ս, ― զարմացա ես։ ― Մի՞թե դուք երբեք չեք լսել այդ ազգանունը։

Մաքսայինը շփոթվեց։ Կոմունիյ Իվանովիչը կարմրեց։

― Ինչպե՞ս թե, ― ասացի ես, ― մի՞թե նախակոմբերում Կարնավալովին չեք անցել։

Պարզվում է, ոչ, չեն լսել։ Եվ չեն անցել։ ― Այ քեզ բա՜ն, ― մտածեցի ես։ ― Ո՞վ կարող էր դա պատկերացնել։ Ես միշտ մտածում էի, որ ապագայի մարդիկ ում ասես կարող են մոռանալ, բայց միայն ոչ Սիմիչին։ Արժե՞ր այդքան լարված չարչարվել այդ բեկորների հետ, որպեսզի մի ինչ֊որ վաթսուն տարի հետո նրանք արդեն անհայտ լինեն։

Դե, եթե դա այդպես է, ինչո՞ւ ես պետք է պայքարեմ այն բանի համար, որը ժամանակի ընթացքում կորցրել է իր գինը։ Եվ երբ մաքսայինը սկավառակը մի կողմ դրեց, ես չառարկեցի։ Վերջ ի վերջո, ես չեմ եկել այստեղ, որպեսզի այս ու այն կողմ ժայռաբեկորներ բաժանեմ, այն էլ երբ նրանք ոչ մեկին հայտնի չեն։ Ավելի լավ է ես իմ գրքերը որևե մեկին կարդալու համար կնվիրեմ։

Այստեղ հերթը հասավ իմ գրքերին։ Նրանք դասավորված էին ճամպրուկի հատակին։ Մաքսայինը հետաքրքրվեց, թե այդ ինչ գրքեր են, և ես հպարտությամբ աացի, որ դրանք իմ սեփական գրքերն են։

― Ձեր սեփակա՞ն, ― հարցրեց նա։

― Այո, ― ասացի ես։ ― Իմ սեփական։ ― Իսկ ի՞նչն է ձեզ զարմացնում։

― Հասկանո՞ւմ եք, ― փորձեց օգնել ինձ Կոմունիյ Իվանովիչը։ ― Կլասիկ Նիկիտիչը․․․

― Լսեք, ― նրա խոսքը կտրեցի ես, ― դե վերջացրեք ինձ անվանել այդ հիմար անունով։ Եթե չեք կարող հրաժարվել այդ մականուններից, գոնե անվանեք ինձ ուղղակի Կլասիկ, առանց այդ Նիկիտիչների։

Ուրիշ անգամ ես կարող էի լռել։ Բայց հիմա ես շատ էի գրգռված այդ տարօրինակ և անհասկանալի արարողություններից, քանի որ ապրելով վայրենի կապիտալիստական հասարակությունում նման բաներից մի քիչ հետ էի սովորել։

― Լավ, լավ, ― համաձայնեց Սմերչևը։ ― Եթե դուք չեք ուզում, որ ձեզ դիմեն հայրանունով, մենք ձեզ կդիմենք միայն Կլասիկ անունով։ ― Ես միայն ուզում եմ ասել, թանկագին Կլասիկ, որ մեր հասարակությունում գոյություն չունի անձնական սեփականություն։ Մեզ մոտ ամեն ինչ ընդհանուր է։ Եվ այս գրքերը նույնպես չեն կարող համարվել ձերը։

Ես սարսափելի տանջված էի։ Գլուխս ցավում էր։ Հոգնածությունից, շոգից, անքնությունից, այն բանից, որ վաղուց չէի խմել և այդ օրվա բոլոր հակասական տպավորություններից։

― Դուք հասկանո՞ւմ եք, ― ասացի ես Սմերչևին, ― որ ինչ էլ որ դուք ասեք, այս գրքերը իմ անձնականն են։ Եվ ոչ միայն այն պատճառով, որ նրանք ինձ են պատկանում որպես իրեր։ Այլ որովհետև հենց այս ձեռքով եմ նրանք գրել։ ― Ավելի համոզիչ լինելու համար, ես նույնիսկ թափահարեցի ձեռքս Սմերչևի քթի առաջ։ ― Հույս ունեմ, որ դուք համաձայն եք, որ իմ սեփական ձեռքը պատկանում է ինձ և ոչ թե բոլորին։

― Իսկ դուք բանից դուրս է գալիս սեփականատեր եք, ― ասաց Պրոպագանա Պարամոնովնան և ճոճեց գլուխը։

― Լսեք, ― դիմեցի ես միանգամից և մաքսայինին և կոմպիսներին։ ― Ինչո՞ւ եք ուզում ինձ խելագարության հասցնել։ Ինչո՞ւ թույլ չեք տալիս վերցնել ինձ հետ իմ գրքերը։ Ես չեմ պատրաստվում վաճառել դրանք, կամ դրանցով փող աշխատել։ Բայց միգուցե ցանկանամ որևիցե մեկին նվեր տալ։

― Դուք ուզում եք դրանք տարածե՞լ, ― սարսափած հարցրեց Պրոպագանդա Պարամոնովնան։

― Ի՞նչ է նշանակում տարածել, ― առարկեցի ես։ ― Ոչ թե տարածել, այլ նվիրել։ Ուզո՞ւմ եք մի օրինակ էլ ձեզ նվիրեմ։

― Ի՞նձ։ Ինչո՞ւ ինձ, ― վախեցած ընկրկեց Պրոպագանդան։ ― Ինձ դա պետք չէ, ես նախնական լեզվով չեմ կարդում։

Ես տեսնում էի, որ նրանք բոլորը շատ հուզված ու գրգռված են։ Այս խոսակցությունը նրանց համար շատ բարդ էր։ Բայց ես էլ երկաթից չէի։ Չդիմանալով այդ ամբողջ հիմարությանը, ես պազապես նստեցի հատակին, ձեռքերով բռնեցի գլուխս և լաց եղա։ Պետք է ասել, որ այդպիսի բան ինձ հետ հազվադեպ է պատահում։ Ես մանկությունից լաց չեմ եղել, իսկ այս կոմունյանները մի օրում ինձ երկրորդ անգամ արցունքի հասցրին։

Ես տեսա, որ Սմերչևը հրեց Իսկրինա Ռոմանովնային և նա նետվեց ինձ մոտ։

― Դե ինչո՞ւ եք դուք։ Ի՞նչ պատահեց ձեզ։ Ինչո՞ւ եք լաց լինում։ Հանգստացեք։ Լաց մի եղեք։ Պետք չէ, սիրելի, թանկագին Կլաշենկա․․․

Կլաշենկա՞։ Ես հասկացա, որ դա «կլասիկ» բառի փոփոխված տեսակն է։ Եվ հանկարծ ծիծաղս այնպես եկավ, որ լացս ինքնաբերաբար փոխարինվեց ծիծաղով։ Ես չկարողացա տեղում մնալ և ծիծաղից գլորվում էի հատակի վրա։ Կոմպիսները շփոթված կանգնած էին իմ գլխավերևում, և նրանցից մեկը ինչ֊որ բան ասաց բժշկի մասին։

― Ոչ մի բժիշկ էլ պետք չէ, ― ասացի ես վեր կենալով և թափ տալով ծնկներս։ ― Արդեն ամեն ինչ անցավ։ Ես ամեն ինչ հասկացա և ոչինչ չեմ ուզում։ Դուք կարող եք աղբանոց նետել իմ բոլոր գրքերը, միայն բացատրեք, ինչո՞ւ եք դուք այդքան վախենում դրանցից։ Դուք ինքներդ ասացիք, որ կարդացել եք դրանք պրեդկոմբերում։

― Ոչ թե կարդացել, այլ անցել ենք ― փաղաքշաբար ժպտաց Սմերչևը։ ― Այսինքն՝ ոմանք ծանոթանում էին ավելի մանրամասն, բայց հիմնականում ուսուցիչները ուղղակի համառոտ ծանոթացնում էին ձեր արծածած թեմաներին և գաղափարական֊գեղարվեստական բովանդակությանը։

― Ահա՜, ― ասացի ես հիասթափված։ ― Դուք իմ գրքերը անցել եք, բայց ինչպես և առաջ արգելված է դրանք կարդալ։

― Ոչ մի դեպքում, ― առարկեց Սմերչևը։ ― Դե ինչո՞ւ եք դուք մեր մասին այդքան վատ մտածում։ Մեզ մոտ ոչինչ արգելված չէ։ Ուղղակի նախնական գրականության մեր կարիքները արդեն բավարարված են։

― Առավել ևս, որ գաղափարական առումով նախնական գրականությունը շատ անհավասարակշիռ է, ― նկատեց Պրոպագանդա Պարամոնովնան։ ― Այնտեղ մեծ տեղ են գրավում մետաֆիզիկան, հեգելականությունը և կանտականությունը։

― Եվ սրբապղծված է մեր կոմունյանական կրոնը, ― օգնության եկավ մինչ այդ լուռ կանգնած հայր Զվեզդոնին։

― Եվ բացի այդ, սոցիալիստական ռեալիզմի սկզբունքը, որից օգտվում էին նախնական գրողները, ― ասաց Պրոպագանդա Պարամոնովնան, պարտիան վաղուց արդեն որակել է, որպես սխալ և վտանգավոր։ Ճշմարիտը միայն կոմունիստական ռեալիզմն է։

― Եվ ընդհանրապես, ― ասաց Սմերչևը, ― դուք պետք է հասկանաք, թանկագին Կլասիկ, որ մեզ բաժանող ժամանակաշրջանի ընթացքում, մեր գրականությունը այնքան է աճել, որ նրա հետ համեմատած ձեր և ձեր ժամանակակիցների գրածները ուղղակի խղճուկ ու անօգնական են թվում։

― Այո, այո, այո, այո, ― ասաց Զվեզդոնին, և նրանք բոլորը տխուր գլխով արեցին։

― Ճշմարիտն ասած, ոչ բոլորը, ― նորից պաշտպանեց ինձ Սիրոմախինը։ ― Նա ունի մի հրաշալի գիրք, որը ես կասեի, իր մակարդակով մոտենում է Կոմռեալիզմի վաղ շրջանին։ ― Ափսո՜ս, ― նա շրջվեց իմ կողմը, որ այդ գիրքը չգիտեմ ինչու ձեզ հետ չեք բերել։ Բայց մենք այն կգտնենք․․․

― Եվ կուղղենք, ― հուշեց Սմերչևը։

― Այո, մի քիչ կուղղենք և կվերահրատարակենք։

Թե որ գրքի մասին էր գնում խոսքը ես չհասկացա, բայց արդեն ոչինչ չէի ուզում հարցնել։ Եվ պայքարել չէի ուզում։ Դրա համար էլ, երբ վերցրին քարտեզները, Մյունխեն բառը վրան տպագրված շապիկները և ծամոնները, ես նույնիսկ չհարցրեցի պատճառը, որովհետև ամեն ինչից հոգնել էի։

Եվ երբ ինձ առաջարկեցին ստորագրել առգրավված առարկաների ցուցակի տակ, ես այն ստորագրեցի առանց նայելու։

Երեքով

Բայց դա իմ վերջին փորձությունը չէր։

Մաքսային ստուգումից հետո, մենք շարունակեցինք ճանապարհը և շուտով մոտեցանք ՍԱՆԻՏԱՐԱԿԱՆ ՄՇԱԿՄԱՆ ԿԵՏ ցուցանակով դռանը։

Սմերչևը ներողություն խնդրեց և ասաց, որ սանիտարական մշակումը չափազանց անհրաժեշտ է ինձ համար, քանի որ Մոսկորեպում ընդունված են խստագույն միջոցառումներ թշնամական օղակներից էպիդեմիական հիվանդությունների մուտքը կանխելու համար։

Իսկրինա Ռոմանովնան առաջարկեց վերցնել արժեքավոր իրերս պահպանման համար և ես նրան տվեցի թեթևացած «դիպլոմատը», ժամացույցը և դրամապանակը։

Կոմպիսները մնացին դռան ետևում, իսկ ես մտա ներս։ Պարզվեց, որ այնտեղ փայտյա երկար նստարաններով բաղնիքի նախասրահ էր։ Անկյունում, նստարաններից մեկի վրա, հանվում էին արդեն տեսածս շոգե֊անտառատարի վարորդները և շատ բարեկամաբար խոսում էին մաքուր նախնական լեզվով, ամեն րոպե հիշելով Գենիալիսիմուսին և նրա մորական գծով բոլոր բարեկամներին։

Վարորդներից մեկի մեծ մատը փաթաթված էր սև մեկուսիչ ժապավենով։

Նայելով վարորդներին, ես էլ սկսեցի հանվել։ Տարօրինակ է, բայց չնայած դրսի շոգին, այստեղ այնքան ցուրտ էր, որ մարմինս անմիջապես սկսեց կապտել և պատվել սագի մաշկով։

Սպիտակ խալաթով կինը ձանձրանում էր փայտյա միջնորմի ետևում։

Վարորդները հանձնեցին նրան շորերը, փոխարենը ստացան փայտյա դույլեր և գնացին առաջ։ Ես էլ մոտեցա կնոջը, հանձնեցի շորերս և ստացա դույլ։ Նա թաց էր, լպրծուն և առանց բռնակի։

Մյուս սենյակում նստած էր մի կին մազերը խուզելու մեծ գործիքով, որը երևի նախատեսված էր ոչ թե մարդկանց, այլ ոչխարներին խուզելու համար։ Նա առաջարկեց ինձ կտրել մազերս։ Ես նստեցի փակվելով թասով, և խնդրեցի սարքել կիսաբոքս։ Նա առանց պատասխանելու և առանց ծածկելու ինձ, միանգամից մի լայն ակոս արեց գլխիս մեջտեղում։

― Մադամ, ― վեր թռա ես։ Այդ ի՞նչ եք անում։ Դուք ինչ է գժվե՞լ եք։ Ես խնդրեցի սարքել կիսաբոքս։

Սկզբից նա նույնիսկ չհասկացավ, թե ես ինչ եմ նրանից ուզում, հետո բացատրեց, որ տարբեր տեսակի անպետք միջատների դեմ պայքարի համար Մոսկորեպի բոլոր քաղաքացիները խուզվում են զրոյով, իսկ մազերը հանձնվում են երկրորդական հումքի կետերը, հետագա մշակման համար։

Հենց այնպես կորցնել իմ հիանալի սանրվածքը տհաճ էր, բայց ինչպես ասում են, երբ կորցրել ես գլուխդ, ուշ է մտածել մազերի մասին։

Ես անցա առաջ և շուտով հայտնվեցի ՄԱԿԵՐԵՍԱՅԻՆ ԼՎԱՑՈՒՄԻ ԴԱՀԼԻՃ ցուցանակով դռան առաջ։

Ցուցանակի մոտ փակցված էր մի փաստատուղթ, որը կոչվում էր «ԿԱՐԴԱ ԵՎ ՀԻՇԻՐ»։ Այնտեղ գրված էր, թե ինչ կանոններ պետք է պահպանեն լողացողները։ Փաստատուղթը գրված էր վեհ արտահայտություններով և ուներ էպիգրաֆ, որը վերցված էր իբր թե Գենիալիսիմուսի ստեղծագործություններից․ «Մարդու մեջ ամեն ինչ պետք է գեղեցիկ լինի․ և դեմքը, և հագուստը և մարմինը»։

Կանոնները սկսվում էին հաղորդումով, այն ահռելի և անխոնջ հոգատարության մասին, որը օրեցօր իրականցնում են Գենիալիսիմուսը և իր ղեկավարած պարտիան, կոմունիստական ռեսպուբլիկայի քաղաքացիների հանդեպ։ Այդ հոգատարության արդյունքում ամեն մի կոմունյանին հնարավորություն ստացավ լիովին և կանոնավոր կերպով բավարարել իր կարիքները մարմնի մակերեսը լվանալու հարցում։

Բայց ինչպես մշտապես սովորեցնում էր Գենիալիսիմուսը, խնայողությունը պետք է դառնա սովորություն, պետք է դառնա մարդու երկրորդ և ինչու չէ, նույնիսկ ամեն մի կոմունյանինի առաջին էությունը։ Պետք է խուսափել ավելորդ շռայլությունից և օգտագործել ջուրը բնական կարիքների սահմանում, որը դժվար չէ հաշվարկել։ Դրա համար պետք է բազմապատկել քաշը՝ կիլոգրամներով, հասակի վրա՝ սանտիմետրերով, ստացված թիվը բաժանել 2145 գործակցին և արդյունքում ստանալ տվյալ ինդիվիդումի համար անհրաժեշտ տաք֊սառը ջրի ծավալը դույլերով։ Ես մի քիչ անհանգստացա, որ պետք է մակերեսս լվանալուց առաջ կատարեմ բարդ, իմ դեպքում անիրական մաթեմատիկական հաշվարկներ, բայց ներկայացված աղյուսակը ինձ հանգստացրեց, այնտեղ ամեն ինչ նախօրոք հաշված էր։ Իմ 165 սանտիմետր հասակի և 78 կիլոգրամ քաշի համար անհրաժեշտ էր ուղիղ վեց դույլ ջուր։

Կանոններում նաև նշված էր, թե ինչ է արգելվում լողացողներին․

1. Լողանալ արտաքին հագուստով։

2. Նվագել երաժշտական գործիքների վրա։

3. Իրագործել բնական կարիքները․

3. Փչացնել կոմունիստական սեփականությունը։

4. Խստիվ արգելվում է պարզել ի հայտ եկած կոնֆլիկտները դույլերի և լողանալու համար նախատեսված ուրիշ գործիքների միջոցով։

Այս հրահանգները կարդալիս, ես աչքի պոչով նկատեցի, որ իմ կողքով սկզբից անցան երկու տղամարդ, հետո երկու կին, բոլորն էլ իհարկե մերկ։ Ես մի տեսակ տատանվեցի և հարցրեցի մոտ եկած հաստլիկին, որտե՞ղ է գտնվում տղամարդկանց բաժինը։ Նա զարմացավ․

― Իսկ դու, փոքրիկս, ո՞ր գյուղից ես եկել։

― Շտոկդորֆից, ― ասացի ես։

― Շատուրտորֆի՞ց։

― Այդպիսի անվանում կարծես թե չեմ հանդիպել, ― ասաց հաստլիկը։ ― Իսկ դա որտեղ է, շա՞տ հեռու է։

― Այնպես, ― ասացի ես։ ― Մի վաթսուն տարի այստեղից։

Նա նայեց ինձ այնպես, կարծես ես ապուշ եմ և ասաց, որ տարբեր ձեռնարկությունների բաժանումը տղամարդկանց և կանանց համար գույություն ունի միայն թշնամական օղակներում, իսկ այստեղ լիակատար հավասարություն է և տարբերությունը կանանց և տղամարդկանց միջև փաստացի ջնջված է։

Ես ինքնաբերաբար թեքեցի աչքս նրա կողմը և համոզվեցի, որ հաստլիկի մոտ տարբերությունը իսկապես որ հիմնավորապես ջնջված էր։

Ներսից՝ մակերեսը լվանալու դահլիճը ոչ մի առանձնապես հետաքրքիր բան իրենից չէր ներկայացնում։ Սովորական բաղնիք էր։ Երկար քարե նստարաններ, պատերի երկայնքով ծորակներ, գոլորշի, ձայներ, ժխոր։ Տղամարդիկ և կանայք միասին էին լողանում, դա ինձ զարմացնում էր միայն այն պատճառով, որ տեղի էր ունենում Մոսկվայում։ Իսկ սեռերի այդպիսի ազատություն ես տեսել էի դեռ վաթսուն տարի առաջ Երրորդ օղակում։

Դահլիճը մեծ էր, սյունազարդ։ Սյուներից մեկի վրա ես տեսա ուղեցույց, որի տակ գրված էր․ «սեքսուալ ցանկությունների բավարարում՝ անկյունից այն կողմ»։ Չէ, ինչքա՜ն զարմանալի փոփոխություններ են կատարվել այստեղ իմ բացակայության ժամանակ։ Իմիջիայլոց, այդ գրության տակ մեխով փորված էր «ՍԻՄ» բառը։ Ես նորից հիշեցի Սիմիչին և մտածեցի, որ լավ կլիներ բերել նրան այստեղ, այս ընդհանուր բաղնիքը, որպեսզի նա տեսներ, թե այս ամենակուլները ինչեր են մտածել։ Պատկերացնում եմ, թե ինչպես էր նա թքելու։

Ես մի քանի քայլ արեցի այն ուղղությամբ, որ ցույց էր տալիս սլաքը, և իմ առաջ հայտնվեց վարորդների այն զույգը, որոնց ես այսօր արդեն երկու անգամ տեսել էի։ Ձեռքերում պահած պլաստմասայից սարքված ինչ֊որ մուգ հեղուկով բաժակներ, նրանք ակնհայտ վատ մտադրություններով կպչում էին մի նիհարիկ աղջկա, որը, ինչքան էլ տարօրինակ է, համարյա հագնված էր։ Նրա հետաքրքիր տեղը ծածկված էր մոմլաթե տերևով, իսկ կրծքերի վրա ինչ֊որ աստղեր էին։ Չնայած նպատակը սիրախաղն էր, երեքի դեմքն էլ ջղայն էր։

Ես ուզում էի նրանց կողքով անցնել, բայց կապված մատով վարորդը կանգնեցրեց ինձ և հարցրեց․

― Հայրիկ, երրորդը կլինե՞ս։

Ուրիշ անգամ եթե ինձ այդպես դիմեին, ես կարող էի նեղանալ և նույնիսկ նրա մռութին հասցնել։ Բայց հիմա ես նույնիսկ ուրախացա, իմանալով, որ երեքով խմելու սուրբ սովորությունը հասել է ինձ հետ մինչև կոմունիզմ։ Բաժակների մեջ գտնվող հեղուկի հոտը, ճիշտն ասած, ախորժելի չէր։ Բայց բանը հոտի մեջ չէր։ Այն ամենի հոտից ինչ ես ժամանակին խմել եմ, ձիերը կորցնում էին իրենց գիտակցությունը։ Ես հիմա նույնիսկ նավթ կխմեի։ Բայց այնքան հոգնած էի, որ մի բաժակից ուղղակի կարող էի ընկնել և էլ վեր չկենալ։ Դրա համար ես ինձ հաղթահարեցի և, ձեռքս դնելով կրծքիս, ուսուցողաբար ասացի վարորդներին․

― Ներեցեք տղաներ, թողել եմ։ Չեմ խմում և ձեզ էլ խորհուրդ չեմ տալիս։ Ալկոհոլը քայքայում է լյարդը և բացասաբար ազդում մարդու ուղեղի վրա։

Վարորդները իրար նայեցին։

― Դե, մենք էլ կարծես թե խմող չենք, ― անվաստահ ասաց մատը կապածը։ Մենք քեզ խմել չենք առաջարկում։

― Իսկ ի՞նչ եք առաջարկում, ― զարմացած հարցրի ես։

Նրանք նորից իրար նայեցին, իսկ աղջիկը ծիծաղեց։

― Այ քեզ բա՜ն, ― զարմացած ասաց մատը կապածը։ ― Ինչ ենք անո՞ւմ, ― ասում է։ ― Դու ի՞նչ է չգիտես, ինչ են անում սրանց հետ, ― ասաց նա և ցույց տվեց աղջկան։ Գնանք այն կողմ, բավարարվենք։

― Երեքով մի կնոջ հե՞տ։ ― Ես չհավատացի ականջներիս։ ― Ախր դա մեղք է։ Ինչպե՞ս կարելի է թույլ տալ այդպիսի այլանդակություն և անամոթություն։ Դուք ապրում եք կոմունիզմի ժամանակ, որին հասնելու համար մարդիկ զոհվում էին փամփուշտներից, վառվում խարույկնրում, սառչում ճահիճներում։

Չնայած հոգնածությանս, ես նրանց կրճատ պատմեցի Հոկտեմբերյան հեղափոխության, Հայրենական պատերազմի, Լենինգրադյան բլոկադայի և մեծ կառույցների ստեղծման մասին։

― Եվ դուք այդ բոլորը չեք գնահատում, ― ասացի ես, թքեցի և շարունակեցի ճանապարհս։

― Լսիր, հայրիկ, ― հասավ ինձ մատը կապածը։ ― Ի՞նչ ես տաքացել։ Հո գիժ չես։ Դե մենք ի՜նչ փչացածներ ենք։ Այդ ոչ թե մենք, աղջիկներն են այդպիսին։ Առաջ նրանք, ― նա ցույց տվեց բաժակը, ― այս օճառի կեսն էին վերցնում։ Դա ոչինչ, հարմար էր։ Եվ բավարարվում էինք և լողանում։ Իսկ հիմա երեք բաժակից պակաս չեն վերցնում, դրա համար էլ ստիպված միանում ենք։

Ես անհարմար զգացի, որ ինչ֊որ բան չեմ հասկացել։ Ներողություն խնդրեցի և ասացի, որ իրենց ընդհանուր գործին մասնակցել չեմ կարող, որովհետև առաջինը, կնոջս սովորաբար չեմ դավաճանում, իսկ երկրորդը, օճառ չունեմ, մոռացել եմ ճամպրուկում։ Ինչին վարորդը պատասխանեց, որ օճառային կարիքները այստեղ նույնպես բավարարվում են և ցույց տվեց անկյունում գտնվող փորիկ կրպակը, որտեղ մի գեր պառավ կին, ցանկացողներին տալիս էր օճառով բաժակներ։ Իմ նոր ծանոթի հետ մոտեցանք այնտեղ, ես ստացա իմ բաժակը, հոտ քաշեցի և տվեցի վարորդին։

Ինչպե՜ս էր նա ինձ շնորհակալություն հայտնում։

― Դու, հայրիկ, ― ասաց նա, ― ես տեսնում եմ եկվոր ես և մեր կյանքում ոչինչ չես հասկանում։ Այնպես որ, եթե ինչ֊որ բան պետք լինի, դիմիր ինձ։ Ես յոթերորդ կոմկոլոննայում եմ աշխատում, այնտեղ ինձ բոլորը գիտեն։ Իմ նոր անունն է Կոսմիյ, բայց ինձ բոլորը դիմում են որպես Կուզյա, հնի նման։ Այնպես որ եթե քեզ ինչ֊որ բան պետք լինի, կարդան կամ ուրիշ մաս, ես ամեն ինչ կճարեմ։

Շնորհակալություն հայտնելով նրան, ես գնացի ջուր փնտրելու։ Ամենուրեք պատերին և սյուներին կային մոտավորապես այսպիսի ջրից չջնջվող մակագրություններ․

ՋՈՒՐԸ ԿՅԱՆՔԻ ԱՂԲՅՈՒՐՆ Է

ՋՈՒՐԸ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՀԱՐՍՏՈՒԹՅՈՒՆՆ Է

ՈՎ ՉԻ ԽՆԱՅՈՒՄ ՋՈՒՐԸ, ՆԱ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԹՇՆԱՄԻՆ Է

ՄԻ ԴՈՒՅԼ֊ՉԱՓԸ ― ՀԵՐԻՔ Է ՁԻՈՒՆ ՀԱԳԵՑՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ

Մոտենալով ծորակներով պատին, ես տեսա մի պլակատ, որից նայում էր քաղաքացիական պատերազմի մասնակցի նման մի մարդ, որը մատով ցույց տալով ինձ ասում էր․ «Դու ծախսեցիր ավելորդ ջուր»։

― Ես չեմ ծախսել, ― ասացի ես։ Ես դեռ ոչ մի դույլ ջուր չեմ վերցրել։

Իհարկե, կարմիր բանակայինը միայն նկար էր, բայց այնպիսի բնական տեսք ուներ, որ նրա հայացքի տակ, ես ինքնաբերաբար կծկվում էի։ Ջրի իմ կարիքը ես բավարարեցի միայն մեկ երրորդ չափով, այսինքն՝ ինձ համար նախատեսված վեց դույլ ջրի չափից օգտագործեցի միայն երկուսը։ Ես մտածեցի, որ այդպիսի խնայողության համար ինձ, միգուցե, նույնիսկ մի ինչ֊որ շքանշան է հասնում։ Սակայն շքանշան ես չպահանջեցի և գնացի դեպի ելք։

Այնտեղ ինձ վերադարձրին իմ հագուստը։ Շոգեխաշումից հետո նա տաք էր։ Պիջակիս կոճակները հալվել էին, բայց շալվարիս շղթայիկը անվնաս էր, որովհետև այն երկաթից էր։

Երդում

Ընդարձակ և լուսավոր դահլիճում, Ձերժին Գավրիլովիչ Սիրոմախինը շնորհավորեց ինձ լողանալու առթիվ և ասաց բաղնիքդ անուշ։ Նա մենակ էր։ Մնացածները, ինչպես նա ասաց, մեկնել էին։

― Դե, թանկագինս, իսկ հիմա վերջին ձևականությունը և գնում ենք հանգստանալու։

Մենք ներս մտանք դռնով, որի վրա գրված էր․ «Րիտուալ կարիքների բավարարության կաբինետ»։ Ես վախեցա, որ այնտեղ նորից ինչ֊որ անպարկեշտ բան կլինի, բայց սխալվեցի։

Երկար սեղանի առաջ, բարձր մեջքերով աթոռների վրա, Գենիալիսիմուսի մեծ դիմանկարի տակ, նստած էին երեք հաստլիկ կանայք, երեքն էլ գեներալական կոչումներով։ Երևի նրանք ներկայացնում էին ինչ֊որ դատարան։ Նրանց տեսքը շատ խիստ էր, բայց ամենամեծը (նա նստած էր մեջտեղում) նույնիսկ ասաց ինձ արդեն ծանոթ կոմպլիմենտը, որ տարիքիս համեմատ շատ լավ եմ պահպանվել։

Սակայն նա նորից խստացավ և հաղորդեց ինձ, որ նախքան ես ոտք կդնեմ Մոսկորեպի սուրբ տարածքը, պետք է կոմունիստական ռեսպուբլիկայի քաղաքացու երդում տամ։

― Կրկնեք իմ ետևից, ― հրամայեց նա։

Ամբողջ երդումը ես, իհարկե, չեմ հիշում։ Հիշում եմ միայն, որ այն սկսվում էր շնորհակալական արտահայտություններով Գենիալիսիմուսին ինձ ընձեռված պատվի համար։ Որպես կոմունիստական քաղաքացի, ես պետք է պահպանեի խիստ կարգապահություն աշխատանքում, կենցաղում և հասարակական կյանքում, կատարեի և գերակատարեի աշխատանքային հանձնարարությունները, պայքարեի համատարած տնտեսման և ուտիլիզացիայի համար, սրբորեն պահպանեի պետական, հանրային և մասնագիտական գաղտնիքները, սերտորեն համգործակցեի պետական անվտանգության օրգանների հետ, հայտնելով նրանց ինձ հայտնի դարձած հակակոմունիստական դավադրությունների, գործողությունների, խոսքերի կամ մտքերի մասին։

Համարյա ամբողջ նախորդ մասը ես հնազանդ կրկնում էի, բայց այստեղ կանգ առա և նայեցի դատավորներին։

― Գիտեք, ― ասացի ես։ ― Այդ ինչ֊որ այն չէ։ Ես մատնություն չեմ կարող անել։

― Ինչպե՞ս թե չեք կարող, ― զարմացավ գլխավոր դատավորը։ ― Դուք, ես լսել եմ, նույնիսկ վեպեր եք կարողանում գրել։

― Այո, ― ասացի ես, ― վեպերը ինչ են որ։ Վեպերը դա մատնություն չէ։

― Ինչ եք ասում, ― հանգստացրեց նա ինձ։ ― Մատնություն գրելը շատ ավելի հեշտ է։ Ոչինչ պետք չէ հնարել, ինչ լսել եք, այն էլ գրում եք։ Ով որտեղ ինչ անեկդոտ է պատմել, ով ինչպես է այդ անեկդոտը ընդունել։ Դա շատ հասարակ բան է։

― Ձեզ համար, միգուցե հեշտ է, ― բռնկվեցի ես, ― իսկ ինձ համար ոչ։ Ես անցյալ կյանքում էլ մատնիչ չեմ եղել, իսկ հիմա առավել ևս չեմ լինի։

Երեք կինն էլ հայացքներ փոխանակեցին։

― Ձերժին Գավրիլովիչ, ― զայրացած ասաց գլխավորը։ ― Այս ինչ անհաս կոմսոր եք դուք մեզ մոտ բերել։ Ինչո՞ւ դուք նրան նախօրոք չեք մշակել։ Սկզբից զրուցեք նրա հետ, հետո երբ կհամոզեք, այն ժամանակ մենք նրան նորից կլսենք։

Ես տեսա, որ Ձերժինը շփոթված է։ Երբ մենք նորից դահլիճում հայտնվեցինք, նա բռնեց ձեռքս և քարշ տվեց մի անկյուն։

― Դուք խելագարվել եք, թանկագինս, ― շշնջաց նա, վախվորած շուրջը նայելով։ ― Դուք ի՞նչ եք անում ինձ հետ։ Մի՞թե կարելի է այդպիսի խոսքեր ասել։

― Իսկ ի՞նչ մի առանձնապես բան եմ ասել, ― հարցրեցի ես։

― Մի՞թե դուք նույնիսկ չեք հասկանում ինչ եք ասել։ Դուք հրապարակայնորեն մերժեցիք աշխատել օրգանների հետ և արտասանեցիք «լրտեսել» բառը։ Ես նույնիսկ չգիտեմ, որտեղ եք այն լսել։ Դա հնացած, անպետք բառ է։ Մեզ մոտ, իհարկե, ազատություն է, բայց ողջամիտ սահմաններում։ Այդպիսի բառերի համար, ոչ միայն թշնամական օղակներում, այլ նաև մեզ մոտ են պատժում։ Այնպես որ եկեք վերադառնանք այնտեղ, և խնդրում եմ առանց անակնկալների։

― Ոչ, ― հաստատակամ ասացի ես։ ― Դուր է գալիս դա ձեզ, թե ոչ, բայց ես եկել եմ այստեղ, ոչ նրա համար, որ ինչ֊որ մեկին հետևեմ։

― Օ՜, Գենա, ― մրթմրթաց նա։ ― Ինչքան խորն են նստած ձեր մեջ սոցիալիստական նախապաշարումները։ Մի՞թե դժվար է կրկնել ինչ֊որ բառեր։ Դա միայն ձևականություն է և ուրիշ ոչինչ։ Կերդվեք, որ մատնելու եք, իսկ ինքներդ դա չեք անի։ Կամ կգրեք կեղծ մատնություններ և կհանձնեք անձամբ ինձ։ Իսկ ես դրանք կպահեմ մի հեռու տեղ։

― Դե գիտեք ինչ, ― զայրացա ես։ ― Դուք ինձ ո՞ւմ տեղն եք դրել։ Եթե ձեր կոմունիզմը այդպիսին է, որ առանց մատնությունների ոչ մի կերպ հնարավոր չէ, ապա ես ձեր Մոսկովյան րեպայում, չեմ ցանկանում մնալ նույնիսկ մի ավելորդ ժամ։ Ես անհապաղ վերադառնում եմ ինձ մոտ Շտոկդորֆ։

― Գնացեք, ― ասաց նա հանկարծ բարկանալով։ ― Հիմա ես կասեմ, որ վերադարձնեն ձեր բոլոր իրերը և կարող եք մեկնել։ Եթե ձեր համար հետաքրքիր չէ տեսնել, ինչպես ենք մենք ապրում․․․ Չէ՞ որ ձեզ հենց դա է պետք։ Դուք սովոր եք ձեր վեպերը հնարել, ուրեմն մեր մասին էլ կարող եք գրել տարբեր անհեթեթություններ և հեքիաթներ։ Այնպես որ մեզ դրանով չես զարմացնի։ Մեզ ինչպես ասես չեն զրպարտել։ Այնպես որ մի հատ ավել, մի հատ պակաս․․․

Նա շուռ եկավ դեպի պատուհանը նեղացած և վշտացած։

Ինձ համար էլ էր տհաճ։ Ես չեմ սիրում հենց այնպես նեղացնել մարդկանց։ Բացի դրանից մտածեցի, որ իսկապես, այստեղ հասա վտանգելով, եթե կարելի է այդպես ասել իմ կյանքը, և շեմքից ետ վերադառնալ, նույնիսկ ներս չնայելո՞վ։

― Դե լավ, ― ասացի ես։ ― Սատանան ձեզ հետ։ Ես զիջում եմ։ Բայց սա կլինի վերջին անգամ։

― Ապրես, ― Սիրոմախինը նույնիսկ ուրախությունից թռչկոտեց։ ― Ես գիտեի, որ դուք խելացի մարդ եք և ճիշտ որոշում կընդունեք։ Իսկ ինչ վերաբերում է այդ մատնություններին, ապա ես ձեզ համար մի գաղտնիք բացեմ․ գրելու համար թուղթ չկա։ Մեզ մոտ Մոսկորեպում թղթի հետ․․․ ― նա ձեռքը տարավ կոկորդին․․․ դրությունը անհույս է։

Երրորդ մաս

Հաճելի կյանք

― Հիանալի ծաղրեցիք ինձ երեկ, ― ասացի ես նայելով Սմերչևին ներքևից և կողքից։ ― Ես մտածեցի, որ ձեր կոմունիզմը այնպիսին է, ինչպիսին ես երեկ տեսա, բայց դա այդպես չէ։

― Այո, մենք գիտեինք, որ դուք հումորիստ եք և ուզում էինք ցույց տալ, որ մենք էլ ունենք հումորի զգացում։

Մենք քայլում էինք Սմերչևի հետ արմավենիների լայն ծառուղու երկայնքով։ Այս անգամ նա ոչ թե համազգեստով էր, այլ թեթև, բաց գույնի կոստյումով և նույնպիսի բաց գույնի թեթև կոշիկներով։ Արևը զենիթում էր, պայծառ լուսավորում էր, բայց չէր կուրացնում, տաքացնում էր, բայց չէր վառում։ Արմավենիների ճյուղերին նստած էին ինչ֊որ աներևակայելի գեղեցկության թռչուններ, որոնք երգում էին դրախտային ձայներով։

Մենք, կարելի է ասել, ոչ թե քայլում, այլ թռչում էինք, ժամանակ առ ժամանակ հրվելով գետնից։ Ես զգում էի մարմնումս արտակարգ թեթևություն, ինչի մասին ասացի Սմերչևին։

― Իսկ դուք չե՞ք կռահում, թե ինչու, ― հարցրեց Սմերչևը ժպտալով։

― Ինչո՞ւ, ― հարցրի ես։

― Մեր գիտնականները հայտնագործել են այնպիսի սարք, որը թուլացնում է երկրի ձգողականությունը։

― Մի՞թե նույնիսկ այդպիսի բան գլխի ընկան անել։ Իսկ ինչի՞ համար դա արեցին։

― Հենց այնպես, ― ասաց Սմերչևը։ ― Որպեսզի մարդկանց համար հաճելի լինի ապրել։

Մենք թռչում էինք բարձր գեղեցիկ շենքերի առջևով։ Նրանք հիշեցնում էին ինձ Նյու֊Յորքի որոշ երկնաքերեր, բայց ավելի լուսավոր էին և կարծես ավելի եթերային։ Շենքերը միացված էին իրար թափանցիկ սրահներով, որտեղ աճում էին արմավենիներ և գլիցինիաներ։

Ամենուրեք լսվում էր մանուկների և սիրահարների ծիծաղը։

Մեզ ընդառաջ, մեզ նման թեթև, թռչում էին երիտասարդ, կարմրատակած այտերով և ոգեշնչված դեմքերով տղաներ և աղջիկներ։

Բոլոր աղջիկները կարճ կիսաշրջազգեստներով էին և գեղեցիկ ոտքերով։ Բոլորը ուտում էին «պլոմբիր» պաղպաղակ և ինձ նայում սիրահարված աչքերով, բոլորը ուզում էին ինձ, և ես էլ ուզում էի խոսել նրանց հետ վսեմ բաների մասին։

Մարդիկ պտտվում էին ծառուղու երկայնքով դրված կառուսելներում, ճոճվում ճոճանակների վրա և թռչում օդում ինչ֊որ նարնջագույն նավակներով։

Երկնքում սավառնում էր երկնագույն տրանսպարանտ, որի վրա գրված էր․

ՀԱՃՈՒՅՔ ՍՏԱՆԱԼ ԿՅԱՆՔԻՑ՝ ԱՄԵՆ ՄԻ ԿՈՄՈՒՆՅԱՆԻՆԻ ՀԻՄՆԱԿԱՆ Եվ ԱՄԵՆԱԿԱՐԵՎՈՐ ՊԱՐՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ Է

Արդեն մի քանի ժամ զբոսնում էինք, իսկ արևը նախկինի նման զենիթում էր՝ չէր շարժվում, չէր կուրացնում և չէր վառում։

Ես հարցրեցի Սմերչևին, թե ինչ է դա նշանակում, նա նայեց ինձ բարյացակամ ժպիտով։

― Մի՞թե դուք չհասկացաք։ Սա արհեստական արև է։

― Արհեստակա՞ն, ― հարցրի ես։

― Այո, իհարկե, արհեստական։ Եվ եղանակն էլ է արհեստական։

― Ինչպե՞ս ձեզ հաջողվեց հասնել դրան, ― հարցրի ես։

― Շատ հասարակ, ― ասաց Սմերչևը։ ― Ամեն ինչ շատ պարզ է։ Ամբողջ քաղաքը ծածկված է լեռնային ճենապակուց սարքված գմբեթով։

― Եվ ձեզ մոտ չե՞ն փոխվում տարվա եղանակները։

― Ոչ տարվա եղանակները, ոչ էլ օրվա ժամերը, այդպիսի բաներ մեզ մոտ չկան։ Այստեղ միշտ ցերեկ է և միշտ ամառ։

― Իսկ ինչպե՞ս են մարդիկ քնում այս լույսի տակ։

― Շատ հասարակ։ Ովքեր ուզում են քնել, փակում են վարագույրները։ Սակայն, ― ավելացրեց նա, ― մեզ մոտ մարդիկ սովորաբար չեն քնում։

Իմ հարցին թե ինչու, Սմերչևը բացատրեց, որ մարդիկ չեն քնում, որովհետև ափսոսում են ժամանակ կորցնել։ Կյանքն այնքան լավն է, որ ամեն րոպե և ամեն վայրկյան մարդիկ Հաճույք են ստանում։

― Իսկ ե՞րբ են նրանք աշխատում, ― հարցրի ես։

― Նրանք երբեք չեն աշխատում, ― եղավ պատասխանը։

Հանդիպած մարդկանց մեջ կային շատերը, որոնց ես ճանաչում էի անցյալ կյանքից, նրանց մեջ էին նաև դեռ իմ ժամանակ մահածացներ։ Նրանք բարեկամաբար ձեռքով էին անում ինձ՝ ես էլ նրանց, և դա ինձ ամենևին չէի զարմացնում։ Ես հասկանում էի, որ գտնվում եմ դրախտում, որը ստեղծել է ոչ թե Աստվածը, այլ մարդիկ։ Ես հասկանում էի, որ եթե այդ մարդիկ կարողացել են ստեղծել արհեստական արև և թուլացնել երկրի ձգողականությունը, զարմանալի չէ, որ նրանք սովորել են վերակենդանացնել հանգուցյալներին։ Իմիջիայլոց, այդ ծառուղին նման էր մի ահռելի սուպերմարկետի, նրա եզրերին գտնվում էին անսահման երկարությամբ վաճառասեղաններ, որոնց վրա շարված էին տարբեր տեսակի երշիկներ, պանիրներ, բելուգա, բարակ կտրատված սեմգա, կարմիր ու սև և բադրջանի խավիար։

Եվ ամեն տեսակի մրգեր ու բանջարեղեն, անսովոր և սովորական․ նարինջ, մանդարիններ, արտիշոկներ, ավոկադո, բանաններ, անանասներ։

Եվ իհարկե, տարբեր գինիներ, կոնյակներ, օղիներ, ջուր, հյութեր, գազավորված ըմպելիքներ և գարեջրի տարբեր տեսակներ՝ շշերով, պահածոյացված, տակառներով ― մի խոսքով, ինչպես մեր շտոկդորֆի սուպերմարկետում, բայց մի փոքր ավելի քիչ։

Բայց մեր սուպերմարկետում սովորաբար, մարդիկ են լինում (երբեմն շաբաթ և կիրակի օրերին նույնիսկ գոյանում է մի վեց հոգուց բաղկացած հերթ), իսկ այստեղ ոչ ոք ոչինչ չի վերցնում, բոլորը անցնում են կողքով և նույնիսկ չեն նայում։ Միայն աղջիկներն են ճանապարհին թռցնում պլոմբիր կամ խուրմա և ծիծաղելով թռչում առաջ։

― Իսկ ինչո՞ւ այստեղ ոչինչ չեն վերցնում, ― հարցրեցի ես Սմերչևին, տեսածիցս ցնցված։ ― Ինչ է, ոչ ոք փող չունի՞։

― Իհարկե չունեն, ― պատասխանեց Սմերչևը, հանելուկային ժպիտով։

― Ահա՜, ― ասացի ես, ― ամեն ինչ հասկանալի է, սոցիալիզմի ժամանակ անձամբ ես, փող չունեի, բայց դե կապիտալիզմի ժամանակ էլ ունեցածս շատ չէր։

Այդ բառերս ուրախացրին Սմերչևին և նա չգիտես ինչու սկսեց անձայն ծիծաղել։ Եվ ծիծաղելով քաղաքավարի բացատրեց, որ մարդկանց մոտ փող չկա, որովհետև դրա կարիքը չկա։ Այստեղ ամեն մեկը վերցնում է իր ուզածը բացարձակապես անվճար, իսկ հիմա ոչինչ չեն վերցնում, որովհետև շատ վաղուց բավարարել են իրենց կարիքները և այդ ամենին արդեն նայել չեն կարողանում։ Նրանք բացի «պլոմբիրից ու խուրմայից ոչինչ չեն ուզում ուտել։

― Ուրեմն, ես կարող եմ վերցնել ինչ ուզեմ և որքան ուզե՞մ, ― հետաքրքրվեցի ես թերահավատորեն։

Սմերչևը դրական պատասխանեց։

Այն ժամանակ ես մոտեցա վաճառասեղանին և, սկզբից անվստահ, իսկ հետո ավելի ու ավելի համարձակ, սկսեցի մթերք հավաքել․ երկու շիշ լիտրանոց շվեդական օղի «Աբսոլյուտ», մի փայտ կրակովյան երշիկ, երկար հաց, մի քանի հատ իշխան, մի փաթեթ մաքրված խեցգետին, մի կապոց բանան և էլի ինչ֊որ պաշտետներ, խավիար, խտացրաց կաթ, կանաչ ոլոռ, սպանախ և էլի տարբեր բաներ։ Մի մասը ես խցկում էի գրպաններս, մյուսը՝ ծոցս, ձեռքերիս մեջ այնքան բան կար, որ գլխիցս վերև էր հասել և ինչ֊որ բաներ արդեն ընկնում էին, իսկ ինձ համար դեռ քիչ էր ու քիչ։

Ես բարձրացրի գլուխս, որպեսզի նայեմ, ինչպես կարելի է տեղավորել ևս մի խտացրաց կաթ, երբ հանկարծ տեսա Ռուդիին, որը լողում էր օդում իր «յագուարով» և մի ձեռքը թափահարելով ինձ էր ողջունում, իսկ մյուսով գրկում ֆրոյլայն Գլոբկեին։

Ես էլ ուզեցի ձեռքով անել Ռուդիին և այդ շարժումից, Բաբելոնյան աշտարակը, որը ես պահում էի ձեռքերիս վրա՝ անաղմուկ փլվեց։ Ես սկսեցի հավաքել այդ ամենը, վախենալով, որ հիմա ինձ անհապաղ կձերբակալեն կամ կսկսեն ամոթանք տալ։ «Քաղաքացի, ― կասեն, ― ինչպե՞ս չեք ամաչում այդպես բարբարոսաբար վերաբերվել ժողովրդի հարստության հետ»։

― Դե հերիք է հավաքես գետնից, ― լսեցի ես ծանոթ ծաղրալի ձայնը։ ― Դա հիգիենիկ չէ։

Ես նայեցի ներքևից վերև և իմ առաջ տեսա Լյոշկա Բուկաշևին սպիտակ կոստյումով և առանց մորուք։ Իսկ նրա կողքին կանգնած էր թափանցիկ շորերով Ժանետան և սեղմվում էր նրան։ Նա պատմում էր անեկդոտ Վովկա֊մորկովկայի մասին, իսկ Ժանետան անպարկեշտ ծիծաղում էր։

― Իսկ ո՞ւր է Լեոն, ― հարցրի ես։

― Ահա նա, ― ասաց Ժանետան և ես տեսա Լեոյին, որը նստարանի վրա նստած համբուրվում էր կնոջս հետ։

Դա մի տեսակ տհաճ էր ինձ համար, բայց ոչ թե շատ, այլ մի քիչ։ Ես թեթևորեն ցատկեցի և սավառնելով օդում մոտեցա նրանց։

― Ինչպես չես ամաչում, ― ասացի ես կնոջս, ― կենդանի ամուսնուդ առաջ համբուրվում ես ուրիշի հետ։ Դու հո գիտես, որ նա դրանից նույնիսկ հաճույք չի ստանում։

― Հիմարություն, ― ասաց Զիլբերովիչը Սիմիչի ձայնով։ ― Երբ ապրում էի սոցիալիզմի ժամանակ, ես ոչ մի բանից հաճույք չէի ստանում, բացի քո վեպերից։ Իսկ հիմա, բացի քո գրքերից ես ամեն ինչից էլ հաճույք եմ ստանում։

― Տեսնում ես, ― ասացի կնոջս։ ― Նա ինձ վիրավորում է, չի կարդում իմ վեպերը, իսկ դու նրա հետ համբուրվում ես։

Այստեղ Սմերչևը թեքվեց իմ կողմը և շշուկով ասաց․

― Կլասիկ Կլասիկովիչ, դուք իզուր եք ձեզ պահում հետամնաց սեփականատիրոջ նման։ Այստեղ, մեզ մոտ, ոչ ոք չունի սեփականություն։ Մեզ մոտ կանայք պատկանում են բոլորին, և ձեր կինն էլ պատկանում է մեր ողջ հասարակությանը։ Արի գնանք բաղնիք, փիսիկս, ― ասաց նա և վերցնելով կնոջս ձեռքերի վրա, լողաց մի ինչ֊որ կողմ։

Ես նետվեցի նրանց ետևից, բայց զգացի որ արդեն ոչ թե թռչում եմ, այլ հազիվ֊հազ վազում եմ ինչ֊որ վարելահողով, ոտքերս սոթ են տալիս ցեխի մեջ, իսկ Երկրի ձգողականությունը միացել է իր ողջ հզորությամբ։

Սմերչևը կնոջս ձեռքերի վրա պահած թռչում էր գետնի վրայով, իսկ ես արդեն ոչ թե վազում, այլ լողում էի ինչ֊որ ցեխի մեջ, բայց միևնույնն է կամաց֊կամաց հասնում էի նրանց, երբ իմ առջև հայտնվեց Զվեզդոնին երկար սև գիշերային շապիկով և մոմը ձեռքին։

― Ոչ մի աստված չկա, ― կամաց ասաց նա։ ― Կա միայն Գենիալիսիմուսը, միայն Գենիալիսիմուսը, և ոչ ոք բացի Գենիալիսիմուսից։

― Դե գնա այստեղից քո Գենիալիսիմուսի հետ, ― ասացի ես, փորձելով տեղաշարժել նրան իմ ճանապարհից։

Բայց նա տեղից չէր շարժվում, և մոտեցնելով ինձ իր դեմքը, թափ էր տալիս իր նոսր մորուքը, աչքով անում, ատամները ցույց տալիս։ Ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում նրան շրջանցել, իսկ կինս Սմերչևի հետ թռչում էր ավելի ու ավելի հեռու և այն ժամանակ հուսահատությունից, ես դեպի ինձ քաշեցի Զվեզդոնիին, կծեցի նրա քիթը և արթնացա բարձը ատամներիս մեջ։

Առավոտ

Արթնանալով, ես դեռ երկար կրծում էի բարձս, մինչև ուշքի եկա։ Մի քիչ խելքի գալով շուրջս նայեցի։ Սենյակում մութ էր ու լուռ։ Այնքան մութ էր, որ ոչինչ չէր երևում։

Ես շրջվեցի մեջքիս վրա և սկսեցի մտածել․ «Աստվա՜ծ իմ, այս ի՞նչ բան է։ Ինչո՞ւ, երբ ես երազում տեսնում եմ հայրենիքս, այնտեղ ինձ հետ միշտ պատահում է ինչ֊որ մի տհաճ բան, անախորժություն, որից ես ուզում եմ փախչել և արթնանում եմ քրտնքի մեջ։»

Ես այնքան հուզված էի, որ որոշեցի արթնացնել կնոջս և հարցնել, թե ի՞նչ կարող էր նշանակել երազս։ Կինս երազների լավ մեկնաբան է և հավատում է, որ անմիտ երազներ չեն լինում, որ նրանք իրենց մեջ կրում են ինչ֊որ միտք, որը պետք է միայն կարողանալ ճիշտ հասկանալ։

Ես մեկնեցի ձեռքս և շոշափեցի անկողինը, բայց այնտեղ ոչ ոք չկար։ Արդեն ուզում էի զարմանալ, թե այս ինչ բան է, ինչու գիշերվա կեսին նա կողքս չէ և ո՞ւր կարող էր կորչել։

Բայց հանկարծ ինչ֊որ բան հիշեցի և ինքս ինձ չհավատացի։ «Դատարկ բան է, ― ասացի ես ինձ։ ― Այս ամենը անմտություն է, ոչ մի այդպիսի բան չի եղել և չի կարող լինել։ Ես պառկած եմ Շտոկդորֆում, իմ սեփական անկողնում, այնտեղ պատուհանն է, այնտեղից լույս է թափանցում վարագույրի ետևից։ Հիմա ես կբացեմ վարագույրը և կտեսնեմ իմ բակը, երեք ծռված կեչիները պարսպի մոտ և աքլորին, որը ման է գալիս այնտեղ»։

Ես մոտեցա պատուհանին, բացեցի վարագույրը և տեսա Ռևոլուցիայի հրապարակը և Կարլ Մարքսի արձանը։ Ճիշտ է Մարքսին ճանաչելը բավական դժվար էր։ Իմ բացակայության վաթսուն տարիների ընթացքում, աղավնիները այնպես էին մշակել նրան, որ նա թվում էր ալեհեր։

Մարքսից ուղիղ մի փողոց այն կողմ, Մեծ թատրոնի մոտ գտնվող փոքրիկ այգում, ամբողջ հասակով կանգնած էր մի ուրիշ մորուքավոր, զինվորական համազգեստով և ձեռքերում պահած ձեռնոցներով, դա, իհարկե, Գենիալիսիմուսն էր։ Մեծ թատրոնի շենքը ինձ ինչ֊որ բանով զարմացրեց։ Ես նույնիսկ միանգամից չհասկացա, թե հատկապես ինչով, իսկ հետո գլխի ընկա, որ նրա ճակատային մասում բացակայում են ձիերը, կարծես նրանք երբեք էլ այնտեղ չեն եղել։

Արևը արդեն շատ բարձր էր։

Ծխի և գոլորշու քուլաներով պարուրված, պրոսպեկտով շարժվում էին տարբեր չափի մեքենաներ, իսկ մայթերով ծորում էր կարճեցված զինվորական հագուստով մարդկանց ամբոխը։ Քչերն էին ման գալիս դատարկ ձեռքերով։ Համարյա բոլորը իրենց ձեռքերին, ուսերին, կամ քարշ տալով գետնի վրայով, տանում էին ինչ֊որ առարկաներ։

Ես արագ հագնվեցի և մտա լոգարան։ Տաք ջրի ծորակից կախված էր ցուցանակ․ «Տաք ջրի կարիքները ժամանակավորապես չեն բավարարվում»։ Ես ողողվեցի սառը ջրով և դուրս նայեցի միջանցք։ Տարեց հերթապահը քնած էր, գլուխը դրած սեղանին։ Գետնին ընկած էր նրա գիրքը։ Ես բարձրացրի այն և նայեցի վերնագրին։ Գիրքը կոչվում էր «Հարցեր սիրո և սեռի մասին»։ Գրքի հեղինակը, ինքը Գենիալիսիմուսն էր։ Ես զգուշությամբ դրեցի գիրքը սեղանին, և աշխատելով հնարավորինս անաղմուկ քայլել գնացի դեպի վերելակը։

Սակայն վերելակը փակ էր մեծ կախովի կողպեքով։ Կողպեքի մոտ, վերելակի ցանցին թելով կապված էր կարտոնից ցուցանակ․«Վերելակային կարիքները ժամանակավորապես չեն բավարարվում»։

Ես գտա աստիճանները և նրանց օգնությամբ բավարարեցի իմ իջնելու կարիքը։ Ակնհայտ էր, որ աստիճանը գլխավորը չէր, որովհետև ես դուրս եկա ոչ թե փողոց, այլ բակ։

Երկար շալվարավորը

Ես ակնկալում էի մաքուր օդ շնչել, բայց իմ քթին փչեց մի հոտ, որից ես քիչ մնաց ուշաթափվեի։ Մանրամասն չեմ նկարագրի, բայց այդպիսի հոտ լինում է վաղուց չմաքրված, բայց հաճախ օգտագործվող զուգարանում։

Օձանման երկար հերթը շարժվում էր դեպի մուգ կանաչ կրպակը, և երկու սեռին պատկանող զինվորականներ, հիմնակնում փոքր պաշտոն ունեցողներ, շնչում էին իրար ծոծրակներին, ձեռքներում բռնած պլաստմասայից ամաններ, հին պղինձներ և գիշերային անոթներ։

Կրպակի տանիքին հարմարեցված կոպիտ շրջանակի մեջ փակցված էր մի պաստառ։ Մկանոտ ձեռքով բանվորը բռնել էր մի մեծ գիշերային սափոր։ Նկարի տակ գրված էր․

ՈՎ ՀԱՆՁՆՈՒՄ Է ԵՐԿՐՈՐԴԱԿԱՆ ՄԹԵՐՔ, ՆԱ ՄԱՏԱԿԱՐԱՐՎՈՒՄ Է ԳԵՐԱԶԱՆՑ։

― Ի՞նչ են տալիս, ― հարցրեցի ես կարճ ոտքերով կնոջը, որը իր ամանով հեռանում էր կրպակից։ Նրա ականջներից կախված էին պլաստմասայից մեծ օղակներ։

― Ոչ թե տալիս են, այլ հանձնում, ― զարմացավ նա իմ անհասկացողության վրա։ ― Կեղտ են հանձնում, էլ ի՞նչ։

Ես մտածեցի, որ նա կատակ է անում, բայց հաշվի առնելով հոտը, որին կամաց֊կամաց սկսեցի սովորել, պաստառի վրայի բանվորի նկարը և հերթի ընդհանուր տեսքը, ես հակվեցի այն մտքին, որ նա լուրջ է խոսում։

― Իսկ ինչի՞ համար են հանձնում, ― անզգուշաբար հարցրի ես։

― Ինչպե՞ս թե ինչի համար, ― ձայնը գցեց նա։ ― Դու ի՞նչ է, քեռի՛, խելքդ թռցրե՞լ ես։ Չգիտի ինչի համար են հանձնում։ Դեռ երկար շալվար էլ հագել է։ Ինչպիսի՜ անառակություն։ Հետո էլ երիտասարդների մասին ասում են, որ նրանք այսպիսին֊այնպիսին են։ Երբ մեծերն են այսպիսի օրինակ ծառայում, ինչպիսի՞ն կարող են նրանք լինել։

― Իսկապես, ― մոտեցավ մեզ հիսունին մոտ մի կորացած տղամարդ։ ― Ես էլ նայում եմ, նա կարծես մեզ նման չի հագնված։

Շուտով մեզ շրջապատեցին իրենց գործն ավարտած և հերթի վերջում կանգնած մարդիկ։ Բոլորն էլ դժգոհություն էին հայտնում իմ հետաքրքրասիրությունից ու երկար շալվարից և նույնիսկ արդեն ուզում էին վզիս հասցնել։ Բայց կինը ասաց, որ չնայած արժե ինձ դնգստել, բայց ավելի լավ է ուղղակի ԲԵԶՈ տանել։

― Ինչ եք ասում, քաղաքացիներ, ― բացականչեցի ես։ ― Ի՞նչ գործ ունի այստեղ ԲԵԶՈ֊ն և ինչո՞ւ ԲԵԶՈ։ Ես մեղավոր չեմ, որ ձեր կյանքում ինչ֊որ բան չեմ հասկանում։ Ես նոր եմ եկել, և ընդհանրապես, կարելի է ասել օտարերկրացի եմ։

Ինչ֊որ մեկը ամբոխից բղավեց, որ եթե օտարերկրացի է, առավել ևս պետք է ԲԵԶՈ տանել, բայց այդ կոչին քաղաքացիները չաջակցեցին, լսելով օտարերկրացի բառը, իմ շուրջը հավաքված ամբոխը սկսեց նոսրանալ։

Միայն օղերով կինը չէր կարողանում հանգստանալ և փորձում էր վերադարձնել մարդկանց, համոզելով նրանց, որ ես բոլորովին էլ օտարերկրացի չեմ։

― Ես օտար խոսակցությունը հասկանում եմ, ― դիմում էր նա լռած հերթին։ ― Օտարերկրացիները ասում են «բիտտե֊դրիտտե», իսկ նա մեզ նման է խոսում։

Մինչև հերթը մտածում էր նրա բառերի մասին, ես չսպասելով ավելի վատ բանի, հնարավորինս աննկատ, անցողիկ բակով շտապեցի փողոց, որը ժամանակին ուներ Նիկոլսկայա անվանումը, իսկ հետո դարձավ Հոկտեմբերի 25 փողոց։ Ես շատ հպարտ էի, որ միանգամից ճանաչեցի այդ փողոցը։ Ես բարձրացրի աչքերս մոտակա տան վրա, որպեսզի համոզվեմ որ ճիշտ եմ, և ուղղակի քարացա։ Պատին մեխված ցուցատախտակին սպիտակով կապույտի վրա գրված էր․ «Գրող Կարցևի անվան փողոց»։ Չնայած ջերմ ընդունելությանը, որով նախօրեին ինձ հուզեցին կոմունյանները, ես միևնույն է չհավատացի, որ հետնորդները այդքան բարձր են գնահատում իմ գործերը։ Ես նույնիսկ մտածեցի, որ միգուցե, դա միայն ինչ֊որ մեկի ոչ այնքան հաջողված կատակն է և իմ անունով ցուցանակը կախված է միայն այդ տան վրա։ Բայց անցնելով ամբողջ փողոցը մինչև Կարմիր հրապարակ, ես տեսա այդպիսի ցուցանակներ բոլոր շենքերի վրա։ Ես շատ հպարտ էի և միաժամանակ շատ ռազմատենչ տրամադրված։ Նույնիսկ մտքովս անցավ վերադառնալ երկրորդական մթերքի ընդունման կետ, գտնել այն զզվելի տիկնոջը, որը հասկանում է օտարերկրացիների լեզուն, քարշ տալ այստեղ և ցույց տալ, թե ում վրա էր նա հարձակվում իր հիմար կասկածանքներով։ Բայց քանի որ բավականին ծույլ էի և անհիշաչար, մերժեցի այդ միտքը։ Առավել ևս, որ ինձ սպասում էին նոր տպավորություններ։

Եթե ես մանրամասնորեն նկարագրեի իմ զգացմունքները, առաջին օրվա ներկայությունից Մոսկորեպում, ես ստիպված կլինեի շատ հաճախ պնդել, որ ես զարմացած էի, ցնցված, ապշած և էլի նման բաներ։ Եվ իսկապես, պատկերացրեք, որ դուրս եք գալիս Կարմիր հրապարակ և այնտեղ չեք գտնում ո՛չ Վասիլիյ Բլաժենու տաճարը, ո՛չ Լենինի դամբարանը և ո՛չ էլ Մինինի ու Պոժարսկու հուշարձանը։ Իրենց տեղում էին միայն ԳՈՒՄ֊ը և Պատմության թանգարանը, Լոբնոե մեստո֊ն, Գենիալիսիմուսի հուշարձանը և Սպասսկայա աշտարակը։ Իսկ աշտարակի վրայի աստղը, ոչ թե ռուբինից էր, այլ երկաթից կամ պլաստմասայից։ Եվ ժամացույցը ցույց էր տալիս տասներկուսի կեսը, չնայած իրականում դեռ ութից տասնհինգ էր պակաս։ Ուշադիր նայելով ես հասկացա, որ ժամացույցը կանգնած է։

Ես կանգնեցրի մի կոմսորի, որը թեփով պարկ էր տանում սայլակով և հարցրի, թե ո՞ւր է կորել այն ամենը, ինչ կար այստեղ։ Նրան զարմացրեց իմ հարցը, նա ոտքից գլուխ ուսումնասիրեց ինձ, առանձնապես երկար նայեց շալվարիս։ Հետո հարցրեց, որ օղակից եմ եկել։ Խուսափելով ուղիղ պատասխանից, ես ասացի, որ լատիշ եմ։

― Դա զգացվում է, ― ասաց կոմսորը։ ― Միանգամից զգացվում է օտար առոգանությունը։

Գոհունակությամբ պետք է ասեմ, որ նա (ինչպես ես հետո նկատեցի, դա շատ հազվադեպ է պատահում կոմունյանների մոտ) բավականին տեղեկացված էր և զրուցասեր։ Նայելով շուրջը, նա բացատրեց ինձ, որ այդ բոլոր առարկաները, որոնց մասին ես հարցնում եմ, դեռ դրամի գոյության ժամանակ վաճառեցին ամերիկացիներին կամ կոռուպցիոնիստները, կամ էլ ռեֆորմիստները։

― Ինչպե՞ս, ― բղավեցի ես։ ― Մի՞թե ժողովրդի այդ թշնամիները նույնիսկ Լենինի դամբարանը վաճառեցին։

― Կամաց, ― նա մատը դրեց շրթունքներին, բայց նախքան փախչելը, շշուկով ասաց, որ ոչ միայն դամբարանը, այլև նրան, ով այնտեղ պառկած էր, վաճառեցին ինչ֊որ նավթային մագնատի, որը մումիաներ է գնում ամբողջ աշխարհից և արդեն ունի հավաքածու, որտեղ բացի Լենինից Մաո Ցզե Դունն է, Գեորգիյ Դիմիտրովը և չորս եգիպտական փարավոններ։

Ես ուզում էի հարցնել, թե դա ինչ մագնատ է, և ինչ է նրա ազգանունը, բայց մարդը հանկարծ ինչ֊որ բանից վախեցավ, վերցրեց իր սայլակը և արագ գլորեց այն կողմ, որտեղ առաջ գտնվում էր «Մոսկվա» հյուրանոցը։ Թոթվելով ուսերս, ես նույնպես այն կողմ գնացի, մտադրվելով դուրս գալ Մեծ թատրոնի մոտ, որի առաջ ես դեռ հյուրանոցից տեսել էի ինձ հետաքրքրած Գենիալիսիմուսի հուշարձանը։

Չնայած աշխատավորների հիմնական մասը արդեն գնացել էր, Մարքսի պողոտան (իմիջիայլոց այն հիմա էլ նույն անունը ունի) բավականին մարդաշատ էր։ Ինչպես և երազումս, շատերը նման էին իմ նախկին ծանոթներին։ Երբեմն այնքան նման, որ ես զսպում էի ինձ, որ չնետվեմ նրանց կողմը գրկելու համար, քանի որ հիշեցի, որ իմ ծանոթներին կարող եմ գտնել (այն էլ եթե բախտս բերի) միայն գերեզմանոցներում։

Ինչպես ես նկատել էի դեռ պատուհանից, մարդկանցից ամեն մեկը ինչ֊որ բան էր տանում։ Ով գիշերային սափոր, ով ավոյսկա, կամ էլ կոշոլկա։ Մի կոմսոր իր առջևից հրում էր առանց էկրանի հին հեռուստացույց, մյուսը կքել էր ածխով լի պարկի տակ, իսկ մի տիկին առաջ էր շարժվում գլխին դրած դեղին բծերով և ծակերից ցցված խոտով զոլավոր ներքնակ։ Դպրոցական հասակի երեխաները, վազելով առաջ էին անցնում մեծերից։ Նրանց ուսերին պայուսակներ էին, իսկ ձեռքերին փոքրիկ ավելներ, որոնք նրանք թափ էին տալիս բարձրացնելով այնպիսի փոշի, որ շնչելու օդ չկար։

Ես չդիմացա և բռնեցի նրանցից մեկին։

― Այ դու անպիտան, ― ասացի ես, ― ինչո՞ւ ես վազում ավելով և փոշի բարձրացնում։

― Իսկ ի՞նչ պետք է անեմ, ― փորձելով դուրս պրծնել, լացակումած ասաց նա։ ― Ես պրեդկոմբ եմ շտապում, իսկ մինչև դասերի սկիզբը մնացել է տաս րոպե։

― Դե վազիր դասերիդ, ― ասացի ես։ ― Իսկ փոշի պետք չի անել։ Դրա համար դռնապաններ կան։

― Ովքե՞ր, ― զարմացավ տղան։ ― Ի՞նչ դռնապաններ։

Ես հասկացա, որ նորից անհարմար դրության մեջ ընկա։

― Հասարակ դռնապաններ, ― քրթմնջացի ես, բայց տղային բաց թողեցի և գնացի դեպի Սվերդլովի հրապարակ, որը հիմա անվանվում է Գենիալիսիմուսի Չորս Սխրանքների հրապարակ։ Պլաստմասայից կերտված հուշարձանի բարձրությունը մոտավորապես երեք֊երեքուկես մետր էր։ Գենիալիսիմուսը կանգնած էր փայլեցրած երկարաճիտ կոշիկներով և քանդակագործի կողմից բացված շինելով, հավանական է այն պատճառով, որ հանդիսատեսը կարողանա տեսնել հուշարձանի կուրծքը զարդարող բազմաթիվ շքանշանները։ Կարծես ձեռնոցներով խփելով ճտքերին, Գենիալիսիմուսը բարի ժպիտով նայում էր պողոտային, շոգեմեքենաների շարժումին և փողոցի հակառակ կողմում գտնվող քարացած Կարլ Մարքսին։ Ես շրջանցեցի հուշարձանը, փորձեցի հաշվել նրա շքանշանները, հասա մինչև հարյուր քառասունից մի քիչ ավելիին, հետո հաշիվս կորցրի, ձեռքս թափ տվի և գնացի այն փողոցով, որը իմ ժամանակ կոչվում էր Պուշկինի, իսկ հիմա Գենիալիսիմուսի նախնական Մտադրությունների փողոց։

Արդեն այդ առաջին զբոսանքի ժամանակ ես նկատեցի, որ բացի իրենց անվանումը պահպանած պողոտաների, փողոցների, նրբանցքների և անցումների, հայտնվել են նոր անուններ, որոնք արտացոլում են կոմունյանների նորագույն ձեռքբերումները և անվանումների մեծ մասը նվիրված է Գենիալիսիմուսի գործունեության տարբեր կողմերին։ Դրա համար էլ ես շատ չզարմացա, հայտնաբերելով, որ նախկին Պուշկինի հրապարակը հիմա կոչվում է Գենիալիսիմուսի Գրական Տաղանդների հրապարակ։ Բնականաբար, հրապարակում կանգնած էր ոչ թե Պուշկինի, այլ Գենիալիսիմուսի հուշարձանը։ Սակայն, Պուշկինը այնտեղ նույնպես կար։

Այստեղի պլաստմասային Գենիալիսիմուսի չափը համապատասխանում էր Մեծ թատրոնի առջև կանգնած հուշարձանի չափին, միայն ամառային համազգեստով էր և առանց ձեռնոցների։ Ձախ ձեռքում նա բռնել էր պլաստմասայից գիրքը, որի վրա կարելի էր կարդալ «Ընտրանի» բառը։ Հեղինակի աջ ձեռքը հանգստանում էր երիտասարդ Պուշկինի գանգուր գլխի վրա, որը լիլիպուտի հասակ ուներ։ Մյուս լիլիպուտները, որոնք կազմում էին խմբակային դիմանկար ավելի փոքր էին։ Նախնական գրականության ներկայացուցիչների մեջ ինչ֊որ չափով առանձնանում էին Գոգոլը, Լերմոնտովը, Գրիբոյեդովը, Տոլստոյը, Դոստոևվսկին և ավելի ուշ ժամանակաշրջանի որոշ գրողներ։ Ինձ համար հաճելի է ասել, որ այդ խմբում ինձ էլ գտա։ Ես կանգնած էի Գենիալիսիմուսի ետևը, մի ձեռքով բռնած նրա ձախ ճթքից։ Չգտնելով լիլիպուտների մեջ Կարնավալովին, ես մի անգամ էլ համոզվեցի, որ քսանմեկերորդ դարում, նրան ոչ ոք չգիտի։ Մի մորուքավորի, որը դաշտային մկանից էլ փոքր էր, ես հայտնաբերեցի իմ ժամանակի նախնական գրողների խմբում, բայց դա ակնհայտորեն Կարնավալովը չէր, այլ ավելի շուտ պրոֆեսոր Սինյավսկին էր։

Շրջանցելով հուշարձանը, ես նորից հայտնվեցի Գենիալիսիմուսի ոտքերի առաջ և պատվանդանի վրա հայտնաբերեցի ինձ վաղուց ծանոթ բառերը․ «Ես քնարս նվիրեցի իմ ժողովրդին»։

Այդ ժամանակ հրապարակում կանգնեց մի մեծ կարմիր պարոբուս։ Նրանից դուրս թափվեց տղաների ու աղջիկների բավական մեծ խումբ լեյտենանտի ուսադիրներով կնոջ գլխավորությամբ։ Երեխաները սկսեցին աղմկել և հրմշտել իրար, բայց կինը (ես գլխի ընկա, որ նա ուսուցչուհի է), կանգնեց հուշարձանի կողքը, մի կողմ մեկնեց աջ ձեռքը և հրամայեց․ «Երկու շարքով կանգնի՛ր։»

Երեխաները հնազանդ հավասարվեցին, «զգաստ» հրամանից հետո ձգվեցին, հետո հետևեց «ազատ» հրամանը։

― Երեխաներ, ասաց ուսուցչուհին, ― ձեր առջև է մեր սիրելի առաջնորդ, երեխաների և ամբողջ առաջավոր մարդկության հայր, Գենիալիսիմուսի հուշարձանը։ Բարձրորակ պլաստմասսայից կերտված հուշարձանը կառուցել է Կարմիր Դրոշի ժողովրդական կոմունիստական քանդակագործների ջոկատի կոլեկտիվը և հաստատվել Խմբագրական կոմիսիայի ու Գլխավոր Հնգանկյուն Իվանովի կողմից։ Գիտե՞ք Գենիալիսիմուսի քանի հուշարձան կա Մոսկվայում։

―Հարյուր ութսունչորս, ― բացականչեց Իվանովը։

― Ճի՛շտ է։ Հարյուր ութսուն չորս։ Եվ Հարյուր ութսունհինգերորդը հիմա տեղադրվում է Գենիալիսիմուսի անվան Լենինյան բլուրներում։ Ամեն մի հուշարձան, արտացոլում է մեր սիրելի առաջնորդի գործունեության տարբեր կողմերը։ Հուշարձաններից մեկը մարմնավորում է մեր առաջնորդին որպես հանճարեղ հեղափոխական, մյուսը՝ որպես կոմունիզմի հանճարեղ տեսաբան, երրորդը՝ հանճարեղ պրակտիկ և այլն։ Այս հուշարձանը ներկայացնում է նրան, որպես հանճարեղ գրական տաղանդ։ Սեմյոնովա՛, քանի՞ հատորից է բաղկացած Գենիալիսիմուսի ստեղծագործությունների հավաքածուն։

― Վեց հարյուր վաթսուն, ― պատասխանեց Սեմյոնովան։

― Սխալվեցիր։ Երեկ հրատարակվեցին երկու նոր հատոր։ Կոմկո՛վ, հերիք է պտտվես։ Ուրեմն այսպես, երեխաներ, Այս հուշարձանը իրենից ներկայացնում է քանդակների խումբ, որոնց կենտրոնում ինքը՝ Գենիալիսիմուսն է։ Երկրորդական անձինք՝ նրա գրական նախորդներն են։ Հատկապես հետաքրքիր է, որ նախնական հեղինակների ամեն մի արձանի չափը պայմանավորված է նրա տաղանդի համեմատական չափով Գենիալիսիմուսի տաղանդի հետ։

Լսելով այդ, ես մի անգամ էլ վազ տվի Գեներալիսիմուսի ետևը և նորից գտա իմ խղճուկ անձը։ Ես հիասթափված էի։ Իմ ու Գենիալիսիմուսի ծավալի հարաբերությունը, ճիշտն ասած հաճելի չէր։

Վերադառնալով (նրա առջևի մասը), ես շարունակեցի լսել ուսուցչուհուն և շատ հետաքրքիր տեղեկություններ ստացա։ Իմացա, որ բոլոր նախնական գրողների ընդհանուր քանակը հավասար է մի Գենիալիսիմուսի։ Բացի դրանից, Գենիալիսիմուսը ներկայացված է որպես զորեղ ծառ, որը վեր է բարձրացել իր դարը ապրած ճյուղերից։ Ինչպես ծառը կլանում է ջուրը, նա վերցրել և զարգացրել է նախնական գրականության բոլոր նվաճումները, որից հետո նախնական գրականությունը դարձել է ավելորդ։

― Իսկապես, ― ասաց ուսուցչուհին, ― վերցրեք թեկուզ պատվանդանի բառերը․ «Ես քնարս նվիրեցի իմ ժողովրդին»։ Նախնական գրողներից ո՞վ կարող էր ասել այդքան պարզ, համեստ և հանճարեղ»։

― Պուշկինը կարող էր ասել, ― ինձ համար անսպասելի թռցրեցի ես։

Երեխաներից մեկը ծիծաղեց, բայց միանգամից լռեց։ Ուսուցչուհին ոտքից գլուխ չափեց ինձ անբարյացակամ հայացքով և շրջվեց աշակերտների կողմը։

― Երեխաներ, արագ նստեք մեքենան։ Հիմա մենք գնալու ենք նայելու Գենիալիսիմուսի Գիտական Հայտնագործությունների հուշարձանը։

Մեկը մյուսի ետևից երեխաները թռան պառոբուսի մեջ, ինչպես մեղուները փեթակի մեջ։

Նախքան նրանց հետևելը, ուսուցչուհին շրջվեց իմ կողմը, և մի անգամ էլ հայացքով չափեց ինձ ոտքից գլուխ։

― Իսկ դուք՝ երկար շալվարավոր, ― ասաց նա շատ հստակ առոգանությամբ, ― ես խորհուրդ կտայի ձեր լեզուն ձեզ պահել։

Եվ շարժելով կարճ կիսաշրջազգեստի տակից դուրս ցցված հետույքը, անհետացավ մեքենայի մեջ։

Ես նայեցի շալվարիս և էլի չհասկացա, թե ինչու նրանք այստեղ ապրող մարդկանց դուր չեն գալիս։ Շալվար է էլի։ Նույնիսկ շատ լավն է։ Եթե նրանց դուր է գալիս կարճ հագնվել, ես դեմ չեմ, բայց ինչո՞ւ են նրանք ինձ անընդհատ կպչում։

Բուսական խոզի միս

Ես զգացի, որ սոված եմ և սկսեցի փնտրել, թե որտեղ կարելի է մի բան ուտել։ Փողոցի մյուս կողմում տեսա մի հաստատություն, որի դուռը անընդհատ բացվում ու փակվում էր, որովհետև մարդիկ մտնում ու դուրս էին գալիս։ Իմիջիայլոց, ժամանակին այդ շենքում գարեջրատուն էր, հետո՝ կաթնային սրճարան։ Այժմ, այնտեղ նույնպես կարծես թե նման մի բան կար։

Վերևում, տանիքի տակ ես տեսա արդեն ծանոթ բանվորին, որը մկանոտ ձեռքերից մեկում բռնել էր գդալը, իսկ մյուսում՝ պատառաքաղը։ Պատառաքաղի վրա ինչ֊որ բան կար, բայց թե ինչ, ես չկարողացա որոշել։ Բանվորը բարեհամբույր ժպտում էր, իսկ նկարի տակ գրված էր․

ՆԱ ՈՎ ԵՐԿՐՈՐԴԱԿԱՆ ՄԹԵՐՔ Է ՀԱՆՁՆՈՒՄ, ԳԵՐԱԶԱՆՑ Է ՍՆՎՈՒՄ։

Մուտքի ցուցանակի վրա գրված էր․ ՊՐԵԿՈՄՊԻՏ «ԼԱԿՈՄԿԱ»։ Մի քիչ մտածելուց հետո, ես հիշեցի, որ «ՊՐԵԿՈՄՊԻՏ»՝ նշանակում է Կոմունիստական Սննդի Ձեռնարկություն։ Փողոցն անցելիս, ես քիչ մնաց ընկնեի կցասայլով ահռելի շոգեբեռնատարի տակ։ Սեղմելով բոլոր արգելակները, վարորդը կանգնեցրեց մեքենան և ողողեց ինձ այնպիսի ընտրայլ բառերով, որ դժվար չէր ճանաչել իմ բաղնիքային ծանոթ Կուզյային։ Կարծես նա մտադիր չէր սահմանափակվել միայն բառերով և արդեն թռչում էր դեպի ինձ գլխավերևում պահած շարժիչը լարելու գործիքը։

― Կուզյա, ― բղավեցի ես վախեցած։ ― Չե՞ս ճանաչում, ինչ է։

― Ահ, այդ դու ես հայրիկ։ ― Կուզյան իջեցրեց գործիքը, բայց կարծես հիասթափված էր, որ այդ նախապատրաստությունը իզուր էր։ ― Ինչո՞ւ ես ման գալիս ճանապարհով անբան բերանբաց։ Այստեղ, հայրիկ, զգույշ եղիր, թե չէ կամ մեքենայի տակ կգցեն, կամ գլուխդ կջարդեն։ Այդ այնտեղ, կապիտալիստների մոտ է ամեն ինչ հեշտ։ Այնտեղ երևի, փողոցներով միայն ավանակներ ու ուղտեր են ման գալիս, իսկ մեզ մոտ, ինքդ ես տեսնում ինչ տեխնիկա է։

Նա հարցրեց ինձ, ինչպես են գործերս, պետք չի արդյոք օգնություն, և մի անգամ էլ հիշեցրեց, որ եթե ինձ անհրաժեշտ լինեն շոգեկաթսա, ցիլինդրներ, կամ նման բաներ, ես միշտ կարող եմ համարձակ դիմել իրեն։ Հետո նա գնաց, իսկ ես բարեհաջող անցա պողոտան և մոտեցա Պրեկոմպիտին։

Հերթը մեծ չէր, մի վաթսուն մարդ, ոչ ավելի։

Ծակ զինվորական շապիկով և կարմիր թևկապով տարեց սերժանտը կանգնած էր մուտքի մոտ և դակիչով ծակում էր իրեն մեկնված մոխրագույն թղթերը։

Հերթում կանգնած, ես կարդացի պատին կախված հայտարարությունը, որտեղ ասված էր, որ ընդհանուր սննդային կարիքները բավարարվում են միայն երկրորդական մթերքի հանձման վկայականը ներկայանելուց հետո։

Այստեղ էին նաև «Վարքագծի կանոնները Կոմունիստական Սննդի ձեռնարկություններում»։ Կանոններում ասված էր, որ կոմունյաններին կանոնավոր և որակով սնունդ ապահովելուն ուղղված ԿՊԳԲ֊ի և անձամբ Գենիալիսիմուսի անխոնջ աշխատանքի շնորհիվ, առկա են զգալի հաջողություններ այդ գործում։ Սնունդը դառնում է ավելի լավը, որակով և դիետիկ։ Գիտական ուսումնասիրությունների արդյունքում ձեռք են բերված մեծ հաջողություններ գիրության դեմ պայքարում։

Այնուհետև ասվում էր, որ Պրեկոմպիտում արգելված է․

1 Ընդունել սնունդը վերնազգեստով

2 Նվագել երաժշտական գործիքներ

3 Ոտքերով կանգնել սեղաններին և աթոռներին

4 Թափել սեղաններին սննդի մնացորդները

5 Պատառաքաղով քչփորել ատամները

6 Հեղուկ ճաշերով ջրել հարևաններին

7 Խստիվ արգելվում է լուծել ի հայտ եկած կոնֆլիկտները կերակրի մնացորդներով, կաթսաներով, ափսեներով, գդալներով, պատառաքաղներով և ուրիշ պետական սեփականություն ներկայացնող առարկաներով

Ճշմարտացի լինելու համար պետք է ասել, որ հերթը բավական արագ էր շարժվում։ Մարդիկ մեկը մյուսի հետևից տալիս էին սերժանտին իրենց թղթերը, նա ծակում էր դրանք, և նրանք ներս էին մտնում։

Երբ հասավ իմ հերթը, գրպանումս գտա վաթսուն տարվա վաղեմություն ունեցող «Զյուդոյչե ցայտունգ» թերթի մի կտոր։ Ես ծալեցի այն երկտակ և տվեցի սերժանտին։ Նա առանց նայելու ծակեց այն։

Ես շատ գոհ մնացի այն բանից, որ իմ սոցիալիստական և կապիտալիստական հնարքները, հաջողությամբ գործում են այստեղ և ներս մտա։

Ինձ թվաց, որ առաջնային մթերքը համարյա երկրորդականի հոտը ուներ։

Մուտքի դիմացի պատին կախված էր Գենիալիսիմուսի մեծ դիմանկարը և նրա խոսքերը․ «Մենք ապրում ենք ոչ թե ուտելու համար, այլ ուտում ենք, որ ապրենք»։

Պրեկոմպիտը նման էր ինքնասպասարկվող սոցիալիստական ճաշարանի․ բարձր, առանց աթոռների սեղաններ, հատակին՝ թեփ։ Ձախ պատի երկայնքով պլաստմասե խողովակներից թեթև միջնորմի ետևը՝ երկար վաճառասեղան՝ վրան շարված ուտելիքներով, որոնց նայելիս միանգամից ուզում էիր մաքուր օդ դուրս գալ։ Բայց առաջինը՝ ես շատ սոված էի, երկրորդն էլ՝ ես եկել եմ այստեղ ուսումնասիրելու կյանքի բոլոր մանրամասները, այդ թվում նաև սննդի համակարգը։

Ես կանգնեցի դեպի վաճառասեղան գնացող մարդկանց հերթում և բոլորի հետ շարժվելով, հասա պատից կախված մենյուին, որը կարդացի մեծ հետաքրքրությամբ։ Այն բաղկացած էր այս հերթականությամբ թված չորս ճաշատեսակից․

1․ Սննդարար ապուր «Լեբյոդուշկա» բրնձի արգանակով։

2. Վիտամինեզացված բուսական խոզի միս «Պրոգրեսս», շոգեխաշած շաղգամից։

3․ Կիսել վարսակից՝ «Գվարդիական»։

4․ Ջուր բնական՝ «Թարմություն»։

Ես ներողություն եմ խնդրում ընթերցողից, որ այսքան մանրամասն եմ նկարագրում այս կանոնները, ցուցակները, մենյուն, բայց ինձ թվում է, որ դա անհրաժեշտ է շատ թե քիչ ամբողջական պատկերացում ստեղծելու համար այն հասարակության մասին, որում ես գտնվում էի։

Երկու երիտասարդ կոմսորկա, ոչ այնքան մաքուր խալաթներով արագ սպասարկում էին հաճախորդներին։ Բոլորի նման, ինձ էլ տվեցին նշված ճաշատեսակներով պլաստմասե սկուտեղը։ Երկու ափսե, երկու բաժակ և գդալ (բոլորը պլաստմասայից) կապված էին սկուտեղին պողպատե շղթաներով։ Եվս երկու շղթա (երևի դանակի և պատառաքաղի համար) կտրված էին։ Հոտ քաշելով ուտելիքից, ես, անկեղծ ասած, տհաճությամբ կնճռոտեցի դեմքս և մտածեցի, որ որոշ դեպքերում կարելի է կշտանալ միայն հոտից։

Բայց, կրկնում եմ, ես ղեկավարվում էի ոչ միայն քաղցով, այլև հետազոտողի հետաքրքրասիրությամբ։

Ես գտա մի սեղան, որի մոտ մի տիկին դանդաղ խմում էր վարսակի կիսելը։ Թույլտվություն խնդրեցի կանգնել կողքը, և երբ նա մի ինչ֊որ անհասկանալի բան մռթմռթաց, ես ճանաչեցի այն կնոջը, որը օտար լեզուներ էր հասկանում։Դատելով նրա անբարյացակամ հայացքից, կարծում եմ, որ նա էլ ինձ ճանաչեց։

Փորձելով ապուրը, ես միանգամից գլխի ընկա, որ այդ վսեմ անունն առաջացել էր ոչ թե երկարավիզ թռչունից, այլ նույնանուն խոտից, որից ես առիթ եմ ունեցել ուտել նախկինում, կոլխոզների ծաղկման ժամանակաշրջանում։ Քանի որ շատ սոված էի, մի երկու գդալ դժվարությամբ կերա, իսկ ինչ վերաբերում է «Պրոգրեսս» բուսական խոզի մսին, որը պատրաստված էր երևի թե պրեսսի տակ դրված շաղգամից, ճիշտն ասած ուտել չկարողացա։ Այսինքն՝ սկզբից մի քիչ կերա, բայց կերածս միանգամից սկսեց ետ մղղվել, այնպես որ ես հազիվ հասցրի այն կաբեսոտ, որտեղ և իմ քմահաճ օրգանիզմը դուրս մղեց այն։

Սիրո պալատ

Դուրս գալով կաբեսոտից, ես դեմ առ դեմ հանդիպեցի այն կնոջը, որը օտար լեզուներ էր հասկանում։ Տպավորությունն այնպիսին էր, որ նա հատուկ ինձ էր սպասում, որովհետև տեսնելով ինձ, ամբողջ դահլիճով մեկ ճղճղան ձայնով բղավեց․

― Ի՞նչ է, ձեզ դուր չի՞ գալիս մեր ուտելիքը։

Ես, ոչինչ չպատասխանելով դուրս եկա փողոց։ Նա եկավ ետևիցս։ Ես շարժվեցի ներքև նախկին Գորկու փողոցով, որը հիմա կոչվում է Գենիալիսիմուսի Աշխատությունների Առաջին հատորի անվան պողոտա։ (Հետո ես իմացա, որ կոմունիստական Մոսկվայում կա 26 պողոտա, որոնցից ամեն մեկը նվիրված է Գենիալիսիմուսի հատորներից մեկին։)

Կինը եկավ ետևիցս։

― Սրա՜ն նայեք, ― մրթմրթում էր նա՝ հետևիցս քարշ գալով։ ― Երկար շալվար է հագնում, կեղտը հանձնել չի ուզում, մեր ճաշերից զզվում է։

― Լսիր, տյոտյա, ― ասացի ես, շրջվելով նրա կողմը, ― աստծու սիրո հանգիստ թող ինձ, քո հավեսը չունեմ։

Կարծես դա պետք չէր ասել։

―Օհո֊հո֊հո՜, ― բղավեց նա, աշխատելով անցորդների ուշադրությունը գրավել։ ― Երկար շալվար է հագնում, կեղտը հանձնել չի ուզում, մեր ուտելիքից զզվում է հերիք չի, դեռ ինչ֊որ Աստված է հիշում։ Նա զզվում է։ Նրա սիրտը մեր խոզի մսից խառնում է։

― Դե գնա այստեղից․․․ ― չդիմացա ու ասացի ես և անցա փողոցի մյուս կողմը։

Խնդրում եմ ներել ինձ այսպիսի կոպիտ արտահայտության համար։ Նախկին կյանքում, երբեք ինձ թույլ չեմ տվել կանանց այդպիսի բան ասել։ Բայց այդ վհուկը ինձ ուղղակի համբերություբից հանեց։

Ես ընկճված քայլում էի Առաջին Հատորի պողոտայով ներքև։ Այս կոմունիստական թագավորությունում ես ինձ հարմարավետ չէի զգում։ Իհարկե, ես եկել եմ այստեղ միայն մեկ ամսով, բայց վախենում եմ, որ բուսական խոզի մսով, նույնիսկ այդ մի ամիսը չեմ դիմանա։

Ոչ, ես չէի ուզում առավելություններ։ Ես ուզում էի լինել բոլորի պես։ Եվ իհարկե, ոչ մի դեպքում ոչ մի բանի չէի ուզում խառնվել։ Իմ նպատակն էր լինել օբյեկտիվ և առանց ավելորդ զգայականության փաստերը արձանագրել։ Հանուն դրա ես պատրաստ էի ամենաանսպասելի և վտանգավոր փորձությունների։ Եվ ուտելիքի հանդեպ էլ երբեք շատ պահանջկոտ չեմ եղել, բայց այդ կոմունիստական խոզի միսն ու «Լեբյոդուշկա» ապուրը իմ օրգանիզմը ուղղակի չի ընդունում։

Միգուցե, մեղավորը կյանքի հանդեպ ունեցած իմ հայացքներն են։ Դրանք երևի հետամնաց են դեռ այն ժամանակվանից, երբ ես ապրում էի սոցիալիզմում։ Իսկ հետո, երբ ընկա կապիտալիզմ և ամեն օր ենթարկվում էի նրա վնասակար, քայքայիչ ազդեցությանը ու սնվում կապիտալիստական կերակուրներով, դա ազդեց ոչ միայն մտածողությանս այլ նաև ստամոքսիս աշխատանքի վրա։ Այն շատ նրբազգաց էր դարձել։

Երևի իմ բացատրությունը գիտական չէ, բայց տրամադրությունս, ճիշտն ասած, շատ վատն էր։

Այդ տրամադրությամբ ես շարժվում էի դեպի ներքև, պողոտայի այն մայթով, որտեղ սոցիալիզմի ժամանակ Ելիսևյան խանութն էր։

Չնայած մռայլ տրամադրությանս, ես շուրջս էի նայում, որոշ բաներ նկատում և ինձ համար նշում։

Օրինակ, ինձ շատ զարմացրեց, որ Նեմիրովիչ֊Դանչենկոյի անվան փողոցը չէր վերանվանվել կոմունիստականի, չնայած հայտնի է, որ նա սոցիալիստական ռեալիզմի հիմնադիրներից էր, իսկ կուսակցությունը խիստ քննադատում է այն։ Բայց երբ ես մոտեցա նախկին Սովետական հրապարակին, ավելի շատ զարմացա։ Ինձ ծանոթ, ձիու վրա նստած Յուրիյ Դոլգորուկիի արձանը այնտեղ այլևս չկար։ Ասենք ձին կար, բայց նրա վրա նստած էր Գենիալիսիմուսը։ Մի ձեռքում նա պահել էր իր գիրքը, մյուսում՝ թուրը։ Իսկ հրապարակը այժմ կոչվում էր Գենիալիսիմուսի Գիտական Հայտնագործությունների հրապարակ։

Անկեղծ ասած, ինձ համար այնքան էլ հասկանալի չէր, թե ի՞նչ կապ ունի այդ հուշարձանը գիտական հայտնագործությունների հետ։ Ասենք թե գիրքը՝ ունի։ Բայց ի՞նչ գործ ունեն ձին և թուրը։

Այստեղ իմ ուշադրությունը գրավեց այն շենքը, ուր առաջ գտնվում էր ռեստորան «Արագվին»։ Այժմ այնտեղ, իհարկե, ոչ մի «Արագվի» չկար»։ Շենքի ճակատին, տանիքի տակ ահռելի տառերով գրված էր․

ՍԻՐՈ ՊԱԼԱՏ

Ճիշտն ասած, ես միանգամից չհասկացա, թե ինչ է դա նշանակում։ Բայց մոտենալով շենքին, ծանր դռների աջ կողմում տեսա մի ցուցանակ, որի վրա գրված էր հետևյալը։

Ն․ Կ․ ԿՐՈՒՊՍԿԱՅԱԻ անվան ՊԵՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ԼԵՆԻՆԻ ՇՔԱՆՇԱՆԱԿԻՐ ՀԱՍԱՐԱԿԱՑ ՏՈՒՆ

― Օհո՜, ― ասացի ես ինքս ինձ։ ― Այ սա, ես հասկանում եմ, կոմունիզմ է։

Տրամադրությունս նկատելիորեն բարձրացավ։

Ես կարծեցի, որ հաստատաությունը աշխատում է միայն երեկոյան, բայց կարդացի, որ բնակչությանը սեքսուալ ծառայություններ են մատուցվում ժամը 8.30 մինչև 17.30, ճաշի ընդմիջումը՝ ժամը 13 մինչև 14։

Ես նայեցի ժամացույցին։ Ուղիղ ինն անց քառասուներկու րոպե էր։ Այդպիսի գործերի համար ամենահարմար ժամանակը չէր, բայց մյուս կողմից, ինչո՞ւ չէ որ։

Երկրորդ հարկի բարձրության վրա կախված պլակատի վրա պատկերված էր բռունցքը բարձրացրած բանվորը։ Նրա տակ գրվածը ինձ համարյա ծանոթ էր․

ՈՎ ՀԱՆՁՆՈՒՄ Է ԵՐԿՐՈՐԱԿԱՆ ՄԹԵՐՔ, ՆԱ ՍԵՔՍՈՎ ՀՐԱՇԱԼԻ Է ԶԲԱՂՎՈՒՄ

Ներքևում կախված էին ԳԷՕԼՊԴԻԿ֊ում ընդունված վարքի կանոնները (այդպես էր այդ տարօրինակ ձեռնարկության կրճատ անվանումը)։ Այնտեղ ասված էր, որ սեքսուալ ծառայությունները մատուցվում են ինչպես ձեռնարկությունների, հիմնարկությունների և հասարակական կազմակերպությունների կոլեկտիվների, այնպես էլ անհատական դիմումներով։

Ես ինքնաբերաբար հիշեցի վարորդ Կուզյային և նրա ընկերոջը, որոնք լվացման կետում ուզում էին ինձ ներքաշել օրգիայի մեջ։ Ա՛յ քեզ բարբարոսներ։ Ինչո՞ւ այդ ինտիմ գործով զբաղվել միասին, երբ գոյություն ունեն օրինականացված միջոցներ կարիքների անհատական բավարարման համար։

Այսպես մտածելով, շարունակեցի աչքերով սահել կանոնների վրայով և իմացա, որ ծառայություններ մատուցվում են միայն երկրորդական մթերքի հանձնման փաստաթուղթը ներկայացնելուց հետո և որ ԳԷՕԼՊԴԻԿ֊ում արգելվում է․

1. Բերել և ծառայություն մատուցել կողմնակի պարտնյորների

2. Սպասարկվել վերնահագուստով։

3. Ծառայություն ստանալ միջանցքներում, աստիճանների վրա, աստիճանների տակ, կաբեսոտում և ուրիշ չնախատեսված վայրերում, բացի հատուկ նախատեսվածներից։

4․ Օգտվել ինքնագործ հակաբեղմնավորիչ միջոցներով և սադիզմի ու մազոխիզմի համար նախատեսված գործիքներով։

5. Նվագել երաժշտական գործիքների վրա։

6. Փչացնել կոմունիստական գույքը։

7. Խստիվ արգելվում է լուծել ի հայտ եկած կոնֆլիկտները սեքսի համար նախատեսված սարքավորումներով։

Այստեղ, ինչպես և պրեկոմպիտում, կանգնած էր մի տղամարդ ձեռնակապով թևքի վրա ու դակիչով։ Ես տվեցի նրան թերթի այն նույն կտորը, բայց մյուս կողմից, և նա, ինչպես և պրեկոմպիտյան պահապանը, դակեց առանց նայելու։

Ներսից դա նման էր պոլիկլինիկայի։ Լայն, լինոլիումե հատակով միջանցք, մուգ կապույտ յուղաներկով պատած պատեր։ Երկու կողմում, հավասար տարածության վրա կաբինետների բեշ գույնի դռներ, իսկ մուտքից ձախ՝ աստիճանների ետևը, փայտե պատնեշ և ապակե լուսամուտ, որի վրա գրված էր ՌԵԳԻՍՏՐԱՏՈՒՐԱ։

Ինձ ընդառաջ, գալիս էր մի խուրձ թղթապանակներ ձեռքին մի աղջիկ սպիտակ խալաթով, որը հազիվ էր ծածկում նրա աշխատանքային գործիքը։

― Սլագեն, ― ասաց նա ինձ։

― Սլագեն, ― պատասխանեցի ես և փորձեցի բռնել նրան մի որևիցե տեղից։ Բայց նա ճարպկորեն խույս տվեց, զարմացած նայեց ինձ և սկսեց դժգոհ բարձրանալ աստիճաններով, հնարավորություն տալով ինձ ուսումնասիրել նրան լավագույն կողմից։

Չես ուզում, մի ուզի, ասացի ես և մոտեցա ռեգիստրատուրային, որտեղ նստած տարեց կնոջ ակնոցի շրջանակը ստվարաթղթից էր։ Նա ինչ֊որ բան էր գործում։ Ես ինձ անհարմար էի զգում, բայց, հաղթահարելով շփոթմունքս դիմեցի նրան և ասացի, որ ցանկանում եմ որևիցե կերպ ծառայություն ստանալ։

Ոչինչ չասելով, նա իմ ձեռքը խցկեց մի թղթի կտոր։ Դա իհարկե անկետա էր, սակայն բավականին համեստ։ Պատասխանելով հարցերին, ես նշեցի ազգանունս, աստղային անունս և հայրանունս։ Որպեսզի ուշադրություն չգրավեմ, տարիքս պակասեցրեցի ուղիղ վաթսուն տարով։

«Վեներական հիվանդություններ» սյունյակում ես բնականաբար, գրեցի «ոչ»։

Ես վերադարձրի անկետան գրանցողին։ Նա հագցրեց այն երկար, ժանգոտ, սուր ծայրով ձողի վրա, մի կողմ դրեց իր գործվածքը, դուրս եկավ պատնեշի ետևից և չարտասանելով ոչ մի բառ գնաց միջանցքով, աղմկելով բանալիների կապոցով։

Նա բացեց N6 դուռը, ինձ ներս թողեց և գնաց, այդպես էլ ոչինչ չասելով։

Ես փակեցի իմ ետևից դուռը և շուրջս նայեցի։ Դա ոչ մեծ սենյակ էր առանց վարագույրի պատուհանով։ Անկյունում դրված էր մի նեղ, մոմլաթով ծածկված թախտ, կողքը՝ պլաստմասե դույլ։ Ոչ բարձ, ոչ ծածկոց չէր երևում։ Թախտի վրա կախված էր Գենիալիսիմուսի դիմանկարը մի թեթև բացված մազոտ կրծքով, իսկ տակը նրա ասույթը․

ՍԵՐԸ ԲՈՒՌՆ ԾՈՎ Է։

Բացի նրա դիմանկարից, պատերին կախված էին տարբեր պլակատներ։ Դռան մոտ, փայտյա շրջանակի մեջ տեղադրված էր ինչ֊որ տեքստ։ Դա ԳԷՕԼՊԴԻԿԻ կոլեկտիվի աշխատակիցների աշխատանքային պարտավորություններն էին։ Այնտեղ ասված էր, որ ի պատիվ ԿՊԳԲ֊ի 67-րդ համագումարի, իրենք ստանձնում են հետևյալ պարտավորությունները․

1. Բարձրացնել աշխատանքային կարգապահությունը և հաճախորդների բավարարման կուլտուրան։

2. Ավելացնել մեկ մահճակալ֊տեղի օգտագործման կարողությունը օրում ոչ պակաս, քան 13 տոկոսով։

3. Ավելացնել գենետիկ նյութի հավաքումը 6 տոկոսով։

4. Աշխատել խնայված նյութերով։

5. Ուսումնասիրել և կոնսպեկտավորել Գենիալիսիմուսի «Սեքսուալ հեղափոխությունը և կոմունիզմը» գիրքը։ Քննությունը այդ գրքով, հանձնել ոչ պակաս քան չորսի։

6. Սիստեմատիկ կերպով բաց թողնել պատի թերթ։

7. Բոլոր աղջիկներին հանձնել «Պատրաստ եմ աշխատել և պաշտպանել Մոսկորեպը» կրծքանշանը ստանալու նորմերը։

8. Պահպանել զգոնությունը և ժամանակին հայտնել ԲԵԶՈ֊ին կասկածելի հաճախորդների մասին։

Տեսնելով, որ ոչ ոք չի շտապում սպասարկել ինձ, ես սկսեցի ուսումնասիրել պլակատները։

Նրանց վրա պատկերված էին դրվագներ աշխատավորների ամենօրյա գործունեությունից․ ԳԷՕԼՊԴԻԿ֊ի տնօրեն, Կոմունիստական աշխատանքի կրկնակի Հերոս, Գլխավոր Հնգանկյունի անդամ Վեներա Միխայլովնա Մալոֆեևայի հանդիպումը առանցքակալներ արտադրող գործարանի աշխատավոր֊ընտրողների հետ, ԳԷՕԼՊԴԻԿԻ աշխատակիցները ճակնդեղ հավաքելիս։ Մայիսմեկյան շքերթի ժամանակ, երկրոդ կարգի սանիտարական հրահանգիչ Էրոտինա Կորեննայան կարդում է դասախոսություն՝ «Գենիալիսիմուսը մեր սիրելի տղամարդն է» թեմայով։

Ուսումնասիրելով պլակատները, ես նստեցի թախտի ծայրին և սկսեցի սպասել։

Ոչ ոք չէր գալիս։

Երբ արդեն ուզում էի գնալ պարզելու, թե ինչն է բանը, դուռը բացվեց և սենյակ մտավ գրանցողը։

― Դուք արդեն վերջացրե՞լ եք, ― հարցրեց նա, նայելով ինձ ակնոցների վրայով։

― Ի՞նչը վերջացրի, ― հարցրեցի ես։

― Ի՞նչ է նշանակում «ինչը» ― ասաց նա խիստ տոնով։ ― Այն, ինչի համար այստեղ եկել եք։

Առանց պատասխանս լսելու, նա փակեց դուռը և գնաց։

Ես հասա նրան միջանցքում։

― Մամաշա, դուք ինչ է, ծիծաղո՞ւմ եք, ― բռնեցի ես նրա արմունկից։ ― Ինչպե՞ս ես պետք է վերջացնեի, եթե ինձ մոտ ոչ ոք չեկավ։

Ինձ թվաց, որ նա զարմանքով նայեց ինձ։

― Իսկ ո՞ւմ էիք դուք սպասում։

Հիմա արդեն ես զարմացա։

― Ինչպե՞ս թե ում, ― ասացի ես։ ― Սպասում էի աշխատակիցներից որևէ մեկին։

Իմ կարծիքով, նա նորից ոչինչ չհասկացավ։ Երկար և ուշադիր նայեց ինձ, կարծես ես խելագար լինեի, հետո ասաց։

― Կոմսոր հաճախորդ, դուք ինչ է, լուսնի՞ց եք ընկել։ Մի՞թե դուք չգիտեք, որ մեզ մոտ ընդհանուր կարիքներ ունեցող հաճախորդների համար ինքնասպասարկում է նախատեսված։

― Ահա՛ նա։ Ահա՛ նա, ― լսեցի ես սարսափելի բղավոցներ և տեսա ձեռնարկություն ներս խուժած օտար լեզու հասկացող կնոջը։ Նրա ետևում երևում էին երկու միլիցիոներ։

Վնուբեզ

― Լավ, լավ, հարգելիս, ― ասաց ավելի հաղթանդամ, նեղ ճակատով միլիցիոները, որը նման էր պիթեկանտրոպի։ ― Ինքներս գլուխ կհանենք։ Դուք կարիքների քարտ ունե՞ք, ― հարցրեց նա, դիմելով ինձ։

― Ունեմ, ― ասացի ես և հանեցի արդեն երկու կողմից ծակված «Զյուդոյչե ցայտունգի» կտորը։

Հույս ունենալ, որ այս համարը մի անգամ էլ կանցնի, իհարկե միամիտ էր, բայց ես շատ հաճախ գործում եմ ներքին մղումով, սովորաբար այն ինձ չի խաբում։

Բայց այս անգամ այն ինձ չփրկեց։

Պիթեկանտրոպը վերցրեց թղթի կտորը, պտտեց ձեռքում, մոտեցրեց աչքերին հետո հեռացրեց, նրա դեմքը արտահայտեց ծայրահեղ շփոթմունք, մեկնեց թուղթը իր ընկերոջը, որը նույնպես խոշոր էր, բայց մի քիչ ավելի նիհար։ Նա նայեց թղթին, և չգիտես ինչու, նույնիսկ փչեց նրա վրա։

― Այս ինչերե՞ն է գրված, ― հարցրեց նա քաղաքավարի։

Դեմքիս վրա արտահայտելով ծայրահեղ զարմանք, ես ասացի, որ իմ կարծիքով հիմարին էլ պարզ է, որ այստեղ գրված է չինարեն։

― Եվ դուք հասկանո՞ւմ եք չինարեն, ― հարցրեց նա, ինչպես ինձ թվաց հարգանքով։

― Իհարկե հասկանում եմ։ Ո՞վ չինարեն չի հասկանում։

― Ստիպված եք գալ մեզ հետ, ― ասաց հաղթանդամը։

― Այդ ո՞ւր, ― հետաքրքրվեցի ես։

― Պարզ է թե ուր։ Վնուբեզ։

Գլխի ընկնելով, որ վնուբեզ նշանակում է ներքին անվտանգություն, ես հնազանդվեցի։

Վնուբեզի տեղական բաժանմունքը գտնվում էր նույն շենքի մյուս ծայրում։

Փայտե միջնորմի ետևը նստած հերթապահի ուսադիրների վրա երեք աստղ կար։ Չորս ուրիշ ցածր կոչում ունեցող միլիցիոներները սենյակի հեռավոր անկյունում դոմինո էին խաղում։

― Ի՞նչ չինացի, ― զարմացած նայեց ինձ հերթապահը։

― Սովորական, ― ասաց պիթեկանտրոպը։ ― Երկար շալվարով է ման գալիս, կեղտ չի հանձնում, խոսում է մեզ նման, իսկ կարդում է չինարեն։ Ահա՛։ ― Նա մեկնեց հերթապահին թերթի կտորը։

Հերթապահը երկար ժամանակ նայում էր այդ տարօրինակ թղթի կտորին, շուռումուռ տալիս, լարվելով, շրթունքները շարժելով, և նույնիսկ նայեց թղթին լույսի տակ, հույս ունենալով երևի տեսնել պաշտպանվածության նշաններ։

― Իսկ այս ի՞նչ հազար ինը հարյուր ութսուներկու թիվ է գրված, ― ասաց նա։ ― Սա ինչ է հին թե՞րթ։

― Այո, ― ասում եմ, ― հին, թանգարանից։

― Լավ, ― ասաց հերթապահը և բացեց հաստ տետրը, որի վրա գրված էր․ «կոմկարգի խախտողների գրանցման գիրք»։ Հետո նա վերցրեց փայտյա գրիչը (վերջին անգամ ես այդպիսին տեսել էի վաթսուն տարի առաջ Սիմիչի բաժակում), թաթախեց ապակյա թանաքամանի մեջ։ ― Ձեր ազգանո՞ւնը։

― Կարցև, ― ասացի ես։

― Հետաքրքիր է, ― ասաց հերթապահը։ ― Ազգանունը չինական է, բայց հնչում է մերի նման։ Իսկ դուք մեզ մոտ եք եկել լրտեսելու համար, թե՞ հենց այնպես։

Ճիշտն ասած, ես մի քիչ վախեցա։ Կսկսեն կպցնել շպիոնաժ, հետո պրծում չի լինի։

― Տղաներ, ― ասացի ես։ ― Հիմարություն մի արեք, ես չինացի չեմ, ես կատակեցի։

― Կատակեցի՞ր, ― հարցրեց հերթապահը և նայեց պիթեկանտրոպին։ ― Ի՞նչ է նշանակում կատակեցիր։ Ուրեմն դուք չինացի չե՞ք։

― Դե իհարկե ոչ։ Դուք երբևիցե տեսե՞լ եք չինացիներ։ Նրանց աչքերը նեղ են ու սև, իսկ իմը՝ մեծ ու կապույտ։

― Ուրեմն դու չինացի չե՞ս, ― զայրացավ հանկարծ հերթապահը։ ― Եթե դու չինացի չես, մենք քեզ հետ ուրիշ կերպ կխոսենք։ Տիմչո՛ւկ։ Մի հատ հասցրու սրան, մեր՝ կոմունիստների նման։

Այդ Տիմչուկի բռունցքը, կարծես փթանոց կշռաքար լիներ։ Ինձ թվաց, որ ես կուրացա ոչ միայն այդ հարվածից, այլ նաև զայրույթից։ Արյուն թքելով և առջևս ոչինչ չտեսնելով, ես նետվեցի Տիմչուկի վրա, և եթե ձեռքս հասներ, կջարդեի նրա մռութը։ Բայց այստեղ խառնվեցին դոմինո խաղացողները։ Բոլորը միասին բռնեցին ինձ, ձեռքերս ոլորերցին մեջքիս ետևը և նետեցին գետնին։

― Սրիկաներ, ― բղավում էի ես։ ― Այդ ի՞նչ եք անում։

Ինձ քթով սեղմեցին անհարթ, գարշահոտ հատակին։ Ես քացի էի տալիս, դուրս պրծնում, բարձր բղավում, երբ նրանք ոլորում էին հոդերս։

― Սրիկաներ, ― բղավում էի ես։ ― Ավազակներ։ Եվ դուք դեռ կումունիստներ եք ձեզ անվանում։

― Կոմսոր հերթապահ, ― լսեցի ես Տիմչուկի ձայնը։ ― Դուք լսո՞ւմ եք, նա կոմունիստների դեմ է բղավում։

Ես ուզում էի ասել, որ ես դեմ եմ ոչ բոլոր, այլ միայն վատ կոմունիստներին և կողմ եմ լավերին, բայց նրանք ավելի ուժեղ ոլորեցին ձեռքերս, և իմ սեփական ոռնոցից բացի ես լսեցի մկրատի չխչխկոցը ոտքերիս մոտ։

― Իսկ հիմա բարձրացրեք նրան, ― ասաց հերթապահը։

Ես նորից հայտնվեցի նրա առաջ, ծեծված և ճմրթված։ Ջարդած քթիցս ու շրթունքից արյունը հոսում էր կզակիս և խոշոր կաթիլներով կաթում շապկիս վրա։ Իմ հիանալի վարտիքը, որը ես գնել էի ուղևորությունիցս առաջ Կաուֆհոֆում, հիմա նման էր խղճուկ կիսավարտիքի, ծուռումուռ կտրված, ցնցոտիների նման կախված ծայրերով։

― Աստղային անուն հայրանունդ, ― հարցրեց հերթապահը։

― Դե գնա, սրիկա, ― ասացի ես և թքեցի նրա մռութին արյունով։

Ասում են, որ մահից առաջ մարդ տեսնում է իր ողջ կյանքը ինչպես կինոյում։ Երբ Տիմչուկը ձեռքը բարձրացրեց նորից խփելու համար, ես էլ նման մի բան տեսա։ Ճիշտ է, առանձնահատուկ կինո։ Ես տեսնում էի բոլոր կադրերը միաժամանակ։ Տեսնում էի ինձ և՛ որպես կարմիր, պոմիդորարանման անճոռնի նորածնի, որին ծնվելուց անմիջապես հետո ցույց էին տալիս մորս, և՛ մանկապարտեզում, և՛ Սովետական գրողների միության պրեզիդիումում, և՛ Մյունխենյան գարեջրատանը, չինական աշտարակի մոտ և նույնիսկ դագաղում, որով ինձ տանում էին գերեզման, միայն չհասկացա, թե ով էր տանում։

― Կանգնե՛ք։ Կանգնե՛ք, ― լսեցի ես զրնգուն մի ձայն և ուշքի գալով տեսա Իսկրինա Ռոմանովնային, որը կախվել էր Տիմչուկի բարձրացրած բռունցքի վրա։

― Կանգնե՛ք, ― կրկնում էր նա։ ― Չհամարձակվեք խփել նրան։

Հերթապահը կարծես հասկացել էր, որ ինչ֊որ սխալ է թույլ տվել, բայց դեռ չէր ուզում դա ընդունել և հարցրեց Իսկրինա Ռոմանովնային, թե ով է այս երեսառածը, որ իրեն չի կարելի ծեծել։

― Դուք գիտե՞ք նա ով է, ― շարունակում էր վրդովվել Իսկրինան։ Ախր նա․․․

Նա կռացավ և հերթապահի ականջին ինչ֊որ բան ասաց։

Դրությունը կրտրուկ փոխվեց։ Հերթապահը դուրս թռավ միջնորմի ետևից, և քիչ էր մնում թավալվեր ոտքերիս մոտ, խնդրելով ներողամտություն իր և իր երեխաների հանդեպ, թեև միգուցե երեխաներ չուներ։ Նրա կողքին վախից դողում էր Տիմչուկը, որը միանգամից փոքր ու խղճուկ էր դարձել։

Դե իհարկե, նրանք վերադարձրին շարլվարիս կտորները, իսկ չգիտես որտեղից հայտնված բուժքույրը ինձ առաջին օգնություն ցույց տվեց, կպցնելով քթիս և շրթունքիս իզոլյացիոն ժապավեն, որից խեժի հոտ էր գալիս։

― Գնանք, ― քաշում էր ձեռքիցս Իսկրինա Ռոմանովնան, իսկ հերթապահը, դեռ պտտվում էր քթիս տակ, խոնարհվում և խնդրում խղճալ իրեն։

― Դե գնանք, ― պնդում էր Իսկրինա Ռոմանովնան։

― Հիմա, ― ասացի ես և խլելով ձեռքս նրանից, արմունկով այնպիսի հարված հասցրի հերթապահի մռութին, որ արյունը տարբեր կողմեր թռավ նրա քթից։

― Ահա, ― ասացի ես, ― սա քեզ սոցիալիստական հարված։ Իսկ քեզ, սրիկա, շրջվեցի ես Տիմչուկի կողմը՝ չինական։

Ես բռունցքով տվեցի նրա քթին և ինքս ոռնացի անմարդկային ձայնով՝ նրա մռութը աղյուսից էր։

Ինչպիսին էր մայրիկի հոտը

― Դե, պատմեք, ― խստորեն ասաց ինձ Իսկրինա Ռոմանովնան, երբ մենք վերադարձանք հյուրանոց։ ― Ինչպես՞ դուք ընկաք վնուբեզ։ Ի՞նչը տարավ ձեզ այնտեղ։

Ես շատ անհարմար էի զգում։ Ձեռք տալով ջարդված քթիս, ես ասացի, որ ուզում էի միայն մի քիչ զբոսնել։ Սեփական աչքերով տեսնել, թե ինչպես են ապրում հասարակ կոմունյանները։

― Բայց ինչպե՞ս ձեզ դուրս թողեց հերթապահը։

― Նա ինձ դուրս չի թողել։ Նա ուղղակի քնած էր և ես կամացուկ անցա նրա կողքով։

― Ինչպես թե քնած էր, ― վրդովվեց Իսկրինան։ ― Ահա թե ինչի է բերում անզգոնությունը։ Ոչ, այդպիսիները տեղ չունեն Մոսկորեպում։

― Բայց նա մեղավոր չէ, ― բացականչեցի ես, վախեցած, որ նրան վատություն արի։ ― Նա միգուցե հոգնել էր գիշերվա ընթացքում և ննջել։ Իսկ ես շատ կամաց էի քայլում։ Ես նույնիսկ կոշիկներս հանեցի, որպեսզի նա ոչինչ չլսի։

Կոշիկների մասին, ես իհարկե խաբեցի։

― Դե լավ, պատմեք, թե ինչ եղավ հետո։ ― Իսկրինան նստեց բազկաթոռի մեջ և դատավորի նման, խիստ հայացքով նայում էր ինձ։

Ես պատմեցի այն ամենը ինչ եղել էր։ Բակի հերթի և օտար լեզու հասկացող տիկնոջ հետ վեճի մասին, Գենիալիսիմուսի հուշարձանների, Պրեկոմպիտի մասին։

― Իսկ ի՞նչ էիք անում դուք Սիրո Պալատում։

Ես շփոթվեցի։

― Դե ահա, ― ասացի ես, ― դուք անպայման ուզում եք ամեն ինչ իմանալ։ Բանն էլ հենց այն է, որ ես այնտեղ ոչինչ էլ չեմ արել։ Որովհետև ոչ ոք չկար, որ անեի։ Իսկ այդպիսի ինքնասպասարկմամբ, ես նույնիսկ մանկությունում չէի տարվում։ Իսկ իմ հասակում, դրա մասին նույնիսկ մտածելն է տհաճ։

― Իսկ ձեզ ոչ ոք չէր ստիպել, ― ասաց նա կտրուկ։ ― Արդեն այն բանից, թե ինչպես ձեզ դիմավորեցին, պետք է հասկանայիք, որ շատ ավելին կարող եք սպասել։ Այդ տեղերը, որտեղ դուք եղաք, նախատեսված են ընդհանուր կարիքներ ունեցող կոմունյանների համար։ Իսկ ձեզ համար, Գերագույն Հնգանկյունի որոշումով ընդունված է բարձր կարիքների ապահովում։

― Շնորհակալություն, ― ասացի ես սառը։ ― Բայց եթե ուզում եք իմանալ, ես դեմ եմ անհավասարությանը։ Եթե ես հայտնվել եմ այստեղ, ապա չեմ ուզում արտոնություններ, ուզում եմ լինել ինչպես բոլորը։

― Բայց ինչ հետամնացն եք դուք, ― բացականչեց նա սրտանց։ ― Ի՞նչ է նշանակում, ինչպես «բոլորը»։ Ի՞նչ անհավասարության մասին եք դուք խոսում։ Մեզ մոտ բոլորը հավասար են։ Ամեն մի կոմունյանին ծնվում է ընդհանուր կարիքներով։ Բայց հետո, եթե ինքնազարգացումով է զբաղվում, կատարում է արտադրական հանձնարարությունները, պահպանում է կարգապահությունը, լայնացնում է իր շրջահայացքը, այն ժամանակ, բնականաբար, նրա կարիքները շատանում են և հաշվի առնվում։ Ընդհանրապես, ես տեսնում եմ, որ մեր կյանքը բացարձակապես անհասկանալի է ձեր համար և ավելի լավ է, առայժմ մենակ ման չգաք։ Առավել ևս, որ դուք պետք է նախապատրաստվեք ձեր հոբելյանին։

― Դե ինչ եք կպել ինձ այդ հոբելյանով, ― բարկացա ես։ ― Ես չեմ ուզում ոչ մի հոբելյան։ Դուք լավ գիտեք, որ իրականում, ես հարյուր տարեկան չեմ, որ տարիքս շատ ավելի քիչ է։

― Այո, իհարկե, դուք շատ ավելի երիտասարդ եք երևում, ― համաձայնվեց նա։ ― Բայց միևնույն է լրանում է ձեր հարյուր տարին։ Վաղը Գերագույն Հնգանկյունը կհրապարակի իր հրամանագիրը, ձեր հոբելյանի համաժողովրդական նշման մասին։ Դա մեծագույն քաղաքական նշանակության միջոցառում կլինի։ Իսկ դուք այդքան թեթևամտորեն եք ձեզ պահում։ Դրա համար Ստեղծագործական կոմիտեն ինձ հանձնարարություն է տվել տեղափոխվել ձեզ մոտ և ինտենսիվ կերպով անհատական ուսուցում անց կացնել ձեզ հետ։

Ես անվստահությամբ նայեցի նրան։

― Չհասկացա, ― ասացի ես։ ― Ի՞նչ է նշանակում տեղափոխվել։ Դուք ինչ է ուզում եք ասել, որ պետք է ապրեք ինձ հետ նույն համարո՞ւմ։

― Այո, ― ասաց նա։ ― Համենայն դեպս այնքան ժամանակ, մինչև դուք ինքնուրույն կողմնորոշվել կարողանաք։ Այստեղ երկու հոգու համար բավական տեղ կա։

― Տեղը իհարկե հերիք է։ Բայց ասեք մեկն ու մեկին, որ ինձ համար այստեղ ծալովի մահճակալ դնեն։

― Ի՞նչու, ― զարմացավ նա։ ― Այս մահճակալը բավականին լայն է։ Ես հույս ունեմ, դուք շատ բարձր չե՞ք խռմփացնում։

― Չգիտեմ, ― ասացի ես անվստահ։ ― Սովորաբար ոչ, բայց․․․ Լսեք, ― ասացի ես հուզվելով։ ― Համենայն դեպս ես ինչ֊որ բան չեմ հասկանում։ Դուք կարող եք համարել ինձ հարյուր տարեկան զառամյալ ծերունի, բայց ես չեմ կարող քնել նույն անկողնում կնոջ հետ, ինչպես անզգա փայտի կտոր։ Ինձ մոտ կարող են ծագել տարբեր․․․ չգիտեմ ինչպես ասել ցանկություններ․․․ մի խոսքով ես ոչ մի բան չեմ կարող երաշխավորել։

Նրան ճանաչելուցս ի վեր նա առաջին անգամ ծիծաղեց և ասաց, որ ես ոչ միայն հետամնաց, այլև հիմար մարդ եմ։ Բնականաբար, ինձ հետ նույն անկողնում քնելով, նա չի պատրաստվում ենթարկել ինձ անտանելի փորձության։ Ընդհակառակը, Ստեղծագործական կոմիտեն նրան խորհուրդ է տվել կատարել ինձ մոտ առաջացած բոլոր ցանկությունները։

― Իմիջիայլոց, ասաց նա գործնական տեսքով, ― երևի թե այդ առումով, դուք նույնպես ստիպված կլինենք շատ բան սովորել։ Ձեր պատկերացումները սեքսի մասին, կարծում եմ, նույնքան հետամնաց են, ինչպես և մյուս բաներում։

― Հնարավոր է, ― համաձայնվեցի ես շփոթված։ ― Դրանք իհարկե հետամնաց են։ Իսկ դուք ինչ է, կարող եք քնել ում հետ ասես և նույնիսկ դրանից հաճո՞ւյք ստանալ։

Ինձ թվաց, որ իմ հարցը նրան վիրավորեց և տհաճություն պատճառեց։

― Ում հետ պատահի չեմ քնում, ― ասաց նա, ― միայն ղեկավարության որոշումով։ Իսկ դրանից հաճույք եմ ստանում այնքանով, որքանով ամեն մի հասարակական օգուտ բերող աշխատանքից։

Ազնվորեն ասած, ես շատ հուզվեցի։ Սկսեցի ման գալ սենյակում և մտածել, ինչպես դրան վերաբերվել։

Ինքս՝ երբեք այդպիսի հասարակական աշխատանքից չեմ հրաժարվել։ Բայց համենայն դեպս, կան ինչ֊որ հասկացություններ ամուսնական հավատարմության մասին։ Ես, միգուցե, այնքան էլ չեմ դիմադրել, և Ստեպանիդայի հետ էլ թուլություն ցույց տվի, բայց առանց ծայրահեղ անհրաժեշտության աշխատում եմ չդավաճանել։ Հենց այդ ես աշխատեցի բացատրել։

― Թանկագին Իսկրինա Ռոմանովնա․․․ ― սկսեցի ես։

― Դու կարող ես ինձ դիմել ուղղակի Իսկրա, ― ասաց նա ժպտալով։ ― Կամ նույնիսկ փիսիկ, եթե դա քեզ դուր է գալիս։

Հասկանալի է, ես միանգամից հիշեցի իմ հիմար երազը, որում Սմերչևը փիսիկ էր անվանում կնոջս։

― Իսկ ի՞նչ է, այստեղ ձեզ բոլորիդ փիսիկնե՞ր են անվանում։

― Իհարկե ոչ բոլորին։ Ուղղակի իմ անունը Իսկրա է։ Իսկրա՝ փիսիկ, մի քիչ նման է հնչում։

Ետ ու առաջ քայլելով, ես նոր աչքով սկսեցի նայել նրան։ Նրա ներս և դուրս ընկած բոլոր ձևերը տեղում էին և ծնկներն էլ արևահար էին և կլոր։ Իհարկե, որպես հավատարիմ ամուսին, ես չպետք է դա տեսնեի, բայց նկատի ունենալով այնպիսի կարևոր կազմակերպության որոշումը, ինչպիսին Ստեղծագործական Հնգանկյունն է, ես չէի կարող չենթարկվել։

― Դե ինչ, փիսիկ, ― ասացի ես անվստահ։ ― Եթե ձեր վրա դրված են այդպիսի պարտականություններ, արի միանգամից սկսենք դրանք իրագործել։

―Լավ, ― համաձայնվեց նա, և բազկաթոռից տեղափոխվելով մահճակալին սկսեց քանդել զինվորական համազգեստի կոճակները, որի տակից երևաց պլաստմասսայից սարքված, աստղաձև, կլորացրած ծայրերով մեդալիոնը։

Հանկարծ ես վախեցա։ Վախեցա, որ ի վիճակի չեմ լինի արդարացնել Հնգանկյունի սպասումները, որովհետև իմ մեջ շատ խոր էին նստած սոցիալիզմի և կապիտալիզմի համար բնորոշ նախապաշարումները, մտածեցի, որ այդ գործին պետք է ինչ֊որ կերպ նախապատրաստվել։ Ինչ֊որ բան խմել, Պուշկին, Եսենին կարդալ, և ընդհանրապես սկզբի համար պետք են հոգոցներ, ակնարկներ, հպումներ։

― Լավ, ― ասացի ես։ ― Հիմա ամեն ինչ կանենք։ Միայն թե ես սկզբից սափրվեմ, թե չէ մազերս շատ կոշտ են։

Ես մահճակալի տակից հանեցի «դիպլոմատս», դրեցի այն սեղանի վրա և շրջվելով Իսկրայից, սկսեցի այն փորփրել։ Ածելին ինչ֊որ տեղ ամենատակն էր։ Ես շտապում էի, նյարդայնանում և հատակին թափեցի վարտիքներս, շապիկներս ու գուլպաներս․․․

― Դա ի՞նչ է, ― հարցրեց Իսկրան։

― Որտե՞ղ։

― Ձեռքիդ։

― Սա՞։

Իմ ձեռքին մի կտոր «Նիվեյա» օճառ էր։

― Սա հասարակ օճառ է, ― ասացի ես։

― Այո՞, ― ինձ թվաց, որ նրան ինչ֊որ բան շփոթեցնում է։ ― Իսկ ինչո՞ւ է այն այդքան պինդ։ Սառեցվա՞ծ է։

― Սառեցվա՞ծ, ― չհասկացա ես։ ― Ամենասովորական չոր օճառ է։

― Հետաքրքրիր է, ― ասաց նա, ավելի շփոթվելով։ ― Իսկ կարելի՞ է հոտ քաշել դրանից։

― Իհարկե։

Ես նետեցի նրան օճառը։ Նա ճարպկորեն բռնեց այն, մոտեցրեց դեմքին, և հանկարծ բացականչեց․

― Ա՜հ։

― Ի՞նչ պատահեց քեզ, ― անհանգստացա ես։

Նա լուռ սեղմում էր օճառը դեմքին, և փակ աչքերով շնչում այդ հոտը։

― Իսկրա, ― ասացի ես։ ― Իսկրինա Ռոմանովնա, ի՞նչ պատահեց ձեզ։

Նա դանդաղ բացեց աչքերը և կարծես չճանաչելով ուշադիր նայեց ինձ։

―Այսպիսի հոտ ուներ մայրս, ― ասաց նա և ամաչկոտ ժպտաց։

Չորրորդ մաս

Փառք

Մոսկորեպի մասսայական ինֆորմացիայի բոլոր միջոցները խոսում են միայն իմ մասին։ Ավելի ճիշտ, իմ ու Գենիալիսիմուսի։ Սկսում են միշտ նրանից։

Առավոտից՝ բոլոր տասներկու մոսկորեպյան ծրագրերով հաղորդավարներ Սեմյոնովը և Մալյավինան հանդիսավորությամբ կարդում են տեղեկագիր նրա առողջության մասին, որը միշտ էլ ամենայն գովասանքից լավն է լինում։ Զարկերակը և ճնշումը միշտ մի քիչ ավելի լավն են լինում, քան պետք է։ Թոքերը, լյարդը, երիկամները աշխատում են հիանալի, արյան և մեզի հետազոտության արդյունքները գերազանց են։ Գենիալիսիմուսի տարիքի մասին թերթերը և հեռուստատեսությունը լռում են, իսկ նրանք, ում ես այդ մասին հարցրել եմ (Իսկրա, Սմերչև, Սիրոմախին), միայն ուսերն են թոթվում և ասում, որ երբեք դրանով չեն հետաքրքրվել և ընդհանրապես, ապրած տարիների թիվը Գենիալիսիմուսի համար ոչ մի նշանակություն չունի, որովհետև նա հավերժ կենդանի է։

Ես ասացի Իսկրային, որ իմ ժամաանակ հավերժ կենդանի էին համարվում միայն հանգուցյալ մարդիկ, օրինակ Լենինը։ Նա ողջամտորեն պատասխանեց, որ այդպիսի պնդումը ոչ մի հիմք չունի և հավերժ կենդանի կարող են համարվել միայն նրանք, ովքեր հավերժ են ապրում։

Ես ասացի, որ պատմական անցյալում եղել են շատ իշխանավորներ, որոնք համարվում էին հավերժական կամ անմահ, բայց վերջի վերջո միևնույնն է մահանում էին։ Այդ նկատառումս զայրացրեց Իսկրային։

― Ինչպե՞ս կարող ես համեմատել, ― ասաց նա վրդովված։ ― Մի՞թե չես հասկանում և չես զգում, որ Գենիալիսիմուսի նման մարդիկ, ընդհանրապես երբեք չեն եղել։ Իզուր չէ, որ մեր լրագրերը անվանում են նրան բոլոր ժամանակների մարդ։

Ես ուզում էի առարկել, որ անձամբ եմ տեսել մի քանի հավերժների վախճանը։ Նրանք սովորականի նման մահանում էին ինֆարկտից, ինսուլտից, երիկամային անբավարարությունից կամ ստամոքսի հիվանդությունից։ Բայց նախընտրեցի այդ մասին լռել, հիշելով, որ այդպիսի մտքերը բոլոր ժամանակներում համարվել են արգելված, իսկ անձամբ ես դրա համար պատժվել եմ և բավականին խիստ։

Այժմ էլ, կնախընտրեմ այդպիսի պնդումերից խուսափել և կհիմնվեմ միայն Գենիալիսիմուսի կյանքի մասին պատմող պաշտոնական հաղորդումների վրա։ Նա համարվում է ոչ միայն Մոսկորեպի և թշնամության Առաջին Օղակի ղեկավարը, մյուս երկու օղակների բնակիչները նույնպես համարում են նրան իրենց առաջնորդն ու ուսուցիչը։ Նրանք պաշտում են նրան և հավատում, որ ղեկավարվելով նրա գաղափարներով իրենք էլ երբևիցե կկառուցեն այդպիսի հրաշալի կյանք, ինչպիսին հաջողվեց կառուցել կոմունյաններին։ Նրանք գիտեն, որ նա միշտ մտածում է իրենց մասին, ուշադիր հետևում նրանց կյանքի բոլոր մանրամասներին և իր ողջ ժամանակը նվիրում համընդհանուր բարեկեցությանը նվիրված պայքարին։ Որքան ես հասկացա, այդ պայքարը ամբողջովին կայանում է շնորհավորական հեռագրերին պատասխաններ կազմելուց։ Այդ հեռագրերը աշխատավորները կանոնավոր կերպով հղում են իրենց առաջնորդին, նրա ծննդյան տարեդարձի, հերթական գրքի կամ որևիցե շքանաշանով պարգևատրվելու առթիվ (իսկ դա տեղի է ունենում համարյա ամեն օր)։ Բացի դրանից, նա աշխարհի բոլոր ծայրերն է ուղարկում տարբեր ուղերձներ, ողջյուններ ու կոչեր զանազան շարժումների, համագումարների և կոնֆերանսների մասնակիցներին։

Բայց հասարակ մահկանացուներից, ես իհարկե ամենահայտնին եմ։ Առավոտից մինչև գիշեր հեռուստատեսությամբ խոսում են իմ մասին։ «Պրավդա» թերթը ամեն օր ինձ է նվիրում մեկուկես մետր թուղթ ամեն ռուլոնում։ Լեզվաբանները, գրականագետները և քննադատները իրենց հոդվածներում և գրախոսականներում հանգամանորեն և լայնորեն պատմում են իմ կյանքի ուղու, ստեղծագործական ձեռքբերումների և պայքարի մասին կոռուպցիոնիստների հետ։ Ճիշտ է ոչ մի գրքի անուն չեն տալիս և մեջբերումներ չեն անում։ Երբեմն տարօրինակ պնդումներ են անում, իբր թե ես առաջինն եմ արտացոլել (չնայած ոչ այննքան հաջող) Գենիալիսմուսի կերպարը գրականությունում, ինչը ես ինքս, ճիշտն ասաց ընդհանրապես չեմ հիշում։ Եվ չնայած անցյալ կյանքում ես փառքի հետևից առանձնապես չեմ ընկել, միևնույն է, ինչ ուզում եք ասեք հաճելի է, միացնելով հեռուստացույցը միանգամից լսել անունդ։ Կամ գտնել քո դիմանկարը թերթի ռուլոնում։ Հաճելի է իմանալ, որ իմ հոբելյանին ընդառաջ, աշխատավորները իրենց վրա են վերցնում ածխի արդյունահանման, պողպատի ձուլման ավելի բարձր պարտավորություններ, խոստանում են ավելի քիչ առաջնային մթերք օգտագործել և ավելի շատ երկրորդական մթերք հանձնել։ Կարճ ժամանակում ես այնքան հայտնի դարձա, որ չնայած թղթի բացակայությանը ինձ հասցեագրված մեծ քանակությամբ նամակներ ու հեռագրեր ստացվեցին, հնարավոր չէր փողոց դուրս գալ՝ ձեռքս հոգնում էր ինքնագրեր բաժանելուց ու ձեռք սեղմելուց։

Միանգամից ասեմ, որ հագուստիս հետ կապված անախորժություններ այլևս չեղան։ Այն չարաբաստիկ զբոսանքի հաջորդ օրը, Իսկրինան բերեց ինձ համար զինվորական համազգեստ՝ կարճ շալվար և կրտսեր լեյտենանտի ուսադիրներով վերնաշապիկ։ Այդ կոչումը առանձնապես մի մեծ բան չէր, բայց ինձ համար շատ հաճելի էր, որովհետև անցյալ կյանքում ինձ չհաջոցվեց նույնիսկ եֆրեյտոր դառնալ։ Այժմ, փողոցներով զբոսնելիս, ես հաճախ թեքում եմ աչքս ուսիս վրա, որպեսզի համոզվեմ, որ աստղերս իրենց տեղում են։

Ընդհանրապես, կյանքի այս կամ այն ուրախությունները համեմատության մեջ են դրսևորվում։ Եթե Մոսկորեպում հայտնվելուս առաջին առավոտը ես չզբոսնեի փողոցներով, երբեք չէի հասկանա, թե որքան ավելի հաճելի է լինել բարձր կարիքներ ունեցող կոմունյանին, քան օգտվել ընդհանուր կարիքներից։

«Կոմունիստական» հյուրանոցում, որտեղ մենք ապրում ենք Իսկրայի հետ, համարը հարմարավետ է, լուսավոր, գորգերով ծածկված հատակով և երկու նկարով, որոնք պատկերում են Գենիալիսիմուսին խաղաղ պայմաններում բնության գրկում և ինչ֊որ ծխի մեջ կորած ճակատամարտում, որտեղ նա դաշտային համազգեստով, ձեռքը առաջ է մեկնել և ցույց է տալիս իր զինվորներին հաղթանակի ճանապարհը։ Մենք ունենք շքեղ լոգարան։ Ճիշտ է, տաք ջուր չունենք, բայց փողոցում այնքան շոգ է, որ ես հաճույքով ընդունում եմ սառը ցնցուղ։ Կարիքների մասին ես իմացա, որ Մոսկորեպի ղեկավարությունը բաժանում է նրանք մի քանի աստիճանի։ Ընդհանուր կարիքներին են վերաբերում շնչառական, սննդային, հեղուկային, ծածկվելու (զգեստ) և բնակարային կարիքները։ Դրանցով բավարարվում են առանց բացառության բոլոր կոմունյանները, այդ կարիքների իրավունքը ամրագրված է Մոսկորեպի Սահմանադրության առաջին բաժնում․

«Ամեն մարդ իրավունք ունի օդ շնչել, կերակուր ընդունել, բավարարել ծարավի զգացումը, ծածկել իր մարմինը եղանակին համապատասխան հագուստով և ապրել փակ տարածությունում»։

Այդ կարիքները հաստատված են գիտականորեն և ապահովվում են ամբողջությամբ։ Բայց այն կարիքները, որոնց ապահովումը պարտադիր չէ, որոշվում են ունեցած արժանիքներին համապատասխան։ Այդ խմբի մեջ մտնող մարդիկ բողոքում են, որ նրանց կարիքները ոչ միշտ են բավարարվում։ Երբեմն լինում են ընդհատումներ (ինչպես մեր հյուրանոցում) տաք ջրի, էլեկտրաէներգիայի մատակարարման հետ, չաշխատող վերելակ և այլն։

Անձամբ ես չեմ բողոքում։ Սպասարկումը հյուրանոցում բավականին լավն է, համարյա ինչպես կապիտալիզմում։ Ամեն առավոտ կարմրամռութ մատուցողը, որի անունը Պրոլետարիյ Իլյիչ է (Իսկրինան անվանում է նրան Պրոշա) մեր սենյակն է գլորում նախաճաշով սայլակը, որի մեջ են մտնում խոզապուխտով ձվածեղը, կարագը, կարմիր խավիարը, թարմ բուլկիները, խնձորի ջեմը։ Միայն իսկական սուրճ նրանք չունեն, ինչպես և չունեն իսկական օճառ։ Պրոշան ամեն անգամ ինձ հարցնում է․ «Դուք ո՞ր սուրճն եք նախընտրում, եգիպտացորենի՞, թե գարու»։ Ես ասում եմ , որ ուզում եմ սրճային սուրճ։ Նա լայն բացում է բերանը և անբնական ծիծաղում։ Հավանաբար, նրան բացատրել են, որ ես հումորիստ եմ և խոսում եմ կատակներով, իսկ նա, ինչպես իսկական կամունյանին պարտավոր է հումորի զգացում ունենալ։ Երբ նրան ասում եմ, որ կատակ չեմ անում, որ իմ սոցիալիստական֊կապիտալիստական ժամանակներում, սուրճը պատրաստվում էր սրճի հատիկներից, նա կարծում է, որ դա էլ է կատակ և նորից ծիծաղում։

Սպիտակեղենը մեր համարում փոխում են ամեն օր, կոշիկներս քնելուց առաջ դնում եմ միջանցք, իսկ առավոտյան գտնում մաքրված և փայլեցված։

Սպասուհի Էվոլյուցիյա Պոլիկարպովնան քնքշորեն ժպտում է ինձ, ցույց տալով իր հարգանքը, ակնածանքը և նույնիսկ սերը։

Ճաշում և ընթրում ենք ներքևում գտնվող ռեստորանում։ Այնտեղ շատ հաճելի է, լսվում է մեղմ երաժշտություն։ Իմ կյանքում կա միայն մի էական թերություն․ Մոսկորեպում խստորեն արգելված են ալկոհոլային խմիչքները։ Ես լսել եմ, որ որոշ կոմունյաններ, օրենքը չխախտելու համար, ուտում են ատամի փոշի, բայց ինձ դա դուր չեկավ։

Առաջին օրերը

Մեր մեջ ասած ես չեմ ափսոսում, որ մոտիկ հարաբերություններ հաստատեցի Իսկրինայի հետ։ Նա մի քիչ պարզունակ դուրս եկավ, բայց այդ թերությունը հատկանշական է բոլոր ժամանակների և բոլոր ազգերի կանանց համար։ Բացի, իհարկե, համոզված ֆեմինիստուհիներից, որոնք իրենց արժանիքներով մոտենում են տղամարդկանց, որոշ դեպքերում նույնիսկ գերազանցելով նրանց։

Իսկրինայի արտաքինը ինձ շատ է դուր գալիս։ Սկզբում ինձ մի քիչ շփոթեցնում էր նրա խուզված գլուխը, և ես նրան հարցրի, թե այդ ի՞նչ հիմարություն է և ավելի լավ չէ՞ր լինի կանանց համար ունենալ գեղեցիկ սանրվածք։ Նա ասաց, որ կոմունյանները մազեր են կրում միայն ձմռանը, իսկ ամռանը, պայքարելով ամեն ինչից օգուտ ստանալու համար, պարտադիր հանձնում են մազերը երկրորդական հումքի կետերը։

― Իսկ ի՞նչ են այնտեղ անում դրանց հետ, ― հարցրեցի ես։ ― Ներքնակնե՞րն են լցնում։

― Ոչ, ― պարզամիտ ասաց նա։ ― Իմ կարծիքով, այնտեղ դրանց հետ ոչինչ էլ չեն անում։ Ուղղակի պահեստավորում են և վերջ։ Այ երկրորդական հումքը՝ ուրիշ բան է։ Դա մենք մատակարարում ենք Երրորդ Օղակի երկրներ։

― Ինչո՞ւ, ― հարցրի ես։

― Պայմանագրով։ Մի ժամանակ կոռուպցիոնիստները նրանց հետ պայմանագիր էին կնքել գազ մատակարարելու մասին, իսկ գազը վաղուց վերջացել է։ Բայց մեր գիտնականները վերափոխեցին գազի խողովակաշարի սարքավորումները, ― այստեղ նա չդիմացավ և ծիծաղեց։

Ես հարցրի նրան, թե ի՞նչ պատահեց։ Նա շփոթվեց և ոչ մի կերպ չէր ուզում պատասխանել։ Բայց հետո ես կարողացա նրանից կորզել, որ կոմունյանները այդ գազամուղը կատակով անվանում են կեղտամուղ։

Իմիջիայլոց, նա ինձ համառորեն իր սիրած անունով է կոչում՝ Կլաշա։ Ես ասում եմ, որ դա հիմար անուն է, որտե՞ղ ես դու այն լսել։ Նա ասում է, որ դա սովորական ընտանեկան անուն է։ Մի՞թե նա մնացածների նման ինձ պետք է անվանի Կլասիկ։ Ես համաձայնվեցի նրա հետ, որ Կլասիկ անունը ավելի լավը չէ, բայց չեմ ուզում, որ ինձ անվանեն Կլաշա կամ Գլաշա։

― Եթե դու անպայման ուզում ես ինչ֊որ մականուն կպցնել ինձ, ապա անվանիր ինձ գոնե Տալիկ, ինչպես ինձ կինս է անվանում։

― Ինձ չի հետաքրքրում, ― ասաց նա, ― թե ինչպես է քեզ անվանում քո պառավը։ Եվ ընդհանրապես, այն ամենը ինչ եղել է քո կյանքում մինչև հիմա, ինձ չի վերաբերում։

Իմ բաղնիքի կապույտ խալաթին նա սկզբից հավանություն չտվեց, որպես անխնա, խելագար վատնումի օրինակ։ Մի՞թե ձեզ մոտ, Երրորդ Օղակում, բոլորը ման են գալիս այդպիսի խալաթներով։ Ես ասացի, որ չգիտեմ ինչպես հիմա, իսկ իմ ժամանակ՝ շատերը։

― Դրա համար էլ այդ վիճակին հասաք, ― ասաց նա։

Ինչպես բոլոր կոմունյանները, նա համարում է, որ կյանքի մակարդակը թշնամական Առաջին օղակում ավելի ցածր է, քան Մոսկորեպում, Երկրորդ Օղակում՝ ավելի ցածր, քան առաջինում, դե իսկ Երրորդում՝ տիրում է համատարած աղքատություն։

― Նայիր․․․ ― նա հագավ խալաթը և սկսեց իրար վրա քաշել փեշերը։ ― Այստեղ այնքան ավելորդ կտոր կա կողքից և ներքևից, որ կարելի էր նույնիսկ երեք մարդ փաթաթել։

Չնայած այդպիսի կոմունիստական խելամտությանը, նա այդ խալաթը ավելի ու ավելի հազվադեպ էր հանում։ Միաժամանակ նա գրավեց նաև իմ հողաթափերը, չնայած դրանք էլ նրա համար շատ մեծ էին։ Խալաթը ունի գործած գոտի, բայց նա դրանով չի սիրում օգտվել։ Երբ ես սկսում եմ նյարդայնանալ, խալաթը թեթևակի բացվում է, ցույց տալով նրա տակ եղածը։ Նա արդեն հասկացել է, որ այդպիսի պարզ միջոցը անսխալ ազդում է ինձ վրա, և ես խենթի նման միանգամից նետվում եմ նրա վրա։

― Ա՜յ, պապի՜կ, ― գոչում է նա դիմադրություն ցույց տալով։ ― Ի՜նչ եք անում, պապիկ։ Ձեր տարիքում այդպիսի բաներից կարող եք ձեզ վատ զգալ։

― Հիմա ես քեզ ցույց կտամ պապիկ, ― մռնչում եմ ես, իսկ հետո, կարծես մշուշի մեջ, տեսնում նրա փակ աչքերը և կծված ներքևի շրթունքը։

― Տեսնո՞ւմ ես, ― ասաց նա ինձ մի օր։ ― Ես իզուր էի մտածում, որ դու վայրենի ես։

― Իսկ ինձ թվում է, ― պատասխանեցի ես, ― որ դու քո պարտականությունները կատարում ես ավելի մեծ ջանասիրությամբ, քան սահմանված է քո ծառայությամբ։

― Երբ թվում է, պետք է աստղակնքել, ― կատակեց նա շփոթված։

Օգոստոսյան հեղափոխություն

Այն ամենից ինչ ես իմանում եմ Իսկրայից, հեռուստատեսությամբ կամ թերթերից, դժվար է ամբողջական պատկերացում կազմել այն մասին, թե հատկապես երբ է տեղի ունեցել Օգոստոսյան հեղափոխությունը և ինչն է եղել դրա պատճառը, բայց այն կցկտուր տեղեկություններից, որոնք ես վերջի վերջո ստացա, ահա թե ինչ հասկացա։

Մինչև հեղափոխություն ոչ մի Մոսկորեպ գոյություն չուներ։ Սովետական միությունը կառավարում էին խոր ծերունիներ։ Իհարկե նրանք միշտ չէ, որ այդքան ծեր էին։ Նրանք զավթում էին իշխանությունը երբ դեռ ուժերով և առողջությամբ լի էին, և ամեն անգամ սկսում էին երիտասարդեցնել կադրերը։ Բայց մինչև կադրային փոփոխություններ էին տեղի ունենում, նրանք հասցնում էին ծերանալ, և տարիների փորձից ելնելով, գալիս էին այն եզրակացության, որ ամենաառաջավոր կառավարման ձևը մառազմն է և կառչում էին իրենց տեղից մինչև կյանքի վերջը։ Ղեկավարների նոր սերունդը նորից սկսում էր երիտասարդեցնել կադրերը և նորից չէր հասցնում։ Կյանքի լավ պայմանների և բժշկության հաջողությունների շնորհիվ, առաջնորդների ամեն մի հաջորդ սերունդը նախորդներից ավելի զառամյալ էր դառնում։ Բանը հասավ նրան, որ վերջին Պոլիտբյուրոյի տասներկու անդամներից յոթը իրենց գործունեությունը ավարտում էին գտնվելով խոր մառազմում, երկուսը տեղաշարժվում էին միայն անդամալույծների համար նախատեսված սայլակներով, մեկը՝ ամբողջապես պարալիզացված, մյուսը՝ խուլ, իսկ ամենագլխավորը՝ վերջին վեց տարիներին ղեկավարում էր նրանց կոմայի մեջ գտնվելով։

Այն ժամանակ էլ Գենիալիսիմուսը հեղափոխություն իրագործեց։ Այն տեղի ունեցավ, այսպես ասած, «ԿԳԲ֊ի զայրացած գեներալների դավադրության արդյունքում»։

Ինձ շատ էին հետաքրքրում մանրամասները, բայց Իսկրինան, որքան ես հասկացա, պատմությունից այնքան էլ ուժեղ չէր, որովհետև շատ ժամանակ էր ծախսել նախնական լեզվի ուսումնասիրության վրա։

Այդ իրադարձությունների մասին նա լսել է միայն իր տատիկից։ Նա պատմել էր, որ բոլոր գեներալները երիտասարդ էին, ավյունով լի և շատ գեղեցիկ։ Որ, գալով իշխանության, նրանք որոշեցին միանգամից վերջ տալ անտնտեսվարությանը, բյուրոկրատիզմին, կաշառակերությանը, գողությանը, խնամիությանը, անձնական նեղ շահադիտողականությանը տեղերում, տեղական խմբավորումներին, իրենց շահերը առաջ մղող անհատներին, դատարկախոսությանը, ինքնափառաբանմանը, ճոռոմությանը, հարբեցողությանը, անփութությանը, դատարկաբանությանը, անպատասխանատվությանը։ Սկսեցին ամրապնդել աշխատանքային կարգապահությունը և պայքարել պլանների գերակատարման համար։ Նրանք շատ էներգիա ծախսեցին, հանդիպեցին զանգվածներին, ճառեցին, բայց բոլորից շատ աշխատում էր ինքը՝ Գենիալիսիմուսը։ Նա շրջեց ողջ երկիրը, պահանջեց ավելացնել նավթի արդյունահանումը, պողպատի արտադրությունը, բամբակի պտղատվությունը, ուսումնասիրեց հավերի ձվայնությունը և ոչխարների ծննդաբերության առանձնահատկությունները։ Բայց քանի որ երկիրը մեծ է և հնարավոր չէր ամեն ինչին հետևել, որոշեց օգտվել առաջադեմ տեխնիկայից և սկսեց կանոնավոր ստուգողական թռիչքներ կատարել տիեզերանավով։ Այնտեղից նա հետևում էր բանակի տեղաշարժերին, հանքերում իրագործվող աշխատանքներին, անտառահատությանը, առանձին օբյեկտների շինարարական աշխատանքներին և բաց ձևով իրագործվող ածխի արդյունահանմանը։ Նա փորձում էր ամեն ինչ խորությամբ հասկանալ։ Երբեմն նկատում էր, որ ինչ֊որ տեղ բանվորները շատ երկար են ծխում, և հենց տիեզերքից, հրամայում էր այդ բանվորների ղեկավարին հանել աշխատանքից, իջեցնել պաշտոնը կամ դատի տալ։ Կամ նկատում էր, որ ինչ֊որ ավտոմեքենա արագությունը կամ մի ուրիշ կանոն խախտեց, գրի էր առնում համարը և հաղորդում ավտոտեսչություն։

― Եվ նա զբաղվում էր այդպիսի դատարկ բաներո՞վ, ― հարցրի ես Իսկրինային։

― Դե ինչո՞ւ դատարկ բաներով, ― դժգոհությամբ առարկեց նա։ ― Նա ամեն ինչով էր զբաղվում։ Մի մոռացիր, որ նրա գաղափարներով ու ղեկավարությամբ մեզ մոտ կառուցվեց կոմունիզմ։ Այն էլ Օգոստոսյան հեղափոխությունից միայն մի տարի հետո։ Այդ տիեզերական ստուգումները այնքան արդյունավետ դուրս եկան, որ վերջ ի վերջո որոշում ընդունվեց ընդմիշտ թողնել Գենիալիսիմուսին տիեզերքում և բաժանել իշխանությունը տիեզերականի և երկրայինի։ Գենիալիսիմուսը վերևից իրականացնում է ընդհանուր ղեկավարությունը, իսկ երկրային գործերով զբաղվում է Գերագույն Հնգանկյունը և Խմբագրական Հանձնաժողովը։

Ինչպես կառուցեցին կոմունիզմ

Իսկրինայից իմացա, որ առանձին վերցրած քաղաքում կոմունիզմի կառուցման համար աշխատել են ոչ միայն Մոսկվայի բնակիչները, այլև ողջ Սովետական Միության աշխատավորները։ Նրանց օգնությամբ կառուցվեցին նոր շենքեր և մի ամբողջ տարի ողջ երկրից մայրաքաղաք էին բերվում ու կուտակվում պարենամթերք և արդյունաբերական ապրանքներ։

Մասնագետներ հրավիրվեցին նաև արտասահմանից․ գերմանական երշիկագործներ, շվեյցարական պանրագործներ և ֆրանսիական մոդելյորներ։

Կոմունիզմ հայտարարելուց դեռ շատ առաջ, մոսկովյան պահեստներ էին բերվել և պահեստավորվել պեպսի֊կոլա, իտալական պիցցայի տարբեր տեսակներ, ամերիկյան համբուրգերներ, ծամոններ, արտասաահմանում հատուկ պատվիրված ջինսեր, վերնաշապիկներ, որոնց վրա գրված էր «love communism» և Գերմանիայում արտադրված տարբեր տեսակի երկտակ, պուտպուտիկ զուգարանի թղթեր։

Միաժամանակ միջոցառումներ էին ձեռք առնվել, պաշտպանելու համար Մոսկվան Առաջին Օղակում ապրող մարդկանց այցելությունից, առանձնապես Կալինինգրադի, Յարոսլավլի, Կոստրոմայի, Րյազանի, Տուլայի և Կալուգայի մարզերի բնակիկիչներից, որոնք տեսարժան վայրերը տեսնելու պատրվակով, ամեն շաբաթ իրականացնում էին գիշատիչ հարձակումներ խանութների վրա, դատարկելով մոսկվացիներին ապահովելու համար նախատեսված ապրանքատեսակները։ Որպեսզի նրանց զրկեն այդ պատրվակից, Ժողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսը, Տրետյակովյան պատկերասրահը, Կրեմլի Օրուժեյնայա պալատը, Պուշկինի անվան գեղարվեստի ստեղծագործությունների և Լև Տոլստոյի (այժմ նախնական գրականության) թանգարանները, դուրս բերվեցին Մոսկվայի սահմանից։ Նույն բանն արվեց կայարանների հետ, որտեղ երկրի տարբեր շրջանների բնակիչները նախկինում ստիպված էին Մոսկվայում փոխել գնացքը։ Երկաթաբետոնի Լյուբերեցի գործարանի բանվորները պատրաստեցին վեց մետրանոց կոնստրուկցիաներ, Մոսկվայի շուրջը պարիսպ կառուցելու համար։ Լենինգրադի Կիրովի անվան գործարանի կոլեկտիվն էլ նույն նպատակով այնքան փշալար արտադրեց, որ դրանով հնարավոր էր չորս անգամ փաթաթել ամբողջ երկրագունդը։ Գերմանական Դեմոկրատական Ռեսպուբլիկայի (թշնամական Երկրորդ Օղակ) աշխատավորները կիսվեցին ականներ դնելու իրենց փորձով և ավտոմատ կրակող սարքերով, որոնք այնքան էին կատարելագործված, որ սպանում էին նույնիսկ պատահաբար պարսպի կողքով թռչող ճնճղուկներին։

Բացի այդ, կատարվեց մարդկանց որակական ընտրություն։ Կոմունիզմի հաստատումից մոտ մի ամիս առաջ, Մոսկվայից վտարվեցին այնպիսի ասիոցալ տարրեր ինչպիսիք են՝ հարբեցողները, խուլիգանները, անբանները, հրեաները, դիսիդենտները, հաշմանդամները և թոշակառուները։ Ուսանողները ուղարկվեցին հեռավոր տեղերում գտնվող շինարարական ջոկատներ, իսկ դպրոցականները պիոներական ճամբարներ։

Կոմունիզմ հայտարարելու օրը, բոլոր խանութները պայթում էին տարբեր տեսակի ապրանքատեսակներից և սննդամթերքից։

Բայց քանի որ դա ամբողջապես նոր գործ էր, չկարողացան խուսափել սխալներից։

Իսկրինան պատմեց, որ տատիկի խոսքերով, կոմունիզմի առաջին օրը նույնիսկ ամենագիտակից աշխատավորները թույլ տվեցին այնպիսի անգիտակցություն, որ չնայած աշխատանքային օրվան, աշխատանքի դուրս չեկան, այլ նետվեցին խանութները և թռցնում էին ձեռքի տակ ընկածը, բոլոր հնարավոր կարիքներից չափազանց շատ մեծ քանակությամբ։

Այնպիսի հրմշտոց սկսվեց, որ միայն Սմոլենսկիյ գաստրոնոմում զոհվեցին տասնչորս մարդ, իսկ Ելիսեևյանում ջարդել էին բոլոր ապակիները, շրջել բոլոր վաճառասեղանները և հանել տնօրենի աչքը։

Ամենամեծ դժբախտությունը կատարվեց ԳՈՒՄ֊ում, որտեղ ամբոխի ճնշման տակ փլվեցին երրորդ հարկի կամրջակի պատնեշները, և մարդիկ ներքև ընկնելով սպանում էին նրանց, ում վրա ընկնում էին և իրենք իրենց։

Կարգ ու կանոնը վերականգնելու համար, կոմունիստական ղեկավարները ստիպված էին զորք կանչել։ Մոսկվա մտան Կանտեմիրյան և Թամանյան դիվզիաների տանկերը և երեք օրով ռազմական դրություն հայտարարվեց։

Դրանից հետո Մոսկորեպի բնակիչներին դիմեց անձամբ Գենիալիսիմուսը։ Նա ասաց, որ կոմունիստական կարգեր հաստատելուց տեղի են ունեցել որոշ բացթողումներ և սխալներ։ Նա խստորեն քննադատեց և ծաղրի ենթարկեց այն վոլյունտարիստներին, որոնք որոշեցին այսպես հանպատրաստի իրագործել կոմունիզմը։ Նա ասաց, որ քանի դեռ մարդիկ հստակ պատկերացում չունեն իրենց կարիքների մասին, այսուհետև դրանք կորոշվեն Բարձրագույն և տեղական Հնգանկյուններով, բայց միևնույն ժամանակ նույնիսկ սահմանափակ կարիքները չեն կարող բավարարվել առանց առաջնային ապրանքների խստագույն խնայողության և երկրորդականի վերամշակման։

Ես հարցրի Իսկրինային, թե ինչու մեզանից չեն պահանջում հանձնել երկրորդական մթերք։ Նա ասաց, որ բարձր կարիքներ ունեցող կոմունյանները ազատված են այդ պարտականությունից, և հետո՝ մեր հյուրանոցի կանալիզացիան այնպես է կառուցված, որ ավտոմատ կերպով վերամշակում է երկրորդական մթերքը։

― Բայց այն մարդիկ, ― հարցրի ես, ― որոնք մեղավոր էին առաջի օրվա անկարգությունների համար, հույս ունեմ պատժվեցի՞ն։

― Այն էլ ինչպե՜ս, ― ասաց նա։ ― Կարիքների ապահովվման պետական կոմիտեի նախագահը և Վնուբեզի ղեկավարը դատապարտվեցին և․․․

― ․․․ եվ գնդակահարվեցին, ― գլխի ընկա ես։

― Ի՜նչ ես ասում, ― առարկեց Իսկրինան։ ― Դա անհնար է։ Մեզ մոտ Մոսկորեպում մահապատիժը արգելված է։ Մենք ունենք միայն մի պատժամիջոց՝ վտարում Առաջին Օղակ։ Այդ մարդիկ վտարվեցին այնտեղ։

― Եվ շատ իզուր, ― ասացի ես։ ― Իհարկե ես հասկանում եմ, որ կոմունիզմի ժամանակ մարդու հանդեպ վերաբերմունքը պետք է մարդասիրական լինի, բայց դե հումանիզմն էլ է տարբեր լինում և չարժե այն չարաշահել։

― Մի հուզվիր, հիմարիկս, ― Իսկրինան շոյեց գլուխս։ ― Նրանց վտարեցին Առաջին Օղակ, իսկ այնտեղ մահապատիժը դեռ արգելված չէ։

Կոմունյանները

Մյուս օրը Իսկրինան հաղորդեց ինձ մի ցնցող նորություն։ Պարզվում է, որ Մոսկորեպում ոչ միայն մահապատիժ չկա, այլ նույնիսկ գործնականում վերացված է շարքային կոմունյանների մահացությունը։

― Այդ ինչպե՞ս, ― չհավատացի ես։ ― Մի՞թե ուզում ես ասել, որ ձեր գիտնականները գտել են կյանքի էլեքսիրը։

Այդ հարցը նրան մի քիչ շփոթեցրեց։ Նա դանդաղեց և հետո ասաց, որ այո, էլեքսիրի հետ էլ որոշ առաջընթաց կա, բայց մահացությանը վերջ է տրված ավելի հուսալի և տնտեսող միջոցով։ Ուղղակի ծանր հիվանդ մարդկանց, թոշակառուներին և հաշմանդամներին, եթե իհարկե նրանք Խմբագրական հանձնաժողովի անդամ չեն, տեղափոխվում են Առաջին Օղակ, որտեղ էլ նրանք վերջացնում են իրենց կյանքը։ Իսկ այստեղ պատահում են մահվան առանձին դեպքեր դժբախտ պատահարներից, դե մեկ էլ ինֆարկտից և ինսուլտից։ Բայց այդ դեպքերն էլ շատ հազվադեպ են, քանի որ սրտանոթային հիվանդություններ ունեցողներին նախապես ուղարկում են Մոսկորեպի սահմաններից դուրս, և եթե որևիցե մեկի մոտ կույրաղիքի սրացում է լինում, շտապօգնությունը նրան նույնպես տանում է այնտեղ։

― Ուրեմն Մոսկորեպում ընդհանրապես չկա՞ն սրտային, հիպերտոնիկ հիվանդներ, հաշմանդամներ և ծերունինե՞ր, ― հարցրի ես։

― Միանգամայն ճիշտ է, ― հաստատեց նա։ ― Եվ հետո մեզ մոտ չկան շներ, կատուներ, կրիաներ և նման ուրիշ անօգուտ կենդանիներ։ Անցյալում մարդիկ այդ կենդանիներին բազմացնում էին և դա մեծ հիմարություն էր։ Որովհետև բոլոր այդ կենդանիներից ոչ մի օգուտ չկար, միայն առաջնային մթերք էին սպառում։

― Ուրեմն նրանց ոչնչացրի՞ն։

― Ինչո՞ւ ես այդպիսի բառեր օգտագործում, ― վրդովվեց նա։ ― Ինչո՞ւ անպայման ոչնչացրին։ Նրանց էլ աքսորեցին Առաջին Օղակ։

― Արջամկներին ու կրիաներին աքսորեցի՞ն, ― կրկնեցի ես հարցս։ ― Իսկ այնտեղ նրանց հետ ի՞նչ արեցին։

― Չգիտեմ, ― ասաց նա տհաճությամբ։ ― Միգուցե այնտեղ նրանց կերան։ Հասկանո՞ւմ ես, մեզ մոտ, բնակչությունն առաջնային մթերքով ապահովված է, իսկ այնտեղ պարբերաբար մատակարարման ընդհատումներ են լինում։

Մոսկորեպ

Սովորաբար Իսկրինան աշխատում է խոսել ինձ հետ նախնական լեզվով, որը նա սովորել է ոչ թե ուսումնասիրելով գեղարվեստական գրականությունը, այլ նախակոմունիստական «Պրավդա» թերթի առաջատար հոդվածները։ Իսկ այդ լեզվին, խոստովանում եմ, ինքս էլ բավականին վատ եմ տիրապետում։ Այդ պատճառով ես անընդհատ առաջարկում եմ նրան շփվել կոմունիստական լեզվով, որում ես արդեն որոշակի առաջընթաց ունեմ։

Լեզվի ուսումնասիրությանը շատ է օգնում հեռուստատեսությունը։ Իմիջիայլոց, այստեղ այն բացարձակապես կաբելային է։ Ես կարծում էի, որ դա հաղորդումների հեռարձակման որակը ապահովելու համար է, բայց իրական պատճառը ավելի լուրջ դուրս եկավ։ Դեռ Օգոստոսյան հեղափոխությունից առաջ ամերիկացիները արբանյակների միջոցով սկսեցին հեռարձակել իրենց հաղորդումները սովետական հեռուստացույցներով․․․

― Բայց կաբելային հեռուստատեսության ներդրումը չեզոքացրեց այդ գաղափարական դիվերսիան, ― գլխի ընկա ես։

― Ոչ բոլորովին, ― տխուր ժպտաց նա։ ― Նրանք մշակել են նոր սադրանք։ Լուսնի վրա տեղադրված պրոեկտորներից երբեմն ցուցադրում են իրենց արատավոր ֆիլմերը ուղղակի երկնքում, օգտագործելով ամպերը որպես էկրան։

― Այդ ինչպե՞ս, ― չհավատացի ես։ ― Մի՞թե հնարավոր է այդպիսի բան։

― Ցավոք սրտի, հնարավոր է, ― ասաց Իսկրինան։ ― Իհարկե, մենք դրա դեմ պայքարում ենք։ Օրինակ գլխարկների այդ երկար երեսկալները ԲԵԶՈ֊ն առաջարկել է այն պատճառով, որպեսզի մարդիկ կարողանան պաշտպանվել ճառագայթումից։ Բայց որոշ անգիտակից մարդիկ փորձում են նայել երկնքին նրանց տակից։ Ստիպված պայքարում ենք ուրիշ միջոցներով։

― Հասկանալի է, ― ասացի ես։ ― Թաքուն նայողների հետ գործում են այսպես։ ― Եվ ձեռքերով ցույց տվեցի, թե ինչպես են նրանց վիզը ոլորում։

― Բայց դու շա՜տ հետամնացն ես, ― ձեռքերն իրար խփեց Իսկրինան։ ― Մեր հասարակությունը մարդասեր է, մեզ մոտ մարդկանց հետ այդպես չեն վարվում։ Ուղղակի ամպերն են ցրում։ Ճիշտ է, դա բացասական է անդրադառնում կլիմայի և գյուղատնտեսության վրա, բայց մեզ մոտ գաղափարական պայքարը առաջին տեղում է, իսկ բերքատվությունը երկրորդ։

― Դա պարզ է։ Իմ ժամանակ էլ այդպես էր։

Համենայն դեպս լավ է, որ Իսկրինան ինձ հետ է։ Նրա շնորհիվ ես հիմա գիտեմ, որ ոչ միայն արտաքին աշխարհն է բաժանված օղակների, այլ նաև Մոսկորեպի տարածքն է բաղկացած երեք կոմունիստական օղակից։ Այդ օղակները կոմունյանները, կրճատ անվանում են ԿԿ, անվանում են (կատակով, իհարկե) Կականեր։ Առաջին Կական դա մեծ Բուլվարային օղակն է, երկրորդը՝ գտնվում է Սադովիյ օղակի սահմաններում, իսկ երրորդը՝ ընդգրկում է իր մեջ ողջ տարածքը Սադովիյ և Մոսկովյան օղակային ճանապարհի միջև, որը հիմա անվանվում է Փառքի Մայրուղի։

Չնայած հստակ բաժանում չկա, բայց կարելի է ասել, որ բարձր կարիքներ ունեցող կոմունյանները կենտրոնացված են հիմնականում առաջին Կակայում, ընդհանուր կարիքներ ունեցողները՝ երկրորդում։ Երրորդ Կակայում հիմնականում ապրում են այն կոմունյանները, որոնք իրենք են ապահովում իրենց կարիքները։ Այստեղ, Մոսկորեպի կենտրոնից հեռու, հնարավոր են շատ համարձակ տնտեսական էքսպերիմենտներ։ Երրորդ Կակայում ապրող կոմունյաններին թույլատրվում է պատշգամբներում բանջարեղեն աճեցնել և պահել մանր, օգտակար կենդանիներ․ խոզեր, այծեր և ոչխարներ։ Եթե այդ փորձը հաջողված համարվի, ապա հնարավոր է, որ ծայրամասային կոմունյանների փորձը տարածվի կենտրոնական Կականերում։

Եկեղեցի

Բարեփոխված Կոմունիստական եկեղեցին կազմավորվեց ՑԿԿՊԳԲ֊Ի և Գերագույն Հնգանկյունի «Ուժերի համախմբում» հրամանագրերով։ Երկու փաստաթղթում էլ նշված էր, որ կուլտիստները, վոլյունտարիստները և ռեֆորմիստները վուլգար կերպով էին պայքարում կրոնի դեմ։ Ճնշելով հավատացյալներին և վիրավորելով նրանց զգացմունքները, նրանք թերագնահատում էին այն ահռելի օգուտը, որը կարող էին բերել հավատացյալները, եթե ճանաչվեին որպես հասարակության լիիրավ անդամներ։ Փաստաթղթերը հանդիսավոր կերպով հայտարարում էին եկեղեցու միացումը պետության հետ, մի պայմանով․ հրաժարվել Աստծու հավատքից։ (Այդ պայմանը վերջնական տեքստի մեջ էր մտցրել Խմբագրական Կոմիտեն։) Բարեփոխված եկեղեցու գլխավոր նպատակն է դաստիարակել կոմունյանների մեջ անձնուրաց սեր կոմունիզմի և Գենիալիսիմուսի հանդեպ։

Այդ նպատակին հասնելու համար կանոնավոր կերպով քարոզներ են կարդում աշխատանքային կոլեկտիվներում և տաճարներում, որտեղ կատարվում են արարողություններ նվիրված Օգոստոսյան հեղափոխությանը, Գենիալիսիմուսի ծննդյան տոներին, Կոմունիստական Սահմանադրությանը և այլն։

Հասկանալի է, որ այդ եկեղեցին ունի իր սրբերը․ սուրբ Կառլ, սուրբ Ֆրիդրիխ, սուրբ Վլադիմիր, այդ ցուցակի մեջ են ընդգրկված նաև տարբեր հեղափոխությունների հերոսներ (առաջին հերթին Օգոստոսյան հեղափոխության), բոլոր պատերազմների և աշխատանքային հերոսները։

Եկեղեցին միշտ ներշնչում է իր հոտին, որ իսկական սրբերը նրանք են, ովքեր չեն խախտում աշխատանքային կարգապահությունը, ենթարկվում են ղեկավարներին և միշտ պահպանում են աչալրջություն և անհանդուրժողականություն օտար գաղափարների հանդեպ։

Միևնույն ժամանակ եկեղեցին մշտապես պայքարում է, նոր, կոմունիստական֊եկեղեցական ծեսերի տարածման և ներդրման համար։

Ընտանիքի և ամուսնության մասին

Ամուսնությունը Մոսկորեպում թույլատրվում է տղամարդկանց՝ 24, իսկ կանանց՝ 21 տարեկանից։ Ամուսնությունները ձևակերպվում են բացառապես տեղական Հնգանկյունների թույլտվությամբ և միայն այն անձանց, որոնք կատարում են աշխատանքային պարտականությունները, ակտիվորեն զբաղվում են հասարակական աշխատանքով և չեն օգտագործում ալկոհոլ։ Ամուսնությունները ձևակերպվում են ժամանակավորապես, չորս տարով։ Հետագայում, Հնգանկյունի թույլտվությամբ նրանք կարող են երկարաձվել ևս չորս տարով, կամ՝ եթե ամուսիններից մեկը թույլ է տվել հակահասարարական արարքներ, կարող են ավելի շուտ չեղյալ համարվել։ Պրոդուկտիվ ժամանակաշրջանի ավարտին (կանայք՝ 45, տղամարդիկ 50 տարեկան) ամուսնությունները չեղյալ են համարվում։

Ես հարցրի Իսկրային, լինո՞ւմ են արյոք այնպիսի կոմունյաններ, որոնք սիրում են իրար և ուզում են միասին ապրել, բայց չունեն թույլտվություն, կամ այնպիսիները, որոնք ուզում են շարունակել միասին ապրել ամուսնական տարիքից դուրս գալուց հետո։

Նա ասաց, որ իհարկե կան։

―Եվ ինչպե՞ս են նրանք լուծում այդ խնդիրը, ― հարցրի ես։

― Շատ հասարակ։ Ուղղակի միասին են ապրում և վերջ։ Եթե ապրելու տեղ ունեն, իսկ եթե չունեն՝ հանդիպում են ինչ֊որ տեղ թփերում կամ մուտքերում։

Ինչ վերաբերում է այն մարդկանց, որոնք չունեն այն ցուցանիշները, որոնք հարկավոր են ամուսնության համար, նրանք ժամանակ առ ժամանակ օգտվում են սեքսուալ ծառայության տարբեր ձևերից։ Նրանց կարիքները բավարարվում են Սիրո Տաճարի շարժական բրիգադներով աշխատանքի վայրում, ավելի հաճախ աշխատանքից հետո, կամ ընդմիջման ժամանակ։

Կոմունյանների դաստիարակությունը

Իմ պատմածը կոմունյանների բարքերի և սովորությունների մասին լրիվ չի լինի, եթե ես չպատմեմ կոմունյանների դաստիարակության մասին, որը հետևյալ կերպ է իրագործվում։

Ծնվելուց հետո նրանք կնքվում են աստղայնացման ծեսով։

Հետագա կյանքը բաժանված է երկու մասի․ նախնականի՝ որը անցնում է մանկապարտեզում։ Այնտեղ տրվում են սիրո առաջին դասերը պետության, կուսակցության, եկեղեցու, ազգային անվտանգության և Գենիալիսիմուսի հանդեպ։ Նրանք սովորում են բանաստեղծություններ ու երգեր Գենիալիսիմուսի մասին, և ստանում են ԲԵԶՈ֊ի գաղտնի աշխատակցին անհրաժեշտ առաջին դասերը։ Անբռնազբոսիկ և ուրախ միջավայրում, նրանք սովորում են հետևել իրար և տեղեկություններ հաղորդել դաստիարակներին իրենց ընկերների ու ծնողների մասին, իսկ դաստիարակների մասին տեղեկություններ տալ տնօրենին։ Մոտավորապես տարին երկու անգամ այդ կազմակերպություններում ստուգումներ է անցկացնում կոմունիստական դաստիարակության կոմիտեն, այդ կոմիտեին կարելի է հաղորդել տնօրենի մասին։ Մանկապարտեզներում մատնությունները համարվում են խաղ, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ երեխաները բացահայտում են որևիցե լուրջ դավադրություն։

Պրեդկոմբերում արդեն երեխաները սովորում են գրավոր մատնություններ կազմել, միաժամանակ ուսուցիչները հետևում են, որ այդ աշխատանքները կատարվեն անսխալ ռուս֊կոմունիստական լեզվով, հետաքրքիր ձև ու խորը բովանդակություն ունենան։

Իհարկե, երեխաները անցնում են նաև ուրիշ առարկաներ, բայց հիմնական շեշտը դրվում է Գենիալիսիմուսի աշխատությունների, և նրա աշխատությունների մասին գրված գործերի վրա։

Տասնամյա ուսուցումը պրեդկոմբերում պարտադիր է։ Երեխաները ընդունվում են պրեդկոմբ ութ տարեկանից և ավարտում այն տասնութ տարեկան հասակում։

Պրեդկոմբը հաջողությամբ ավարտած շրջանավարտներին միաժամանակ հանձնվում են պրեդկոմբը ավարտելու վկայականը, անձնագիրը, պարտիական տոմսը, զինվորական գրքույկը և պետական անվտանգության գաղտնի աշխատակցի վկայականը։

― Իսկ ի՞նչ են ստանում նրանք, ովքեր անհաջող են ավարտել պրեդկոմբը։

― Նրանց աքսորում են Առաջին Օղակ, ― ասաց Իսկրինան։

Բեզբումլիտ

Իմ հոբելյանի նախապատրաստական աշխատանքների մասին ես իմանում եմ ոչ միայն հեռուստատեսային հաղորդումներից և «Պրավդա» թերթից», որի թարմ ռուլոնները միշտ գտնում եմ իմ հյուրանոցային համարի կաբեսոտում, այլև Կոմունիյ Իվանովիչ Սմերչևի և Ձերժին Գավրիլովիչ Սիրոմախինի հաշվետվություններից։

Երկու գեներալն էլ ամեն օր զանգում են ինձ հեռախոսով կամ գալիս ու պատմում են, թե ինչ է տեղի ունենում և ինչ հաջողություններ են արձանագրել Մոսկորեպի և Առաջին Օղակի աշխատավորները իմ հոբելյանի առթիվ։

Ձերժինը դա անում է ինչ֊որ անհասկանալի ժպիտով, իսկ Կոմունին միշտ շատ լուրջ և ոգեշնչված։ Նա ցույց է տալիս ինձ ինչ֊որ թվեր, որտեղ, որքան և ինչ է արտադրվել, քանի նոր բրիգադ է սկսել նախահոբելյանական հերթապահությունը և ինչպիսի մեծ եռանդով են ուսումնասիրում կոմունյանները Գենիալիսիմուսի ստեղծագործությունները։

Մի օր ես նրան ասացի, որ եթե կոմունյանները իսկապես ուզում են պատշաճ ձևով դիմավորել իմ հոբելյանը, նրանք պետք է որ ծանոթանան ոչ միայն Գենիալիսիմուսի, այլև իմ գործերի հետ։ Հնարավոր է, որ նրանք չեն կարող համեմատվել Գենիալիսիմուսի ստեղծագործությունների հետ, բայց միևնույն է, միգուցե կոմունյանները կգտնեն այնտեղ որոշ օգտակար տեղեկություններ։

― Այո՛, այո՛, այո՛, ― համաձայնվեց Սմերչևը։ ― Դրա անհրաժեշտությունը վաղուց է հասունացել և ուսումնասիրվում է մեր ղեկավարությամբ։ Իսկ առայժմ, միգուցե, դուք պետք է ծանոթանաք ձեր կոմունիստական հետնորդների հետ, իմանաք, ինչպես են նրանք ապրում, ստեղծագործում և զարգացնում ձեր ավանդույթները։

― Իհարկե, ― ասացի ես։ ― Վաղուց էր պետք։ Ես զարմացած եմ, որ մինչև այսօր այդ առաջարկությունը չէր արվել։

― Մենք մտածում էինք, որ ձեզ, միգուցե, պետք է հանգստանալ։ Եվ բացի այդ, ձեզ մոտ կարծես մեղրամսի նման մի բան է։ Ի դեպ, ինչպե՞ս է ձեզ մեր Իսկրինան։ Որոշ Կոմսորներ նրան շատ են գովում սպասարկման բարձր կուլտուրայի համար։

Ես զարմանքով նայեցի նրան։ Ի՞նչ է նշանակում այս ամենը։ Հասցնել նրա մռութին մի տեսակ անհարմար է։ Նա համենայն դեպս, գեներալ է։

― Լսեք, ― ասացի ես Կոմունիին, ― մեկընդմիշտ հիշեք, որ ես թույլ չեմ տա իմ ներկայությամբ այդպիսի անվայել դիտողություններ անել Իսկրինա Ռոմանովնայի հասցեին։

― Ի՜նչ եք ասում։ Ի՜նչ եք ասում, ― վախեցավ Սմերչևը։ ― Ես ոչ մի վատ բան չէի ուզում ասել։ Ես ինքս նրա ծառայություններից չեմ օգտվել, բայց մյուսները․․․

Դե ի՞նչ կարող էի ես ասել, եթե նա ոչինչ չէր հասկանում։

― Լավ, ― ընդհատեցի ես նրան։ ― Փակենք այդ թեման։ Ուրեմն ե՞րբ է հնարավոր այցելել ձեր կոմպիսներին։

Սմերչևը ասաց․

― Թեկուզ հենց հիմա։

Մենք դուրս եկանք փողոց։ Այնտեղ մեզ արդեն սպասում էր Վասյան, բայց ոչ թե զրահապատ մեքենայով, այլ հասարակ սև գույնի մարդատար շոգեմեքենայով։

Մենք դուրս եկանք Մարքսի պողոտա, հետո անցանք Գենիալիսիմուսի Աֆորիզմների փողոցով, Լենինի գրադարանից (ի զարմանս ինձ այն դեռ կրում էր նախկին անունը), թեքվեցինք Չորրորդ հատորի անվան մայրուղին, նախկին Կալինինսկայան։ Ճանապարհին Սմերչևը պատմեց ինձ, որ գրողների Կոմունիստական Միության ամբողջ աշխատանքը վերափոխված է Գենիալիսիմուսի ցուցմունքով և համաձայն ՑԿԿՊԳԲ֊ի «Ստեղծագործական միությունների վերակառուցման և ստեղծագործական կարգապահության ուժեղացման մասին» որոշման հիման վրա։ Նախկինում գրողները աշխատում էին տանը։ Դա հակասում էր կոմունիստական հասարակության սկզբունքներին և նվաստացնում էր գրողներին, որոնք վերածվել էին ժողովրդից կտրված, տան պայմաններում աշխատողների։ Այդ հանգամանքը արդար դժգոհություն էր առաջացնում աշխատավորների մոտ, որոնք ստիպված էին աշխատել կոլխոզներում, գործարաններում, ֆաբրիկաներում և ձեռնարկություններում։ Աշխատավորների հետ համեմատ բացառիկ դիրքից օգտվելով գրողները սկսում էին իրենց աշխատանքը, երբ հարմար գտնեին։ Որոշ գիտակից գրողներ աշխատում էին ամբողջ աշխատանքային օրվա ընթացքում, իսկ մյուսները իրենց հայեցողությամբ էին որոշում աշխատանքային օրվա տևողությունը։

Գրողների միության գործունեությունը ուսումնասիրող հանձնաժողովը, հայտնաբերեց աչք ծակող չարաշահումներ՝ որոշ գրական գործիչներ տարիներով ոչինչ չէին գրում։ Այդ անբանների մոտ համարյա հերոսություն էր համարվում նախնական գրողներից մեկի՝ «Ոչ մի օր առանց մի տող գրելու» նշանաբանը։

― Դուք պատկերացնո՞ւմ եք, թե դա ինչպիսի վիրավորանք էր հասցնում մեր աշխատավորներին, ― վրդովված ասաց Սմերչևը։

Ինչպես ճիշտ և ժամանակին արտահայտվեց մեր Գենիալիսիմուսը, դա նույն բանն է, թե մեր հերոս հացագործները պարտավորություն վերցնեին ամեն օր աճեցնել հացահատիկի միայն մի հատիկ։ Դա ուղղակի հիմարություն է, այդպես չէ՞։

Ես համաձայնեցի նրա հետ, բայց հարցրի, թե ինչպիսի՞ն է կոմունիստական գրողների համար որոշված արտադրանքի չափը։

― Տարբեր, ― պատասխանեց Սմերչևը։ ― Ամեն ինչ կախված է որակից։ Լավ որակ ապահովողների աշխատանքի չափը կրճատվում է, իսկ եթե որակը ցածր է, պետք է լրացվի ավելի մեծ ծավալով։ Գրողների մի մասը աշխատում է «ավելի լավ է քիչ, բայց որակով», իսկ մյուս մասը՝ «ավելի վատ, բայց շատ» սկզբունքով։ Բայց կարևորը այն է, որ հիմա գրողները հավասարեցվել են կոմունիստական աշխատավորների մյուս խմբերին։ Այժմ նրանք բոլորի նման աշխատանքի են գալիս ժամը իննին, կախում են իրենց համարները և նստում սեղանի առջև։ Մեկից երկուսը նրանց ճաշի համար նախատեսված ընդմիջումն է, իսկ ժամը վեցին, աշխատանքային օրվա ավարտից հետո, կարող են հանգստանալ իրենց պարտքը կատարած մարդու հանգիստ խղճով։ Այդ ամենը հետաքրքրե՞ց ձեզ, ― համենայն դեպս հարցրեց նա։

― Չափազանց, ― ասացի ես անկեղծ։ ― Նախկինում երբեք նման բան չէի լսել։

― Այո՛, այո՛, իհարկե, ― ուրախ ասաց Սմերչևը։ ― Իհարկե չեք լսել։ Ենթադրում եմ, որ մեզ մոտ դեռ շատ բաներ կան, որոնց մասին դուք լսած չեք լինի։

Նա որոշ բաներ պատմեց ինձ կոմունիստական գրողների միության կառուցվածքի մասին։ Միությունը կազմված է երկու մասից։ Ամեն մասը իր հերթին բաժանված է պոետների, արձակագիրների և դրամատուրգների խմբերի։

― Իսկ ո՞ր խմբում են ընդգրկված քննադատները, ― հարցրի ես։

― Ոչ մի, ― ասաց Սմերչևը։ ― Քննադատությամբ մեզ մոտ զբաղվում է միայն ԲԵԶՈ֊ն։

― Ուրախ եմ ձեզանից այդ լսել, ― ասացի ես զգացված։ ― Մեր ժամանակ ամեն ինչ շատ հիմար ձևով էր կազմակերպված։ Այն ժամանակ անվտանգության օրգանները նույնպես զբաղված էին քննադատությամբ, բայց իրականում, ուղղակի Գրողների միության օրգանների կրկնօրինակն էին։

― Մենք վերջ դրեցինք այդ արատավոր պրակտիկային, ― խոժոռվեց Սմերչևը, ― մենք ընդմիշտ դրա վերջը տվեցինք։

Ես նրան մի քանի երկրորդական հարցեր տվեցի, օրինակ․

― Ի՞նչ ժանրեր են հիմա ավելի մոդայիկ․ արձա՞կ, բանաստեղծություննե՞ր, թե՞ պիեսներ։

― Առանց բացառության բոլոր ժանրերը, ― ասաց Սմերչևը։ ― Մոդայիկ կամ ոչ մոդայիկ ժանրեր մեզ մոտ չկան։ Որ ժանրում կարողանում ես, նրանում էլ գրի մեր փառավոր, մեր սիրելի, բոլորիս համար թանկագին Գենիալիսիմուսի մասին։

― Ներեցեք, ― ընդհատեցի ես նրան։ ― Կարծես ես ինչ֊որ բան չհասկացա։ Մի՞թե անխտիր բոլոր գրողները պարտավոր են գրել Գենիալիսիմուսի մասին։

― Ի՞նչ է նշանակում պարտավոր են, ― առարկեց Սմերչևը։ ― Նրանք ոչինչ էլ պարտավոր չեն։ Նրանք այդպես են որոշել և այժմ ստեղծում են պատմության մեջ օրինակներ չունեցող, իր ծավալով ահռելի կոլեկտիվ աշխատանք, բազմահատոր մի ստեղծագործություն, որի անվանումն է «Գենիալիսիմուսիանա»։ Այդ աշխատությունը պետք է արտացոլի Գենիալիսիմուսի կյանքի ամեն մի ակնթարթը, բացահայտի նրա բոլոր մտքերը, գաղափարները և գործողությունները։

― Մի՞թե ձեզ մոտ չկան մանկական և պատանեկական գրողներ։

― Դե իհարկե կան։ Մանկական գրողները նկարագրում են Գենիալիսիմուսի մանկական, պատանեկանները՝ պատանեկան, իսկ մեծերի համար՝ նրա կյանքի հասուն շրջանը։ Մի՞թե դա անհասկանալի չէ։

Նա նայեց ինձ ինչ֊որ տարօրինակ արտահայտությամբ։ Ինձ թվաց, որ նա կասկածեց, որ ես հիմար եմ, կամ լրտես։ Որպեսզի ցրեմ նրա կասկածանքները, ես բացատրեցի, որ չնայած կայուն սոցիալիզմի ժամանակ էլ կային ինչ֊որ սահմանափակումներ, բայց այն ժամանակ օրենքները այդքան մտածված չէին։ Մեր գրողները նույնպես նկարագրում էին առաջնորդների կյանքը, կամ տարբեր արդյունաբերական ու գյուղատնտեսական մեխանիզմների զարգացումը, բայց ոմանց հաջողվում էր գրել վեպեր ու պոեմներ սիրո, բնության և նման այլ բաների մասին։

Սմերչևը պատասխանեց, որ այդ առումով հիմա էլ ոչինչ չի փոխվել։ Իհարկե ամեն մի կոմունիստական գրող ազատորեն կարող է գրել Գենիալիսիմուսին ուղղված իր անմար սիրո մասին։ Նա նաև կարող է գրել բնության մեջ տեղի ունեցած ահռելի փոփոխությունների մասին, որոնք տեղի են ունեցել Գենիալիսիմուսի ղեկավարությամբ ձնապահպանման համար կառուցված պատնեշների շնորհիվ, նոր տնկված անտառների, կանալների և հոսանքի ուղղությունը փոխած Ենիսեյ գետի մասին, որը այժմ լցվում է Արալյան ծովը։

Ես ուզում էի իմանալ նրանից սիբիրյան մյուս գետերի ճակատագրի մասին, բայց մեքենան կանգ առավ ինչ֊որ շենքի առաջ, որը իմ կարծիքով, վերակառուցված նախկին Գրողների տունն էր։

Այնտեղ նոր ցուցանակ էր փակցված․

ԼԵՆԻՆԻ ՇՔԱՆՇԱՆԱԿԻՐ ԳՎԱՐԴԻԱԿԱՆ ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ԱՆԹՈՒՂԹ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ (ԲԵԶԲՈՒՄԼԻՏ)

Իմ հարցին, թե ի՞նչ բան է անթուղթ գրականությունը, Սմերչևը ժպիտով պատասխանեց, որ դա գրականություն է, որը գրվում է առանց թղթի։

Մեծ հետաքրքրությամբ ես ներս մտա Կոմունիի կողմից բացած դռնով։

Այո՛, այո՛, այո՛, դա ինձ վաղուց ծանոթ գրողների Տան նախասրահն էր։ Մի ժամանակ այն ներսից հսկում էին երկու անբայրացակամ կին, որոնք ամեն մտնողից պահանջում էին ներկայացնել անդամակցութայն վկայականը։ Այժմ նրանք չկային։ Նրանց փոխարինել էին երկու ավտոմատավոր, որոնք տեսնելով Սմերչևին պատիվ տվեցին։

― Նա ինձ հետ է, ― ասաց Սմերչևը, և մենք առանց խոչընդոտի ներս մտանք։

Նախասրահի պատերը մաքուր էին ու մերկ, եթե հաշվի չառնենք Գենիալիսիմուսի դիմանկարը և «Մեր ձեռքբերումները» պատի թերթը, որը ես թեթևակի հասցրեցի նայել։

Այդ թերթից ես իմացա, որ կոմունիստական գրողները ոչ միայն գրում են, այլև մշտապես ուսումնասիրում են կյանքը, ամրապնդում կապը զանգվածների հետ, մասնակցելով կարտոֆիլի բերքահավաքին, փողոցներն ավլելով և աշխատելով շինարարական հրապարակներում։

Մի շատ կծու ֆելիետոնում քննադատվում էր մի կոմպիս, որը մի ամսվա ընթացքում հասցրել էր երեք անգամ ուշանալ աշխատանքից։

Ավելին ես չկարողացա կարդալ, որովհետև Սմերչևը ինձ քաշում էր այն կողմ, որտեղ իմ ժամանակ գտնվում էր ռեստորանը։

Սակայն այժմ այնտեղ ոչ մի ռեստորան էլ չկար, այնտեղ երկար միջանցք էր երկու կողմում գտնվող դռներով, ինչպես Սիրո Պալատում։

Նա հրեց դռներից մեկը և մենք հայտնվեցինք բաղնիքում։ Այսինքն՝ ուղղակի սկզբից ինձ այդպես թվաց։ Որովհետև այնտեղ գտնվող մարդիկ (մի քառասուն հոգի) բոլորը մինչև գոտկատեղը մերկ էին։ Նրանք զույգ֊զույգ նստած էին աշակերտական սեղանների առաջ և մատներով հարվածում էին ինչ֊որ ստեղների։

Իսկ նրանց առջև, առանձին սեղանի մոտ նստած էր համազգեստավոր, փոխգնդապետի ուսադիրներով մի զինվորական։

Մեր հայտնվելուն պես փոխգնդապետը մի քիչ շփոթվեց, իսկ հետո բարձր ձայնով բղավեց․

― Կանգե՜լ։ Զգա՜ստ։

Լսվեց ետ հրվող աթոռների աղմուկ, մերկ մարդիկ անմիջապես ձգվեցին, միայն ետևի սեղանի առաջ նսատած մի ակնոցավոր ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց հրամանին, և խելագարի պես շարունակում էր թրխկացնել ստեղներին։ Նա միաժամանկ պտտում էր գլուխը, ինչ֊որ տարօրինակ ծամածռություններ անում դեմքով, հանում էր լեզուն, ինչ֊որ ձայներ արձակում և արցունքները կուլ տալիս։ Փոխգնդապետը վախեցած նայում էր մեկ մեզ, մեկ ակնոցովին և հանկարծ բղավեց․

― Օխլամոնով, կանգ առեք։ Լսո՞ւմ եք, Օխլամոնով։

Բայց Օխլամոնովը չէր լսում։ Նրա հարևանը արմունկով հրեց նրան, ձեռքը քաշեց, հետո նրան օգնության եկավ էլի ինչ֊որ մեկը, բայց Օխլամոնովը դուրս էր պրծնում և շարունակում հարվածել ստեղներին։

Վերջ ի վերջո, մի կերպ հաջողվեց պոկել նրան, և միայն այդ ժամանակ նա նկատեց, որ բոլորը կանգնած են ու ինքն էլ ձգվեց, բայց շարունակում էր նայել սեղանին, իսկ ձեռքերը անընդհատ ցնցվում էին ու ձգվում դեպի ստեղնաշարը։

― Կոմսորը նախնական գրականության դասականներից է, ― կտրվող ձայնով հայտնեց ինձ փոխգնդապետը։ Անթուղթ գրականության ստորաբաժանումի Գրող֊մշակողները աշխատում են կոմունիստական աշխատանքի թեմայի զարգացման վրա։ Աշխատանքը կատարվում է ըստ ժամանակացույցի։ Ուշացողներ, բացակայողներ և հիվանդներ չկան։ Փոխգնդապետ Սուչկին։

― Ազա՜տ։ Ազա՜տ, ― հրամայեցի ես և ձեռքով ցույց տվեցի նրանց, որ նստեն։

Ստեղների աղմուկի տակ փոխգնդապետը պատմեց ինձ, որ նրա ջոկատը կազմված է սկսնակ գրողներից, կամ ինչպես նրանց անվանում են՝ ներքևում գտնվող գրողներ կամ պոդկոմպիսներ։ Նա նրանց ղեկավարն է, նրա պաշտոնը կոչվում է գրող֊դաստիարակ։ Շոգ օրերին պոդկոմպիսները աշխատում են մինչև գոտկատեղը մերկ, որպեսզի նրանց հագուստը ժամանակից շուտ չմաշվի։ Բոլոր պոդկոմպիսները սերժանտներ են։ Նրանք դեռ չունեն համապատասխան գրական փորձառություն, դրա համար էլ նրանց առայժմ թույլ չեն տալիս իրենց մտքերը գրի առնել թղթի վրա։ Բայց նրանք մշակում են թեմաները տարբեր տեսանկյուններից համակարգչի վրա, հետո մշակումները փոխանցվում են կոմպիսներին, որոնք էլ արդեն ստեղծում են ստեղծագործություններ թղթի վրա։

― Դուք, երևի, երբեք չե՞ք տեսել համակարգիչ, ― հարցրեց փոխգնդապետը։

― Ինչու չի տեսել, ― միջամտեց Սմերչևը։ ― Կլասիկ Նիկիտիչը ոչ միայն տեսել է, այլև որոշ ստեղծագործություններ գրել է համակարգչի վրա։

― Այո, ― ասացի ես, զարմանալով, որ նա այդքան տեղեկացված է։ ― Որոշ բաներ ես իսկապես գրել եմ համակարգչով, բայց իմը այսպիսին չէր, իմը էկրանով էր, ես տեսնում էի գրածս, և բացի դրանից, ես ունեի տպելու սարք, որի օգնությամբ գրածս միանգամից տպում էի։

― Տեսնում եք, ― ուրախ ասաց փոխգնդապետը։ ― Ձեր հին սարքը շատ մեծ էր։ Իսկ մեզ մոտ, ինչպես տեսնում եք, էկրաններ չկան, տպելու հարմարանքներ չկան, ոչ մի ավելորդ բան չկա։

― Այդ բոլորը իսկապես հետաքրքրիր է, ― ասացի ես, ― բայց չեմ հասկանում, ինչպե՞ս են ձեր սերժանտները գրում, ինչպե՞ս են նրանք տեսնում իրենց գրածը։

― Նրանք ոչինչ էլ չեն տեսնում, ― ասաց փոխգնդապետը։ Դրա անհրաժեշտությունը չկա։

― Ինչպե՞ս թե չկա, ― զարմացա ես։ ― Ինչպե՞ս կարելի է գրել և չտեսնել գրածդ։

― Իսկ ինչո՞ւ այդ ամենը տեսնել, ― իր հերթին զարմացավ փոխգնդապետը։ ― Դրա համար գոյություն ունի ընդհանուր համակարգիչ, որը հավաքում է բոլոր նյութերը, համեմատում, վերլուծում և ընտրում ամենագեղարվեստական, ամենաոգեշնչված և գաղափարական առումով ամենաանթերի բառերն ու արտահայտությունները և փոխակերպում մի միասնական բարձր գեղարվեսական, գաղափարապես հավասարակշռված տեքստի։

Պետք է խոստովանեմ, որ այդպիսի կոլեկտիվ ստեղծագործության մասին ես երբեք չէի լսել։ Բնականաբար, ես ցանկություն ունեի մի քանի հարց ևս տալ, բայց Սմերչևը, նայելով ձեռքի ժամացույցին ասաց, որ մեր գնալու ժամանակն է, իսկ այն, ինչը անհասկանալի է, նա ինքը հաճույքով կբացատրի ինձ։

Իմ կարծիքով, փոխգնդապետը շատ գոհ էր, որ մենք գնում ենք։ Նա նորից հրամայեց․

«Կանգե՜լ, զգա՜ստ (Օխլամոնովը, իհարկե, նորից նստած մնաց), ես ու Սմերչևը սերժանտներին «ցտեսություն» ասացինք և դուրս եկանք։

― Դե, ինչ֊որ բան հասկացա՞ք, ― ինչպես ինձ թվաց ծաղրալից հարցրեց Սմերչևը։

― Ոչ այնքան, ― խոստովանեցի ես։ ― Չհասկացա, թե ուր է փոխանցվում սերժանտների գրած տեքստը։

― Այ այստեղ, ― ասաց Սմերչևը և ցույց տվեց այն դուռը, որի վրա գրված էր․

ՆԱԽՆԱԿԱՆ ՏԵՔՍՏԵՐԻ ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՄՇԱԿՄԱՆ ԲԱԺԻՆ

ՄՈՒՏՔԸ ՄԻԱՅՆ «Դ» ՍԵՐԻԱՅԻ ԱՆՑԱԹՂԹՈՎ

Երկու մռայլ ավտոմատավոր կանգնած էին դռան մոտ և ուշադիր նայում էին մոտեցողներին։

Ես հարցրի Սմերչևին, թե ինչի՞ համար են այդ խստությունները և նա պատրաստակամորեն բացատրեց, որ այստեղ է գտնվում ամենագաղտնի համակարգիչը, որը հիշում և վերլուծում է այն տեքստերը, որոնք գրում են սկսնակ գրողները, ընտրում է անենահաջողված գեղարվեստական և գաղափարական տեքստերը և կազմում մի ընդհանուր ստեղծագործություն։

― Ինչպես ինքներդ էլ հասկանում եք, ― ասաց Սմերչևը, ― մեր թշնամիները շատ են ցանկանում թափանցել այստեղ և էլեկտրոնային ուղեղի մեջ մտցնել իրենց գաղափարական դրույթները։

― Իսկ դուք շա՞տ թշնամիներ ունեք, ― հարցրի ես։

― Պատահում են, ― ասաց Սմերչևը և այնպես ժպտաց, կարծես նույնիսկ գոհ էր այն հանգամանքից, որ թշնամիներ գոյություն ունեն։ ― Սակայն, ― նա ուղղեց ինքն իրեն, ― լինում են թշնամիներ, և լինում են ուղղակի անհաս մարդիկ, որոնք, դեռևս չունենալով որևէ առաջավոր աշխարհայացք, արտահայտում են արատավոր մտքեր։ Ոմանք էլ՝ ― նա շրջեց իմ կողմ իր գլուխը, ժպտաց և ռևերանսի նման մի բան արեց, ― չեն հասկանում իրադարձությունների կապը, չեն հասկանում, թե ինչն է բնության մեջ առաջնային, իսկ ինչը երկրոդական։

― Դուք կարծում եք, Մոսկորեպում կա՞ն այդպիսի մարդիկ, ― հարցրի ես։

― Այո, ― ասաց նա և իր դեմքին տխուր արտահայտություն տվեց։ ― Այդպիսի մարդիկ ցավոք կան։ ― Բայց նորից շտապեց ուղղել ինքն իրեն, ― մենք ամեն մի այդպիսի մարդու վերաբերվում ենք ընդգծված ուշադրությամբ և տարբերում այն անհատներից, որոնք մեր հանդեպ գիտակցաբար թե անգիտակցաբար թշնամական հայացքներ են ունեն։

Ես լռեցի։ Սմերչևի հաղորդածը ինձ համար չափազանց տհաճ էր, որովհետև դրանում ակնարկ կար իմ արտահայտություններից մեկին։ Բայց այդ արտահայտության մասին բացի Իսկրինայից, ոչ ոք չէր կարող իմանալ։

Առաջնայինը երկրորդական է

Մի անգամ երեկոյան, ընթրիքից հետո, մենք նստած էինք մեր համարում։ Ես հեռուստացույց էի նայում։ Դա այնքան էլ հաճելի չէր Իսկրինայի համար։ Նա ընդհանրապես կարծում է, որ ես չափից ավելի շատ ժամանակ եմ անցկացնում էկրանի առաջ, որ այդ ժամանակը կարելի էր վատնել մի որևիցե այլ բանի վրա։

Թե ինչ է այդ այլ բանը ես արդեն շատ լավ գիտեմ։ Այդ բանով նա այնքան հաճախ է ստիպում ինձ զբաղվել, որ ես արդեն ուժ չունեմ։ Ես, միգուցե, հեռուստացույց էլ նայում եմ միայն այն պատճառով, որ խուսափեմ դրանից։ Սակայն ես մի քիչ ստում եմ, որովհետև հեռուստահաղորդումները ինձ համար չափազանց հետաքրքիր են։ Նույնիսկ այս ռեպորտաժը դոնորների կոնգրեսից։ Կարծեմ այն տեղի է ունենում արհմիությունների սյունավոր դահլիճում։ Բեմի վրա և դահլիճում նստած են բոլոր տարիքները ներկայացնող տղամարդիկ և կանայք, շատերը շքանշաններով։ Որքան ես հասկացա, նրանք բոլորն էլ կանոնավոր կերպով և մեծ քանակով պետությանն են հանձնում արյուն, երկրորդական մթերք, մազեր և սերմնահեղուկ, որը գիտականորեն անվանում են գենետիկական նյութ։

Կոնգրեսը անցնում է շատ աշխույժ։ Դոնորները փորձ են փոխանակում, պատմում, ինչպես են կատարել իրենց պարտավորությունները անհատականորեն, ընտանիքի հետ և բրիգադներով։ Խոսում էին, թե քանի տոկոսով են կատարել իրենց անցայլ առաջադրանքները, և խոստանում, հետագայում հասնել ավելի մեծ հաջողությունների։

Մինչ ես նայում էի, Իսկրինան նյարդայնանում էր և մի քանի անգամ փակելով էկրանը, անցավ իմ առջևով կիսաբաց խալաթով։ Նրա այդ հիմար պլաստմասե մեդալիոնը շարժվում էր կրծքի վրա, ինչպես ժամացույցի ճոճանակ։

― Ախր ինչո՞ւ ես նայում այդ դատարկ բաները, ― չհամբերեց նա։ ― Մի՞թե չես ձանձրացել։

― Հանգիստ թող ինձ, մի խանգարիր, ― ասացի ես։

― Լավ, լավ, էլ չեմ խանգարի, ― հնազանդորեն համաձայնեց նա, բայց մի րոպե անց, նորից հայտվեց իմ ու հեռուստացույցի միջև։ ― Մի՞թե դա հետաքրքրում է քեզ։

― Իհարկե հետաքրքրում է, ― ասացի ես։ ― Ես այսպիսի բան ոչ տեսել եմ, ոչ էլ լսել։

― Ի՞նչը չես լսել։ Քո ժամանակ դոնորներ չկայի՞ն։

― Դոնորներ կային, ― ասացի ես, ― բայց այսպիսի համատարած երկրորդական մթերքի հանձնմանն իմ ժամանակներում ոչ ոք գլխի չէր ընկել։

Նա սկսեց ինձ հարցեր տալ, բայց իմ կարծիքով ոչ թե հետաքրքրասիրությունից, այլ միայն այն պատճառով, որ շեղի ինձ հեռուստացույցից և քարշ տա անկողին։ Բայց ես հենց հակադիր նպատակով սկսեցի բարեխղճորեն պատմել։

― Հասկանո՞ւմ ես, ― ասացի ես, ― ինչպես գիտես ես ապրել եմ երկու պատմական կառուցվածքներում։ Ահա ուրեմն, կապիտալիզմի ժամանակ, երկրորդական մթերքի հանձնումը շատ վատ էր դրված, իսկ ավելի ճիշտ, ընդհանրապես գույություն չուներ։ Ասենք արյան, կամ գենետիկական նյութի հանձնման գործը ավելի լավ էր կազմակերպված, իսկ մնացյալը, կարելի է ասել քամուն էր տրվում։ Ճիշտ է, սոցիալիզմի ժամանակ այդ գործը ավելի հաջող էր։ Մենք հավաքում էինք փշրունքները, կերակրի մնացորդները, գրում էինք այդ մասին կենտրոնական թերթերում, ելույթ ունենում հեռուստատեսությամբ և ինչ֊որ արդյունքի հասնում։

Ես պատմեցի Իսկրինային, որ նույնիսկ մեր գրողների տանը, որը գտնվում էր «Աէրոպորտ» մետրոյի մոտ, ամեն հարկում դրված էին դույլեր ուտելիքի մնացորդների համար։ Հոտը իհարկե տհաճ էր, բայց հասկանում էինք, որ դա անհրաժեշտ է և օգտակար։ Իսկ հիմա այդ ամենը ավելի լայնորեն է տարածված։

― Այո, ― ասաց նա, ― իհարկե։ Ես կարծում եմ, որ շատ բաներում, մենք ավելի առաջ ենք անցել։

― Դուք ավելի հեռու եք գնացել, ― համաձայնեցի ես։ ― Բայց իմ կարծիքով, որոշ բաներ լավ մտածված չեն։

― Ի՞նչը նկատի ունես։

― Ես մտածում եմ, որ կոմունյաններից պահանջում են մեծ քանակությամբ երկրորդական մթերք հանձնել, իսկ առաջնայինով անբավարար են ապահովում։

― Մի՞թե դու ինչ֊որ բանի պակաս ես զգում։

― Ինձ ոչինչ պետք չէ, ― ասացի ես, չնայած ճիշտն ասած որոշ բաների կարիք ունեի։ ― Ես իմ մասին չեմ մտածում, կամ ոչ միայն իմ մասին, այլ մարդկանց մասին։ Չի կարելի նրանցից անհնարինը պահանջել։ Պետք է հասկանալ, որ երկրորդական մթերք առանց առաջնայինի չի լինում։

Իմ բառերը նրա վրա շատ տարօրինակ ազդեցություն թողեցին։ Նրա դեմքի արտահայտությունը հանկարծ փոխվեց և նա ասաց, որ ես երբեք այլևս այդպիսի բաներ չասեմ։

Ես զարմացա և հարցրի, թե ինչո՞ւ։ Մի՞թե ես ինչ֊որ արգելված բան եմ ասել։ Դա բոլորին հայտնի է և դեռ Մարքսն է նկատել, որ առաջնայինը առաջնային է, իսկ երկրորդականը՝ երկրորդական։

― Ինչպիսի՜ հիմարություն, ― բղավեց նա, սարսափելի հուզված։ ― Այն ինչ դու ասում ես, ― դա մետաֆիզիկա է, հեգելականություն և կանտականություն։ Ես չգիտեմ, ինչ է ասել Մարքսը, բայց Գենիալիսիմուսի գաղափարների անկյունաքարը, ինչպես ինքն է ասում այն է, որ առաջնայինը երկրորդական է, իսկ երկրոդականը առաջնային։

Այդ ասելիս նա այնպես նայեց ինձ, որ ես լռեցի։ Անցյալի փորձից ես գիտեի, որ որոշ գենիալիսիմուսներ այնքան են սիրում իրենց խոսքերը, որ պատրաստ են անհամաձայնների գլուխը պոկել։

― Լավ, ― ասացի ես, ― լավ։ Եթե ինչ֊որ բան այնպես չասացի, ներիր։

Եվ որպեսզի փոխեմ խոսակցության նյութը հարցրի, թե ինչո՞ւ է նա կրում այդ մեդալիոնը։

Նա ասաց, որ դա մեդալիոն չէ, այլ Պատկանելիության նշան, որը ստանում են մանկությունում, աստղակնքումից հետո։

― Իսկ մեջը ին՞չ կա, ― հարցրի ես։

― Մե՞ջը, ― հարցրեց նա, չգիտես ինչու նորից հուզվելով։ ― Իսկ ինչո՞ւ ես դու կարծում, որ այնտեղ ինչ֊որ բան կա։

― Ուղղակի մտածեցի, ― ասացի ես։ ― Որովհետև դա նման է թալիսմանի, որում միշտ մի ինչ֊որ բան կա։ Մազերի փունջ, կամ սիրած մարդու լուսանկարը։

― Ինչպիսի՜ հիմարություն, ― հերքեց նա նյարդային։ ― Ինչո՞ւ ես պետք է կրեմ ինչ֊որ մեկի դիմանկարը։ Այստեղ ոչինչ էլ չկա։ Պարզապես, ինչպես և բոլոր կոմունյանների մոտ Պատկանելիության նշան է և ուրիշ ոչինչ։

Նրա արձագանքը ինձ զարմացրեց։ Ես չհասկացա, թե ինչու է իմ ամեն մի խոսքը, նրան այդքան հուզում։ Այն ժամանակ մտածեցի, որ դա կապված է կանացի անհավասարակշռության հետ։ Իսկ հիմա, Սմերչևի բառերից հետո, այլ կերպ գնահատեցի։ «Մի՞թե նա ինձ մատնում է», ― մտածեցի ես։

Բացահայտում

Սմերչևը առաջարկեց մի բաժակ եգիպտացորենի սուրճ խմել, և մենք մտանք գրողների ՈՒՊՈՊՈՏ (Բարձր Կարիքների բավարարում), որտեղ համեմատաբար մաքուր սեղանների մոտ նստած էին միայն գնդապետներ և գեներալներ։ Չնայած իմ ցածր կոչումին, նրանք բոլորը ոտքի կանգնեցին և ողջունեցին ինձ միասնական ծափահարություններով։

Նրանց մեջ ես միանգամից նկատեցի Ձերժին Գավրիլովիչին, որը ձեռքով արեց ինձ հեռավոր անկյունից։

Ձերժինը նստած էր մի շատ երիտասարդ գեներալի հետ, որին, եթե հաշվի չառնեի նրա կոչումը, կտայի մի քսանհինգ տարեկան, բայց նույնիսկ հաշվի առնելով կոչումը՝ երեսունից ոչ ավելի։ Նրա դեմքը թվաց ինձ չափազանց ծանոթ, բայց ես հասկանում էի, որ այդ տպավորությունը կարող է խաբուսիկ լինել։ Արդեն հանդիպել էի մարդկանց, որոնք հիշեցնում էին ինձ անցյալ կյանքից ինչ֊որ մեկին։ Երկու գեներալներին էլ ասացի «Սլագեն» և նույն պատասխանը ստացա։ Սմերչևը ասաց, որ ինչ֊որ տեղ է շտապում և թողնում է ինձ Ձերժինի խնամակալությանը։

― Լավ, ― ասաց Ձերժինը և, երբ Սմերչևը գնաց, ներկայացրեց երիտասարդին, որպես Էդիսոն Կսենոֆոնտովիչ Կոմարովի։

― Շատ֊շատ ուրախ եմ, ― ասաց նա՝ թափ տալով ձեռքս։ ― Ինչպես ասում են ձեր գերմանացիները՝ զերանգենեմ։ Ես, իմիջիայլոց, շատ եմ սիրում գերմաներենը, բայց զրուցակից չունեմ։

― Դուք գրո՞ղ եք, ― հարցրի ես։

― Օ՜, նայն, ― կրքոտ ու ուրախ առարկեց նա։ ― Ես բոլորովին ուրիշ բանով եմ զբաղված։ Բայց մեր մասնագիտությունները ունեն շատ ընդհանրություններ։

― Այսի՞նքն, ― հարցրի ես։

― Հասկանում եք, ես կենսաբան եմ և նոր մարդ ստեղծելու վրա եմ աշխատում։ Տարբերությունը միայն այն է, որ դուք ձեր հերոսներին ստեղծում եք ձեր մտքի ուժով, իսկ ես ժամանակակից գիտության նվաճումների օգնությամբ։

― Եվ ի՞նչ հերոսներ եք դուք ստեղծում։

― Հաճույքով մի օր կպատմեմ ձեզ և ցույց կտամ։ Երբ այստեղ ամեն ինչի հետ ծանոթանաք և ազատ լինեք, եկեք ինձ մոտ Կոմնակոմ․․․

― Ո՞ւր, ― չհասկացա ես։

― Կոմիշ, ― բղավեց երիտասարդը գերմաներեն և ծիծաղեց։ ― Առաջին անգամ եմ տեսնում մի մարդ, որը չգիտի, թե ինչ բան է Կոմնակոմը։

― Կլասիկին դա ներելի է, ― նկատեց Ձերժին Գավրիլովիչը։ ― Նա նոր է եկել մեզ մոտ և առայժմ շատ բան չգիտի։

― Նատյուրլիխ, ― համաձայնվեց երիտասարդը և բացատրեց ինձ, որ Կոմնակոմը Կոմունիստական Գիտական հաստատությունների միավորում է, որի գլխավոր տնօրենը ինքն է։

― Այնտեղ կենսաբանական փորձե՞ր են կատարվում, ― հարցրի ես։

― Տարբեր տեսակի, ― ասաց նա։ ― Մեր Միավորումում կենտրոնացված են բոլոր գիտությունները և բոլորն էլ ես եմ ղեկավարում, իսկ ինքս զբաղվում եմ բացառապես կենսաբանությամբ։ Ես ձեզ ամեն ինչ ցույց կտամ, եկեք։ Իսկ այժմ, ներեցեք, ես պետք է գնամ։

Նա սեղմեց իմ ու Ձերժինի ձեռքը և անհետացավ։

Մենք մնացինք մենակ և Ձերժին Գավրիլովիչը երկար հարձուփորձ էր անում ինձ, Բեզբումլիտից ստացած իմ տպավորություններից։

Ես գոհունակություն արտահայտեցի կոմունիստական գրողների ունեցած տեխնիկական միջոցներից, բայց միևնույն ժամանակ շատ զգույշ կասկած արտահայտեցի նրանց ստեղծագործական ազատության չափի մասին։

― Ինձ զարմացրեց, ― ասացի ես, ― որ բոլորը պարտադրված են գրել այսպես կոչված Գենիալիսիմուսիանան։ Ես ոչ մի կասկած չունեմ, որ Գենիալիսիմուսը ունի բազմաթիվ արժանիքներ, բայց համենայն դեպս, ինձ թվում է, որ գրողները կարող են գրել նաև ուրիշ թեմաներով։

― Իսկ ո՞վ ձեզ ասաց, թանկագինս, որ բոլորն էլ պարտավոր են մասնակցել Գենիալիսիմուսիանայի ստեղծմանը, ― հարցրեց նա խոժոռվելով։ ― Մի՞թե Սմերչևը։

― Այո, խոստովանեցի ես, հանկարծ վախենալով, թե արդյոք չե՞մ վնասում Կոմունիյ Իվանովիչին։ ― Այդ նա ինձ ասաց։

― Ինչպիսի՜ հիմարություն, ― վրդովվեց Ձերժինը։ ― Ինչպիսի՜ զրպարտություն։ Եվ դուք, լինելով այդքան խելացի և սրատես մարդ, մի՞թե կարող էիք հավատալ դրան։

― Ինչպե՞ս կարող եմ չհավատալ։ Ես այստեղ բացարձակապես նոր մարդ եմ։

― Դե ուրեմն, հավատացեք ինձ, ― ասաց Ձերժինը վճռական։ ― Ես այստեղ ունեմ շատ ուղղամիտ և ճշմարտացի մարդու համբավ։ Հավատացեք ինձ, որ այն ամենը ինչ ասաց ձեզ մեր հարգելի Կոմունիյ Իվանովիչը ծիծաղելի է ու անհեթեթ։ Մեր պոդկոմպիսները ունեն այնպիսի ազատություն, ինչպիսին ոչ ոք և երբեք չի ունեցել։ Եվ գրում են նրանք ոչ թե հրամանով, այլ այն ինչ ցանկանում են։ Ուզում են Գենիալիսիմուսին կողմ են արտահայտվում, ուզում են՝ դեմ։ Նրանք սահմանափակումներ չունեն։

― Տարօրինակ է, տարօրինակ, ― ասացի ես, մի քիչ շփոթված այդքան հակադիր տեղեկություններից։ ― Իսկ Սմերչևի և Սուչկինի ասածը տեքստերը մշակող համակարգչի մասին, որը ընտրում է լավագույնը գաղափարական և գեղարվեստական առումով, դա, ես հույս ունեմ, ճի՞շտ է։

― Դա, իհարկե ճիշտ է, ― համաձայնեց Ձերժինը։ ― Մեր համակարգիչը, իսկապես որ արտակարգ է։ Ամենալավը աշխարհում։ Իմիջիայլոց, ― նա նայեց ուղիղ աչքերիս մեջ, ― դա իմ մտահղացումն է։ Ես անձամբ եմ հայտնագործել այն։

― Դո՞ւք, ― հարցրի ես, և քիչ մնաց խեղդվեի սրճով։

― Ես։ Ի՞նչ է, չե՞ք հավատում։

― Չէ, ոչինչ էլ չեմ ասում, ― պատասխանեցի ես շփոթված։ Բայց ընդհանրապես․․․ Եթե ստեղծել եք այդպիսի բարդ տեխնիկական միջոց, ուրեմն, դուք խոշոր գյուտարար եք։

― Այո֊այո, ― ծուլորեն համաձայնեց Ձերժինը։ ― Եթե համեստորեն չլռեմ, ապա պետք է խոստովանեմ, որ ես իսկապես խոշոր գյուտարար եմ։ Ի դեպ, չե՞ք ուզում տեսնել, թե ինչպես է աշխատում իմ համակարգիչը։

― Իսկ կարելի՞ է, ― անվստահորեն հարցրի ես։

― Դա ի՞նչ հարց է, ― տարածեց ձեռքերը Ձերժինը։ ― Որևիցե ուրիշին միգուցե և չի կարելի, բայց ձեզ, իհարկե, կարելի է։ Առավել ևս, որ Գենիալիսիմուսն ինքն է պատվիրել ծանոթացնել ձեզ ռեսպուբլիկայում եղած ամեն մի լավ բանի հետ։

Խոստովանում եմ, որ ես շատ զգացված էի Գենիալիսիմուսի այդպիսի անփոփոխ ուշադրությունից իմ հանդեպ։

Դուրս գալով Ուպոպոտից, մենք ուղղվեցինք դեպի այն դուռը, որի ետևում պետք է գտնվեր այդ եզակի տեխնիկական սարքը։

Ժամապահները հարգանքով պատիվ տվեցին մեզ իրենց զենքով։

Դռան ետևը գտնվող ոչ մեծ սենյակում, կանգնած էին ևս երկու ժամապահ, իսկ սեղանի առաջ, որի վերևում կախված էր Գենիալիսիմուսի դիմանկարը, նստած էր մայորի կոչում ունեցող մի երիտասարդ հերթապահ։ Տեսնելով Ձերժինին նա վեր թռավ տեղից և, հուզմունքից կակազելով հայտնեց, որ նրա հերթապահության ընթացքում օբյեկտում ոչ մի միջադեպ չի եղել։

― Շատ լավ է, ― ասաց Սիրոմախինը։ ― Ապրե՛ս։ Իսկ մենք, Կլասիկի հետ, որոշեցինք ստուգել, թե ինչպես է աշխատում մեր մեքենան։ Տուր մեզ հաճախորդների գիրքը։

Կարմիր կազմ ունեցող գիրքը, բոլորովին նոր էր։ Իմ կարծիքով, բացի ինձնից, նրանով դեռ ոք ոչ ընդհանրապես չէր օգտվել։ Ես հարցրի, թե ինչ պետք է գրեմ։

― Դե, գրեք, որ ծանոթանալով մեքենայի հետ, խոստանում եք ոչ մեկին չպատմել նրա կառուցվածքի և հատկությունների մասին։

Այդ պարտավորությունը թվաց ինձ ոչ այնքան դժվար։ Համակարգիչների կառուցվածքից, ինչպես ասացի, ես ոչինչ չեմ հասկանում, այնպես որ ոչ մի գաղտնիք էլ չեմ կարող բացահայտել, նույնիսկ եթե ինձ կտտանքի ենթարկեն։

Այն բանից հետո, երբ ես կատարեցի պահանջվածը, Սիրոմախինը հրամայեց բացել դուռը, որը ես չէի նկատել։ Դա ստորջրյա նավերի դռների նման նեղ, երկաթե դուռ էր։

Սկզբում պոկեցին դրոշմը, հետո երկար պտտում էին ինչ֊որ բռնակներ և թվային երկու սկավառակների վրա ինչ֊որ թվեր էին հավաքում։

― Ինչպես Շվեյցարական բանկում, ― ասացի ես։

― Իսկապե՞ս։ Ինձ թվաց, որ Ձերժինը տարօրինակ հայացք գցեց ինձ վրա։ ― Իսկապե՞ս շատ նման է։

― Ինձ թվում է, որ նման է, ― ասացի ես։ ― Չնայած, ազնվորեն ասած ես Շվեյցարական ոչ մի բանկում չեմ եղել։

― Դուք երբեք չե՞ք եղել Շվեյցարական բանկում ― հարցրեց Ամերչևը։

― Երբեք չեմ եղել, ― կրկնեցի ես։ Իսկ ինչո՞ւ է դա ձեզ զարմացնում։

― Ընդհանրապես, ինձ երբեք և ոչ մի բան չի զարմացնում, ― ասաց Ձերժին Գավրիլովիչը։ ― Ուղղակի ես մտածում էի․․․ ես այնպիսի տեղեկություններ ունեի, որ դուք այնտեղ եղել եք։

― Ավա՜ղ, ― ասացի ես, ― ավա՜ղ։ Ձեր տվյալները հուսալի չեն։

― Տարօրինակ է․․․ ― Նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում դուռը բացել։ ― Ընդհանրապես, իմ տվյալները նույնիսկ շատ հուսալի են լինում։ Նա թողեց դուռը և ուշադիր նայեց ինձ։

― Դուք ի՞նչ նկատի ունեք, ― հարցրի ես։

― Ես նկատի ունեմ, որ ձեր մասնագիտությունը ունեցող որոշ մարդիկ շատ զարգացած երևակայություն ունեն և նրա օգնությամբ կարող են ուր ասես թափանցել, նույնիսկ Շվեյցարական բանկ։ Դա ճի՞շտ է, թե ոչ։

― Որոշ առումով դա իհարկե այդպես է, ― համաձայնեցի ես։ ― Թափանցել բանկ երևակայության միջոցով կարելի է, բայց այնտեղից վերցնել այն, ինչ պահվում է, դա չգիտես ինչու չի ստացվում։

― Վերցնելու համար, ― ժպտաց Ձերժինը, ― կարելի է ավելի հասարակ մարդ գտնել, իսկ հեռվից մտովի տեսնել, թե այնտեղ ինչը որտեղ է գտնվում, ամեն մեկին հասու չէ։

Վերջապես նա կարողացավ գլուխ հանել կողպեքից։ Դուռը ճռռոցով բացվեց, և մենք հայտնվեցինք կիսամութ, փոքր միջանցքում, որի վերջում ևս մի դուռ կար։ Առաջին դուռը մեր ետևից փակելուց հետո միայն Սիրոմախինը բացեց երկրորդը։

― Իսկ հիմա, ― ասաց նա մի փոքր հանդիսավոր, ― տվեք ինձ ձեր ձեռքը և փակեք աչքերը։ Եվ փորձեք միացնել ձեր երևակայությունը։ Իսկ հետո, երբ կբացեք աչքերը, հետաքրքիր կլինի համեմատել, ձեր պատկերացրածը տեսածի հետ։

Ակնկալելով անսովոր բան տեսնել, ես հաճույքով միացա այդ խաղին։ Ես ազնվորեն փակեցի աչքերս, և Ձերժինի օգնությամբ առաջ շարժվեցի, անվստահ շարժելով ոտքերս։

Իմ ետևում դղրդոցով փակվեց դուռը։

Ձերժինը բաց թողեց ձեռքս, և ես աշխատեցի պատկերացնել այն տեղը, որտեղ գտնվում եմ։ Ես պատկերացրի մի մեծ, լյումինենսցենտային լամպերով լուսավորված դահլիճ։ Բազմաթիվ կանաչին տվող էկրաններ, բազմագույն թարթող ինդիկատորային լամպեր և նրանց ղեկավարող, սպիտակ խալաթներով լուռ մարդիկ։

― Բացեք ձեր աչքերը, ― հրամայեց Ձերժին Գավրիլովիչը։

Ես կարծում եմ, որ ձեզանից շատերին է ծանոթ այն զգացումը, երբ մթնում աստիճաններով իջնելիս մտածում եք, որ այնտեղ ևս մի աստիճան կա, վստահ դնում եք ձեր ոտքը, իսկ այնտեղ ոչ մի աստիճան էլ չի լինում։ Նույնիսկ եթե դուք այդ միջոցին չեք ջարդում կամ ոլորում ձեր ոտքը, միևույն է ունենում եք շատ տհաճ զգացողություն։

Հիմա պատկերացրեք, թե ինչ ես զգացի, երբ բացելով աչքերս տեսա մի ոչ մեծ, քառասուն վատից ոչ ավելի լամպով լուսավորված սենյակ, որտեղ չկար ոչ միայն համակարգիչ, կամ նման մի բան, այլ նույնիսկ աթոռ չկար։ Միայն վատ սպիտակեցրած աղյուսե ծուռումուռ պատեր, և պատերից մեկից ցցված մերկ մետաղալարերի մի փունջ։

― Դուք ուզում եք ասել, որ այստեղ ոչ մի համակարգիչ էլ չկա՞։

― Ես ոչինչ էլ չեմ ուզում ասել, ― թոթվեց ուսերը Սիրոմախինը։ ― Իմ կարծիքով, այն ինչ դուք տեսնում եք, կամ ավելի ճիշտ չեք տեսնում, ավելորդ բացատրություն չի պահանջում։

― Լսեք, ― ասացի ես հուզված, ― ես երևի, ինչ֊որ բան չեմ հասկանում։ Մի՞թե սա նշանակում է, որ այն ինչ գրում են ձեր սերժանտները ոչ մի տեղ էլ չի պահպանվում։

― Շատ հաջող բառ գտաք, ― ուրախացավ Ձերժինը։ ― Իսկապես, ոչինչ և ոչ մի տեղ չի պահպանվում։ Հրաշալի, ճշգրիտ, հաջող սահմանում․ չի պահպանվում։

― Բայց սերժանտները այդ մասին գիտե՞ն։

― Թանկագինս, ինչո՞ւ եք դուք նրանց մասին այդքան վատ մտածում։ Մեր հասարակությունը հետաքրքիր է նրանով, որ բոլորն էլ ամեն ինչ գիտեն, բայց պահում են իրենց այնպես, կարծես ոչինչ էլ չգիտեն։ Հասկանալի՞ է։

― Ոչինչ էլ հասկանալի չէ, ― խոստովանեցի ես։

― Դե լավ, կփորձեմ բացատրել։ Որքան ինձ հայտնի է, ձեր ժամանակ գոյություն ունեին գրողների երկու խմբեր։ Գրողներ, որոնց գործերը մարդիկ ցանկանում էին կարդալ, և գրողներ, որոնց չէին կարդում։ Բայց այն գործերը, որոնք մարդիկ կարդում էին չէին տպագրվում, իսկ տպագրվածները, ոչ ոք չէր կարդում։ Ճի՞շտ է։

― Այո, ― ասացի ես անվստահ։ ― Դա, իհարկե, մի քիչ այդպես չէր, բայց ընդհանուր առմամբ․․․

― Ես այդ ընդհանուր առումի մասին էլ խոսում եմ, ― ասաց Ձերժինը։ ― Ուրեմն այսպես։ Այն ժամանակ, կոռուպցիոնիստները ընտրեցին բացարձակապես սխալ, չմտածված, ազնվորեն ասենք, անհեռատես մարտավարություն։ Գրողների մի մասին արգելում էին, դարձնում հանրաճանաչ և մեծացնում հետաքրքրույթունը նրանց ստեղծագործությունների հանդեպ։ Մյուսներին՝ ընդհակառակը, տպագրում էին ահռելի տպաքանակներով, ինչն անիմաստ էր, որովհետև նրանց ոչ ոք չէր կարդում։ Այդ գրքերի վրա ծախսվում էր մեծ քանակությամբ թուղթ ու դրամ։ Ինքներդ պատկերացրեք։ Ձեր ժամանակ, որպեսզի ճիշտ գրողին վճարեն հազար ռուբլի, պետք էր ծախսել ամենաքիչը հարյուր հազար գրքի տպագրության վրա։ Իսկ թե որքան թուղթ էր ծախսվում, սարսափելի է ասել։ Հիմա ամեն ինչ պարզեցվել է։ Հիմա մենք թույլ ենք տալիս գրողներին գրել իրենց ուզածը։ Մեզ մոտ, օրինակ, ունենք մի Օխլամոնով։

― Այո֊այո, ես նրա վրա ուշադրություն դարձրի։

― Բնական է։ Նրան դժվար է չնկատել։ Կարծում եք նա ի՞նչ է գրում։

― Դժվարանում եմ ասել, բայց նրա տեսքը, կարելի է ասել, ոգեշնչված էր։

― Դե իհարկե, ― ծիծաղեց Ձերժինը։ ― Բոլոր խելագարներն էլ ոգեշնչված տեսք ունեն։ Ուրեմն այդ ոգեշնչվածը, անընդհատ գրում է նույն բանը․ «Կորչի Գենիալիսիմուսը։ Կորչի Գենիալիսիմուսը։ Կորչի Գենիալիսիմուսը»։ Եվ այդպես ամեն օր ութ ժամ շարունակ։

― Եվ դուք դա հանդուրժո՞ւմ եք, ― հարցրի ես զարմացած։

― Իհարկե, եթե դա գրվեր թղթի վրա, հազիվ թե մենք հանդուրժեինք, բայց իմ հայտնագործությունը օգնում է մեզ մատների արանքով նայել դրան։

― Լսեք, ― ասացի ես ցնցված, ― բայց եթե գրողները գիտեն, կամ գուցե գլխի են ընկնում, որ նրանց գրածը ոչ մի տեղ չի գնում, ինչո՞ւ են նրանք դա անում։

― Ա՜հ, թանկագինս, ― հոգնած ժպտաց Ձերժինը։ ― Ինքներդ էլ գիտեք, որ կան այնպիսի մարդիկ, որոնց համար կարևորը մի բան գրելն է։ Իսկ թե ինչ է ստավում, նրանց համար կարևոր չէ։

Ձերժին

Մենք դեռ կանգնած էինք և ես նայում էի բաց ծայրերով, մետաղալարերի խրձին, երբ հանկարծ նկատեցի, որ այնտեղ, այդ լարերի տակ, բավական խոշոր տառերով գրված է մի կարճ բառ, որը ես արդեն ինչ֊որ տեղ հանդիպել էի․ ՍԻՄ։

Ես հարցրի Սիրոմախինին, թե ինչ է նշանակում այդ բառը։ Նա ծիծաղեց և հարցրեց, թե ի՞նչ եմ մտածում ես այդ մասին։ Ես ասացի, որ չգիտեմ, բայց արդեն առաջին անգամ չի, որ հանդիպում այդ բառին, և տեսել եմ այն երբեմն ամենաանպատեհ տեղերում։

― Իսկ նախկինում ձեզ այս բառը երբեք չի՞ պատահել, ― հարցրեց Ձերժինը թաքնված խորամանկությամբ։

― Պատահել է, ― ասացի ես։ ― Ես մի գրող գիտեի։ Նրա անունն է Սիմ։ Բայց որքան ես հասկանում եմ, այդ բառը՝ ես ցուց տվեցի պատը, ― նրա հետ ոչ մի առնչություն չունի։

― Իսկ ինչո՞ւ եք կարծում, որ չունի, ― հարցրեց Ձերժինը։

― Դե, որովհետև, այդ գրողին այստեղ ոչ ոք չգիտի։

― Դուք այդպե՞ս եք կարծում։ ― Ձերժինը շարունակում էր ինձ նայել իր տարօրինակ ժպիտով։ ― Իսկ ի՞նչ կասեք, եթե իմանաք, որ ձեր այդ Սիմին, ընդհակառակը, այստեղ բոլորը գիտեն և շատերը նույնիսկ երկրպագում են, որ այն մարդիկ, որոնց մենք անվանում ենք սիմիտներ, նրա կողմնակիցներն են։ Ի՞նչ կասեք դրա մասին, ― համառորեն կրկնեց նա։

― Ես կասեմ, որ դա հիմարություն է։ Սիմ Սիմիչ Կառնավալովը ապրել է անցյալ դարում։

― Այո, ― ասաց Սիրոմախինը մտածկոտ։ ― Իսկ Մարքսը ապրել է նախանցյալ դարում, բայց մեզ մոտ դեռ մարքսիստներ գոյություն ունեն։

Նա սեղմեց շրթունքները և այնպես ծամածռեց դեմքը, կարծես ուզում էր ցույց տալ, որ մարքսիստների առկայությունը նրան ոչ թե դժգոհություն է պատճառում, այլ զարմացնում է։

Բայց ինձ, մարքսիզմի կենսունակությունը չի զարմացնում։ Ինձ ուրիշ բան զարմացրեց։

― Ներեցեք, ― ասացի ես Սիրոմախինին։ ― Լավ չհասկացա ձեզ։ Դուք ուզում եք ասել, որ Սիմ Սիմիչ Կարնավալովը ունի շատ կողմնակիցնե՞ր Մոսկորեպում։

― Եվ ոչ միայն Մոսկորեպում, այլ նաև Առաջին Օղակում, ― ասաց Ձերժին Գավրիլովիչը։ Ես նույնիսկ կասեի, որ մեզ մոտ սիմիտները ավելի շատ են, քան մարքսիստները։ Նույնիսկ ոչ թե ավելի շատ են, այլ համարյա բոլոր մարդիկ, որոնց դուք տեսնում եք ձեր շուրջը, իրականում ծպտվյալ սիմիտներ են։

― Իսկ ի՞նչ են նրանք իրենցից ներկայացնում, ― հարցրի ես։

― Եթե հետաքրքրվում եք, ― ասաց Ձերժինը, ― կարող եմ համառոտակի պատմել։

Իհարկե, ինձ համար դա շատ հետաքրքիր էր և ահա թե ինչ լսեցի ես Ձերժին Գավրիլովիչից։

Սիմիտների շարժումը սկսվել է դեռ Սիմ Սիմիչի և իմ կյանքի օրոք։ Այն ժամանակ դա նույնիսկ շարժում չէր, այլ իրարից անջատ բազմաթիվ համակիրների ամբոխ։ Հետո բարձր դասարանների աշակերտների փոքրիկ մի խումբ, ստեղծեց ընդհատակյա կազմակերպություն, որը իրենք անվանեցին Սիմ։ Հետաքննության ժամանակ նրանք հերքում էին, որ գոյություն ունի որևէ կապ իրենց կազմակերպության և Կարնավալովի անվան հետ։ Նրանք պնդում էին, որ ՍԻՄ կրճատ անվանումը վերծանվում է ինչպես Իսկական Մոնարխիստների Միություն։ Բայց խուզարկության ժամանակ կազմակերպության համարյա բոլոր անդամներից առգրավվեցին «Մեծ զոնայի» առանձին բեկորներ, իսկ մեկից՝ նույնիսկ նրա գրած «ԿՊԶ֊ի կառուցվածքա֊լեզվաբանական վերլուծությունը» աշխատանքը։ Հականալի է, որ այդ խմբակից միայն պոզերն ու պոչերը մնացին, բայց իսկույն սկսեցին հայտնվել նոր խմբակներ, հասարակական կազմակերպություններ, միավորումներ, որոնք բոլորն էլ կոչվում էին ՍԻՄ, չնայած այդ բառը տարբեր կերպ էին վերծանում։ Աքսորելով Կարնավալովին երկրի սահմաններից դուրս, նախկին ղեկավարությունը հույս ուներ, որ դրանով շարժումը կավարտվի, բայց նրանք սխալվեցին։ Շարժումը ոչ միայն չմարեց, այլ ընդհակառակը, այնպիսի չափերի հասավ, որ արդեն սպառնում էր պետական անվտանգությանը։ Սիմիտները հավաքվում էին խմբակներում, կարդում Կարնավալովի ստեղծագործությունները, ուսումնասիրում, արտագրում ու տարածում։ Դրան վերջ տալու համար ԲԵԶՈ֊ն (այն ժամանակ նա դեռ կոչվում էր ԿԳԲ) ստիպված էր մեծ ջանք գործադրել։ Վերջ ի վերջո, բոլոր կազմակերպված սիմիտներին կարողացան ջախջախել։ Այսօրվա դրությամբ Սիմի բոլոր ստեղծագործությունները առգրավված և ոչնչացված են։ Եթե ասենք Առաջին օղակում, որևիցե մեկը դեռ գաղտնի պահում է Սիմի որևիցե մի գիրք, ապա Մոսկորեպում դա բացառված է։

― Նշանակում է, դուք այդ շարժման վերջը տվեցի՞ք, ― հույս հայտնեցի ես։

― Ի՜նչ եք ասում, ― դառնորեն ժպտաց Ձերժինը։ ― Ընդհակառակը, այն բանից հետո երբ ջախջախեցինք, ամեն ինչ սկսվեց և ընդունեց այնպիսի ձևեր, որ պայքարել նրանց դեմ ուղղակի անհնարին է։ Շարժումը չունի ոչ մի կազմակերպված կառուցվածք։ Չկան խմբակներ, չկան ցուցակներ։ Ով ուզում է, կարող է համարել իրեն սիմիտ, բայց երբեք դա չի խոստովանի։

― Իսկ ինչո՞ւ եք դուք ենթադրում, որ նրանք ընդհանրապես գոյություն ունեն։

― Դա դժվար չէ իմանալ, ― ասաց Սիրոմախինը և ցույց տվեց պատը։ ― Ինչ֊որ մեկը դա գրում է։ Դուք տեսնում եք, թե սա որքան գաղտնի սենյակ է։ Ամենագաղտնի սենյակներից մեկը Մոսկորեպում, բայց ինչ֊որ մեկը մտել է այստեղ և ինչ֊որ կերպ գրել դա։ Համ էլ սա ինչ է որ, ― ասաց նա ձեռքը թափ տալով։ Եվ իսկույն պատմեց մի անհավանական պատմություն։

Ոչ վաղ ժամանակից, նկատվեց, որ կոմուննյանների մոտ առաջացել է նոր սովորություն տեղի֊անտեղի օգտագործել «սիմ» բառը։ Օրինակ՝ սկսել տարբեր նամակներ այսպես․ «սրանով դիմում եմ ձեզ խնդրանքով»։ Կամ ավարտել նրանք նման բառերով․ «Սրանով այսպիսին այնպիսին»։ Ավելի ժամանակակից «դրանով» բառը համարյա անհետացել է բառապաշարից։ Շուտով Խմբագրական կոմիտեի և ԲԵԶՈ֊ի ծառայությունների ուշադրությունը հրավիրվեց այն բանի վրա, որ գրքերում, թերթերի հոդվածներում, պաշտոնական հայտարարություններում և անձնական նամակագրությունում կոմուննայնները սկսեցին օգտագործել այնպիսի բառեր, ինչպիսիք են․ «ՍԻՄպտոմ», «ՍԻՄբիոզ», ՍԻՄպատիա և այլ բառեր, որոնք բոլորովին տեղին չէին։ Միաժամանակ հայտնվեցին մեծ քանակությամբ անգրագետ մարդիկ, որոնք սկսեցին գրել «ՍԻՄաֆոր», «ՍԻՄանտիկա» և նույնիկ «ՍԻՄդրոմ»։ Խմբագրական Կոմիտեն ստիպված էր ահռելի աշխատանք կատարել, այդ դիվերսիաների բացահայտման և ոչնչացման համար։

― Բայց հիմա արդեն ամեն ինչ կարգի՞ն է, ― հարցրի ես։

― Համարյա, ― ասաց Ձերժինը։ ― Ցավոք սրտի մեր լեզվում գոյություն ունի մի բառ, որը նույնիսկ Խմբագրական Կոմիտեն չի կարող արգելել։

― Մի՞թե այդպիսի բառ կա, ― զարմացա ես։

― Այո կա, ― տխուր ասաց Սիրոմախինը։ ― Եվ այդ բառը «ԳենիալիՍԻՄուսն» է։ Դուք հասկանո՞ւմ եք, ինչ է տեղի ունենում։ Ամեն մարդ, որը գրավոր կամ բանավոր օգտագործում է «Գենիալիսիմուս» բառը, միաժամանակ օգտվում է «ՍԻՄ» բառով։

Իմ հարցին, թե ինչ նպատակ են հետապնդում սիմիտները, Ձերժինը ասաց, որ նրանք հույս ունեն վերականգնել Ռուսաստանը, որպես միապետություն, կամ ինչպես որոշ մարդիկ են անվանում միապետական մոնարխիա։

― Հետաքրքիր է, ― ասացի ես։ Մի՞թե քսանմեկերորդ դարում կան մարդիկ, որոնք հավատում են միապետության անհրաժեշտությանը։

― Իհարկե կան, ― հաստատեց Ձերժինը ինձ համար անհասկանալի ոգևորությամբ։ ― Միապետության գաղափարը կենդանի է և շատ տարածված։ Եվ, եթե ուշադիր նայեք կոմունյանների աչքերին, դուք կկարդաք այնտեղ այն հույսը, որ մեզ մոտ երբևիցե կվերականգնվի միապետությունը։

― Ինչ տարօրինակ բաներ եմ լսում, ― ասացի ես։ ― Իսկ ձեր այդ սիմիտները ո՞ւմ են ուզում տեսնել որպես թագավոր։

― Իսկ դուք չե՞ք կարող կռահել։

― Ո՛չ։

Սիրոմախինը մոտեցավ դռանը, նայց դռան անցքից, և համոզվելով, որ այնտեղ ոչ ոք չկա, մոտեցավ ինձ և ասաց․

― Սիմ Կարնավալովին։

― Կարնավա՞լովին, ― զարմացա ես։ ― Մի՞թե նա չի մահացել դեռ անցյալ դարում։

― Հասկանում եք, Քրիստոսը մահացել է երկու հազար տարի առաջ, բայց մարդիկ մինչև հիմա սպսասում են նրա վերադարձին։

Չքնաղ ակնթարթ

Երբեմն Իսկրինայի անիմացությունը ապշեցնում է։ Ամբողջ մինչկոմունիստական պատմությունը թվում է նրան մի ինչ֊որ տարօրինակ դեպքերի հավաքածու, որոնք տեղի են ունեցել համարյա միևնույն ժամանակ։ Ես դրան այնքան եմ սովորել, որ նույնիսկ չզարմացա, երբ նա ինձ հարցրեց, արդյոք ես անձամբ ծանոթ էի Պուշկինի հետ։ Ես բացատրեցի, որ չէի կարող լինել ծանոթ նրա հետ, որովհետև ծնվել եմ նրա մահից ավելի քան հարյուր տարի հետո և ուրիշ ժամանակաշրջանում։ Նա շատ զարմացած էր, իմանալով, որ Պուշկինը ապրել է դեռ ցարի ժամանակ։

― Իսկ ի՞նչ պաշտոն նա ուներ։

Ես ասացի, որ նա ուներ կամեր֊յունկերի կոչում, այն ժամանակ դա կրտսեր լեյտենանատի նման մի բան էր։

― Միայն դա՞, ― զարմացավ նա։ ― Իսկ ինչո՞ւ էին նրան տպագրում։

― Նրան տպագրում էին, որովհետև հանճարեղ պոետ էր։

Նա սկսեց ինձ համոզել, որ այդպիսի բան չի կարող լինել, որովհետև հանճարեղ են լինում միայն գեներալները, այլ ոչ թե կրտսեր լեյտենանտները։

― Այո՞, ― նեղացա ես։ ― Իսկ ե՞ս։

― Դե, դա առայժմ հայտնի չէ։ Երբ քեզ տպագրեն, միանգամից կոչումդ կբարձրացնեն։ Իսկ նա այդ աստիճանով էլ մահացա՞վ։

― Այո, ― ասացի ես։ ― Բայց այն ժամանակ գրողներին գնահատում էին ոչ թե կոչումների, այլ տաղանդի համար։

― Իսկ ո՞վ էր որոշում տաղանդի չափը, ― հարցրեց նա։

Ես ասացի, որ որոշում էին ընթերցողները։

Նա չհասկացավ և հարցրեց, թե ինչպես էին նրանք որոշում։

― Շատ հասարակ։ Կարդում էին բանաստեղծությունները և ասում․ Հիասքանչ է։ Ա՛յ թե գրում է։ Ս՛յ քեզ Պուշկին, ա՛յ քեզ շան որդի։ Իսկ եթե դուր չէր գալիս ասում էին՝ ինչպիսի՜ տափակություն, ինչպիսի՜ զառացանք։ Այդպես էլ որոշում էին։

Նա նորից չհասկացավ և խնդրեց պատմել, ինչի մասին էր գրում այդ Պուշկինը։ Ես ասացի, որ նա գրում էր տարբեր բաների, օրինակ սիրո մասին։

― Սիրո դեպի ցա՞րը։

― Այդպես էլ է պատահել, ― ասացի ես։ ― Բայց նա նաև գրում էր կնոջ հանդեպ սիրո մասին։

Հիշում եմ չքնաղ ակնթարթը
Իմ առջև հայտնվեցիր դու
Ինչպես մի տեսիլք
Ինչպես գեղեցկության հանճար

Նա լսում էր ձեռքերով ծածկելով դեմքը և երկար լռությունից հետո հուզված հարցրեց, թե ում էր նվիրված այդ բանաստեղծությունը։

― Եթե քեզ հետաքրքրում է նրա անունը, ― ասացի ես, ― նրա անունն էր Աննա Կեռն։

― Իսկ նա ի՞նչ պաշտոն ուներ։

― Ինչ հիմարություններ ես ասում, ― զայրացա ես։ ― Նա ոչ մի պաշտոն էլ չուներ։ Նա ուղղակի կին էր։

― Ինչպե՜ս, ― ավելի շատ հուզվեց Իսկրինան։ ― Չէ՞ որ Պուշկինը նրան անվանում է հանճար։

― Այո, նրան անվանում է գեղեցկության հանճար։

― Նա չէր կարող ինչ֊որ մեկին հենց այնպես անվանել հանճար։

Ես սկսեցի կորցնել համբերությունս։

― Ի՞նչ է նշանակում ինչ֊որ մեկին։ Նա այդպես էր անվանում ոչ թե ինչ֊որ մեկին։ Նա անվանում էր այդպես իր համար աշխարհի միակ կնոջը։

― Տեսնո՞ւմ ես։ Ուրեմն նա, համենայն դեպս, աշխարհի միակ կինն էր։ Եվ հետո նա հանճար էր։ Ուրեմն նա Գենիալիսիմուսի նման մեկն էր։

― Օ՜, աստված, ― տնքացի ես հուսահատ։ ― Ի՞նչ գործ ունի այստեղ Գենիալիսիմուսը։ Նա շատ ավելի բարձր էր։ Նա աստված էր։ Իսկ ձեր Գենիալիսիմուսը․․․

Ես լռեցի հանդիպելով նրա հայացքին։ Նա նայում էր ինձ սարսափով։

― Ներիր, ― շտապեցի ես ուղղվել։ ― Ես ոչ մի վատ բան չէի ուզում ասել Գենիալիսիմուսի մասին։ Ես հասկանում եմ, որ նա հանճարեղ քաղաքական գործիչ է, մարդկության բարեկամն է, բնության վերափոխիչ է, և ընդհանրապես շատ բազմակողմանի հանճար է, իսկ Պուշկինը այսօրվա չափանիշներով հետամնաց մարդ էր, և նրա համար Աննա Կեռնն էր հանճար։

― Այո, իհարկե, ― ասաց նա, խաղալով մեդալիոնի հետ։ ― Իհարկե, եթե նա այդքան վաղուց է ապրել, նա կարող էր որոշ բաներ չիմանալ։ Բայց ինձ թվաց․․․ ներիր ինձ․․․ որ դու ինչ֊որ տեղ նրա հետ համամիտ ես։

― Դե իհարկե, ― ասացի ես։ ― Ինչ֊որ տեղ, ես անկասկած համամիտ եմ։ Որոշ առումով, ինքս լինելով իրենց դարը ապրած հասկացությունների կրող, ես երբեմն մտածում եմ, որ իրականում մարդը ծնվում է ոչ միայն այն բանի համար, որ գերակատարի արդյունաբերական պլանները, օգտագործի առաջնային և հանձնի երկրորդական մթերք։ Նրան հատուկ է ձգտումը այնպիսի որոշակի օգուտ չբերող բաներին ինչպիսիք են սերը, գեղեցկությունը, ոգեշնչվածությունը և․․․ Սակայն, ի՞նչու եմ ես քեզ այս ամենը ասում։ Դու ի՞նչ է, այս մասին երբեք չե՞ս լսել։ Մի՞թե ամբողջ Մոսկորեպում չկա մի այնպիսի խելագար, որը ինչ֊որ հանգավորված բաներ է գրում իր զգացմունքների մասին։

― Մոսկորեպում չկա։ Մեզ մոտ բոլոր մարդկանց որոնք մեզ պետք չեն ուղարկել ենք Առաջին Օղակ, իսկ այնտեղ, ես լսել եմ, դեռ կան։ Իսկ այստեղ՝ ոչ։

― Իսկապես, ― ասացի ես։ ― Մոռացել էի, որ ձեզ մոտ չկան թոշակառուներ, հաշմանդամներ, գողեր, շներ ու կատուներ, պոետներ ու խելագարներ․․․

― Իսկ քեզ դա դուր չի՞ գալիս, ― հարցրեց նա, շարունակելով խաղալ մեդալիոնի հետ։

Ես ուզում էի պատասխանել, բայց այդ մեդալիոնը շեղեց ուշադրությունս։ Ես հիշեցի, թե անցյալ անգամ այդ անմեղ զարդի մասին տված հարցս, ինչպես շփոթեցրեց նրան։ Այժմ, ես հանկարծ հստակ հասկացա, որ այդ էժանագին մեդալիոնը նա կրում է, ոչ թե որպես զարդ, այլ ինչ֊որ մի ուրիշ բանի համար։ Հասկանալու համար, թե ինչու է նա այդ մեդալիոնը կրում, պետք չէր գուշակ լինել, և միայն ինձ նման կյանքից դասեր չքաղող միամիտը միանգամից գլխի չընկավ։ Բայց հիմա ես հասկացա, որ դա ոչ թե անմեղ զարդ է, այլ միկրոֆոն։

― Ինչո՞ւ լռեցիր, ― ասաց նա։ ― Դու խոսիր, խոսիր, քեզ մոտ դա շատ լավ է ստացվում։

― Այո՞, լա՞վ, ― կրկնեցի ես համարյա մեխանիկորեն։ ― Իսկ ի՞նչ էի ես ասում։

― Դու խոսում էիր պոետների և սիրո մասին։

― Այո՛, ― ասացի ես, ― այո՛, ինչ֊որ նման բանի մասին էի խոսում։ Բայց դու պետք է նկատի ունենաս, որ ես հետամնաց մարդ եմ։ Ես ապրել եմ անցյալ դարում սոցիալիզմի և նույնիսկ կապիտալիզմի ժամանակ, ես քիչ եմ ուսումնասիրել առաջավոր տեսությունները, և ընդհանրապես, ես արդեն հարյուր տարեկան եմ, ունեմ սկլերոզ, մառազմ և բազմաթիվ նման բաներ, էլ չեմ ասում, որ երիտասարդ տարիքում շատ մարդիկ ինձ հիմար էին համարում։

― Ո՛չ, ― ասաց նա վստահ։ ― Դու հիմար չես։ Դու շատ խելացի ես։ Դու այնպիսի բաներ ես ասում, որոնց մասին ես երբեք և ոչ մեկից չեմ լսել։

Ես հիշեցի․ մի ժամանակ մի ոմն մոխրագույն կոստյումով մարդ ասաց ինձ հարցաքննության ժամանակ։ «Եթե դուք հիմար լինեիք, մենք վաղուց ձեզ ներած կլինեինք։ Բայց դուք հիմար չեք և լավ եք հասկանում, ինչ են պարունակում ձեր գրածները»։ Բայց նա սխալվում էր, որովհետև իրականում ես ապուշ եմ։ Եթե ես խելացի լինեի, ես հիմար կձևանայի։ Բայց ես հիմար էի, և այդ պատճառով էլ ինձ խելացիի տեղ էի դնում։ Սակայն վաթսուն տարիների ընթացքում, որ անցել են այն ժամանակից, ես ավելի խելացի եմ դարձել։ Եվ ես սկեցի համոզել Իսկրինային, իմ հիմարության և հետամնցաության մեջ։ Ինձ թվաց, որ դա նրան շփոթեցրեց։

Բումլիտ

Բանից դուրս է գալիս, որ Մոսկորեպում թղթի վրա տպված գրականություն նույնպես գոյություն ունի։ Բայց նա ստեղծվում է մի ուրիշ տեղ։ Որքան հասկացա, հենց այն երեսուն հարկանի շենքում, որտեղ իմ ժամանակ Տնտեսական Օգնության Խորհուրդն էր տեղավորված։ Իսկ հիմա այնտեղ Թղթե Գրականության Գլխավոր վարչությունն է։

― Ուրեմն, ձեզ մոտ երկու տեսակ գրականությո՞ւն գոյություն ունի, ― ասացի ես Սմերչևին, երբ նա ինձ այնտեղ բերեց։

― Հենց այդպես, ― ժպտաց Սմերչևը բարեհամբյուր։ ― Իհարկե երկու։ Իսկ ձեր ժամանակ կար միայն մեկը, այդպես չէ՞։

― Դե ոչ այնքան, ― ասացի ես։ ― Իմ ժամանակ էլ կար երկու գրականություն՝ սովետական և հակասովետական։ Ճիշտ է, երկուսն էլ թղթի վրա էին տպագրվում։

Դեռ նախասրահում ես հասկացա, որ թղթե գրականությամբ զբաղվում են ավելի բարձրաստիճան կոմպիսներ։ Համենայն դեպս, բոլորը, ում այնտեղ հանդիպեցի, չհաշված պահակներին, ունեին լեյտենանտի կոչում և բոլորն էլ ման էին գալիս թևի տակ դրված պարուսինե թղթապանակներով։

Ընդհանրապես, Բումլիտի շենքը դրականորեն տարբերվում էր Բեզբումլիտից ավելի լավ տեխնիկական սարքավորումներով։ Այստեղ նույնիսկ տասնվեց վերելակներից երկուսը աշխատում էին։ Հենց նրանցից մեկով էլ մենք բարձրացանք վեցերորդ հարկ և անցնելով կարմիր գորգ փռած միջանցքով, հայտնվեցինք մի մեծ դռան առաջ, որի վրա գրված էր․

Մոսկորեպի գլխկոմպիս կ․ Սմերչև Կ․ Ի։

Անցնելով այդ դռնով մենք ընկանք ընդարձակ ընդունարան, որտեղ Գենիալիսիմուսի մեծ դիմանկարի տակ, սեղանի առաջ նստած էր ավագ լեյտենանտի կոչում ունեցող քարտուղարուհին։

Մեր հայտնվելուն պես նա միանգամից վեր թռավ տեղից և հաղորդեց Սմերչևին, որ խորհրդակցության բոլոր մասնակիցները արդեն հավաքվել և սպասում են։

― Լավ, ― ասաց Կոմունիյ Իվանովիչը և ոտքով հրեց սև, ծվեն֊ծվեն եղած կաշիով պատած դուռը։

Առանձնասենյակը ընդունարանից մեծ էր։ Նատուրալիստական դիմանկարից ինձ էր նայում և իգնագոհ ժպտում Գենիալիսիմուսը, հենված իրար վրա դարսված գրքերի սյան վրա։ Ամեն գրքի կազմի վրա ոսկե տառերով գրված էր․ «Ստեղծագործությունների ամբողջական հավաքածու»։

Դիմանկարի տակ դրված էր ընդարձակ գրասեղան բազմաթիվ գրենական պիտույքներով և մի քանի տարբեր գույներ ունեցող հեռախոսային ապարատներով։ Այս սեղանին միացված էր մի ուրիշ, կանաչ ծածկոցով երկար սեղան։ Նրա շուրջը նստած էին խուզած մազերով և կարճ թևքերով սպաները, իրենց առաջ դրված բաց բլոկնոտներով։

Մեզ տեսնելով նրանք բոլորը վեր թռան և սկսեցին ծափահարել ինձ, այդ ծափահարություններին միացավ նաև Սմերչևը։ Ես էլ մի քիչ նրանց ծափահարեցի, հետո մոտեցա, և ժողովրդավար բոլորին մեկնեցի ձեռքս, ներկայացա և հետո նստեցի Սմերչևի կողքին։

Մինչ մենք տեղավորվում էինք, ներս մտան քարտուղարուհին և էլի մի տիկին սկուտեղներով, որոնց վրա դրված էին թեյով բաժակներ։

Սմերչևին և ինձ տվեցին լատունե բաժակակալներով լիմոնով թեյ, իսկ մնացածներին առանց բաժակակալների և լիմոնի։

Ես շշուկով հարցրի Սմերչևին, թե ինչի հետ է կապված այդ տարբերությունը, գուցե նշանակում է, որ սպաները չե՞ն սիրում լիմոնով թեյ։ Սմերչևը տարածեց ձեռքերը և նույնպես շշուկով պատասխամեց ինձ, որ միգուցե և սիրում են, բայց առայժմ այդ կարիքը չունեն։ Նախքան խորհրդակցությունը սկսելը Սմերչևը համառոտ բացատրեց ինձ, թե ինչով են զբաղվում ինքը և իր ենթակաները։

Լինելով ռեսպուբլիկայի գլխավոր կոմպիսը, նա ղեկավարում է թղթե Գենիալիսիմուսիանայի ստեղծումը և համակարգում տաբեր կոմպիսյան ենթաբաժինների աշխատանքը։ Այս ենթաբաժնի առաջ, որը ես հիմա տեսնում եմ, պատասխանատու խնդիր է դրված ստեղծել «Անհանգիստ տարիներ» հատորը, Գենիալիսիմուսի մասնակցության մասին Բուրյատ֊Մոնղոլական պատերազմին։ Արդեն գրված են 96 գլուխներից ութը, իսկ այսօր․․․

― Այսօր, տղաներ, ― ասաց Սմերչևը ընկերավարի, ― մենք սկսում ենք նոր՝ «Գիշերը մարտից առաջ» գլխի նախագծումը։ Խոսքը գնալու է Ուլան֊Ուդեի համար մղված մարտի մասին։ Ես նույնիսկ չեմ ասի ձեզ, թե ինչ մեծ, հասկանում եք, մեծ, և ես կասեի ահռելի քաղաքական֊դաստիարակչական նշանակություն պետք է ունենա այս գլուխը։ Եթե հիշում եք, այդ պատմական մարտի ժամանակ Գենիալիսիմուսը դեռ հասարակ գեներալ էր։ Բայց իհարկե, արդեն այն ժամանակ, նա, այսպես ասած, իր հրամանատարական տաղանդները լիովին ի հայտ էր բերել։ Եվ ուրեմն այստեղ, պետք է այ թե ինչ։ Ո՞վ է մեզ մոտ զբաղվում բնության նկարագրությամբ։ Դո՞ւ, Ժուկով։

― Ճիշտ այդպես, ― վեր թռավ Ժուկովը։

― Նստիր, նստիր։ Ուրեմն այսպես, Ժուկով, քանի որ մեզ պետք է նկարագրել գիշերը, այսպես ասած, որոշիչ մարտից առաջ, պետք է, հասկանում ես, օգտագործել գեղարվեստական առումով տպավորիչ միջոցներ։ Դու, իհարկե, կարողանում ես նկարագրել բնությունը, դու այդ գործում, ինչ խոսք վարպետ ես։ Բայց մյուս կողմից, տարվում ես բնությունով, իսկ քաղաքական և ռազմական ժամանակի մասին մոռանում ես։ Երբեմն, նույնիսկ ստացվում է մի աբստրակտ պատկեր, երբ դու նկարագրում ես լուսինը, ամպերը, արտույտներին կամ գետը։ Ինքնստինքյան դա հիասքանչ է ստացվում, բայց երբեմն չի համապատասխանում իրադրությանը։ Հիմա ինքդ մտածիր։ Սա քեզ համար ոչ թե ինչ֊որ մի գիշեր է, այլ, այսպես ասած գիշեր ամենակարևոր մարտից առաջ։ Բնության նկարագրության մեջ պետք է ավելի շատ տագնապ լինի։ Եթե պատկերում ես լուսին, պետք է դա այնպես անել, որ նա միայն ժամանակ առ ժամանակ հայտնվի, և ընդհանրապես պատած լինի սև, կամ ես նույնիսկ այսպես կարտահայտվեմ, ծածկված լինի մռայլ ամպերով։ Եվ հետո, իհարկե, տարբեր գիշերային, ես կասեի, շրշյուններ, ձայներ։ Սոխակներ պետք չեն, երբ հասնենք հաղթանակին, այն ժամանակ օգտագործիր քո սոխակներին ինչքան ուզես։ Իսկ հիմա մեզ պետք են այնպիսի, հասկանում ես, թռչուններ, ինչպիսին ագռավներն են։ Ագռավները գիշերները ճչո՞ւմ են։

― Ոչ, կոմսոր գեներալ, չեն ճչում, ― վեր թռավ Ժուկովը։ ― Նրանք միայն ցերեկն են ճչում, իսկ գիշերը լռում են։

Դե, եթե ագռավները չեն ճչում, այն ժամանակ, հասկանում ես, օգտագործիր որևիցե գիշերային թռչուն, օրինակ բու, միգուցե։

― Ես ձկնկուլ կնկարագրեմ։ Նա շատ տագնապալի է ճչում։

― Այ դա ճիշտ է, ― բավարարված ասաց գեներալը։ ― Ըմբռնում ես։ Իսկ ագռավներին մենք կարող ենք առավոտյան համայնապատկերում օգտագործել։ Երբ մարտի նախօրյակին նրանք հավաքվում են և մտածում, հասկանում ես, որ հիմա նրանց էլ մի բան կհասնի։ Դե, հիմա կարծում եմ, դու քո խնդիրը հասկացար։ Անցնենք մյուս հարցին։ Ի՞նչ է ինձ մոտ այստեղ գրված։ Ահա։ Մտորումներ մարտից առաջ։ Ուրեմն բացատրում եմ իրավիճակը։ Սպասվում է ծանր մարտ բուրյատ֊մոնղոլական զավթիչների հետ։ Եվ իհարկե, Գենիալիսիմուսը մտածում է, դե, տարբեր բաներ։ Չէ, մտքերը իհարկե մռայլ չեն, նա երևելի օպտիմիստ է, հավատում է վերջնական հաղթանակին, նրա մտքերը պետք է լինեն, խելացի, խոր, ես նույնիսկ կասեի փիլիսոփայական։ Դա քեզ եմ ասում Սավչենկո։ Դու մեզ մոտ փիլիսոփա ես, այնպես որ խաղաքարտերը քո ձեռքը։ Երբ նկարագրում ես Գենիալիսիմուսի մտքերը պետք է անընդհատ հիշես, որ նրանք միշտ տպավորիչ ու հանճարեղ են։ Եվ, ինչպես ասեմ, ամենակարևոր գաղափարները պետք է արտացոլված լինեն այդ մտածմունքներում։ Եվ իհարկե, այդ մտքերը պետք է արտացոլեն Գենիալիսիմուսի պատմական լավատեսությունը։ Նա կարող է մոտավորապես այսպես մտածել․ «թող որ ես անձամբ զոհվեմ, բայց իմ կյանքը իզուր տված չեմ լինի, այլ ընդհանուր երջանկության համար»։ Հասկանալի՞ է։

― Հասկանալի է, ― հանգիստ պատասխանեց Սավչենկոն։

― Դե, տարբեր տեսակի զինվորական նախապատրաստությունների, զինվորական մասերի տեղակայման, տարբեր տեսակի զենքի նկարագրության մասին ես չեմ անհանգստանում, մեզ մոտ դրանով զբաղվում է Մալևիչը, ― գեներալը ցույց տվեց փոխգնդապետներից մեկին, ― նա խոշոր մասնագետ է, նախկինում շտաբիստ։ Ես կարծում եմ, որ դու, Մալևիչ, գերազանց կկատարես այդ աշխատանքը։ Դու, Շուտկին, ինչքան գիտեմ, ականազերծման գործից քիչ թե շատ հասկանում ես։

Խորհրդակցությունը մոտենում էր ավարտին։ Երկու սրբագրիչներին հրահանգ տրվեց թույլ չտալ քերականական սխալներ, իսկ պոետ Մերզաևը հատուկ հանձնարարություն ստացավ հարստացնել առաջիկա գլուխը գունագեղ մակդիրներով ու վառ փոխաբերություններով։

Դրանով խորհրդակցությունը ավարտվեց և Կոմունիյ Իվանովիչը բոլոր մասնակիցներին ստեղծագործական տրամադրություն և աշխատանքային մեծ հաջողություններ մաղթեց։ Կոմպիսները իրենց բլոկնոտներով ու մատիտներով կազմակերպված դուրս եկան աշխատասենյակից, իսկ ես ու Սմերչևը մնացինք։

― Ահա, ― ասաց Կոմունիյ Իվանովիչը, ― դուք տեսաք, թե ինչպես ենք մենք աշխատում։ Հասկանում եք, դժվար է աշխատել այսպիսի մեծ կոլեկտիվի հետ։ Ամեն մեկը մի բան է գրում, երբեմն մեկը մյուսի հետ ոչ մի կերպ հնարավոր չէ կապել, այդ պատճառով մարդկանց ստիպում ենք վերափոխել ողջ տեքստը։ Ձեր գործերը քա՞նի հոգի էին գրում։

― Ինչպե՞ս թե քանի, ― զարմացա ես։ ― Մենակ էի գրում։

― Մենա՞կ, ― զարմացավ Սմերչևը։ ― Մինգամայն մենա՞կ։ Եվ դուք ինքներդ էիք նկարագրում և բնությունը, և սերը, և հերոսների զգացմունքները, և հետևում էիք որպեսզի թույլ չտաք գաղափարական սխալնե՞ր։

― Ինչ չեմ արել, այն չեմ արել, ― ասացի ես։ ― Ասենք, իհարկե, ես աշխատում էի հետևել, որպեսզի իմ հերոսները գաղափարապես կայուն լինեն, բայց քանի որ ինքս գաղափարական առումով կայուն չեմ, նրանք էլ երբեմն ստացվում էին արատավոր։

― Այդպես էլ մտածում էի, ― ասաց Սմերչևը գլուխը օրորելով։ ― Իհարկե, մի մարդու համար գրել այնպիսի ստեղծագործություն, որը ունենա և՛ բարձր գեղարվեստական և՛ գաղափարական արժանիքներ, ուղղակի անհնարին է։ Իսկ դուք մնացեք մեզ մոտ։ Մենք ձեզ գրողների մի ամբողջ բրիգադ կտանք։ Դուք նրանց միայն հրահանգ կտաք, նրանք կգրեն, իսկ դուք կստորագրեք։

Ես չհասցրի կատակով պատասխանել Սմերչևի առաջարկությանը․ դուռը բացվեց և աշխատասենյակ ներխուժեց շնչակտուր Սիրոմախինը։ Նա շշուկով ինչ֊որ բան ասաց Սմերչևին, իսկ հետո հայտարարեց, որ ես անհապաղ պետք է գնամ նրա հետ Կրեմլ։

Հինգերորդ մաս

Կրեմլում

Երբ հասանք Կրեմլ հինգն անց կես էր։ Աշխատանքային օրն արդեն ավարտվում էր։

Ես նկատեցի, որ Ձերժինը այստեղ էլ օտար չէր։

Մենք քայլում էինք երկար և լայն միջանցքներով, որտեղ հատակին փռված էին կարմիր գորգեր, անցնում՝ ահռելի պատուհաններ ու առաստաղներից կախված բազմայարուս ջահեր ունեցող դահլիճներով։ Պատերին կախված էին մեծ կտավներ, իսկ անկյուններում դրված էին մարմարե, երբեմն էլ բրոնզե ինչ֊որ մարդկանց կիսանդրիներ։ Ես փորձում էի կռահել, թե որտեղ է Գեորգիևյան դահլիճը և որտեղ՝ Գրանովիտայա պալատը, բայց չէի կարողանում կողմնորոշվել և չէի հասցնում կենտրոնանալ։

Շատ դռներ հսկվում էին։ Երբ մենք անցնում էինք նրանց միջով, երկու ավտոմատավոր պահակները պատիվ էին տալիս և շրխկացնում կրունկները։

Վերջապես հասանք մի ընդարձակ սենյակ, որի մեջտեղում դրված էր մեծ, կանաչ սեղան։ Սենյակը զարդարված էր դիմանկարներով։ Ձախից՝ զինվորական համազգեստով և փայլուն երկարաճիտ կոշիկներով Գենիալիսիմուսի պատկերն էր ամբողջ հասակով։ Նա նայում էր դիմացի պատին, որտեղից հիացած հայացքներով նրան պատասխանում էին Քրիստոսը, Մարքսը, Էնգելսը և Լենինը։

Անկյունում, մեծ սեղանի առջև, որի վրա դրված էին մի քանի հեռախոսներ և նույնիսկ սելեկտոր, նստած էր միջին տարիքի, փոխգնդապետի համազգեստով քարտուղարուհին։ Պատասխանելով մեր ողջյուններին բարեկամական ժպիտով, նա անհետացավ կաշվե դռան մեջ և միանգամից վերադառնալով, հրավիրեց մեզ ներս։

Աշխատասենյակը մեծ էր, հնամենի, անցյալ կյանքից։ Այն կահավորված էր թանկագին կահույքով, կաշվե բազմոցներով ու բազկաթոռներով, կար մի երկար սեղան խորհրդակցությունների համար։ Սենյակի հեռավոր անկյունում, Գենիալիսիմուսին մինչև գոտկատեղը պատկերող նկարի տակ (ուր նա «Պրավդա» թերթի ռուլոնն էր բացում), կար մի գրասեղան։ Նրա վրա դրված էին տարբեր գույների, տասից ավելի հեռախոսներ։ Սեղանի առջև նստած էր բոլորովին հղկված, ճաղատ գանգով և մարշալի ուսադիրներով պատկառելի տեսք ունեցող մի տարեց մարդ։

Երբ նա դուրս եկավ մեզ ընդառաջ, ինձ շատ զարմացրեց նրա հագուստը։ Ի տարբերություն բոլորի նա ոչ թե կարճ շալվարով էր, այլ կարմիր լամպասներով երկնագույն գալիֆեով և բարձր խրոմե երկարաճիտ կոշիկներով։ Նրա երկնագույն համազգեստի վրա բազմաթիվ շքանշաններ կային, այդ թվում նաև ամենաբարձր կարգի պարգևներ։ Ձերժինը ներկայացրեց մեզ միմյանց, և պարզվեց, որ իմ առջև է Գենիալիսիմուսի ղեկավարած ԲԵԶՈ֊ի առաջին տեղակալ, Մոսկորեպի Գլխավոր Մարշալ և հնգակի Հերոս՝ Բերիյ Իլյիչ Վզրոսլին։ Բերիյ Իլյիչը հարազատի նման գրկեց ինձ, թփթփացրեց ուսիս և ասաց․ «Ուրեմն այդ դո՜ւք եք», և շրջվելով Ձերժին Գավրիլովիչի կողմը հարցրեց, թե ինչպես են գնում իմ հոբելյանի նախապատրաստական աշխատանքները։ Ձերժինը հայտնեց, որ աշխատանքը շատ լավ է ընթանում։ Աշխատավորները մրցում են միմյանց հետ, վերցնում բարձր պարտավորություններ, իսկ Խմբագրական Կոմիտեն պատրաստ է մեծ տպաքանակով լույս ընծայել իմ գիրքը, բայց․․․

― Հենց այդ բայցի մասին էլ հիմա կխոսենք, ― ասաց մարշալը։

Նա նստեցրեց ինձ կաշվե բազկաթոռներից մեկին, ինքը նստեց մյուսին, իսկ Ձերժինը տեղավորվեց բազմոցի վրա։

Սկզբում նա հետաքրքրվեց իմ առողջությամբ, հետո հարցրեց, թե արդյոք ինձ այստեղ դո՞ւր է գալիս։

Ես մի անգամ էլ նայեցի շուրջս և ասացի, որ ընդհանուր առմամբ դուր է գալիս, գեղեցիկ և ընդարձակ սենյակ է։

― Դե ոչ, ― ասաց Բերիյ Իլյիչը, ― ես հարցնում եմ ոչ թե սենյակի այլ Մոսկորեպի մասին։

― Ընդհանրապես ոչինչ, դուր է գալիս, ― ասացի ես։ ― Այստեղ շատ հետաքրքիր է։

― Եվ եղանա՞կն է դուր գալիս։

― Այո, դուր է գալիս։ Հիանալի կոմունիստական եղանակ է։ Պայծառ արև է և ոչ մի ամպ չկա։

― Այո,― համաձայնեց նա։ ― Ամառը վատը չէ։ Բայց ափսոս, երբեմն ամպամած է լինում։ Մենք իհարկե դրա դեմ պայքարում ենք, բայց միշտ չի, որ դա հաջողվում է։ Երբեմն, այդ ժամանակաշրջանը երկար է տևում։ Պետք է ասել, որ առանց ամպերի նույնպես վատ է։ Շոգ է։ Ի՞նչ եք կարծում։

Ես ասացի․

― Այո, բավականին շոգ է։

― Այո֊այո, շոգ է, ― ասաց նա։ ― Այս ամառը մեր գոտու համար այնքան էլ սովորական չէ։ Իհարկե, ավելի հաճելի է, երբ պայծառ արևը չի կուրացնում, տաքացնում է, բայց չի այրում, աճում են արմավենիներ և կարճ կիսաշրջազգեստներով աղջիկները ուտում են պլոմբիր ու սիրահարված ձեզ են նայում։ Այդպես չէ՞, ― հարցրեց նա և այնպես նայեց, կարծես հոգուս խորքն էր թափանցում։

Ինձ թվաց, որ ես միանգամից քրտնեցի։ Աստվա՜ծ իմ։ Այս ի՞նչ է կատարվում։ Որտեղի՞ց նրանք իմացան իմ երազի մասին։ Չէ որ ես ոչ մեկին չեմ պատմել, նույնիսկ Իսկրային։ Մի՞թե իրենց հետամնաց տեխնիկայով, նույնիսկ երազներին են կարողանում հետևել։

― Որոշ բաներ մենք կարողանում ենք անել, ― քմծիծաղեց մարշալը, ցույց տալով, որ ոչ միայն երազներին են հետևում, այլ նաև մտքերն են կարդում։

― Եվ հնարավորություն ունենք գրքեր կարդալու, ― միացավ խոսակցությանը Ձերժինը։ ― Դա ինձ ուղղակի շշմեցրեց։

Անկեղծ ասած, այդ ամենից ես նույնիսկ ինձ մի քիչ վատ զգացի։

― Իհարկե, կյանքում ամեն բան չէ, որ նման է երազին, ամեն ինչ չէ, որ հեշտ է իրագործվում։ Եվ կոմունիզմը ստացվեց ոչ այնպիսին, ինչպիսին մենք նախատեսել էինք։ Մարքսը մի քիչ չարդարացրեց իրեն։ Սխալվեց։

― Միայն երկու փուլում, ― ասաց Ձերժինը։ Պետք է ասել, որ մարշալի ներկայությամբ նա իրեն բացարձակապես անկաշկանդ էր զգում։

― Այո, երկու, ― ասաց մարշալը։ ― Համաշխարհային պատմության ընթացքի մեջ դա այնքան էլ էական չէ, բայց մեզ համար բավականաչափ զգալի է։ Մարքսի սխալն այն էր, որ նա խոստացել էր աշխատավորների կատարյալ չքավորությունը կապիտալիզմի պատճառով, իսկ դա իրողություն դարձավ․․․

― Դառնում է, ― ուղղեց նրան Ձերժինը։

― Իսկ այն իրողություն դարձավ, ― կրկնեց զայրանալով մարշալը, ― կոմունիզմի ժամանակ։ Իհարկե, հումորի զգացում ունեցող մարդու համար դա մի քիչ ծիծաղելի է։ Մեզ մոտ շատ բան կարող է ծիծաղ առաջացնել։ Եվ կարճ շալվարները, և թերթը, որը լույս է տեսնում ռուլոնի տեսքով, և առաջնային ապրանքի պակասը։ Բայց արդյո՞ք պետք է ծիծաղել չքավորների վրա։ Ի՞նչ կասեք։ Լա՞վ է։

― Վատ է, ― համաձայնեցի ես շփոթված։ ― Բայց ես միայն մտովի եմ ծիծաղել։

― Ոչ միայն, ― առարկեց Ձերժինը և օրորեց գլուխը։

― Այո, ոչ միայն, ― ասաց մարշալը և ուշադիր նայեց ինձ։ ― Ես, Կլասիկ Նիկիտիչ, ուզում եմ զրուցել ձեզ հետ արվեստի մասին։ Դա անսահման հետաքրքիր թեմա է։ Ի՞նչ բան է արվեստը, ինչի՞ համար է նախատեսված, ինչո՞վ է պայմանավորված նրա տարօրինակ և անհասկանալի ուժը․ իրականում՝ դա հայտնի չէ։ Որքան ես հասկանում եմ, դուք համարում եք, որ արվեստը միմիայն կյանքի արտացոլումն է։ Այդպես չէ՞։

― Այո, ― ասացի ես։ ― Ընդհանուր առմամբ այդպես էլ համարում եմ։

― Դա բացարձակ սխալ է, ― բացականչեց մարշալը և վեր թռչելով բազկաթոռից երիտասարդական ավյունով սկսեց վազվզել սենյակում։ ― Կլասիկ Նիկիտիչ, ուշադիր լսեք, թե ինչ եմ ուզում ասել ձեզ։ Ձեր տեսակետը բացարձակ սխալ է։ Արվեստը ոչ թե արտացոլում, այլ կերպարանափոխում է աշխարհը։ ― Նա նույնիսկ ձեռքերով եռանդուն շարժումներ արեց, կարծես ցանկանալով պատկերել արվեստի վերափոխիչ ուժը։ ― Դուք հասկանո՞ւմ եք, ― կրկնեց նա հուզված, ― վերափոխում է։ Ավելին, ոչ թե արվեստն է արտացոլում կյանքը, այլ կյանքն է արտացոլում արվեստը։ Այ, դուք ծիծաղում եք մեր համոզմունքների վրա․․․

― Ի՜նչ եք ասում։ Աստված ձեզ հետ, ― ասացի ես։ ― Երբեք չէի համարձակվի։

― Լավ, լավ, ― դեմքի դժգոհ արտահայտությամբ շարունակեց մարշալը։ ― Դուք ոչ մի կերպ չեք ուզում հասկանալ, որ մենք ձեր մասին գիտենք շատ ավելին, քան դուք կարող եք պատկերացնել։ Բայց կարևոր չէ, թե մենք հատկապես ինչ գիտենք ձեր մասին։ Մեր գիտելիքները գլխավորի մասին շատ ավելի խորն են ու լայնածավալ, քան ձեր ժամանակակիցների մոտ։ Եվ մենք համոզված ենք, որ առաջնայինը երկրորդական է, իսկ երկրորդականը առաջնային։

― Դա արդեն անհեթեթություն է, ― ինձ համար անսպասելի ասացի ես։ ― Դա մետաֆիզիկա է, հեգելականություն և կանտականություն։ Իրականում առաջնայինը առաջնային է, իսկ երկրորդականը երկրորդական։

Ահա, որքան էլ կյանքն ինձ սովորեցրել է բերանս փակ պահել, չեմ կարողանում։ Քանի անգամ են խելացի մարդիկ ինձ համոզել․ եթե խելքիդ մի բան է փչում, միանգամից դուրս մի տուր։ Մտածիր, արդյո՞ք այդ միտքն այնքան արժեքավոր է, որ տեղնուտեղն արտահայտես։ Այդ անզգույշ արտահայտությունը չարագուշակ ազդեցություն ունեցավ Ձերժինի ու մարշալի վերաբերմունքի վրա իմ հանդեպ։

Բերիյ Իլյիչը լուռ վերադարձավ իր տեղը, նստեց և սկսեց ինչ֊որ կետի նայել։ Ձերժինը նայում էր մարշալին։ Երկուսն էլ երկար ժամանակ լռում էին։ Հետո մարշալը ձեռքով շփեց երեսը, կարծես հոգնածությունից ազատվելու համար և կամաց ասաց․

― Կլասիկ Նիկիտիչ, առաջնայինի կամ երկրորդականի մասին հարցը քննարկման ենթակա չէ։ Առաջնայինը երկրորդական է, իսկ երկրորդականը առաջնային։ Դուք կարող եք հղում կատարել Մարքսին, կամ նրանց՝ ովքեր ժամանակին ձեզ սովորեցրել են, որ մատերիան առաջնային է, իսկ գիտակցությունը երկրորդական, բայց այդ նույն ուսուցիչները իրենք իրենց հակասում էին։ Պահանջում էին մարդկանցից գիտակից լինել, բայց նյութական պարգևատրումներից խուսափում էին։ Տեսությունը հակասում էր պրակտիկային։ Իսկ մեզ մոտ անհամապատասխանություններ չկան։ Բայց եկեք խոսենք ավելի հետաքրքիր բաների մասին։

― Օրինակ՝ ձեր վեպի մասին։ Վերջերս ես ծայրից֊ծայր կարդացի այն։ Դե ի՞նչ ասեմ։ Հետաքրքիր աշխատանք է։ Ձեր ստեղծագործական կյանքում, ես կասեի, նոր շրջան է սկսվել, որը հազիվ թե կայանար, եթե դուք հայտնվեիք Յակուտիայում։

Նա նորից նայեց հոգուս խորքը, և ես նորից ինձ վատ զգացի։ Նա ծիծաղեց և շարունկեց ավելի ջերմ տոնով․

― Ես արդեն ասել եմ, որ ձեր վեպը բավականին չար է։ Կարծես վերցնում եք քորոցը և ծակում ամենացավոտ տեղը։ Բայց ձեր երևակայությունը հարուստ է։ Համենայն դեպս կարդալը ձանձրալի չէ։ Ճիշտն ասած ես լավ ծիծաղեցի՝ երբեմն էլ նույնիսկ լաց եղա։ Բայց դա այնպես, ես կասեի դա ծիծաղ էր արցունքների միջից։

― Այո, ― աջակցեց նրան Ձերժինը, ― այդ գործը գրված է ոչ միայն ծիծաղ առաջացնելու համար։

― Այո, այո, ― համաձայնեց մարշալը, ― այդ գործը շատ ավելի լուրջ է, քան թվում է առաջին հայացքից։ Չնայած, պետք է նշել, որ չափազանց մեծ տեղ եք տալիս կյանքի ստվերոտ կողմերի նկարագրությանը, նույնիսկ, կարծես, հաճույք եք ստանում դրանից։

― Եվ շատ նատուրալիստական եք գրում, ― նկատեց Ձերժինը։

― Այո, ― ասաց մարշալը, ― որոշ առումով չափն անցնում եք։ Օրինակ, երբ կարդում եմ բուսական խոզի մսի մասին, ձեր հերոսի նման ուզում եմ հետ տալ։

― Ներեցեք, ― ասացի ես։ ― Դա ոչ թե հերոսի, այլ ինձ հետ է պատահել։ Եվ դրա մասին ես երբեք չեմ գրել, միգուցե ձեզ գործակալներն են հայտնել այդ մասին։

― Դե պետք չի խաբել, ― դժգոհ ասաց մարշալը, ― պետք չէ հեքիաթներ պատմել։ Դուք խելամիտ մարդ եք և հասկանում եք, որ մենք ձեր մասին ամեն ինչ գիտենք։ Ուրիշ բան է, երբ նկարագրում եք ձեր երազը։ Ինձ նույնիսկ զարմացրեց, որ կարող եք նաև լավը գրել։ Երբ կարդում էի, թե ինչպես է արևը լուսավորում, արմավենիներն աճում, թռչունները երգում և կարճ շրջազգեստներով աղջիկները զբոսնում․․․ Երբ ես հասա այդ երազի նկարագրությանը (սկզբից անհասկանալի էր, որ դա երազ է), ես մտածեցի․ ահա, կարողանում է երբ ուզում է, և հետագայում էլ ամեն ինչ այդ ոգով գրված կլինի։ Դեռ նոր էի ոգևորվել, հանկարծ՝ այդ բուսական խոզի միսը։ Թո՜ւ, ― նա թքեց և ձեռքերը մեջքի ետևը տանելով սկսեց ման գալ աշխատասենյակով։

― Եվ ընդհանրապես, ինչո՞ւ չեք կարողանում մոռանալ այդ խոզի միսը։ Մենք ձեզ ամեն ինչով ապահովել ենք։ Ձեզ մատուցում են և՛ ձվածեղ, և՛ ապխտած միս, և՛ պաշտետներ ու տարբեր տեսակի խավիար։ Ձեր ի՞նչն է պակաս։ Սո՞ւրճը։ Բայց մենք չգիտեինք, որ դուք սուրճ եք սիրում։

― Խնդրեմ, ձեր ուզած սուրճն էլ կլինի։ Ի դեպ, կարող ենք հենց հիմա պատվիրել։ Դուք ո՞րն եք նախընտրում։

― Թուրքականը, ― ասացի ես համոզված լինելով, որ դրա մասին նրանք նույնիսկ չեն լսել։

Մարշալը ծափ տվեց և դռան մեջ անմիջապես հայտնվեց քարտուղարուհին։

― Երեք հատ սուրճ, ― ասաց մարշալը։ ― Նրան թուրքական, ինձ կապուչինո․․․

― Իսկ ինձ եգիպտացորենի, ― համեստորեն ասաց Ձերժինը։

Քարտուղարուհին դուրս եկավ և ակնթարթորեն վերադարձավ սկուտեղը ձեռքին։ Եվ ես ստացա իսկական սուրճ։ Միգուցե շատ էի կարոտել, բայց ինձ թվաց, որ դրանից համով սուրճ երբեք չեմ խմել։

Ես համարձակություն ունեցա հանդգնորեն հարցնել մարշալին, թե նրա կարիքները ո՞ր խմբին են պատկանում։

― Այդ մասին վաղուց արդեն չեմ մտածել, ― ասաց նա։ ― Իմ կարծիքով ես բոլոր խմբերից դուրս եմ։ Բայց վերադառնանք ձեր երազին։ Եթե տեսել եք այդպիսի չքնաղ կյանք, ինչո՞ւ այդ միտքը հետագայում չեք զարգացրել։ Լսեք, չէ՞ որ մենք ապրում ենք պատրանքներով։ Երազը առաջնային է, իսկ կյանքը երկրորդական։ Դա շատ հեշտ է ապացուցել։ Բերեմ մի օրինակ։ Երբեմն, երբ տհաճ երազ ենք տեսնում, չենք ցանկանում արթնանալ։ Իսկ երբ տհաճությունը կյանքում է տեղի ունենում, ցանկանում ենք քնել։ Եվ դա հասկանալի է։ Որովհետև երազը կյանքից ավելի հարուստ է։ Երազում մենք ուտում ենք մեր ուզածը, տիրում այն կանանց, որոնց ցանկանում ենք, երազում մահանում ենք և հարություն առնում, իսկ կյանքում հնարավոր է միայն առաջինը։

Այստեղ հուզված ներս մտավ քարտուղարուհին և մարշալի ականջին ինչ֊որ բան շշնջաց։ Բերիյ Իլյիչն էլ հուզվեց, ոտքի կանգնեց, վերցրեց կարմիր լսափողը։

― Այո, ― ասաց նա։ ― Վզրոսլին լսում է։ Ճիշտ այդպես։ Լսում եմ։ Հիմա կգանք։

Նա դրեց խոսափողը և գրգռված շրջվեց իմ կողմը։

― Մեզ կանչում է Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը։

― Ո՞վ, ― զարմացա ես։

Նա ինձանից շատ զարմացավ։

Նայեց Ձերժինին և ասաց․

― Դուք ինչ է, մինչև հիմա չգիտե՞ք, թե ով է Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը։

Ձերժինը նայեց ինձ։ Ես թոթվեցի ուսերս։

― Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչ Ռազինը, ― բացատրեց մարշալը հուզված, ― Խմբագրական Կոմիտեի նախագահն է և փաստորեն, կարելի է ասել, Գենիալիսիմուսի նշանակյալն է Երկրում։ Լսեք, խնդրում եմ, մի վիճեք նրա հետ։ Ինչ էլ առաջարկի, համաձայնվեք։ Ծայրահեղ դեպքում մենք հետո որոշ բաներ կուղղենք։ Թողեք ձեզ զննեմ։ Ձեր տեսքը իհարկե, մի բան չէ։ Լավ։ Ուղղեք ձեր օձիքը և գնանք։ Իսկ դու սպասիր մեզ այստեղ, ― ասաց նա Ձերժինին։

Գենիալիսիմուսի նշանակյալը

Մենք նորից քայլում էինք ինչ֊որ դահլիճներով ու անցումներով։ Ավտոմատավորները ձգվում էին լարի պես, շրխկացնում կրունկները և պատիվ տալիս։

Խմբագրական կոմիտեի նախագահի քարտուղարը մի տարեց գեներալ֊փոխգնդապետ էր։ Բայց նա այնպիսի իրարանցման մեջ էր, կարծես սերժանտ լիներ։

― Վերջապես, այդ դո՞ւք եք, ― ասաց նա նյարդային մեկնելով ձեռքը։ ― Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը նոր է ավարտել բժշկական պրոցեդուրան, այնպես որ կարող է ձեզ հետ խոսել։ Խնդրեմ։

Նա բացեց դուռը և առաջինը ներս մտավ, բայց կանգ առավ և մեզ ճանապարհ տվեց։ Վերջապես առաջին անգամ Մոսկորեպում, ես տեսա ծեր մարդու։ Այն էլ որքա՜ ն ծեր։

Նա նստած էր սայլակում, ոչ թե սեղանի առջև, այլ սենյակի մեջտեղում։ Սայլակի տակից դուրս էին գալիս ու ետևի պատի մեջ մտնում երկու՝ կարմիր և դեղին խողովակներ։ Սայլակում նստած մարդը այնքան ծեր էր, որ գլուխը կողքի վրա էր թեքված, լեզուն դուրս ընկած, ձեռքերը՝ կախված էին պարանների նման։ Նրա ձախ ականջից ցցված էր միկրոֆոնով հաստ լարը։ Ծերունին կարծես թե քնած էր։ Բայց երբ ներս մտանք, նրա մոտ կանգնած բուժքույրը հենց հագուստի վրայից ներարկում արեց։ Նա ցնցվեց, արթնացավ, փորձեց գլուխն ուղղել, բայց այն ընկավ մյուս կողմի վրա, միայն աչքերը համարյա բաց մնացին։

― Դուք ո՞վ եք, ― դժգոհ նայելով մեզ հարցրեց նա։

Մարշալը արագ վազեց նրա մոտ, վերցրեց խոսափողը և սեղմելով շրթունքներին հարգանքով հայտնեց․

― Ձեր հրամանով բերել եմ Կլասիկին։

― Ա՜, ― ասաց Գորիզոնտը հազիվ շարժելով լեզուն ― Կլաֆիկի՜ն։ Դե մոտեցիր, Կլաֆիկ, արի այստեղ։

Ես մոտեցա և մարշալի ձեռքից վերցրի փողը։

― Բարև ձեզ, ― բղավեցի ես փողի մեջ։

― Ոչինչ, ― ասաց նախագահը, ― վատ չեմ ֆգում։ Տեֆնում ես, այստեղ ունեմ երկու խողովակ։ Դեղինով առաջնային մթերք է մատակարարվում, իֆկ կարմրով՝ երկրորդականն է հեռացվում, այնպես որ օրգանիզմս գործում է։ ― Նա նորից փորձեց բարձրացնել գլուխը, թվում էր, որ դա նրան համարյա թե հաջողվեց, բայց չկարողացավ պահել այն և այս անգամ գլուխն ընկավ կրծքին։ Բուժքույրը մոտեցավ, և ետևը կանգնելով բարձրացրեց և ուղղահայաց պահեց այն։

Ծերունին կարծես քանի գնում աշխուժանում էր։ Նրա աչքերում իմ նկատմամբ նույնիսկ հետաքրքրության նման մի բան հայտնվեց։

― Ահա թե ինչպիֆին ես, ― ասաց նա գոհունակությամբ։ ― Լավն ես, լավն ես։ Եվ ֆանի՞ տարեկան ես։

― Շուտով հարյուրս կլրանա, Ձերդ Գերազանցություն, ― բղավեցի ես փողի մեջ։

― Դեռ երիտաֆարդ ես, ― նկատեց նախագահը։ ― Իֆկ ես արդեն հարյուր չորս՝ և էլի ոչինչ։ Իսկ ինչո՞ւ եֆ այդ տեֆքով ման գալիֆ։

Ես արագ զննեցի հագուստս։

― Եթե նկատի ունեք իմ շալվարը, Ձերդ Գերազանցություն, ապա ես մեղավոր չեմ։ Սրանք են տվել։ Ես եկել եմ այստեղ լավ, նորմալ շալվարով։

― Ինչե՞ր եք խոսում, ― զայրացած շշնջաց գեներալ֊փոխգնդապետը։ ― Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը հարցնում է ոչ թե տեսքի, այլ կոչումի մասին։

― Այո, ― ասաց Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը Բերիյ Իլյիչին, ― պետք է նրան ավելի բարձր կոչում տալ, չէ որ նա մեր կլաֆիկն է։

― Անպայման կանենք, ― բղավեց Վզրոսլին փողի մեջ։ ― Նրան կտանք մայորի, կամ նույնիսկ փոխգնդապետի կոչում։

― Ինչո՞ւ փոխգնդապետի, ― ասաց Գորիզոնտը։ ― Գեներալի։ Դու, գեղեցկուհի, ― նա փորձեց աչքերը բարձրացնել բուժքրոջ վրա։ ― Այդպես մի պահիր գլուխս։ Երբ ես գլխով եմ անում, դու մի քիչ բաց թող այն։

Բայց քույրը չվստահեց և ինքը օրորեց նրա գլուխը։

― Լավ է, ― նրա գործողությունները գնահատեց նախագահը։ ― Հերիք է։ Ուրեմն, դու համաձա՞յն ես դուրս նետել տարբեր Ֆիմերին և մնացածներին։

Չհասկանալով, թե ինչի մասին է խոսքը ես նայեցի Վզրոսլիին և տեսա, որ նա ինձ աչքով է անում։ Ես նորից ոչինչ չհասկացա և գլխով արի։

― Դա ճիշտ է, ― ասաց նախագահը և քույրը շարժեց նրա գլուխը։ ― Լավ է։ Ամեն մի ավելորդ բան պետք է դուրֆ նետել, իֆկ մնացածը․․․ առանց վերջացնելու խոսքը նա քնեց, նորից կախելով լեզուն և քույրը դրեց նրա գլուխը կողքի վրա։

Ես նայեցի մարշալին, նա՝ գեներալ֊գնդապետին, գեներալը տարածեց ձեռքերը և ասաց։

― Վերջ։ Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը հրահանգները տվեց և այժմ հանգստանում է։

Քույրը բռնեց սայլակի մեջքից, և հավաքելով խողովակները գլորեց աշխատասենյակի խորքը։ Իսկ մենք երեքս, թաթերի վրա ման գալով, դուրս եկանք նախասրահ։

Գիրք, որը չեմ գրել

― Ո՜ւֆֆ, ― շունչ քաշեց Բերիյ Իլյիչը և հարցական նայեց գեներալ֊գնդապետին։

― Ամեն ինչ լավ է, ― ժպտաց նա։ ― Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը շատ լավ տրամադրություն ուներ և համարյա նկատողություն չարեց։

― Այո, իհարկե, ― համաձայնեց մարշալը։ ― Բոլոր նկատողությունները ընդունելի են։

Նույն էլ նա ասաց Ձերժինին, որը մեզ դիմավորեց՝ «Հը, ո՞նց էր» հարցով։

― Ուրեմն ամեն ինչ հասկացա՞ք, ― հարցրեց նա։ ― Պահանջները շատ չեն․ ավելի շատ երազներ, ավելի քիչ իրականության մասին և ոչ մի բառ Սիմերի մասին։ Համաձա՞յն եք։

― Ոչ, ― ասացի ես։

― Ինչպե՞ս թե, ― վեր թռավ մարշալը, իսկ Ձերժինը ձեռքը տարավ գրպանը։

Սակայն անմիջապես իջեցրեց այն, մոտեցավ ինձ և քնքշորեն ասաց․

― Համաձայնվեք, թանկագինս, այստեղ ընդունված չէ մերժել։

Ես նյարդայնացա և բռնեցի գլուխս։

― Լսեք, ― բղավեցի ես։ ― Ի՞նչ եք ուզում ինձանից։ Որտեղ և ի՞նչը ես պետք է ուղղեմ։ Ի՞նչ վեպի մասին է խոսքը։ Ի՞նչ Սիմ։ Եթե դուք նկատի ունեք Կարնավալովին, ապա ես իսկապես նրա հետ ծանոթ էի և նույնիսկ եղել եմ նրա մոտ Տորոնտոյում։ Բայց նրա հայացքները երբեք չեմ կիսել և ձեր ղեկավարներին ուղղված նամակը աղբանոց եմ նետել։

― Մենք դա գիտենք, ― ժպտաց մարշալը և նայեց Ձերժինին։ ― Իսկ հիմա նրան էլ դեն նետեք։

― Որտեղի՞ց, ― հարցրի ես։

― Վեպից, թանկագինս, ― ժպտաց Ձերժինը։

― Ո՞ր վեպից, ― հարցրի ես հոգնած։ ― Դուք հասկանո՞ւմ եք, որ ես երբեք Կարնավալովի մասին վեպ չեմ գրել։

Ես նստեցի բազկաթոռին և մի սիգրետ վերցրի։ Ձեռքերս այնպես էին դողում, որ ոչ մի կերպ չէի կարողանում լուցկով կպչել տուփին։ Կաբինետում ինչ֊որ ծանր, ես կասեի, չարագուշակ լռություն տիրեց։

― Լավ, ― վերջապես ասաց Բերիյ Իլյիչը։ ― Դուք այնքան հուզված և անկեղծ էիք խոսում, որ ես համարյա հավատում եմ ձեզ։ Բայց ամեն դեպքում որոշ փաստեր կան։ Իսկ փաստերը, ինչպես ասում են, համառ բան են։ Լավ։ Հիմա ես ստիպված եմ ձեզ մի բան ցույց տալ։

Նա ծանրորեն վեր կացավ, մոտեցավ սեյֆին, և փակելով այն ինձանից ուսով, սկսեց հավաքել ծածկագիրը։

― Իսկ ձեզ մոտ, Բերիյ Իլյիչ, ― սանձարձակ տոնով ասաց Ձերժինը, ― տեսնում եմ, սեյֆը, Շցեյցարական բանկերի սեյֆերի նման է։

― Այն իսկապես շվեյցարական է, ― պատասխանեց մարշալը։ ― Այստեղ նույնիսկ գրված է՝ «Մադե ին Շվեյցարիա»։

Սեյֆը բացվեց։ Երկար որոնումներից հետո մարշալը վերջապես դուրս բերեց մուգ կազմով ինչ֊որ մի գիրք և դրեց առջևս․

― Ճանաչո՞ւմ եք։

Ես վերցրի գիրքը և սկսեցի զննել։ Կարդացի վերնագիրը, հետո հայացքս տեղափոխեցի հեղինակի ազգանվան վրա և տեսա, որ այնտեղ գրված է իմ սեփական ազգանունը։

Ոչ մի տարօրինակ բան դրանում չկար։ Ամեն մի հեղինակ էլ երբեմն պահում է ձեռքում իր գրքերը։ Բայց որքան ես հիշում էի, երբեք այդպիսի գիրք չէի գրել։

― Դե, ի՞նչ կասեք, ― լսեցի ես մարշալի ձայնը։

― Մի րոպե, ― ասացի ես։

Ես ուսումնասիրեցի կազմը, շրջեցի էջը և կարդացի տպագրական տվյալները։ Այնտեղ նշված էր 1986 թիվը։ Ես մեկնել եմ Շտոկդորֆից ութսուներկուսին, և ութսունվեցում փաստորեն դեռ չէի ապրել։

Սա ինչ֊որ անհեթեթություն է, մրթմրթացի ես և սկսեցի թերթել գիրքը։ Այնտեղ ես գտա Ռուդիի հետ իմ խոսակցության նկարագրությունը, այցս ֆրոյլայն Գլոբկեի մոտ, արաբների կողմից իմ առևանգումը, հանդիպումներս Բուկաշևի հետ։ Ամեն ինչ մանրամսն, ճշգրիտ և ամենակարևորը գրված իմ ոճով։ Ես ոչինչ չէի հասկանում և պատրաստ էի ենթադրել, որ վաթսուն տարվա ընթացքում, ինչ֊որ մեկը մանրամասն ուսումնասիրելով դեպքերը, գործակալների հաշվետվությունների և արխիվային տվյալների հիման վրա գրել է այս վեպը։ Բայց որ այդ մեկը կարողացել է թափանցել մտքերիս մեջ և հմտորեն կրկնօրինակել իմ ոճը, դրան ես ոչ մի կերպ չէի կարող հավատալ, որովհետև, մեր մեջ ասած, իմ ոճն անկրկնելի է։

Իմ ուշադրությունը գրավեց մի գլուխ, որը կոչվում էր․ «Նոր տեղեկություններ Սիմի մասին։

― Հետաքրքի՞ր է, ― ուսիս վրայից նայելով հարցրեց մարշալը։

― Մի րոպե, ― ասացի ես և մեծ հետաքրքրությամբ կարդացի այդ ոչ մեծ գլուխը։

Նոր տեղեկություններ Սիմի մասին

Ես կարծում էի, որ Սիմ Սիմիչի մասին ամեն ինչ գիտեմ, բայց պարզվեց, որ ամենակարևորը չգիտեի։

― Քսաներորդ դարում բացակայությանս ընթացքում, որոշ ժամանակով թողնելով իր «Մեծ զոնան», նա գրել էր «Սիմ» վերնագրով չորս բեկոր հիշողություններ։

Այն գրքում, որ մարշալ Վզրոսլին ներկայացրեց ինձ որպես իմ սեփականը, ասված էր, որ ես, իբր թե կարդացել էի այդ չորս գիրքը (ես դժվարությամբ եմ դրան հավատում), այն էլ և՛ Մոսկորեպում լինելուց շատ առաջ, և՛ այնտեղից վերադառնալուց հետո։ Ասում են, որ գրողը չպետք է ամեն ինչ բացատրի ու ծամած ներկայացնի ընթերցողին։ Նա պետք է հնարավորություն տա ընթերցողին ինքնուրույն աշխատել, տքնել և իր համար պարզել այն, ինչ նույնիսկ գրողը նկատի չի ունեցել։ Եթե դա այդպես է, ապա ինքներդ մտածեք, այդ ինչպե՞ս ստացվեց, որ ես կարդում եմ իմ գիրքը, նախքան այն գրելը։ Այս ամենից գլուխս արդեն պտտվում էր։ Այդ պատճառով էլ ես ուղղակի կպատմեմ, թե ինչ կարդացի Բերիյ Իլյիչի կաբինետում։

Այնտեղ ասված էր, որ Սիմի հիշողությունների առաջին բեկորի առաջին գլուխը սկսվում է մի սովորական տղայի սովորական առավոտից, որի հայրը նստած էր բանտում։ Մայրը ծանրոց է տանում բանտ, իսկ տղան դպրոց գնում, վերադառնում տուն ու դասերը սովորում։ Տղան սովորում է երրորդ դասարանում և ոչ մի կերպ չի կարողանում հասկանալ, ինչու են բանտ նստեցրել հորը, որը նախկինում բալթյան նավաստի էր, կրեյսեր «Ավրորայի» կոմիսարը, իսկ հետագայում դարձավ նաև բարձրագույն կրթության կոմիսար։ Եվ չնայած այդ իրադարդարձությունները վիրավորում են մանկական հոգին, բայց նա հասկանում է, որ անհրաժեշտ է սովորել։ Այն օրը, քանի որ մայրը տանը չէր, պատանի Սիմը միայնակ ճաշեց և սկսեց դասերը սովորել։ Գրականությունից հանձնարարել էին անգիր անել մի նոր ժողովրդական բանաստեղծություն․

Կանաչ կաղնու վրա, այդ ընդարձակությունում
Երկու պայծառ բազե զրուցում էին․
Այդ բազեներին բոլորը ճանաչում էին․
Առաջին բազեն՝ Լենինն էր,
Երկրորդը՝ Ստալինը․․․

Սիմն իր մասին ասում է, որ արդեն այն ժամանակ նա ուներ բացառիկ հիշողություն։ Եվ այդ բանաստեղծությունը շատ արագ սովորելուց հետո սկսեց մտորել և քանի որ դեռ մանկուց նրան հատուկ էր քննադատական վերաբերմունքը ներկայի հանդեպ, ոչ մի կերպ չէր կարողանում պատկերացնել կաղնու վրա թռչունների նման նստած Լենինին ու Ստալինին։

Հենց այդ ժամանակ, երբ սկսեց քննադատական վերլուծության ենթարկել բանաստեղծությունը, դուռը ծեծեցին։ Սիմը բացեց դուռը և տեսավ շեմին սարսափելի կեղտոտ, պատառորված շորերով և գզգզված մորուքով մի թափառականի, որի ուսերին ճանապարհորդական պարկ էր գցած։ Թափառականը ջուր խնդրեց, և խմելուց հետո թափ տալով մորուքից ջրի կաթիլները, ուշադիր նայեց տղային և հարցրեց․

― Անունդ ի՞նչ է, փոքրիկ։

Սիմը պատասխանեց․

― Սիմ։

― Ճիշտ է, ― ասաց թափառականը։ ― Սիմ։ Ուրեմն լսիր և հիշիր, երիտասարդ, թե քեզ ինչ կասեմ․ դու Ռուսաստանի ապագա թագավորն ես՝ Սիմ Առաջինը։

Այդ բառերն արտասանելուց հետո թափառականն անհետացավ, կարծես օդում հալվեց։

Սիմը խոստովանում է, որ շատ տպավորվող երեխա էր, և թափառականի բառերը նրան շատ հուզեցին։

Մենակ մնալով, նա նորից փորձեց սովորել բանաստեղծությունը, բայց բառերը այլևս չէր կարողանում հիշել։ Նրա գլխում պտտվում էին պիոների համար անսպասելի և նույնիսկ տարօրինակ մտքեր։

Իսկ այդ բազեներին բոլորը ճանաչում էին․
Առաջին բազեն՝ Լենինն էր,
Երկրորդը՝ Ստալինը․․․

― Իսկ երրորդ բազեն ես եմ, ― հանկարած ինքն֊իրեն ասաց Սիմը, և ինչպես գրում է, շատ հուզվեց իրեն սպասվող անսովոր ապագայից։

Նա պատմեց մորը թափառականի մասին։ Մայրը շատ ընկճված էր։ Նրան նորից չէր հաջողվել ամուսնուն փոխանցել ծանրոցը։ Սկզբից նա շատ անուշադիր էր լսում, հետո հետաքրքրվեց, խնդրեց ամեն ինչ նորից պատմել և երկար հարցուփորձ էր անում, թե ինչ ծերունի էր, ինչ տեսք ուներ, ինչպես էր հագնված։ Նա հանդիմանեց Սիմին անզգուշության համար, պատվիրեց միշտ նախօրոք հարցնել, թե ով է ծեծում դուռը, և երբեք չբացել այն անծանոթների առաջ։

― Մայրիկ, ― հարցրեց Սիմը, ― իսկ ինչո՞ւ նա ասաց, որ ես պետք է թագավոր դառնամ։

― Քի՞չ խելագարներ կան աշխարհում, ― պատասխանեց մայրը։ ― Ինչ խելքներին փչում է այն էլ ասում են։ Փոքրահասակներին հիմարացնում են։ Նրանք արժանի են հիսունութերորդ հոդվածին։

Բայց հենց նույն գիշերը, պահանջելով տղայից իր ասածը խիստ գաղտնի պահել, բացահայտեց նրա ծագման գաղտնիքը։

․․․ Գաղտնիքն այն էր, որ Սիմ Գլեբիչ Կարնավալովը Սիմ Սիմիչի հայրը չէր։ Նրա իսկական հայրը Նիկոլայ Ալեկսանդրովիչ Ռոմանովն էր, Ռուսական կայսրն ու միապետը․․․

Մայրը պատմեց Սիմ Սիմիչին, որ հեղափոխությունից առաջ, երբ հայրը «Ավրորայում» կոմիսարություն էր անում, նա լվացարարուհի էր Ձմեռային պալատում և այնտեղ թաքուն հանդիպում է ունեցել միապետի հետ։ Եվ դա եղել է ոչ թե այն պատճառով, որ ցարը սանձարձակ էր, այլ միայն Ռուսական թագի պահպանման համար։ Նա զգում էր, որ այսպես թե այնպես հեղափոխություն է տեղի ունենալու, նրա ժառանգը հիվանդ էր, իսկ ապագան մշուշոտ։ Դրա համար էլ ունենալով կնոջ՝ Ալիկեի համաձայնությունը դիմեց այդպիսի անսովոր քայլի։ Իրենց գաղտնի հանդիպման գիշերը, նա աստծո անունով խնդրեց Եկատերինա Պետրովնային, որ եթե Աստված տղա պարգևի, պահի նրան աչքի լույսի նման և պետք եղած ժամանակ, երբ վերևից նշան լինի, պատմի նրան, թե ով է նա իրականում։

Երբ կարդում էի, ԲԵԶՈ֊ի գործիչները նայում էին ուսիս վերևից, հետևում իմ վերաբերմունքին և մեծ անհամբերություն ցուցաբերում։ Եվ երբ մի վայրկյանով բարձրացրի գլուխս, որպեսզի մտածեմ կարդացածիս մասին, Բերին, չթողնելով ինձ ուշքի գալ միանգամից հարցրեց, թե ինչ եմ ես այդ ամենի մասին մտածում։

― Իմ կարծիքով սա ուղղակի զառանցանք է, ― ասացի ես։

― Իսկապե՞ս, ― հարցրեց Բերիյ Իլյիչը։ ― Իսկապե՞ս զառանցանք է։ Այդպե՞ս եք կարծում։ Ինչո՞ւ։

― Որովհետև, ― ասացի ես։ ― Վերցրեք թեկուզ ծննդյան թիվը։ Սիմիչը ծնվել է քսանվեց թվին։ Ես չգիտեմ, միգուցե հանճարները ծնվում են ոչ թե ինն ամիս այլ ինը տարի հետո, այդ դեպքում իհարկե․․․ Բայց ճիշտն ասած, ես ընդհանրապես չեմ հասկանում, թե ինչու են Կարնավալովի ասածները ձեզ այդքան հուզում։ Չէ՞ որ այդ պնդումներն ուղղակի անհեթեթ են։

― Իհարկե անհեթեթ են, ― համաձայնեց մարշալը։ ― Բայց ինչպես ցույց է տալիս պատմական փորձը, հենց ամենաանհավատալի և հիմար գաղափարներն են հեշտությամբ տիրում ամբոխին։ Այդ պատճառով էլ այդ Սիմը․․․ Ասացեք, դուք պատահաբար չգիտե՞ք, թե ինչու նա այդքան տարօրինակ անուն ունի։

Ես պատահաբար գիտեի, որովհետև այդ պատմությունը լսել էի սեփական ականջներով հենց Սիմ Սիմիչից։ Բանն այն է, որ նրա հորը, համախոհները նույնպես Սիմ էին անվանում, չնայած նրա լրիվ անունը Սիմեոն էր։ Իսկ հայրանվան հետ՝ Սիմեոն Գլեբովիչ։ Բայց նրան դուր էր գալիս, Սիմ անունը և որոշեց տղային էլ այդպես անվանել։ Իսկ երբ նրան հարցրին, թե այդ անունն ինչ է նշանակում, նա ասաց․

― Դա շատ պարզ է։ Սիմ՝ նշանակում է Սիմիրնիյ Ինտերնացիոնալ Մոլոդյոժի։

Ինչ֊որ մեկը նրան ասաց․

― Սյդպես չէ։ Ինտերնացիոնալը սիմիրնի չի, այլ վսեմիրնի։ Այդ դեպքում դուք պետք է ձեր տղային անվանեք Վիմ։

Նա պատասխանեց․

― Ոչ, Սիմ։ Այդ դեպքում թող լինի՝ Սմերտ Իքսպլուատատորամ Միրա։

Նրան ասացին․ ոչ թե իք, այլ էքսպլուատատորներ, ուրեմն դու պետք է անվանես քո տղային Սէմ։ Կարնավալովը կտրականապես դեմ էր․ ոչ, ասում էր, Սէմը՝ բուրժուական անուն է, թող լինի Սիմ։

― Դա ի՞նքն է պատմել, ― հարցրեց մարշալը։

― Իհարկե, և մի քանի անգամ։

― Իսկ դուք կարո՞ղ եք պատմել այդ մասին հրապարակավ, ― հարցրեց մինչ այդ լուռ Ձերժինը։

― Ինչո՞ւ չէ։ Եթե դուք կազմակերպեք հանդիպում ընթերցողների հետ։

― Դե իհարկե, կկազմակերպենք, ― ասաց մարշալը։ ― Ինչպես տեսնում եք, մենք հենց դրանով էլ զբաղվում ենք։ Դրա համար էլ ստեղծեցինք Հոբելյանական կոմիտեն, կազմակերպել ենք մասսայական միջոցառումներ և տպագրության ենք պատրաստում ձեր վեպը։ Այս տոնակատարությանը կմասնակցեն ռեսպուբլիկայի լավագույն մարդիկ, հանրաճանաչ դերասանները կկարդան հատվածներ ձեր ստեղծագործություններից, մի որևիցե բան կպարեն ու կերգեն։ Միգուցե, ― նա խորամանկորեն կկոցեց աչքերը, ― կկատարեն ձեր սիրած ուկրաինական երգերից մեկը։ Բայց մենք մի խնդրանք ունենք, դա պնդում է նաև Խմբագրական կոմիտեն, դուք պետք է վերացնեք ձեր այդ Սիմին։ Նա ոչ մի կերպ ձեր գիրքը չի զարդարում, այլ ընդհակառակը, դարձնում է այն, գիտեք, մի տեսակ ծանր ու անշնորհք։ Դեն նետեք նրան և վերջ։ Ի՞նչ եք մտածում այդ մասին։

Ճիշտն ասած, ես ոչինչ էլ չէի մտածում։ Որովհետև բացի «Նորը Սիմի մասին» գլխից, ոչինչ չէի կարդացել։

Ես բնականաբար, կարծում էի, որ ինձ կառաջարկեն կարդալ այդ գիրքը, բայց մարշալի խոսքերից հասկացա, որ վախենում են ինձ տալ իմ սեփական գիրքը։ Նրանք կարծում են, որ կարդալով այն, ես կարող եմ նրա ազդեցության տակ ընկնել։ Ճիշտ է, Ձերժինը գլխի ընկավ ասել մարշալին, որ եթե ես ընկնեմ գրքի ազդեցության տակ, ուղղելուց հետո նորից կկարդամ, և վերջ ի վերջո ամեն ինչ լավ կլինի, որովհետև ես ուղղված գրքի ազդեցության տակ կլինեմ։

Մարշալը մտածեց և ասաց, որ երևի թե Ձերժինն իրավացի է, և նա կաշխատի դրան հասնել։ Միգուցե նրան հաջողվի լուծել այդ հարցը Բարձրագույն Հնգանկյունի կամ Խմբագրական Կոմիտեի միջոցով։ Նա պատրաստ է մի անգամ էլ ընդունելության թույլտվություն ստանալ Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչից։

― Ինչո՞ւ ― ասացի ես։ ― Ինչո՞ւ ավելորդ անգամ անհանգստացնել ծերուկին այդպիսի հիմար բանի համար։ Ինչո՞ւ դուք չեք կարող առանց հնգանկյունների ու կոմիտեների ինձ տալ գիրքը գոնե մի գիշերով։ Ես այն կկարդամ և անմիջապես կվերադարձնեմ։

Մարշալը նայեց ինձ այնպիսի հայացքով, կարծես ես խելագարվել էի։

― Տարօրինակ մարդ եք դուք, ― ասաց նա մի փոքր մտածելուց հետո։ ― Չէ՞ որ սա տպագրված խոսք է։ Իսկ դուք նույնիսկ թույլտվություն չունեք․․․ ― Հանկարծ՝ ինչ֊որ միտք փայլատակեց նրա դեմքին։ ― Լսիր, Սիրոմախին, ― դիմեց նա Ձերժին Գավրիլովիչին, ― մտիր Մատյուխինի մոտ։ Նա կարծես ուզում էր քեզ տեսնել։

― Մատյուխի՞նը, ի՞նձ, ― Ձերժինը կասկածանքով նայեց մարշալին։

― Այո, այո, ― կրկնեց մարշալը անհամբեր։

Ձերժինը դուրս եկավ և մարշալի հետ հանկարծ ինչ֊որ բան կատարվեց։ Նա կամաց մոտեցավ Սիրոմախինի ետևից փակված դռանը և բանալու անցքից դուրս նայեց։ Հետո՝ արագ վերադարձավ իր սեղանի մոտ, անջատեց բոլոր հեռախոսները, կասկածանքով նայեց առաստաղին և շարժումներով կանչեց ինձ իր մոտ։

― Լսեք, ― արագ շշնջաց նա, ― հրելով ինձ անկյունը։ ― Ես մի գիշերով կտամ ձեզ ձեր գիրքը։ Բայց այդ մասին ոչ ոք չպետք է իմանա։ Նույնիսկ ձեր ընկերուհին։

― Լավ, ― նույնպես շշուկով պատասխանեցի ես։ Կփակվեմ կաբեսոտում և այնտեղ կկարդամ։

― Ձերժինին ոչինչ չասեք։ Եվ ընդհանրապես, ոչ մեկին։ Եթե ինչ֊որ մեկը բռնի ձեզ այս գրքով, դուք չպետք է խոստովանեք, որ այն ես եմ տվել։

― Իսկ ի՞նչ պետք է ասեմ, ― հարցրի ես զարմացած։

― Ինչ ուզում եք։ Կարող եք ասել, որ կարողացել եք այն մաքսատնով անցկացնել։ Կամ՝ որ գտել եք ինչ֊որ պարոբուսում կամ էլ աղբանոցում։ Ինչ ուզում եք, միայն թե ինձ չմատնեք։ Երդվո՞ւմ եք։

― Երդվում եմ, ― ասացի ես հանդիսավոր։ ― Բայց չեմ հասկանում, ո՞վ կարող է ինձ բռնել բացի ձերոնցից։

― Ա՜հ, ինչ միամիտն եք, ― թափ տվեց ձեռքը նա։ ― Մեր ռեսպուբլիկայում ընդհանրապես հնարավոր չէ որոշել ովքեր են մերոնք, ովքեր ոչ։ Լավ, վերցրեք մինչև վաղը։

Հազիվ էի հասցրել խցկել գիրքը ծոցս, երբ վերադարձավ Ձերժինը և ասաց, որ Մատյուխինին չկարողացավ տեսնել, քանի որ նա խորհրդակցություն ուներ։

― Դե չկարողացար, ուրեմն չկարողացար, ― անհոգ ասաց մարշալը և Ձերժինի համար աննկատ աչքով արեց ինձ։ Իսկ հիմա երկուսդ էլ ազատ եք, ― հայտարարեց նա և մեկնեց ինձ իր լայն ձեռքը։ ― Կլասիկ Նիկիտիչ, շատ ուրախ եմ ձեզ հետ ծանոթանալու համար։

Զբոսանք

Երբ ես ու Ձերժինը հայտնվեցինք Կարմիր հրապարակում, մի տարօրինակ զգացողություն ինձ համակեց։ Կարծես, ստացա ազատություն, որը կարող էի և չստանալ։

Մութն արդեն ընկել էր և մեր գլխավերևում բացվել էր աստղերով ծածկված երկինքը, որը մութ քաղաքի համեմատությամբ թվում էր առանձնապես պայծառ։

― Ձեզ դուր եկա՞վ մեր մարշալը, ― հարցրեց Ձերժինը քմծիծաղ տալով։

― Իմ կարծիքով, հետաքրքիր մարդ է, ― պատասխանեցի ես և հանկարծ տեսա երկնքում մի ինչ֊որ թռչող, լուսավոր օբյեկտ, որը դանդաղ լողում էր հրապարակի վրայով արևմուտքից արևելք։

― Նայեք, թռչում է, ― ասացի ես հրելով Ձերժինին։

― Որտե՞ղ, ― Ձերժինը վեր բարձրացրեց գլուխը և, տեսնելով օբյեկտը արագ աստղակնքեց։

Ես էլ աստղակնքեցի։ Ինքնաբերաբար անելով այդ հասկացա, որ կարծես թե, դառնում եմ իսկական կոմունյանին։

Ձերժինը որոշեց ուղեկցել ինձ և մենք շարունակեցինք ճանապարհը կտրելով Կարմիր հրապարակը թեքությամբ։ Երեկոն շատ տաք էր և ամենուրեք տիրում էր լռություն։ Փողոցներում ոչ ոք չկար։ Որքան հիշում եմ, ողջ ճանապարհի ընթացքում մեզ ոչ մի անցորդ չհանդիպեց։ Ձերժինը լռում էր, ես նույնպես։ Մտորում էի այդ օրը տեսածիս ու լսածիս մասին։

― Լսիր, ― ասացի ես Ձերժինին ինքնաբերաբար դիմելով դու֊ով։ ― Ինչո՞ւ է ձեզ այդքան հուզում Սիմ Սիմիչը։ Ենթադրենք, ձեզ անհանգստացնում են նրան երկրպագող սիմիտները, բայց ինքը՝ Սիմը, վաղուց արդեն մահացել է։ Եթե նա կենդանի լիներ, քանի՞տարեկան հիմա կլիներ․․․ քանի՞․․․

― Հարյուր տասնվեց, ― ասաց Ձերժինը։

― Ճիշտ է։ Հարյուր տասնվեց․․․ Միգուցե պատահում են վայրի լեռնեցիներ, որոնք գուցեև ավելի երկար են ապրում, բայց Սիմը, ես համոզված եմ, վաղուց արդեն չկա։

Մենք կանգնած էինք հյուրանոցի մուտքի մոտ, և Ձերժինը պատրաստվում էր բացել դուռը իմ առջև։

― Սկզբում կարդա ծոցումդ եղածը, հետո կխոսենք։

Ստեպանիդա Զուեվա֊Ջոնսոն

Իմ գլխում տիրում էին ամենատարբեր հակասական հիշողություններ, և ես չգիտեի, թե նրանցից որոնք համարեմ առաջնային, իսկ որոնք երկրորդական։

Հիշում եմ, որ գիշերը, փակվելով կաբեսոտում, ես Իսկրինայից թաքուն կարդում էի իմ սեփական գիրքը, իսկ հետո պահում այն հեռուստացույցի ետևում։ Մի հիշողությունս հակասում է մյուսին․ կարծես ես ընդհանրապես ոչ մի գիրք էլ չէի կարդացել, այլ ուսումնասիրել էի գրքի համար նախատեսված նյութերը Լենինի անվան գրադարանում։ Ինձ ու Ձերժինին գրադարան տարավ Վասյան։ Ճանապարհին ծիծաղից խեղդվելով հարցրեց ինձ, գիտե՞մ արդյոք ես կոմունիզմին հատուկ հիմնական առանձնահատկությունը։ Ես տարածեցի ձեռքերս, և Վասյան մի հայացք նետելով ետևում նստած Ձերժինի վրա շշուկով հաղորդեց ինձ, որ այդ առանձնահատկությունը կայանում է երկրորդական և առաջնային մթերքի միջև եղած տարբերության անհետացման մեջ։ Ձերժինը լսեց այդ և Վասյային բռունցք ցույց տվեց, բայց արեց դա առանց որևիցե չարության։ Դուրս գալով մեքենայից ես որոշեցի ցույց տալ Սիրոմախինին, թե որքան լավ գիտեմ գրադարանը և միանգամից ուղղվեցի դեպի մուտքը։

― Ոչ, ոչ այստեղ, ― քմծիծաղեց Ձերժինը։ ― Այդ մուտքը նախատեսված է բոլոր մարդկանց համար։

― Իսկ ի՞նչ է, մենք չե՞նք կարող բոլորի նման մտնել, ― հարցրի ես։

― Իհարկե կարող ենք, ― ասաց Ձերժինը, ― բայց դա մեզ հարկավոր չէ։ Այստեղ կարելի է ստանալ միայն Գենիալիսիմուսի կամ Գենիալիսիմուսի մասին գրված գրքերը, իսկ մեզ ուրիշ բան է պետք։

Մենք շրջանցեցինք անկյունը, անցանք ամբողջ շենքը, և վերջապես ներս մտանք մի ինչ֊որ անշուք դռնով, որի վրա ամրացված էր մի համեստ ցուցանակ․ «Նախնական գրականության բաժին»։

Հետո անցանք մի շարք միջանցքներով, որոնցից ամեն մեկում մեզ կանգնեցնում էին և մանրակրկիտ ստուգում փաստաթղթերը։

Վերջապես հասանք գլխավոր պահեստանոցը։ Այն իրենից ներկայացնում էր մի քանի իրար միացված ընդարձակ դահլիճներ։

Իմիջիայլոց, լինելով անցյալ կյանքում գրադարանում անհամար անգամ, ես չէի տեսել գրքերի այս հավաքածուն, իսկ կատալոգներով կազմել էի բավականին վերացական պատկերացում։ Այժմ ես ամեն ինչ տեսա։ Աշխարհի բոլոր դասականների գրքերը՝ Հոմերոսից սկսած՝ վերջացրած Սոլժենիցինով։ Հնադարյան մագաղաթից՝ մինչև նորագույն ժամանակների էժանագին հրատարակություններ։

Ամեն մի դահլիճում նստած էին մեկ֊երկու ընթերցողներ։ Եվ բոլորն էլ ԲԵԶՈ֊ից, բոլորն էլ՝ մայորից ոչ ցածր կոչում ունեցողներ։

Շրջապատված բազմաթիվ գրքերով նրանք ինչ֊որ բան էին կոնսպեկտավորում, երևի թե հետագայաում գաղափարական պայքարում օգտագործելու համար։

Բայց մի ընթերցողուհի, ԲԵԶՈ֊ի փոխգնդապետ, որքան հասկացա օգտագործում էր իր ծառայողական դիրքը անձանկան շահերով։ Նա կարդում էր (ես նկատեցի վերնագիրը) «Աննա Կարենինան» և, մոռանալով զգոնության մասին, համարյա թե բարձրաձայն լաց էր լինում։

Բնականաբար, ես ցանկանում էի մի քիչ էլ մնալ ընդհանուր դահլիճում, բայց Ձերժինը շտապեցնում էր, և մենք անցնելով ևս մի քանի դահլիճ ու միջանցք, հայտնվեցինք «Ս․ Ս․ Կարնավալովի ռեակցիոն ստեղծագործություններ» ցուցանակով դռան առաջ։

Այստեղ ստուգեցին ոչ միայն մեր փաստաթղթերը, այլ նաև գրպանները և հայտնաբերելով Ձերժինի մոտ «ՏՏ» կարգի ատրճանակ, խնդրեցին այն պահպանման հանձնել պահակախմբի պետին։

Միայն դրանից հետո մենք կարողացանք դահլիճ մտնել (ավելի ճիշտ ամենաքիչը իրար միացված երեք դահլիճ էին), որտեղ պահպանվում էին ոչ միայն բոլոր վաթսուն բեկորները ռուսերեն և հարյուրավոր ուրիշ լեզուներով, այլ նաև բազմապիսի գրականություն, հետազոտությունների և դիսերտացիաների ժողովածուներ Սիմի ստեղծագործությունների մասին։

Բայց պարզվեց, որ դա էլ բոլորը չէր։

Դահլիճի կողքի սենյակում Ձերժին Գավրիլովիչը ծանոթացրեց ինձ բարակ ու երկար քթով մի նիհարիկ աղջկա հետ, որը ներկայացավ որպես ԲԵԶՈ֊ի լեյտենանտ Սովետինա Կուլեբյակո։

Ձերժինի խնդրանով նա հաճույքով պատմեց, որ այս սենյակում պահվում են գործակալներից ստացված տվյալները Սիմի մասին․ նրա ծագման, կենսագրության, կյանքի, սովորությունների, հետաքրքրությունների, բնավորության ուժեղ և թույլ կողմերի, սեքսուալ քմահաճույքների մասին, դպրոցական, կոմերիատական, մանկատան, բուհական բնութագրերը, տվյալներ նրա սիրային, ընկերական, գործնկան և պատահական կապերի մասին։ Այստեղ էին պահվում նաև նրա ձեռագրի նմուշները, մատնահետքերը, նրա և նրա համախոհների հարցաքննությունների արձանագրությունները, բազմաթիվ լուսանկարներ, դիապոզիտիվներ, որոնք արված էին բաց և թաքնված կամերաներով նույնիսկ գիշերը ինֆրակարմիր ճառագայթներով։ Նա առաջարկեց նայել որոշ դիապոզիտիվներ, կախեց պատին մի ոչ մեծ էկրան, իջեցրեց վարագույրը, միացրեց պրոեկցիոն ապարատը և սկսեց լիցքավորել այն տարբեր սլայդերով։

Ինձ համար այդ ամենը շատ հետաքրքիր էր։

Ես տեսա տարբեր ժամանակների Սիմ Սիմիչին տարբեր իրադրություններում։ Ահա նա դեռ շատ պատանի հասակում մանկատանը։ Ահա՝ կալանավայրում (դեմքը առջևից և կողքից)։ Հետճամբարային լուսանկար նախատեսված անձնագրի համար ― դեմքը հոգնած, տանջված և միաժամանակ շատ խիստ։ Իսկ հետո պատկերված է նրա կյանքի համարյա ամեն մի օրը։ Մի տասը հարսանեկան նկար Ժանետայի հետ։ Հաղթանակի օրը․ առաջին տպագրված գիրքը ձեռքին։ Գրասեղանի առջև։ Դահուկային զբոսանքի ժամանակ։ Հեծանվի վրա։ Ինչ֊որ կատվի հետ ձեռքերի վրա։ Հետո կալանավորումը, բանտը և նույնիսկ լուսանկարներ, որտեղ նրան պարաշյուտով դուրս են գցում ինքնաթիռից։ Բազմաթիվ լուսանկարներ, պատկերում էին նրան ցույցերի, կոնֆերանսների, հարցազրույցների ժամանակ, նրա հանդիպումը սպիտակ տանը Միացյալ Նահանգների նախագահի հետ։

Ինֆրակարմիր լուսավորության օգնությամբ գիշերը թաքուն արված լուսանկարները չափից ավելի անկեղծ էին։

Կարծում եմ, որ եթե ես մանրամասն նկարագրեի, թե հատկապես ինչ տեսա էկրանի վրա, այս գիրքը մի հարյուր հազարի չափ ավելի ընթերցող կունենար։ Ափոսոս, որ իմ բնական առաքինությունը թույլ չի տալիս դա անել։ Միայն կասեմ, որ Սիմիչը ինձ որոշ չափով շփոթեցրեց։ Քանի որ ես գիտեի, նրա խորը հավատացյալ լինելու և ասկետիզմի մասին, ես որոշ չափով ցնցված էի, տեսնելով նրան ոչ այնքան արժանավոր տեսքով ոչ միայն Ժանետայի, այլև հակառակ սեռի ուրիշ ներկայացուցիչների հետ։ Նրանք տասից քիչ չէին, ոմանց՝ ես անձամբ ծանոթ էի։ Նրանց մեջ էին․ նովելներ գրող մի հայտնի տիկին, ամերիկյան կինոյի աստղերից մեկը և երրորդը․․․ Նրա դեմքը չէր երևում, բայց նրան հնարավոր չէր չճանաչել մարմնի հակառակ կողմում գտնվող մասից։

Տեսնելով Ստեպանիդային, այն էլ այդ տեսքով, ես հանկարծ զգացի այնպիսի անսանձ խանդ, որ նույնիսկ սկսեցի ցնցվել և ատամներով կրճտացնել։

― Ի՞նչ պատահեց ձեզ, ― անհանգստացավ լեյտենանտ Կուլեբյակոն։ Ես շփոթվեցի և ասացի, որ ինձ համար այնքան էլ հաճելի չէր տեսնել վերջին կադրը, քանի որ ժամանակին մոտիկից եմ ճանաչել այդ կնոջը։

― Մենք դա գիտենք ― ասաց Ձերժինը։

Իսկ լեյտենանտ Կուլեբյակոն ասաց, որ պատրաստ է ցուցադրել այն դիապոզիտիվները, որտեղ պատկերված են մեր ծանոթության մանրամասները։

― Ո՛չ։ Ո՛չ, ― բղավեցի ես։ ― Ոչ մի դեպքում։ Եվ ընդհանրապես, խնդրում եմ, հնարավոր չէ՞ արդյոք դրանք ոչնչացնել։

― Ի՜նչ ես ասում, թանկագինս, ― ժպտաց Ձերժինը։ ― Այդ կադրերը պատկանում են պատմությանը և նրանց ոչնչացումը կհամարվեր հանցագործություն։ Լավ, ― ասաց նա ինձ ու լեյտենանտ Կուլեբյակոյին։ ― Կինոն նայեցինք, եկեք հիմա էլ մի քիչ կարդանք։ Օրինակ Ստեպանիդայի հաղորդագրությունները։

― Ստեպանի՞դայի, ― զարմացա ես։ ― Մի՞թե նա մատնություններ էր գրում։

― Այն էլ ինչպես էր գրում, ― ասաց Ձերժինը։ ― Ստեպանիդա Զուեվա֊Ջոնսոնը, հիանալի լրտես էր։ Իր կողմից հավաքագրված ծովային հետևակ Թոմ Ջոնսոնի հետ նա մեզ բազմաթիվ արժեքավոր տեղեկություններ հաղորդեց։

Ստեպանիդայի հաղորդագրությունները

Երեք օր առանց մեջքս ուղղելու ես կարդում էի Ստեպանիդայի հաղորդագրությունները։ Ամեն առավոտ ութնանց կես իմ ետևից գալիս էր Վասյան և միայն երեկոյան ժամը տասնմեկին վերադարձնում ինձ հյուրանոց։

Ոչ, ինձ ոչ ոք չէր ստիպում այդքան երկար աշխատել։ Ինձ այնքան էր գրավել նյութը, որ երբեմն նույնիսկ չէի ճաշում։ Առավել ևս, որ մոտակա Ուպոպոտը գտնվում էր Կրեմլում, իսկ գրադարանի տարածքում բավարարվում էին միայն ընդհանուր պահանջարկները, որոնց մասին հիշելով, ես միանգամից կորցնում էի ախորժակս։

Հաղորդագրությունները գրված էին ընկերուհուն ուղղված նամակների տեսքով։ Իբր թե, մի ինչ֊որ Կատյայի։ Իրականում, ես կարծում եմ, «Կատյան» որևէ բաժնի վարիչ էր և միգուցե, նույնիսկ ամբողջ ԿԳԲ֊ի ղեկավարը։

Բայց ձևը, կարելի է ասել, հաջող էր ընտրված։ Սովորական նամակներ՝ գրված սխալներով և պարզ ու հասարակ լեզվով։ Եվ ամեն ինչ բաց տեքստով, առանց որևիցե ծածկագրի։ Եթե նույնիսկ նամակները ընկնեին Սիմիչի ձեռքը, ապա նույնիսկ նա իր զարգացած ինտուիցիայով չէր կռահի, թե ինչ են նրանք իրենցից ներկայացնում։

Իրականում, այնտեղ Սիմիչի մասին ամեն ինչ ասված էր։

Ինչպես է ապրում, ինչպես աշխատում, ինչ մտահղացումներ ունի, ինչպես է նրա առողջությունը և նույնիկ (ահա՛ այն, կանացի ստորությունը) ինչպիսին է նա անկողնում։

Արտաքուստ դիմում է Սիմիչին շատ հարգալից ― «հայրիկ»։ Իրականում նրա գնահատականները շատ խիստ ու սառն են, ժամանակ առ ժամանակ ծիծաղաշարժ, և անգրագետ գյուղացի կնոջ համար շատ նուրբ։

Օրինակ, ահա ինչպես է նա նկարագրում իրենց մտերմության սկիզբը։

«Եվ հետո, Կատյուշա, տեղի համայնքում վերջերս մեծ իրարանցում էր, խոսում էին, որ իբր թե ժամանել է մի շատ հայտնի ռուս գրող։ Եվ թերթերում նրա մասին հայտնեցին և հեռուստատեսությամբ են ամեն օր ցույց տալիս։ Նրա տեսքը երևելի է, մորուքը սարսափելի, իսկ ձայնը բարալիկ։ Անընդհատ քննադատում է կոմունիզմը, ուղղափառության կողմնակից է և տարբեր տեսակ ամերիկացիներին քննադատում է այն բանի համար, որ մոռացել են Աստծուն։ Փոխանակ, ասում է, ձեզ զոհաբերեք, դուք, ասում է, չափից ավելի քնքշացել եք և լավ կյանքից երես առել։ Իսկ ամենակուլ ու անհագ կոմունիզմը, արդեն ձեռքերը մեկնել է ձեր կոկորդին և շուտով նրա մեջ կխրի իր երկաթյա ժանիքները․․․

․․․Գրողը որոշել է մեր կողմերում բնակություն հաստատել, որովհետև, ասում է, բնությունն այստեղ իրեն շատ է հիշեցնում ռուսականը։ Մերոնցից մեկից գնեց մի ֆերմա քառասուն ակր անտառով ու լճով, որոշել է այն շրջապատել պարսպով։

․․․ Ապրում է մեկուսի, ընտանիքի հետ։ Մարդկանց աչքին չի երևում։ Ասում են, աշխատում է օրական տասնութ ժամ։ Սակայն Սուրբ֊Գևորգի եկեղեցում հաճախ է լինում։ Այստեղ կարելի է նույնիսկ մոտենալ նրան, չնայած նա մշտապես շրջապատված է յուրայիններով, իսկ նրա բոդիգարդ Զիլբերովիչը (կազակ ուղղափառ հրեաներից) ուշադիր հետևում է և մոտեցողներին ուսով հետ հրում։

․․․ Ես հասկանում եմ, Կատյուշկա, թե դու ինչը նկատի ունես, ես այդ տեղով ժամանակին Թոմին հմայեցի։ Թոմը սակայն, հարավցի է և շատ տպավորվող մարդ է, իսկ այս գրողը ապրում է հնարովի պատկերացումներով, աչքի առջևինը չի նկատում, չնայած ես և այսպես և այնպես ցուցադրում եմ։ Ամեն անգամ, երբ նա եկեղեցում է լինում, աշխատում եմ նրա աչքի առջև լինել, ծնկերիս վրա եմ կանգնում և աղոթում, բայց նա, ինչպես ասում են, նույնիսկ եթե վզից կախվես, միևնույն է ուշադրություն չի դարձնի։ Թոմն ասում է, որ ես հիմար եմ, հիմար՝ եթե չեմ կարողանում իմ առանձնահատկությունը ինչպես հարկն է ցուցադրել․ ինչո՞ւ եմ այն ծածկում ջինսերով։

․․․Թոմը խելացի գտնվեց, սատանան տանի, չնայած և սև է։ Հիմա արդեն ոչ թե ես եմ աշխատում նրա աչքին երևալ, այլ նա է ինձ տեսնելով փոխում տեղը, և ետևս կանգնելով, անընդհատ աղոթում է ու աղոթում։ Զգում եմ, ձկնիկը կեռիկին շատ մոտ է, ուր որ է այն կուլ կտա։

Կուլ տվեց։

Երեկ, եկեղեցական քարոզից հետո, նրա հրեան ինձ մի կողմ կանչեց։ Ասում է, շատ հայտնի անձնավորությանը քարտուղար֊թարգմանիչ է պետք։ Նա պետք է մշտապես ապրի կալվածքում հայտնի մարդու մոտ և ոչ մեծ ծառայություններ մատուցի։ Լսել եմ, բոլոր անհրաժեշտ տվյալները ձեզ մոտ կան։

Ես ասացի, որ այդ ծառայությունների համար ես տվյալներ իհարկե ունեմ, բայց թարգմանչական ունակություններս կասկածելի են, որովհետև անգլերենին տիրապետում եմ չափավոր։ Բայց եթե հայտնի մարդուն պետք է աղախին, ապա տվյալներս հաստատ կբավարարեն։ Բացի դրանից, ասացի, որ ունեմ մի թերություն՝ սև ամուսին։

Հրեան պատասխանեց, որ իրենք ռասիստ չեն և ամուսնուս էլ ինձ հետ կվերցնեն աշխատանքի, առավել ևս, որ հայտնի մարդուն անհրաժեշտ է լրացուցիչ բոդիգարդե․․․»

Հաջորդ նամակներում Ստեպանիդան պատմում էր Կատյուշային, թե ինչպես նա ու Թոմը սկսեցին ապրել Սիմիչի կալվածքում, ինչում են կայանում իրենց պարտականությունները, շատ մանրամասն նկարագրում է այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում կալվածքում և նույնիսկ շատ պատկերավոր նկարագրում իր ինտիմ հարաբերությունները տիրոջ հետ, որոնք սովորաբար, տեղի են ունենում ցերեկը, երբ նա գալիս է «պարապելու» նրա աշխատասենյակում։ Հաճախ կանացի բնավորությունը նրա մեջ գերակշռում էր․ նա գովեստներ է շռայլում տիրոջը և տհաճությամբ արտահայտվում կնոջ մասին։

Օրեցօր հետևելով Օտրադնոյի կյանքի ընթացքին, մանրամասն նկարագրում էր, թե ինչպես է «հայրիկը» աշխատում և պատրաստվում վերադարձին։

Իր մտադրություններով Սիմիչը նրա հետ առանձնապես չէր կիսվում, բայց երբեմն, թփթացում էր նրա մարմնին և ասում․ «Ոչինչ, Ստեշա, երբ քշենք այդ ամենակուլներին, քեզ Թոմի հետ միասին Մոսկվա կտանեմ։ Թոմին կդարձնեմ կոմս, իսկ դու կլինես կոմսուհի»։ Երբ Ստեպանիդան կասկած էր հայտնում, թե Թոմից ի՞նչ կոմս, չէ՞ որ նա սև է, «հայրը» պատասխանում էր․ «Հետո ինչ, որ սև է։ Դա ոչինչ։ Միայն թե կոմունիստ ու պլուրալիստ չլինի։ Իսկ ինչ վերաբերում է մաշկի գույնին, ապա Պետրոս Առաջինն էլ ուներ մի արապ, որն իր արյունը փոխանցեց Պուշկինին։ Այնպես որ կարևոր է ոչ թե այն որ սև է, այլ ինչպիսի սև»։

Երբ կարդում էի Ստեպանիդայի հաղորդագրություններն ու բնութագրումները Օտրադնոյի բնակիչների և նրանց այցելուների մասին, երբեմն այնպես էի ծիծաղում, որ քիչ էր մնում աթոռից ընկնեի։ Բայց երբ հասա այն տեղը, ուր նա նկարագրում է իմ ժամանումը, շատ վրդովվեցի։ Ինչպիսի լկտի, խորամանկ և ստոր կին է։

Ոչ, ես չեմ կրկնի նրա հիմար և անհեթեթ բառերը, որտեղ նա այլ բաներից բացի, անվանում է ինձ հաստափոր (հիմար բառ է) և ներկայացնում որպես շողոքորթ ձրիակերի, որը Սիմին հաճոյանալու համար ամեն ինչի պատրաստ է (այդպիսի բան երբեք չի եղել)։ Բայց ամենակարևորը այն է, որ իր հետույքով ինձ էլ է մտածված գրավել։ Եվ ոչ թե բնական ցանկությունից, այլ միայն այն ստոր նպատակով, որպեսզի ես ժամանակից շուտ չմեկնեմ Օտրադնոյից։ Եվ հիմարաբար նկարագրելով մեր հարաբերությունները, շատ սառը և գործնական նկատել է․ «Սեքսուալ առումով հետաքրքրություն չի ներկայացնում»։

Դա լկտիություն չէ՞։ Այդ ե՞ս ոչ մի հետաքրքրություն չեմ ներկայացնում։ Իսկ ո՞վ է այդ դեպքում ներկայացնում։ Եվ ինչո՞ւ էիր դու, ստոր արարած, բղավում, որ այդպիսի տղամարդ երբեք չես ունեցել։

Դե ի՞նչ ասես նրան։ ԿԳԲ֊ի աշխատակիցը մնում է ԿԳԲ֊ի աշխատակից։ Իզուր չէ, որ այդ մասնագիտությունն ունեցող մարդկանց ես միշտ էլ վերաբերվել եմ մեծ անվստահությամբ։

Ձերժինի անկեղծությունը

Ես այնքան զայրացած էի և այնքան վատ տրամադրություն ունեի, որ որոշեցի ընդհատել ընթերցանությունս ու չսպասելով Վասյային գնալ տուն։

Լեյտենանտ Կուլեբյակոյին հանձնեցի թղթապանակը, հետևեցի, որ նա նշում կատարի գրանցման գրքում այն մասին, որ գիրքը հանձնել եմ և փողոց դուրս եկա։

Արդեն մթնում էր, բայց բավականին տոթ էր։

Ինչ֊որ տեղ, Լենինյան բլուրների վրա, թանձրացել էին ամպերը և դղրդում էր որոտը, բայց հաշվի առնելով քամու ուղղությունը, ամպրոպը պետք է որ կողքով անցներ։

Ես անցա Չորրորդ հատորի պողոտան (նախկին Կալինինյանը) և Գենիալիսիմուսի Օգոստոսյան թեզիսների փողոցով (նախկինում Գրանովսկայա) ուղղվեցի դեպի Առաջին հատորի պողոտան։

Ձախից գտնվում էր այն շենքը, որտեղ նախկինում Կրեմլյան պոլիկլինիկան էր։ Հաշվի առնելով ներքին այրման շարժիչներ ունեցող լիմուզինների երկար շարքը, հիմա էլ այնտեղ նման մի բան էր։

Հենց այդ ժամանակ սարսափելի ոռնոցով, մոտեցավ առկայծող թարթիչներով տարօրինակ շարասյունը։ Այն կազմված էր չորս զրահամեքենաներից (երկուսը առջևից, երկուսը ետևից) և երկու, խողովակներով իրար միացված լիմուզիններից։ Ես հասկացա, որ ժամանել է Խմբագրական Կոմիտեի Նախագահը և կանգ առա տեսնելու համար, թե ինչպես են նրան դուրս բերելու մեքենայից (խողովակներո՞վ, թե առանց դրանց), բայց այդ ժամանակ հայտնվեց վնուբեզի ավտոմատավոր մի ծառայող և զգուշացրեց ինձ, որ այստեղ չի թույլատրվում ոչ կանգնել և ոչ էլ շուրջը նայել, և քաշեց ավտոմատի փականակը։

Ես շատ արագ ամեն ինչ հասկացա և շարժվեցի առաջ, գլուխս կախելով ու ուրիշ կողմ շրջելով։

Առաջին հատորի Վերջաբանի անվան նրբանցքի սկզբնամասում, խմելու ջրի համար մի մեծ հերթ էր կանգնած։ Հերթը շատ դանդաղ էր շարժվում, որովհետև ջրի կարիքը բավարարվում էր միայն երկու պլաստմասե բաժակներով, որոնք կապված էին խողովակին շղթայով։

Մարդիկ հուզվում էին և բղավում ջուր բաժանող կնոջը, որ նա մի բաժակից ավել մարդուն չտա։

Ես ուզում էի հերթ կանգնել, բայց տեսնելով, որ ստիպված կլինեմ մի երկու ժամ սպասել, շարունակեցի ճանապարհս։

Ինչ֊որ մեկը ինձ ձայն տվեց։ Շրջվելով, տեսա ինձ մոտեցող Ձերժին Գավրիլովիչին։

Նա ասաց, որ հենց նոր ուղեկցում էր Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչին, և տեսնելով ինձ, որոշեց մի քիչ զբոսնել։

― Իսկ ինչո՞ւ են նրան ուղեկցում զրահամեքենաները, ― հարցրի ես։ ― Մի՞թե ինչ֊որ մեկը մահափորձ է նախապատրաստում։

― Այո, ― ասաց Ձերժինը, ― ճշմարիտն ասած, մեր կառավարության անդամների դեմ միշտ էլ որևիցե մեկը որևէ բան է նախապատրասում։ Դու գիտե՞ս, թե անցորդների կամ ջրի հերթում կանգնած մարդկանց մեջ, և ընդհանրապես ամենուր, որքան թաքնված սիմիտներ կան։ Շատ հնարավոր է, որ նրանք նույնիսկ մեծամասնություն են կազմում։

― Չեմ հասկանում, ― ասացի ես։ ― Եթե այդպես է, ո՞ւր է նայում ձեր ԲԵԶՈ֊ն։

― Ա՜հ, թանկագինս, ― վշտացած թափ տվեց ձեռքը Ձերժինը։ ― Ամեն ինչ շատ բարդ է, դու չես հասկանա։ Դու այստեղ նոր մարդ ես և չգիտես, որ մեր ԲԵԶՈ֊ն մեծամասնությամբ կազմված է ամերիկյան ՑՌՈՒ֊ի գործակալներից։

― Լսիր, ― զայրացա ես, ― կներես արտահայտությանս համար, բայց ինչ ես տափակություններ դուրս տալիս։ Ես հասկանում եմ, որ ԲԵԶՈ կարող էին թափանցել օտար գործակալներ, բայց որ ԲԵԶՈ֊ն միայն նրանցից է կազմված, դա ուղղակի հիմարություն է։

― Ավա՜ղ, ― կկոցեց աչքերը Ձերժինը։ ― Դու շատ միամիտն ես։ Ցավոք, ասածս ոչ թե հիմարություն է, այլ տխուր իրողություն։

Ըստ Սիրոմախինի, ճշմարտությունը կայանում է նրանում, որ ՑՌՈՒ֊ի գործակալները թափանցել են ԲԵԶՈ աստիճանաբար, երկար տարիներ շարունակ։

― Հասկանում ես, դա քաղցկեղի նման է, ― գիտականորեն բացատրում էր Ձերժինը։ ― Սկզբում բջիջների քանակը դանդաղ է ավելանում։ Բայց հենց որ նրանց թիվը հասնում է կրիտիկականի, գրավում են ամեն ինչ։ Այդպես էլ ՑՌՈՒ֊ի գործակալները։ Սկզբում նրանք թափանցում էին մեկ֊մեկ։ Հետո, երբ ղեկավարությունում մեծամասնություն կազմեցին, ամեն ինչ գրավեցին և ամենուրեք նշանակեցին իրենց մարդկանց։ Նրանց հանդգնությունը հասավ նրան, որ առանց Վաշինգտոնի թույլտվության, ԲԵԶՈ֊ն նույնիսկ հնարավորություն չունի հավաքարարուհի վերցնել աշխատանքի։

― Շատ դժվար է պատկերացնել, ― ասացի ես։

― Այո, ― համաձայնեց Ձերժինը։ ― Դժվար է։

― Բայց եթե քո ասածները ճիշտն են և դուք գիտեք, որ ԲԵԶՈ֊ի բոլոր աշխատակիցները ՑՌՈՒ֊ի գործակալներ են, ինչո՞ւ նրանց չեք ձերբակալում։

― Ինչպե՞ս, ― ծիծաղեց Ձերժինը։ ― Նրանք, իհարկե, ՑՌՈՒ֊ից են, բայց կոչվում են ԲԵԶՈ և կարող են ձերբակալել ցանկացած մարդու։

― Այո, ― մտածեցի ես բարձրաձայն։ ― Հետաքրքիր է։ Իսկ ո՞ւր է նայում ձեր բանակը։ Նա ինչ է, նույնպե՞ս չի կարող դրանից գլուխ հանել։

― Բանակը կարող է։ Իհարկե, այնտեղ էլ ՑՌՈՒ֊ի աշխատակիցները բավականին շատ են, բայց բանակը ինչ֊որ բան կարող է անել։

― Եվ ի՞նչ, ― հարցրի ես անհամբեր։

― Մի՞թե չես հասկանում։ Եթե մեր բանակը ջախջախի ԲԵԶՈ֊ն, ապա ամերիկացիները իրենց հերթին կջախջախեն ՑՌՈՒ֊ն, որը հիմնականում կազմված է ԲԵԶՈ֊ի գործակալներից, իսկ դա մեզ պետք չէ։

Նրա ներկայացրած պատկերը գլուխումս ոչ մի կերպ չէր տեղավորվում։

Առաջին հատորի և Չորրորդի Լրացումի նրբանցքի անկյունում մենք բաժանվեցինք։ Ես գնում էի հյուրանոց և մտածում, թե ինչ անիրական բաներ է ասում Ձերժինը։ Խմա՞ծ է, խելագա՞ր, հրահրո՞ւմ է, թե ուղղակի կատակում։ Հանկարծ մտքումս մի միտք ծագեց և ես նետվեցի Ձերժինի ետևից։ Ես հասա նրան Ոգեշնչման հրապարակի մոտ, բռնեցի արմունկը և շատ հուզված հարցրի․

― Լսիր, բայց եթե ԲԵԶՈ֊ի բոլոր աշխատակիցները ՑՌՈՒ֊ի գործակալներ են, ապա դու ինքդ ո՞վ ես։

Նա ուշադիր նայեց ինձ, կտրուկ ետ քաշեց ձեռքը և ասաց․

― Ահա թե ինչ, թանկագինս, արի վերջնականապես պայմանավորվենք։ Հետագա անախորժություններից խուսափելու համար, դու այլևս երբեք ինձ նման հարցեր չես տա։ Օ կե՞յ։

― Շյուր, ― ասացի ես և հեռացա։

Մեդալիոնի գաղտնիքը

Ես կարծում եմ, որ չափազանցություն չի լինի ասել, որ Մոսկորեպում տեսա և լսեցի շատ զարմանալի բաներ։ Բայց ես ցնցված էի Ձերժինի բացահայտումներից և շատ հուզված վերադարձա հյուրանոց։ Ցանկանում էի հարցնել Իսկրինային, թե ինչ է մտածում նա այս ամենի մասին։ Բայց նա զբաղված էր։ Ֆուտբոլ էր նայում։

Ես նստեցի նրա մոտ, մահճակալին, և ինքս էլ սկսեցի նայել։ Խաղում էին ինձ վաղուց ծանոթ թիմերը, միայն նրանց անվանումները մի փոքր երկարացված էին։ Առաջին թիմը կոչվում էր Պետական Ակադեմիական Լենինի շքանշանակիր «Սպարտակ», մյուսը՝ Պետական Ակադեմիական Լենինի շքանշանակիր «Դինամո»։ Խաղացողների տարիքը մոտավորապես քառասունից վաթսուն էր։ Ես հարցրի Իսկրինային, թե ինչո՞ւ են ֆուտբոլիստները այդքան տարեց։ Նա ասաց, որ դա բնական է, որովհետև հայտնի թիմերի կազմում ընդգրկվում են միայն բարձր կարիքների բավարարում ունեցողները, իսկ լավագույնի կոչումը ստանալու համար ժամանակ է պետք։

Խաղը անհետաքրքիր էր։ Ֆուտբոլիստները ոչ թե վազում, այլ քայլում էին դաշտով և դանդաղ գլորում գնդակը։ Ես հարցրի Իսկրինայից, թե ինչքան է հաշիվը։ Նա պատասխանեց, որ հաշիվը կբացվի միայն քսանչորսերորդ րոպեին, իսկ ամբողջ խաղը կվերջանա 5:4 հաշվով «Սպարտակի» օգտին։

― Որտեղի՞ց իմացար, ― հարցրի ես։

― Այդպես է գրված ծրագրում։

― Իսկ հաշիվը ինչ է, նախօրո՞ք է որոշվում, ― հարցրի ես։

― Իհարկե, ― ասաց Իսկրինան։ ― Սպորտային Հնգանկյունին ամեն ինչ պլանավորում է մինչև խաղը։ Իսկ անցյալում մի՞թե այդպես չէր։

― Բոլորովին էլ այդպես չէր, ― ասացի ես և բացատրեցի, որ անցյալում սպորտսմենները ավելի երիտասարդ էին և խաղի հաշիվը որոշվում էր խաղի ժամանակ։

― Չեմ հասկանում, ի՞նչ է նշանակում խաղի ժամանակ։ Չէ որ ինչ֊որ մեկը պետք է նախօրոք որոշեր հաշիվը։

― Ոչ ոք չէր որոշում։ Ուղղակի խաղացողները վազում էին դաշտով, հրում գնդակը և խփում դարպասին, և ով ավելի շատ գնդակ խփեր, նրա հաշիվն էլ շատ էր։

― Բայց դա վոլյունտարիզմ է, ― ասաց նա վրդովված։ ― Ուրեմն ստացվում է, որ ով ավելի արագ է վազում ու ավելի ուժեղ խփում, նրա հաշիվը ավելի մե՞ծ է լինում։

― Այո, ― ասացի ես, ― հենց այդպես։ Ճիշտ է, կոռուպցիայի ծաղկման շրջանում, երբեմն, թիմերից մեկը կաշառք էր տալիս մյուսին և այդ դեպքում հաշիվը այլ կերպ էր որոշվում։

― Տեսնում ես, ― ասաց Իսկրինան։ ― Ուրեմն չարաշահումների համար հող կար։ Իսկ հիմա այդպիսի բան հնարավոր չէ։ Հիմա Սպորտային Հնգանկյունը որոշում է հաշիվը, հիմնվելով այն բանի վրա, թե որքանով է թիմը կազմակերպված, որքան լավ է ուսումնասիրում Գենիալիսիմուսի ստեղծագործությունները և կարիքների որ խմբին է պատկանում։ Անհնարին է, որ ընդհանուր կարիքների բավարարում ունեցող թիմը, անպատիժ գնդակներ խփի բարձր կարիքների բավարարում ունեցող թիմին։

― Ինչպիսի անհեթեթություն, ― ասացի ես։ ― Եթե նախօրոք գիտես, ինչով կվերջանա խաղը, էլ ինչո՞ւ նայես։

― Երբ դու վեպ ես գրում, արդեն գիտես ինչով կվերջանա։

― Հենց այն է, որ չգիտեմ, ― հերքեցի ես։ ― Երբ ես սկսում եմ աշխատանքը, ինչ֊որ պատկերացումներ իհարկե ունենում եմ, բայց հետո հերոսները սկսում են ինքնուրույն կյանքով ապրել, և թե ով ում կխեղդի, դա արդեն իրենցից է կախված։ Նույն էլ Սիմի հետ։ Քո ղեկավարությունը ստիպում է ինձ, որպեսզի ես գրքից դեն նետեմ նրան, իսկ ես չեմ կարող, ուղղակի ձեռքս չի բարձրանում։

Նա վեր կացավ և անջատեց հեռուստացույցը։

― Լսիր, ասաց նա շշուկով, իսկ ի՞նչ տեսք ուներ այդ Սիմը։

― Ինչ տե՞սք, ― ասացի ես։ ― Հասակը․․․ ասենք, միջին էր։ Եվ ա՜յ, այսպիսի մորուք։

― Նայիր այստեղ, ― ասաց նա և դուրս բերելով ծոցից իր պլաստմասե մեդալիոնը, բացեց այն։ ― Սա նա՞ է։

Ինձ թվաց, որ տեղի ունեցավ մի ինչ֊որ առեղծվածային բան։ Կարծես թե անտեսանելի ինչ֊որ մեկը սենյակ մտավ ու նորից դուրս եկավ։ Մեդալիոնի միջի փոքրիկ լուսանկարից չարացած հայացքով ինձ էր նայում Սիմ Սիմիչ Կարնավալովը։

Վեպը

― Դե ինչպես, ծանոթացա՞ք, ― հարցրեց մարշալը, երբ ես հանեցի ծոցիցս բավական ճմրթված գիրքը։

― Այո֊այո, կարդացի, ― ասացի ես։

Մենք մենակ էինք նրա առանձնասենյակում, քարտուղարուհուն հրահանգ էր տրված՝ ոչ մի այցելու ներս չթողնել և չմիացնել հեռախոսով։

― Եվ ի՞նչ, ― հարցրեց նա աչքերիս նայելով։

― Իմ կարծիքով վատը չի, ― ասացի ես։ ― Բավական լավն է։ Ես նույնիսկ կասեի լավն է, հիանալի է գրված։

― Այո, ― համաձայնեց նա, ― ընդհանուր առմամբ, հետաքրքիր վեպ է։ Բայց դուք այնուամենայնիվ քննադատաբա՞ր էիք կարդում։

― Իհարկե քննադատաբար։ Իհարկե, ― ասացի ես։ ― Ես միշտ էլ ամեն ինչ քննադատաբար եմ կարդում։

― Հենց դա էի ուզում լսել ձեզնից, ― մարշալը աշխուժացավ և սկսեց վազվզել սենյակում։ ― Հասկանում եք, երբ մարդ քննադատաբար է վերաբերվում, նրա հետ կարելի է պայմանավորվել։ Երբ նրա մտածելակերպը քննադատական չէ, նրա հետ պայմանավորվել անհնարին է։ Եվ ի՞նչ թերություններ գտաք այնտեղ։

― Թերություննե՞ր, ― հարցրի ես զարմացած։ ― Չեմ հասկանում, ի՞նչ թերությունների մասին է խոսքը։

Նա մի տեսակ տարօրինակ նայեց ինձ։

― Ինչպե՜ս, ― ասաց նա շփոթված, ― որքան ինձ հայտնի է, նույնիսկ ամենալավ գրքերում, որոշ թերություններ անպայման լինում են։

― Իհարկե լինում են, ― հաճույքով համաձայնեցի ես։ ― Բոլոր գրքերում, բացի իմից։ Որովհետև, երբ ես գրում եմ, բոլոր թերությունները միանգամից ուղղում եմ և թողնում եմ միայն անթերին։ Չնայած, երբ կարդում էի վեպը մի թերություն նկատեցի․ մի տեղ ավելորդ ստորակետ կար, բայց դրանում ավելի շատ մեղավոր է սրբագրիչը։ Չեմ հասկանում, թե նա ուր էր նայում։

Վզրոսլին լռեց։ Ես էլ։ Նա մաքրեց ճակատի քրտինքը։

Ճակատս քրտնած չէր, բայց ես էլ նույն շարժումն արեցի։

― Դուք սխալվում եք, ― ասաց Բերիյ Իլյիչը շփոթված։ ― Դուք սխալվում եք։ Չկան այնպիսի ստեղծագործություններ, որոնք թերություններ չունեն։ Օրինակ, ասենք, Գենիալիսիմուսիանայի վրա աշխատում է գրողների մի մեծ խումբ, բայց նույնիսկ նրանք, երբեմն, թույլ են տալիս որոշ սխալներ։ Իսկ ձեզ մոտ․․․ Եկեք նայենք։

― Եկեք, ― համաձայնեցի ես։

― Լավ։ ― Նա բացեց գիրքը և աչքի անցակցրեց առաջին էջը։ ― Սկսենք, օրինակ նախաբանից։ Հենց սկզբից մի տեսակ անհասկանալի է, այդ բոլորը իրականում եղե՞լ է, թե՞ դուք հնարել եք։ Ո՞րն է ճշմարտությունը։

― Այ քեզ բան, ― ասացի ես զարմացած։ ― Ինչ իմանամ, թե որն է ճշմարտությունը։ Չէ՞ որ դուք ինքներդ եք ասում․ երկրորդականը առաջնային է, իսկ առաջնայինը երկրորդական։ Այդ դեպքում, փաստորեն, ոչ մի տարբերություն չկա հնարածի և իրականության մեջ։

― Ենթադրենք, ― միանգամից համաձայնվեց նա և շարունակեց թերթել գիրքը։ ― Այդ կապիտալիստին, շատ լավ եք պատկերել։ Հումորով։ Դե նրան․․․ ինչպես էր անունը․․․ Մախենմիտելբրեխերին։

― Միտելբրեխենմախերին, ― քաղաքավարի ուղղեցի ես։

― Այո, իհարկե, Միտելմատեն․․․ դե, պարզ է։ Իսկ նա, ձեր այդ առևտրականը, սպիտակ ձիեր է՞լ է վաճառում։

― Սպիտա՞կ, ― զարմացա ես։ ― Ա՜, ես հասկանում եմ, թե ինչը նկատի ունեք։ Ճիշտն ասած չգիտեմ։ Ընդհանրապես կարծում եմ, որ նա գույնով չէ, որ ընտրում է։ Նրան հարկավոր է, որ նրանք լավ վազեն։ Այդ պատճառով էլ նախընտրում է արաբական ձիեր։

― Ահ, այո։ Իմիջիայլոց, այդ արաբների մասին, որոնք ձեզ վրա հարձակվեցին․․․ Արդյոք տարօրինակ չէ՞, որ նրանք մեծ հույսեր էին կապում ձեզ հետ գաղտնիքներ կորզելու գործում։

― Շատ էլ թե կապում էին։ Նրանք, միգուցե, իմ մասին մտածում էին իրենց չափանիշներով, կարծում էին, որ ես պատրաստ եմ մի պարկ ոսկու համար հայրենիքս վաճառել։ Պետք է ասեմ, որ ես այն չէի վաճառի նույնիսկ երկու պարկով։

― Այո֊այո, իհարկե, ― շտապեց հանգստացնել ինձ մարշալը։ ― Հավատացեք, ոչ ոք ձեր հայրենասիրությանը չի կասկածում։ Լավ, թողնենք այդ։ Միգուցե ամեն ինչ այդպես էլ եղել է, միգուցե՝ ոչ, դա կարևոր չէ։ Իսկ այ սա․․․ ― նա բացեց այն էջը, որտեղ առաջին անգամ հիշվում է Սիմ Սիմիչը, ― սա արդեն բանի նման չէ։ Մենք սրա հետ այսպես կվարվենք․ նա դուրս քաշեց բաժակից լավ սրված մատիտը և պատռտելով թուղթը վճռականորեն վերևի ձախ անկյունից մինչև ներքևի աջ անկյունը մի գիծ քաշեց։ Նա պատրաստվում էր մի գիծ էլ խաչաձև քաշել․․․

― Կանգ առեք։ Կանգ առեք, ― բղավեցի ես և բռնեցի նրա ձեռքը։ ― Այդպես չի կարելի վարվել։ Ինչո՞ւ եք այդքան կտրուկ գործում, կարծես թե սա չգիտեմ ինչ է։ Այս մտահղացումը, միգուցե, երկար ժամանակ եմ փայփայել, գիշերները չեմ քնել, գրել եմ, միգուցե, ամեն մի բառը լպստել եմ ․․․ ― ես նույնիսկ փորձեցի ցույց տալ, թե ինչպես եմ այդ արել, ― իսկ դուք միանգամից վերցնում եք մատիտը և խաչ քաշում։

Մարշալը լսում էր ինձ շատ զարմացած։

― Ինչպե՞ս, ― ասաց նա, ― ինչպե՞ս թե։ Իսկ ինչո՞ւ եք դուք այդ Սիմ Սիմիչի մասին գրել։ Դուք հասկանո՞ւմ եք, որ նա մեզ բացարձակապես պետք չէ։

Ազնվորեն ասած, այս խոսակցությունը ինձ այնքան անմիտ թվաց, որ ես սկսեցի զայրանալ։

― Սա ինչ բան է, ― ասացի ես։ ― Սա ինչ հիմար հարցադրում է։ Հետո ինչ, որ Սիմիչը ձեզ պետք չի։ Անձամբ ինձ՝ նա պետք է։ Ես կտրականապես արգելում եմ ձեզ նրա վրա խաչ քաշել։

― Այո՞, ― Բերիյ Իլյիչի դեմքի արտահայտությունը կտրուկ փոխվեց, նա ծաղրալից հայացքով ինձ նայեց։ ― Դուք ինձ արգելո՞ւմ եք։ Դուք գոնե մոտավորապես պատկերացնո՞ւմ եք իմ ու ձեր զինվորական կոչումների տարբերությունը։

― Իսկ ես թքած ունեմ ձեր կոչման վրա, ― ասացի ես, բայց կծեցի լեզուս ու վախեցա։ Սատանան տանի, ― մտածեցի ես, ― միգուցե պետք չէր դա ասել։ Այս մարշալները այնքան նեղացկոտ են։

― Բերիյ Իլիյիչ, ասացի ես համարյա թե քնքշորեն։ ― Ինձ ճիշտ հասկացեք։ Եթե այս վեպը իսկապես ես եմ գրել, նշանակում է, պատկերավոր ասած, սիրտս ու հոգիս մեջն եմ դրել, իսկ դուք ուզում եք վերցնել այն և այլանդակել։

― Սպասեք, սպասեք, ― շտապ ասաց մարշալը։ ― Ինչո՞ւ եք այդքան նյարդայնացել։ Չէ՞ որ դուք պետք է հասկանաք, որ սա լուրջ, համապետական և համակոմունիստական գործ է։ Եթե դուք չհամաձայնեք, մենք չենք կարող տպագրել ձեր գիրքը և նշել հոբելյանը։

― Գրողի ծոցը ձեր այդ հոբելյանը, ― ասացի ես զայրացած։

― Ոչ թե իմ, այլ ձեր։

― Ձեր։ Ձեր, ― կրկնեցի ես։ ― Դա ոչ թե ինձ է պետք, այլ ձեզ։ Ես առանց դրա էլ կապրեմ։ Վերջ ի վերջո, քանի՞ մարդ է մահանում առանց տարբեր տեսակի հոբելյաններ նշելու, ես էլ կապրեմ։

― Լավ, ասենք թե դուք շատ եսասեր մարդ եք և ձեզ համար այդ հոբելյանը կարևոր չէ, բայց չէ՞ որ մի քիչ էլ ուրիշների մասին պետք է մտածեք։ Չէ՞ որ դուք գիտեք, ― շարունակեց նա մեղմ ու քաղցրահամ, ― թե ինչպես են կոմունյանները պատրաստվում ձեր հոբելյանին, ջանասիրաբար աշխատում ու գերակատարում աշխատանքային հանձնարարությունները, անհամբեր սպասում և օրերը հաշվում։ Նրանց համար այդ հոբելյանը տոն է, իսկ դուք ձեր քմահաճույքի համար, ուզում եք փչացնել այն։

― Աստվա՜ծ իմ։ ― Ինձ թվում է, ես քրտնեցի։ Ես սարսափելի անհարմար զգացի Վզրոսլիի և կոմունյանների առջև ու ասացի, ― ես չեմ հասկանում, թե ինչու եք դուք այդքան հուզվում։ Ես հասկանում եմ, որ կոմունյանները ուզում են Գենիալիսիմուսիանայից բացի մի որևիցե ուրիշ բան էլ կարդալ, բայց եթե դուք որոշել եք այն տպագրել, ինչո՞ւ եք այն կտրատում։

― Ոչ թե կտրատում եմ, այլ բարելավում, ― արագ պատասխանեց Վզրոսլին։ ― Պետք է դեն նետել այնտեղից ավելրոդ բաները։ Դա միայն իմ որոշումը չէ։ Եվ մեր կոմպիսներն են ինձ հետ համամիտ, և ինքը՝ Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչը, որը չափազանց զբաղված լինելով հետաքրքրվել է այս գործով և նույնն է պնդում․․․ հասկանում եք, պնդում է, ― կրկնեց մարշալը ակնհայտորեն սպառնալով։ ― Կխնդրեի ձեզ այս ամենի մասին լավ մտածել։

Սատանան տանի։ Ընդհանրապես, ես խիզախ մարդ եմ։ Բայց երբ ինձ սպառնում են մարշալի նման մարդիկ, ես հասկանում եմ, որ ամեն ինչ շատ լուրջ է։

― Նույնիսկ չգիտեմ, ինչ անել ձեզ հետ, ― ասացի ես շփոթված։ ― Դե լավ, տվեք ինձ գիրքը ևս մի գիշերով, մի անգամ էլ նայեմ և․․․

― Եվ ուղղեք, ― հուշեց նա։

― Ոչ թե ուղղեմ, այլ մտածեմ, ― ասացի ես։ ― Եթե հնարավոր է ինչ֊որ բան փոխել․․․

― Իհարկե հնարավոր է ― ասաց մարշալը։

― Ձեզ համար իհարկե հնարավոր է, ― ասացի ես հոգոց հանելով։ ― Դուք ոչ մի վեպ չեք ափսոսում․․․ Լավ։ Մի անգամ էլ կմտածեմ։

― Այ դա արդեն լավ է, ― ուրախացավ մարշալը։ ― Ուրեմն պայմանավորվեցինք։ Մի անգամ էլ կարդացեք, մտածեք, վաղը կգաք և ամեն ինչ կանենք։ Լսեք, ես ունեմ․․․ , ― նա մոտեցավ դռանը, բանալու անցքից նայեց, բացեց սեյֆը և այնտեղից հանեց․․․ ― Ինչ եք կարծում, ի՞նչ։

«Սմիրնոֆֆի» այն շիշը, որը իմ մոտից կորել էր Մոսկորեպում վայրեջք կատարելուց հետո։

Ես, իհարկե, նրան ոչինչ չասացի։ Մենք կիսեցինք այդ փոքրիկ շիշը։ Հետաքրքիրն այն է, որ նույնիսկ այդ չնչին քանակից ես ոչ մի հաճույք չստացա։ Ես զարմացա և մտածեցի, որ իսկական կոմունյանին, իհարկե, ես դեռ չեմ դարձել, բայց ալկոհոլիզմից կարծես թե բուժվել եմ։ Ինչքա՜ն կուրախանա կինս, մտածեցի ես, բաժակս խփելով մարշալի բաժակին։

Էդիսոն Կսենոֆոնտովիչը

Վեպի մեջ փոփոխություններ մտցնելու այդ հիմար պահանջները ինձ այնքան էին հոգնեցրել, որ շատ ուրախացա, երբ Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչ Կոմարովը (նրա հետ թռուցիկ ծանոթացել էի Ուպոպոտում) հրավիրեց ինձ այցելել իր ղեկավարած Կոմնակոմը։ Ես հասկացա, որ Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը մեծ մարդ է, երբ նա իմ հետևից ուղարկեց ոչ թե մի ինչ֊որ շոգեմեքենա, այլ բենզինով աշխատող իսկական լիմուզին։ Նրա վարորդն էլ ոչ թե հասարակ մարդ էր, այլ գնդապետ։

Առաջին հատորի պողոտայով մենք դուրս եկանք քաղաքի կենտրոնից։

Սակայն, հեռու չգնացինք։ Կոմունիզմի անվան օղակային ճանապարհի վրա, ինչ֊որ տեղ, պայթեց մեր մեքենայի անիվը և մինչ գնդապետը փոխում էր այն, ես դուրս եկա թարմ օդ շնչելու։ Օդը սակայն, այնքան էլ թարմ չէր։ Նա ուներ վաղուց չմաքրված խոզանոցի հոտ։ Հնչյուններն էլ էին խոզանոցի։ Ինչ֊որ բան ճղճղում էր ու խռխռում։ Ես շուրջս նայեցի, ակնկալելով տեսնել ցածր կառույցներ, բայց տեսա բոլորովին այլ բան։ Մենք կանգնած էինք վեց հարկանի շենքի տակ։ Շենքի բոլոր պատշգամբներից ինձ էին նայում ճչացող ու խռխռացող խոզերը։ Ավելին, շրջապատում գտնվող բոլոր տների բոլոր պատշգամբներից ինձ էին նայում խոզեր։

Խոստովանում եմ, ես մի քիչ վատ զգացի։ Ի՞նչ է սա։ Սա ի՞նչ է, խոզային կոմունիստական քաղա՞ք, թե մարդախոզերի նոր տեսակ։

Սակայն, շուտով գլխի ընկա, և վարորդը դա հաստատեց, որ մենք գտնվում ենք երրորդ Կակայի ռայոններից մեկում, որտեղ, ինչպես արդեն պատմել եմ, թույլատրված է պատշգամբներում պահել արագ բազմացող կենդանիներ, մեկից ոչ ավելի ամեն մի ընտանիքում։ (Միանգամից ասեմ, որ հետագայում, առիթ ունեցա տեղական թերթերում կարդալ այդ փորձի մասին։ «Նորի արտահայտություններ», «Ընտանեկան մսի կոմբինատ» և նույնիսկ՝ «Խոզը պատշգամբում» վերնագրերով տարբեր հոդվածներ։ Վերջինը՝ կարծեմ, ֆելիետոն էր մի ինչ֊որ վատ մարդու, միգուցե նույնիսկ իմ մասին)։

Անիվը փոխելուց հետո, գնադապետը ավելի արագ վարեց մեքենան։ Շուտով մենք հայտնվեցինք մի աննկատ անտառային ճանապարհի վրա, որի սկզբում կախված էր «աղյուս»։

Մի քիչ այն կողմ՝ շլագբաում, տնակ և երկու պահակ, որոնք ուշադիր ուսումնասիրեցին մեր փաստաթղթերը։ Այդպիսի շլագբաումներով տնակներ ես հաշվեցի ճանապարհին տասնվեց հատ։ Ամեն անգամ մեզ կանգնեցնում էին, ուշադիր զզնում փաստաթղթերը, հետո պատիվ տալիս և բացում ճանապարհը։

Վերջին անցակետից հետո, ճանապարհը հանկարծ սուզվեց գետնի տակ և շարունակվեց ինչ֊որ ստորերկրյա կառույցի միջով։ Անցնելով երկու հարյուրից երեք հարյուր մետր, մենք կանգ առանք փակ դարպասի մոտ, որի աջ կողմում մի աննկատ դուռ կար։

Մենք ներս մտանք և հայտնվեցինք ընդարձակ նախասրահում, որտեղ դրված էին մի քանի սեղան, կաշվե բազմոցներ, բազկաթոռներ և մի երկու֊երեք արմավենի մեծ տակառներում։

Այստեղ մեզ դիմավորեց սպիտակ խալաթ հագած Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը։

Մենք ողջունեցինք միմյանց, և ես ասացի, որ հավանաբար, նրա կարիերան շատ հաջող է դասավորվել, եթե այդ տարիքում նա դարձել է գեներալ։

― Ո՞ր տարիքում, ― խորամանկ արտահայտությամբ հարցրեց նա։ ― Ձեր կարծիքով, ես քանի՞ տարեկան եմ։

― Դե, երևի, քսանհինգ֊քսանվեց, ― ենթադրեցի ես անվստահ։

Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը բարձրաձայն ծիծաղեց և աչքով արեց գնդապետին, որը նույպես ծիծաղեց։

Նրանց ուրախությունը ինձ մի քիչ վիրավորեց և ես նեղացած նկատեցի, որ իմ կարծիքով, ոչ մի ծիծաղելի բան չասացի։

― Ի՜նչ եք ասում, ― շտապեց հանգստացնել ինձ պատանի պրոֆեսորը։ ― Իհարկե դուք ոչ մի ծիծաղելի բան չասացիք։ Ես ոչ թե ձեր ասածի վրա եմ ծիծաղում, այլ հենց այնպես։ Ինձ հետ, գիտեք, երբեմն պատահում է։

Վարորդի հետ մի քանի բառ փոխանակելուց հետո Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը նրան բաց թողեց, իսկ ինձ առաջարկեց, իր արտահայտությամբ, կատարել մի փոքրիկ, բայց շատ օգտակար զբոսանք։

Դուրս գալով սենյակից, մենք հայտնվեցինք ստորերկրյա մի լայն փողոցում, որտեղ բազմաթիվ չորսհարկանի շենքեր կանգնած էին մի ընդհանուր ծածկի տակ։ Շոգեմեքենաների շարժումը երևի թե արգելված էր, որովհետև մարդիկ շարժվում էին միայն ոտքով կամ հեծանիվներով։ Նկատելով իմ ուղեկցին նրանք շողոքորթաբար ժպում էին, կամ ընդհակառակը՝ շտապում անհետանալ մոտակա փողոցներում։

Շատերը ճանաչում էին ինձ, մոտենում, թույլտվություն խնդրում սեղմել ձեռքս, կամ մեկնում ինչ֊որ թղթեր ինքնագիր ստանալու համար։

Պարզվեց, որ դա մի ամբողջ ստորերկրյա քաղաք է, որի փողոցները բաժանված են քառակուսիների, ինչպես Մանհեթենում։

ԿՈՄՆԱԿՈՄ֊ը, բացատրեց ինձ Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը, Մոսկորեպի ուղեղն է։ Այստեղ են աշխատում երկրի լավագույն գիտնականները։ Այստեղ կենտրոնացված են 116 գիտահետազոտական ինստիտուտներ, որոնք զարգացնում են ժամանակակից գիտության բոլոր ուղղությունները։

― Բոլոր հիմնարկները մենք երևի թե չայցելենք, ― ասաց Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը, ― իսկ օրինակ այս՝ կարելի է մտնել։ Նրա ստեղծումը դուք եք պայմանավորել։

Ես զարմացած նայեցի ցուցանակին, որի վրա գրված էր․ «Ինֆորմացիայի քաղման Ինստիտուտ (ԻՆԻԶԻՆ)»։ Դա իսկապես ահռելի ինստիտուտ էր, որում կային բազմաթիվ լաբորատորիաներ։ Մենք եղանք մի քանիսում և ամեն մեկում գիտնականների մեծ խմբեր աշխատում էին մի ինչ֊որ փոքրիկ ժապավենի հետ։ Ուսումնասիրում էին այն միկրոսկոպի տակ, ռենտգենյան ճառագայթներով, ընկղմում քիմիական լուծույթների մեջ և ծակծկում ասեղներով։ Բոլոր լաբորատորիաներում ես հարցնում էի գիտնականներին, թե ինչով են նրանք զբաղվում։ Նրանք նայում էին Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչին, իսկ նա ուրախ ծիծաղում էր և ասում․

― Իսկ դուք փորձեք ինքնուրույն կռահել։

Ես լարում էի ողջ երևակայությունս, բայց անօգուտ։

― Այդպես էլ չկռահեցի՞ք, ― հարցրեց նա, երբ մենք նորից հայտնվեցինք փողոցում։

― Այդպես էլ չկռահեցի, ― պատասխանեցի ես։

― Հիշո՞ւմ եք, դուք ձեզ հետ բերել էիք մի փոքրիկ, քառակուսի սև իր։

― Ֆլոպպի֊դի՞սկը, ― հարցրի ես։

― Կարելի է և այդպես ասել։ Մենք այդ իրը անվանում ենք սկավառակ։

― Իսկ ինչո՞ւ եք այն կտրատել։

― Ինչպես թե։ Նրանք փորձում են կորզել նրա մեջ պարունակվող տեղեկությունները։

Ես բռնեցի գլուխս, հետո՝ սկսեցի խելագարի նման ծիծաղել։ Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը խոժոռվեց և հետաքրքրվեց, թե ինչն է ինձ այդքան ուրախացրել։ Ես խեղդվելով ծիծաղից բացատրեցի, որ ֆլոպպի֊դիսկը, դա այնպիսի մի փոքրիկ բան է, որը դրվում է համակարգչի մեջ, բայց ոչ թե ժամանակակից, այլ հին, որոնք գոյություն ունեին իմ ժամանակ։ Սակայն այդ իրը պետք է անպայման անվնաս լինի։ Եվ ուրեմն, եթե այն դրվի համակարգչի մեջ, հանակարգիչը կպտտի այն և էկրանի վրա ցույց կտա տեքստը, կամ ցանկության դեպքում, կտպի գիրքը։

― Դուք այդպիսի համակարգիչներ չե՞ք տեսել, ― հարցրի ես նրան։

― Անձամբ ես՝ տեսել եմ, ― ասաց նա։ ― Իսկ նրանք չեն տեսել։ Որովհետև այդ սարքավորումները հնացել են և վաղուց հանված են արտադրությունից։

― Բայց այդ դեպքում, ― ասացի ես, ― ձեր գիտնականների աշխատանքը միտք չունի։ Այդ մեթոդներով նրանք երբեք և ոչինչ չեն իմանա։

― Դա նրանց պետք էլ չի, ― անհոգ թափ տվեց ձեռքը պրոֆեսորը։

― Նրանց համար կարևոր է, որ կա ինստիտուտը, տնօրենը, տնօրենի օգնականը, պարտիական կազմակերպության ղեկավարը, հոգևորականը, ԲԵԶՈ֊ի և լաբորատորիաների պետերը։ Այդ պաշտոնները բավական մեծ օգուտ են բերում։ Իսկ ժապավենից ինֆորմացիա ստանալը երկրորդական բան է։ Ինչպես ճշմարտացիորեն նկատել է մեր Գենիալիսիմուսը․ «Շարժումը ամեն ինչ է, նպատակը՝ ոչինչ»։ Լավ է ասված, չէ՞։

― Վատ չէ, ― ասացի ես։ ― Իսկ դուք ինչո՞վ եք զբաղվում։

― Ե՞ս, ― հարցրեց Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը և ծիծաղեց։ ― Ես շատ լուրջ գործով եմ զբաղված։ Ընդհանրապես, ես կենսաբան եմ և իմ ինստիտուտը նոր մարդ է ստեղծում։

― Նոր մա՞րդ, ― զարմացա ես։

― Այո, ― հաստատեց նա, ― նոր մարդ։ Զարմացա՞ծ եք։ Շուտով ավելի շատ կզարմանաք։ Գնանք, ես ձեզ ամեն ինչ ցույց կտամ։

ԻՆՍՈՆՉԵԼ

Նոր Մարդու Ստեղծման Ինստիտուտը (ԻՆՍՈՆՉԵԼ) գտնվում էր Ինիզինից ոչ այնքան հեռու, մի չորս փողոց այն կողմ։

Այստեղ մենք նույնպես եղանք տարբեր լաբորատորիաներում։ Ես այնքան էլ չէի հասկանում, թե ինչի համար էին դրանք նախատեսված։ Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը ծանոթացրեց ինձ իր աշխատակիցներից շատերի հետ։ Անկախ տարիքից, սեռից և ունեցած կոչումներից (նրանց մեջ բավական շատ էին տարեց պրոֆեսորները, դոցենտները, դոկտորները և գիտությունների թեկնածուները) նա բոլորին դիմում էր «դու»֊ով, թփթփացնում նրանց ուսերին և նույնիսկ որոշ տարեց կանանց փափուկ տեղերին։ Որքան ես նկատեցի, այդպիսի վերաբերմունքը ոչ մեկին չէր շփոթեցնում և չէր զարմացնում։ Ընդհակառակը, երբ դիմում էր նրանց, պատասխանում էին հավասարի նման, բայց այնպիսի հարգանքով, որը ավելի շատ ընդունված է ցուցաբերել ոչ թե ղեկավարների, այլ տարիքով ավելի մեծ մարդկանց հանդեպ։ Նրանց վերաբերմունքը շեֆին կամաց֊կամաց փոխանցվեց ինձ, և ես դադարեցի նկատել մեր մեջ եղած տարիքային տարբերությունը։

Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը ցույց տվեց հազարավոր անհասկանալի և բարդ սարքավորումներ․ ինչ֊որ կաթսաներ, չաներ, անոթներ, խողովակներ, որոնք միանում էին խորամանկորեն միահյուսված մետաղե, ապակե, պլաստմասե և ռետինե խողովակներով։ Ինչ֊որ բան եփում էր, հալվում, կլկլում, սառչում, գոլորշիանում։ Որոշ լաբորատորիաներում թունավոր մառախուղից պտտվում էր գլուխս ու սիրտս խառնում։

― Ինտերեսա՞նտ, ― հարցնում էր նա և չսպասելով պատասխանիս քարշ էր տալիս ինձ մի ուրիշ տեղ։

Սկզբում դա իսկապես հետաքրքրիր էր, բայց հետո սկսեց ձանձրացնել։ Ես ասացի պրոֆեսորին, որ չարժե ինձ ցույց տալ այդ սարքավորումները, որովհետև միևնույն է, այդ ամենից ես ոչինչ չեմ հասկանում։

― Այո֊այո, ― համաձայնեց պրոֆեսորը։ ― Իսկապես։ Մենք զբաղվում ենք այնպիսի բաներով, որոնք չնախապատրաստված մարդու համար շատ բարդ են։ Դե լավ, այդ դեպքում ես ձեզ ավելի պարզ բան ցույց կտամ։

Մենք քայլում էինք բազմաթիվ դռներ ունեցող միջանցքով, որը Գրողների Միության միջանցքին էր նման, բայց ուներ մի տարբերություն։ Դռների վրա կային փոքրիկ պատուհաններ։ Պրոֆեսորի առաջարկությամբ մեկի մեջ նայեցի և մի տեսարան տեսա, որը ինձ զարմացրեց և որոշ չափով ցնցեց։ Մեծ և ընդարձակ սենյակում (հիվանդանոցային սենյակի նման), լայն երկաթե մահճակալների վրա (որոնք մոտավորապես ութ հատ էին) անամոթաբար զուգավորվում էին մերկ մարդիկ և անում դա ոչ թե ինքնաբուխ, իրենց ցանկությամբ, այլ մասնագետների հսկողության տակ, որոնք ինչ֊որ չափումներ էին անում, ինչ֊որ բան գրի առնում տետրերում և հրահանգում, թե ինչ և ինչպես պետք է անել։ Ես հեռացա պատուհանից և շփոթված նայեցի պրոֆեսորին։

― Ինտերեսա՞նտ, ― հարցրեց նա։

― Նայած ում համար, ― ասացի ես։ ― Անձամբ ինձ համար այսպիսի պիպ֊շոուները գրավիչ չեն։

― Ի՞նչ֊ի՞նչ, ― հարցրեց պրոֆեսորը։ ― Ինչպիսի՞ շոու։

Պարզվում է, նա նույնիկ չգիտեր, թե ինչ բան է պիպ շոուն։ Դեռ պրոֆեսորի կոչում էլ ունի։

Ես բացատրեցի, որ անցյալում, որոշ վերջնականապես փտած կապիտալիստական երկրներում, օգտագործում էին այդ միջոցը, որպեսզի աշխատավորների ուշադրությունը շեղեն իրենց իրավունքների համար մղվող քաղաքական պայքարից։ Վճարելով միայն մի գերմանական մարկ, կամ քառորդ դոլար, աշխատավորները կարող էին անցքից նայել և տեսնել մարդու զուգավորման տարբեր ձևեր, երբեմն էլ նույնիսկ մարդու զուգավորումը հատուկ սարքերի հետ։

Ի զարմանս ինձ, դա շատ հետաքրքրեց պրոֆեսորին։ Նա սկսեց հարցուփորձ անել մանրամասների մասին, ինչպես են կազմակերպված այդ տեսարանները և ինչ է այնտեղ տեղի ունենում։

Ավաղ, ես շատ բան չէի կարող պատմել։ Ազնվորեն ասած, ես մի երկու անգամ, այնտեղ նայել եմ, բայց ընդհանրապես, դրա համար միշտ էլ չի հերիքել կամ մի մարկ, կամ քառորդ դոլար։

Լսելով ինձ, պրոֆեսորը բողոքեց, որ ցավոք սրտի, կոմունիստական ղեկավարները նախաձեռնող չեն և զիջում են իրենց գաղափարական հակառակորդներին այնպիսի կարևոր նշանակություն ունեցող ոլորտում, ինչպիսին է հույզերի ազդեցությունը քաղաքացիների վրա։ Նա խնդրեց ինձ գրի առնել պատմածս թղթի վրա և ասաց, որ հաջորդ անգամ, նա երևի թե Գլխավոր Հնգանկյունին առաջարկի այդպիսի խցիկներ տեղադրել կոմունյանների մասսայական հանգստի վայրերում։

― Բայց դուք արդեն ունեք դա, ― ասացի ես, ցույց տալով դեռ բաց պատուհանը։

― Ինչ եք ասում, ― թափ տվեց ձեռքը պրոֆեսորը։ ― Այստեղ ուրիշ բան է։ Սա դիտելու համար չէ, սա գիտական հիմնարկ է։ Դուք հասկացա՞ք, թե ինչով են զբաղվում այս մարդիկ։

― Այո, ― ասացի ես, ― ինձ թվում է հասկացա։

― Ոչ֊ոչ, ― ասաց նա։ ― Դուք ոչինչ չեք հասկացել։ Այս մարդիկ զբաղվում են նոր մարդու ստեղծմամբ։

― Ինչո՞ւ եք բացատրում այդ ակնհայտ բանը, ― չհասկացա ես։ ― Դուք կարծում եք, որ իմ ժամանակ, նոր մարդուն այլ կե՞րպ էին ստեղծում։

― Նայն, նայն, ― նա թափահարեց ձեռքերը։ ― Դուք այնուամենայնիվ չեք հասկանում։ Ես խոսում եմ ոչ թե նոր մարդկային օրգանիզմի մասին, այլ այնպիսի մարդու, որը սկզբունքորեն տարբերվում է նախորդներից իր ֆիզիկական, մտավոր, բարոյական հատկանիշներով և քաղաքական գիտակցությամբ։ Կարճ ասած, ես խոսում եմ կոմունիստական մարդու մասին։ Ձեր ժամանանակ այդպիսի խնդիր չէր դրվել։ Այն ժամանակ շեշտը դրված էր դաստիարակության և վերադաստիարակության վրա։ Բայց ինչպես ցույց տվեց ժամանակը, այդ տեսությունը սխալ էր։ Այդ դաստիարակությունից մարդիկ ոչ թե ավելի լավն էին դառնում, այլ ավելի վատը։ Դա նույն էր, թե փորձել դաստիարակության օգնությամբ ավանակին ձի դարձնել։

― Այո֊այո, ― ասացի ես։ ― Միանգամայն համամիտ եմ ձեզ հետ։

― Ուրախ եմ այդ լսել, ― զգացված ասաց պրոֆեսորը։ ― Հիմա մենք ուրիշ ուղի ենք ընտրել։ Մենք որոշել ենք դատարկ բաների վրա ժամանակ չկորցնել։ Մենք չենք դաստիարակում ու վերադաստիարակում, մենք մարդու նոր տեսակ ենք ստեղծում։ Իսկապես։ Վերցնենք ցանկացած կենդանու։ Թեկուզ շանը։ Հասարակ շանը․․․ Թվում է թե, ի՞նչ բան է շունը։ Պարզունակ կենդանի։ Մտածելու կարողություն չունի։ Գլխավորը ռեֆլեքսներն են։ Բայց չէ՞ որ շների տարբեր տեսակներ կան․ որսորդական, պահակային, որոնող, սենյակային, դեկորատիվ․․․ Տեսակներից շատերը հայտնվել են ոչ թե պատահաբար, այլ բազմամյա նպատակասլաց խաչաձևման արդյունքում։ Եթե կարող ենք ստանալ որոշակի հատկություններ ունեցող կենդանիներ, ապա ինչո՞ւ մենք պետք է անտարբեր նայենք, թե ինչպես է մարդկությունը պատահական կապերի պատճառով վերածվում ոչ ազնվական շների ոհմակի նման մի բանի։ Ինտերեսա՞նտ։

― Շատ, ― ասացի ես։ ― Չափազանց հետաքրքրիր է։ Իսկ հատկապես ի՞նչ մարդ եք ուզում ստանալ․ որսո՞րդ, պահա՞կ, թե՞ որոնող։ Կամ միգուցե դեկորատի՞վ մարդ։

― Հա֊հա֊հա֊հա, ― բարձրաձայն ծիծաղեց Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը։ ― Դա շատ հետաքրքիր հարց է։ Երևի թե արժե ստեղծել նաև դեկորատիվ մարդ։ Ոչ, թանկագինս, դուք սխալ հասկացաք ինձ։ Մենք ցանկանում ենք միևնույն տեսակի մեջ, ստեղծել տարբեր մարդիկ տարբեր նպատակների համար։ Միգուցե հիշում եք, թե ինչ էին անում կուլտիստները, վոլյունտարիստները, կոռուպցիոնիստները և ռեֆորմիստները։ Գիտնականներին ուղարկում էին կարտոֆիլ տեսակավորելու, խոհարարուհուն ստիպում երկիր կառավարել, ԲԵԶՈ֊ի աշխատակիցները փորձում էին վեպեր գրել։ Դա կադրերի հիմար և հակագիտական վերաբաշխում էր։ Հիմա ամեն ինչ այլ կերպ կլինի։ Հիմա մենք կստեղծենք տարբեր պահանջարկներին համապատասխանող մարդկանց տարբեր տեսակներ։ Օրինակ, արդյունաբերության և գյուղատնտեսության համար, մենք ուզում ենք ստանալ բարեխիղճ բանվորներ ու գյուղացիներ։ Այդ նպատակով մենք վերցնում ու զուգակցում ենք արտադրության առաջավորներին։ Այն զույգերը, որոնց դուք տեսաք, կազմված են միմիայն կոմունիստական աշխատանքի հերոսներից, ռացիոնալիզատորներից և գյուտարարներից։ Մենք աշխատում ենք ստանալ նաև տարբեր հակումներ ունեցող մարդկանց․ զինվորներ, սպորտսմեններ, գիտնականներ, ղեկավար կադրեր։

― Ասացեք, ― հետաքրքրվեցի ես, ― դուք պատրաստվում ե՞ք գրողներ ստեղծել։

― Նատյուրլիխ, ― բղավեց նա։ ― Բայց գրողների հետ մի քիչ բարդ է։ Մենք նկատել ենք, որ գրողները բաժանված են երկու հակադիր խմբերի։ Մեկը զարգացած գեղարվեստական մտածողություն ունի, բայց հետ է մնացել գաղափարական զարգացումից։ Ուրեմն այսպես։ Մենք ուզում ենք ստեղծել այնպիսի գրող, որը իր մեջ միավորի գեղարվեստական տաղանդը կոմունիստական գաղափարախոսության հետ։ Այդ պատճառով մենք խաչաձևում ենք ոչ թե տղամարդ գրողին կին գրողի հետ, այլ գրողին՝ մարքսիստ պրոֆեսորի հետ։

― Իսկ ստեղծել այնպիսի մարդ, որը իր մեջ միավորի բոլոր լավագույն հատկանիշները, դուք այդ մասին չե՞ք մտածել։

― Ա՜հ, ― ասաց պրոֆեսորը և սրտնեղած թափ տվեց ձեռքը։ ― Ոչ միայն մտածել եմ, այլև չնայած դժվարություններին որոշ հաջողությունների եմ հասել։ Հասկանում եք, այդպիսի մարդ հին ձևով ստանալ հնարավոր չէ։ Երկար տարիներ տարբեր ականավոր մարդկանց, բազմաթիվ հանճարների, ֆիզիկոսների, մաթեմատիկոսների, գրողների, ռեժիսորների, աշխատանքի հերոսների, Նոբելյան մրցանակակիրների գենետիկանան նյութ՝ սերմնահեղուկ էի հավաքում։ Ես դուրս էի քաշում քրոմոսոմը քրոմոսոմի ետևից, ստեղծում տարբեր միացումներ։ Դրա վրա ծախսեցի երևի թե երեսուն տարի․․․

― Երեսո՞ւն։ ― Ես կասկածանքով նայեցի նրա երիտասարդ դեմքին։

― Դե, միգուցե ոչ թե երեսուն, այլ ավելի քիչ։ Կարևորը դա չէ։ Ես անընդհատ փորձեր էի անում։ Երբեմն ինչ֊որ բան ստացվում էր։ Բայց ոչ ամեն ինչ։ Երբեմն ծնվում էին կույր, խուլ, առանց ոտքերի և ձեռքերի մարդիկ։ Ոմանք ունեին ընդունակություններ, ոմանք՝ ոչ։ Մի անգամ ես ստեղծեցի մտավորական։ Գլուխը շոգեկաթսայի չափ սարքեցի։ Այդ կաթսան լցրեցի մարդկության կուտակած տարբեր գիտելիքներով։ Նա ազատ խոսում էր տասներկու և կարդում բոլոր գոյություն ունեցող լեզուներով։

― Նա, հավանաբար, մեծ գիտնակա՞ն դարձավ, ― ենթադրեցի ես։

― Ի՜նչ եք ասում, ― Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը վշտացած թափահարեց ձեռքը։ ― Նա ուղղակի հասարակ մտավորական էր։ Գլուխը մեծ էր, գիտելիքները շատ, իսկ նոր մտքեր չուներ։ Ստիպված աննիհիլացրեցի։

― Ինչ արեցի՞ք, ― հարցրեցի ես զարմացած։

― Ես լուծեցի նրան ծծնբաթթվում, ― ասաց պրոֆեսորը անտարբեր։

― Մեղք չէ՞ր, ― սարսափեցի ես։

― Ոչ, մեղք չէր։ Այդպիսիներին բնությունը առանց ինձ էլ անհամար քանակությամբ է ստեղծում։ Բայց վերջ ի վերջո, ես հասա իմ նպտատակին։ Ինձ հաջողվեց ստեղծել իդեալական հանճար։ Նա հանճարեղ էր բոլոր ասպարեզներում։

― Ինչո՞ւ էր։ Դուք նրա՞ն էլ աննիհիլացրեցիք։

Անկոտրումը

Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը չհասցրեց պատասխանել, որովհետև դռներից մեկի ետևից լսվեց մի սարսափելի, անմարդկային ճիչ։

― Սա ի՞նչ է, ― հարցրի ես և նայեցի պրոֆեսորին։

― Ուշադրություն մի դարձրեք, ― շփոթված ժպտաց պրոֆեսորը և ուզում էր առաջ շարժվել, բայց ճիչը կրկնվեց և այս անգամ այնքան բարձր, որ անուշադրության մատնել ուժերիցս վեր էր։

― Լսեք, ― ասացի ես, ― այս ի՞նչ է ձեզ մոտ տեղի ունենում։ Իմ կարծիքով, այստեղ ինչ֊որ մեկին ուղղակի մաս֊մաս են անում։

― Ինչպե՜ս կարող էիք այդպես մտածել, ― ձեռքերը տարածեց գիտնականը։ ― Դե, եթե ձեզ տանջում է հետաքրքրասիրությունը եկեք նայենք, թե ինչ է այնտեղ տեղի ունենում։

Այս ասելով նա ոտքով հրեց դուռը, որի ետևից լսվում էր ձայնը։

Իմ ամենասարսափելի կասկածները կարծես թե հաստատվեցին։ Լուսավոր, յուղաներկով ներկված պատերով սենյակի մեջտողում, մի սյուն կար, որին պարաններով կապված էր մերկ, սպիտակ և թորշոմած մարմնով մի տարեց մարդ։ Նրա կողքին կանգնած էր սպիտակ խալաթով մի գորիլայանման աժդահա, որի ձեռքին մտրակ կար, այն էլ ծայրին ամրացված կապարե գնդիկով։

― Սա ի՞նչ է, ― ասացի ես և նայեցի պրոֆեսորին։ ― Իսկ դուք ասում էիք, որ այստեղ ոչ մի արտակարգ բան տեղի չի ունենում։ Ի՞նչ եք անում այս դժբախտի հետ։

― Բանն էլ այն է, որ ոչինչ չենք անում։ Ինքներդ նայեք։ Այս ասելով Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը վերցրեց հորիալայից մտակը և բարձրացրեց այն հարվածի համար։

― Վա՜֊այ, ― բղավեց մարդը։ ― Մի խփեք։ Ես վախենում եմ։ Ես իմ բոլոր համոզմունքներից հրաժարվում եմ։ Ընդունում եմ, որ կոմունիզմը մարդկային հասարակության ամենաառաջավոր և կատարյալ ձևն է։

― Ինչո՞ւ ես բղավում, այ ոչնչություն, ― դիմեց նրան պրոֆեսորը։ ― Ինչո՞ւ ես այդքան հեշտ հրաժարվում քո արժեքներից։ ― Նայեք նրան, ― շրջվեց իմ կողմը պրոֆեսորը։ ― Նրա մարմինը մաքուր է, հարվածի ոչ մի հետք չկա։

― Ես բղավում եմ, որովհետև ցավից վախենում եմ, ― հեկեկալով ասաց սյունին կապված մարդը։ Երբ նա շրջեց իր տանջահար դեմքը իմ կողմը, ես ճանաչեցի արևմտյան ֆիրմայի այն ներկայացուցչին, որը ինձ հետ էր թռչում հույս ունենալով իմանալ, թե ապագայում ինչպես է աշխատելու սովետական գազամուղը։ Նա էլ ինձ ճանաչեց և ցնցելով գլուխը աղաչում էր միջնորդել, իր խնդրանքը համեմելով հավաստիացումներով, որ ընդունում է կոմունիստական հասարակարգի առավելությունը բոլոր մնացյալների հանդեպ։

― Քանդեք նրա կապերը և տարեք նրան հանգստի սենյակ, ― հրամայեց Էդիսոնը և երբ դժբախտ զոհին տարան, շրջվեց իմ կողմը։ ― Ահա, տեսո՞ւմ եք, թե ինչ փտած նյութից են ձեր գովաբանած կապիտալիստները։

Նա ասաց դա այնպիսի նախատինքով, որ ես միանգամից պատասխանատու զգացի ինձ կապիտալիստների բոլոր արատների համար, չնայած ինչ֊որ չեմ հիշում, որ երբևիցե նրանց գոված լինեմ։

― Բայց ի՞նչ մեղք ունեն այստեղ կապիտալիստները, ― հարցրի ես, կարծես արդարանալով։

― Խղճուկ մարդիկ են, ― ասաց պրոֆեսորը։ ― Բավական է մտրակը ցույց տաս և նա միանգամից հրաժարվում է իր բոլոր համոզմունքներից։

― Դե իհարկե, ― ասացի ես։ ― Ձեր մտրակը տեսնելով, ինչպե՞ս չհրաժարվի։ Կապիտալիստ է նա թե ոչ, բայց երկաթից չէ։ Երբ նրան խփում են, իհարկե ցավում է։

― Բոլորն են ցավ զգում, ― ուսուցչի տոնով նկատեց պրոֆեսորը։ ― Բայց չէ՞ որ կան մարդիկ, որոնք դիմանում են։ Ես հիմա ձեզ ցույց կտամ։

Նա բացեց հարևան սենյակի դուռը։

Այնտեղ նույնպես սյուն կար և նրա վրա կապված մարդ։ Այդ մարդու տեսքը իսկապես սարսափելի էր։ Նրա մեջքի վրա մտրակի բազմաթիվ հետքեր կային, որոնք ավելի սարսափելի էին, քան Զիլբերովիչի մեջքին տեսածս։ Հետքերը ուռած էին, տեղ տեղ պայթած, իսկ թիակների վրա արյունահոսում էին խնամքով կտրված երկու աստղերը։

― Օ՜, Գենա, ― բացականչեցի ես։ ― Ո՞վ է այս մարդը և ինչո՞ւ եք դուք նրան տանջում։

Մարդը իմ կողմը շրջեց ջարդված քթով ծեծից ուռած դեմքը և ես մեծ դժվարությամբ ճանաչեցի կոսմոպլանոմ ինձ հետ թռչող հարևանիս, պատանի տեռորիստին։ Նա լուռ նայեց ինձ, նրա սպիտակած մազերով գլուխը ընկավ ուսին և նա կորցրեց գիտակցությունը։

― Ինչո՞ւ եք նրան պատժում, ― հարցրի ես կամաց։

― Մենք պատժո՞ւմ ենք, ― զարմացավ պրոֆեսորը։ ― Ինչպես կարող էիք այդպես մտածել։ Մենք նման բաներով չենք զբաղվում։ Մենք ոչ թե պատժիչ կազմակերպություն ենք, այլ գիտական հիմնարկ։ Մենք փորձում ենք տարբեր մարդկանց հայացքների կայունությունը էքսպերիմենտալ մեթոդով և ապացուցել ենք, որ բոլոր կոմունիստները այս պատանու նման այնպիսի կամք ու կայունություն են ցուցաբերում, որը հասանելի չէ մյուսներին։ Նա իր համոզմունքներից չհրաժարվեց, ոչ մի վայրկյան չկասկածեց նրանց ճշմարտության մեջ։

― Ա՜, ― գկխի ընկա ես։ ― Ուրեմն դուք նրա հետ այդպես եք վարվում միայն գիտական նպատակներո՞վ։ Իսկ դուք փորձե՞լ եք նրան տաքացրած երկաթով, կամ ասենք, կապարով։

― Լավ միտք է, ― ուրախացավ պրոֆեսորը։ ― Տեսնում եմ, ձեր մեջ արթնացավ փորձարարը։ Ձեր առաջարկը ինձ, այսպես ասած, թվում է շատ արժեքավոր։ Հիմա ես հրահանգ կտամ սպիտակելու աստիճան տաքացնել մի որևէ երկաթե ձող և ծակել նրա․․․

― Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչ, ― բղավեցի ես։ ― Հանուն Գենայի, մի արեք։ Պետք չէ։ Դա շատ հիմար կատակ էր։

― Հասկանո՞ւմ եք, մենք մտածում էինք, թե էլի ինչ անենք նրա հետ, բայց մեր երևակայությունը արդեն սպառվել էր։ Իսկ դուք եկաք, թարմ աչքով նայեցիք և նոր բան առաջարկեցիք։

― Լսեք, պրոֆեսոր, ― ասացի ես հուզված, ― շատ եմ խնդրում, այդ մարդուն հանգիստ թողեք։ Նա իր կարճ կյանքում շատ սխալներ է գործել, բայց տեսնում եմ, որ նա իր մեղքերը արդեն քավել է։ Ինչո՞ւ եք նրան դատապարտում դաժան մահվան։

― Դե ի՜նչ եք ասում։ Ի՜նչ եք ասում, ― առարկեց Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը։ ― Մի՞թե կարծում եք, որ մենք ուզում ենք նրան սպանել։ Այս արժեքավոր նմուշը։ Մենք նրան աչքի լույսի պես պետք է պահենք։ Մենք նրան մի քիչ էլ կստուգենք, հետո կբուժենք, կկերակրենք, նրանից գենետիկ նյութ կվերցնենք։ Մեզ պետք է մարդկանց այդ տեսակը։ Թե չէ մարդիկ մանրացել են, հատկապես երիտասարդները, որոնց մոտ նկատվում է բարոյական անկայունություն և գաղափարական տատանումներ․․․ Իսկ երբ մենք նրանից բավականաչափ գենետիկ նյութ կորզենք, մենք նրան․․․

― Աննիհիլիացիայի կենթարկեք, ― հուշեցի ես։

― Դե ինչ եք անընդհատ նույն բանը կրկնում, ― վրդովվեց պրոֆեսորը։ ― Մենք նրան մարդասիրաբար կվերաբերվենք։ Մենք նրան կքնեցնենք, կկոնսերվացնենք և կցուցադրենք թանգարանում, որպես անկոտրում մարդու նմուշ, որը ամեն ինչ մինչև վերջ տարավ, նույնիսկ ծպտուն չհանեց, չխնդրեց խղճալ, չդավաճանեց իրեն և նահատակվեց, բայց հավատարիմ մնաց իր համոզմունքներին։

Ես նկատեցի, որ պրոֆեսորի աչքերում փայլեց տղամարդկային ժլատ արցունքը։

― Իսկ ի՞նչ եք պատրաստվում անել կապիտալիստի հետ, ― հարցրի ես։ ― Նրան երևի թե աննիհիլիա՞ցիայի կենթարկեք։

― Ոչ թե աննիհիլիացիայի, այլ ուտիլիզիացիայի։ Կվերամշակենք և երկրորդական մթերքի տեսքով հայրենիք կուղարկենք։ Եթե այդ բարիքը նրանց պետք է, թող ստանան։

Սուպիկ

Ես ներկայացրի մեր երկխոսությունը Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչի հետ այնպես, կարծես նա առանց դադարների և միևնույն տեղում էր կայացել։ Իրականում, մեր խոսակցության ժամանակ, պատանի տեռորիստին իմ համառ խնդրանքից հետո հանեցին սյունից, փաթաթեցին սավանների մեջ և տարան։ Իսկ ես ու պրոֆեսորը դուրս եկանք լաբորատորիայից և գնացինք նրա աշխատասենյակ, որը, պարզվեց, նույնպես լաբորատորիա էր։ Դրսից այն պահպանում էր ավտոմատներով զինված ԲԵԶՈ֊ի մի ամբողջ դասակ։

Ներսում ոչ ոք չկար, եթե հաշվի չառնենք այն տարօրինակ արարածին, որը լվացարանի մոտ կանգնած օճառով լվանում էր և սրբում տարբեր անոթներ։

Արարածի հագին ոչինչ չկար, բացի ազդրակապի նման մի բանից։ Ավելի շուտ, նա երևի կին էր։ Դա էին վկայում նրա թորշոմած կրծքերը։ Բայց մյուս կողմից էակը կնոջ համար մի տեսակ շատ տձև էր և կարծես տարիք չուներ։

Նա աշխատում էր դանդաղ, ծուլորեն, ուշադրություն չդարձնելով մեզ վրա և երգում մի հին երգ։ «Երիտասարդ եմ, երիտասարդ, բայց վատ հագնված։ Ոչ ոք ինձ հետ չի ամուսնանում այդ պատճառով»։

― Դե ինչ, Սուպիկ, ― հարցրեց Պրոֆեսորը, ― ամեն ինչ լվացիր և սրբեցի՞ր։

― Այո, ― ասաց էակը, ― ամեն ինչ արեցի։

― Willst du schlafen? ― հարցեց պրոֆեսորը գերմաներեն։

― Ja, ― պատասխանեց էակը, առանց զարմանալու։

― What else would you like to do?

― Nothing.

― Չե՞ս ուզում մի քիչ վազվզել, կամ մի որևիցե գիրք կարդալ, ― հարցրեց Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը։

― Ոչ, չեմ ուզում, ― պատասխանեց էակը։ ― Միայն քնել եմ ուզում։

― Դե գնա քնիր, ― թույլ տվեց պրոֆեսորը և էակը սրբիչը անկյունը նետելով դուրս եկավ։

― Ինչ տարօրինակ անուն ունի այդ կինը, ― Սո՞ւպիկ, ― հարցրի ես։

Պրոֆեսորը հաճույքով պատասխանեց, որ Սուպիկը դա Սուպերի փաղակշական տարբերակն է։ Նա ոչ կին է, ոչ տղամարդ, ոչ էլ հերմաֆրոդիտ։

― Իսկ ի՞նչ է, ― հարցրի ես։

― Սա խմբագրված սուպերմեն է, ― ասաց պրոֆեսորը։

Ես, իհարկե, ոչինչ չհասկացա։ Այն ժամանակ նա բաց արեց գրասեղանի դարակը և հանեց մի լուսանկար։ Դա հզոր, մերկ տղամարդու լուսանկար էր, որը երևի թե պարապել էր կուլտուրիզմով։ Նրա մկանները պրկել էին մաշկը և նրա ամբողջ կերպարում զգացվում էր մեծ ուժ և էներգիա։

― Ճանաչեցի՞ք, ― հարցրեց պրոֆեսորը։

― Ոչ, ― ասացի ես համոզված։ ― Ոչ, չեմ ճանաչում։

― Սա Սուպիկն է մինչև խմբագրելը։

Նա տխուր ժպիտով պատմեց ինձ մի տխրագույն պատմություն։ Սուպիկը պրոֆեսորի առաջին իսկական հաջողությունն էր, ունիվերսալ մարդ ստանալու ճանապարհին։ Նա իդեալական կազմվածք ուներ և շատ հարմոնիկ զարգացած մարդ էր։ Նա հավասարապես համապատասխանում էր և ֆիզիկական և մտավոր աշխատանքի համար։ Նա կատարում էր մտքում բարդ մաթեմատիկական հաշվարկներ, գրում չքնաղ բանաստեղծություններ և հանճարեղ երաժշտություն։ Նրա նկարները միանգամից գնում էին Երրորդ Օղակի լավագույն թանգարանները։ Նա հրաշքներ էր ցույց տալիս սպորտում․ բարձրացնում չորս հարյուր կիլոգրամանոց ծանրաձողը, վազում հարյուր մետրը 8,8 վայրկայանում, ռինգում հեշտությամբ հաղթում աշխարհի բոլոր ծանր քաշայիններին, ճիշտ է, միայն ընդհանուր հաշվով։ Բազմաթիվ արժանիքների հետ՝ ուներ միայն մի թերություն՝ նա շատ բարի էր։ Այդ պատճառով, հակառակորդին ոչ թե հարվածում էր, այլ միայն թեթև դիպչում, որպեսզի նրան ցավ չպատճառի։

― Եվ ի՞նչ պատահեց ձեր բարի Սուպիկին, ― հարցրի ես չափազանց հետաքրքրված։

Ակնհայտ էր, որ պրոֆեսորը այնքան էլ չէր ուզում պատմել այդ մասին, բայց քանի որ սկսել էր, շարունակեց։

Գիտական հայտնագործությունները Մոսկորեպում ճանաչվում են միայն Խմբագրական Կոմիտեի հաստատումից հետո։ Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը ցույց տվեց նրանց Սուպիկին։

Սուպիկը եկավ, բարձրացրեց ռեկորդային քաշ ունեցող ծանրաձողը, նորոգեց կոմիտեի անդամներից մեկի ջարդված ժամացույցը, ատրճանակով կրակելիս՝ հավաքեց հարյուր հնարավորից հարյուր միավոր, ապացուցեց Գաուսի թեորեմը, նվագեց Բեթհովենի «Ապասիոնատը», հին հունարենով մի դրվագ կարդաց «Իլիականից» և գերմաներեն՝ Կոմունիստական մանիֆեստը։ Նրա բանաստեղծություններին ոտքի կանգնած ծափահարում էր ողջ Խմբագրական Հանձնաժողովը, բացի նախագահից։

― Իսկ նախագա՞հը․ ― հարցրի ես։

Նա քնած էր։ Նա նույնիսկ չէր լսել, թե ինչպես էին հանձնաժողովի անդամները շնորհավորում Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչին և նրա ստեղծած էակին։ Նրանք շոշափում էին Սուպիկին, թփթփացնում ուսին, նրան փորձելու համար դժվար հարցեր տալիս։ Պատասխանները, իհարկե, անսխալ էին։

Հետո սկսվեց քննարկումը։ Ինչ֊որ մեկը ասաց, որ Սուպիկը համարյա թե իդեալ է, բայց ականջները մի քիչ ցցված են և լավ կլիներ մի քիչ ծալել։ Մի ուրիշը քննադատեց քթի ձևն ու աչքերի կտրվածքը։ Հանձնաժողովի անդամներից մեկը, իմանալով, որ նա շատ է ուտում, առաջարկեց վիրահատել և փոքրացնել ստամոքսը։ Այդ ժամանակ արթնացավ նախագահը և ուշադրություն դարձրեց այն բանի վրա, որ Սուպիկի արտաքին օրգանները չափից ավելի են աչքի ընկնում։

― Իֆկ ինչո՞ւ, ― հարցրեց նա։

Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը շփոթվեց, սկսեց բացատրել, որ իհարկե, չէ՞ որ նրանք կյանքի շարունակության համար են։

― Իֆկ ինչո՞ւ այն շարունակել, ― հարցրեց նախագահը։ ― Պետք չէ։ Թող մեկ օրինակ լինի, երեխաներին ցույց տալու համար։

― Եվ դուք համաձայնեցի՞ք, ― հարցրի ես ցնցված։

― Ի՜նչ եք ասում։ Ես բողոքներ էի գրում, հավաքում մեր գիտնականների ստորագրությունները, շրջում կաբինետներով։ Վերջապես՝ կապվեցի Գենիալիսիմուսի հետ։

― Նա ձեզ չօգնե՞ց։

― Հասկանում եք, ― ասաց Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչը, ― Գենիալիսիմուսի իշխանությունը իհարկե մեծ է, բայց երբ գործը հասնում է Խմբագրական Կոմիտեին, նա անզոր է։ Նա հնարավոր ամեն ինչ արեց, հետո զանգեց ինձ և ասաց, որ պետք է գոնե մի քիչ զիջել նրանց։ Զիջել քիչը, որ պահպանվի գլխավորը։ Ես ելք չունեի․․․

― Եվ դուք ամորձատեցի՞ք դժբախտ Սուպիկին, ― հարցրի ես սարսափած։

― Այո, ― տխուր գլխով արեց պրոֆեսորը։ ― Այո, ամորձատեցի։ Դե ինչ ասեմ։ Իհարկե, ինչ֊որ բան նրա մեջ մնաց։ Նա շատ բարեխիղճ է։ Ե՛վ ափսեներն է լվանում, և՛ սպիտակեղենը։ Իսկ մնացածը չկա։ Բայց կարողանում է երգել կանացի ձայնով։

Էլիքսիր

― Այս ո՞ւր եմ ընկել, ― մտածում էի ես, ուսումնասիրելով պրոֆեսորի լաբորատորիան։ Այս ի՞նչ տարօրինակ հիմնարկ է, որտեղ մարդուն վերաբերվում են այնպես, կարծես թե նա ճանճ լինի։ Սկզբում նրան օգտագործում են փորձերի համար, հետո՝ աննիհիլացնում, բալզամացնում, ուտիլիզացնում և ամորձատում։

Լաբորատորիան, ես կասեի, շատ սովորական տեսք ուներ։ Անկյունում՝ համեստ գրասեղան։ Պատից կախված էր Գենիալիսիմուսի լուսանկարը համազգեստով և բոլոր ստացած շքանշաններով։ Նրա կողքին կախված լուսանկարը ինձ թվաց շատ տարօրինակ։ Երկու ծեր հարբեցող իրար են խփում պլաստմասե բաժակները։

Ճիշտն ասած լաբորատորիայի սարքավորումները, ինձ առանձնապես չհետաքրքրեցին։ Որքան հիշում եմ, այնտեղ կար մի մեծ անոթ չժանգոտվող պողպատից։ Նրա մեջ, կարծես ինչ֊որ բան էր եփում։ Անոթից դուրս էին գալիս բազմաթիվ ապակե գունավոր անոթներ, որոնք միացված էին տարբեր տեսակի գալարախողովակներով։ Որոշ սարքեր ցույց էին տալիս ջերմաստիճանը, ճմշումը և էլի ինչ֊որ բան։ Վերջ ի վերջո սիստեմը բաժանվում էր երկու մասի։ Մասերից ամեն մեկը վերջանում էր մի խողովակով և պլաստմասե բաժակով։ Այսինքն՝ բաժակները երկու հատ էին։

Բաժակներից մեկի պիտակը պատկերում էր վարդ, իսկ մյուսինը՝ ոսկորներով գանգ։

Անգույն հեղուկը, դանդաղ, շատ դանդաղ կաթում էր բաժակների մեջ։

Երբ նայում էի այդ ամենին, զգում էի, որ հետևումս կանգնած պրոֆեսորը ուշադիր հետևում է ինձ։

― Ինտեռեսա՞նտ, ― լսեցի ես նրա ձայնը։

― Ոչինչ, ― ասացի ես։ ― Հետաքրքիր է։ Նման է օղի թորող ապարատի։

Կարծես, նրան շատ ուրախացրին իմ բառերը։ Նա այնպես էր ծիծաղում, որ կարմրեց և աչքերում արցունքներ երևացին։

― Այո֊այո, ― ասաց նա, թափ տալով արցունքի կաթիլը։ ― Սա օղի թորելու ապարատ է։ Միայն թե նա ոչ թե օղի, այլ ի՞նչ է թորում։

Ինձ ոչինչ չէր մնում, քան ուսերս վեր բարձացնել։

― Չե՞ք կարող կռահել, ― ուրախ ասաց նա և ծափ տվեց։ ― Հանձնվո՞ւմ եք։

― Այո, հանձնվում եմ, ― ասացի ես։

― Ուրեմն այսպես, ― ասաց նա հանդիսավոր և հուզված։ ― Դուք տեսնում եք մի բան, որը տեսել են միայն երկու մարդ։ Ես՝ և էլի մեկը։ Եվ այդ մեկը ոչ այլ ոք էր, քան ինքը՝ Գենիալիսիմուսը։ Տիեզերք կատարելիք վերջին թռիչքից առաջ, նա այցելեց իմ լաբորատորիան և կանգնել էր այն նույն տեղում, որտեղ դուք եք հիմա կանգնած։

― Մի՞թե անձամբ Գենիալիսիմուսը, ― հարցրի ես և մի քայլ ետ գնացի։

― Այո, անձամբ ինքը։ Եվ գիտե՞ք ինչու։ Որովհետև, ես արել եմ մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ հայտնագործությունը։ Ես գտել եմ․․․ Սակայն, ինքներդ նայեք։ Տեսնո՞ւմ եք մատիս փոքրիկ վերքը։ Ես այսօր վնասեցի այն ջարդված անոթի կտորով։ Իսկ հիմա նայեք, ես վեցնում եմ միայն մի կաթիլ իմ սամոգոնից, քսում վերքին, և ահա, տեսնո՞ւմ եք, այն փակվեց, անհետացավ։ Հիմա հասկացա՞ք, թե սա ինչ է։

― Կյանքի էլիքսիր, ― հանկարծ կռահեցի ես։

― Հենց այդ է, որ կա։ Կյանքի էլիքսիր, ― մեջքիս խփեց պրոֆեսորը։ ― Կամ, ինչպես ես եմ այն անվանել՝ ՆԲԳ֊ն` Գենիալիսիմուսի անմահության հեղուկ։

Ես այնքան էի շշմել, որ չէի ընկալում բացատրությունները և համարյա ոչինչ չեմ հիշում։ Հիշում եմ միայն, կարծես պրոֆեսորը ասաց, որ մարդու օրգանիզմում երկու տեսակ հեղուկ թե մի ինչ֊որ նման բան կա, որը նա պայմանականորեն անվանում էր կյանքի և մահվան պլազմա։ Եվ որ այդ երկու պլազմաները միախառնված են և գտնվում են անընդհատ պայքարի մեջ։ Մահվան պլազման կամաց֊կամաց հաղթում է կայնքի պլազմային, բայց կարևորը ոչ միայն դա հայտնաբերել էր, այլ բաժանելը, ինչը վերջ ի վերջո, հաջողվեց իրեն։

Այդ փոքրիկ դասախոսությունից հետո, նա վերցրեց վարդով բաժակը և հարցրեց, արդյոք ես չե՞մ ուզում այն փորձել։

Ես կցանկանայի տեսնել այն մարդուն, որը կհրաժարվեր դրանից։ Բայց տեսնելով համը ես հասկացա, որ ավելի լավ է տեղում մեռնեմ, քան երկարացնեմ կյանքս այդ միջոցով։

― Դուր չեկա՞վ, ― հարցրեց նա անհանգստացած։ ― Իհարկե, համով չէ։ Բայց հավերժ կյանք ունենալու համար, ինչ ասես կարելի է խմել։

Ես ուրիշ կարծիք ունեի, բայց քաղաքավարությունից ոչինչ չասացի։

― Իսկ հիմա, ― ասաց նա հաղթական տոնով, ― նայեք այս լուսանկարին և փորձեք կռահել, թե ով է այնտեղ պատկերված։

Ես մի անգամ էլ նայեցի ծերունիներին պատկերող լուսանկարին։ Նրանցից մեկը հիշեցրեց ինձ Գենիալիսիմուսին։ Տարբերությունը պատից կախված պաշտոնական նկարի և լուսանկարում պատկերված անձի մեջ ահռելի էր, բայց ինձ արդեն ոչինչ չէր զարմացնում։ Իսկ մյուսը՝ զառամյալ, ճաղատ, փոս ընկած բերանով ծերունին․․․ Ես տեղափոխեցի հայացքս Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչի վրա։

― Իսկապես, ― ասացի ես, ― այո։ Որոշ նմանություն կա։ Ճիշտ է, համարյա աննկատ։

― Դե, եթե գլխի ընկաք, ապա ուշադիր ինձ նայեք, չե՞ք գտնում որ ես նման եմ ինչ֊որ մեկին։

― Էդիկ, ― ասացի ես, ճանաչելով այն երիտասարդ կենսաբանին, որի հետ սրանից մոտավորապես ութսուն տարի առաջ, Ժուռնալիստի տանը ծանոթացրեց ինձ Լյոշկա Բուկաշևը։ ― Այդ դո՞ւ ես։

― Ես եմ, ― ասաց Էդիկը։

― Ստում ես, շան տղա, ― բացականչեցի ես նախնական լեզվով։

― Շան տղա լինեմ, թե խաբում եմ, ― ժպտալով պատասխանեց Էդիկը նույն լեզվով։

Ես միևնույն է չէի կարողանում հավատալ։ Պտտվեցի նրա շուրջը, ուսումնասիրեցի առջևից և կողքից։ Ես նույնիսկ շոշափեցի նրան, բայց ինչ֊որ կասկածներ էլի մնացին։

― Լսիր, ― հարցրի ես անվստահ, ― իսկ Գենիալիսիմուսը դա․․․

― Դե իհարկե, ― նա տխուր գլխով արեց, ասես խոստովանելով այն, ինչը պետք է գաղտնի մնար։ ― Մի՞թե ինքդ չկռահեցիր։

― Ինձ պետք չէր կռահել, ― ասացի ես։ ― Ճշմարտությունը ակնհայտ էր, բայց երևակայությունս չբավարարեց, որ կարողանամ ընդունել։

― Մենք չենք հասկանում, որքան կատարյալ ենք և այդ պատճառով կարծում ենք, որ անկախ մեր հայացքներից գոյություն ունի աշխարհի օբյեկտիվ պատկեր։

― Էդիկ, ― ընդհատեցի ես նրան, ― մի պատմիր այդ։ Ես արդեն լսել ոմ, որ առաջնայինը երկրորդական է՝ երկրորդականը առաջնային։

― Դու լսել ես, բայց չես հավատում, որովհետև երևակայություն չունես։ Գիտես, ես ուսումնասիրել եմ տարբեր տեսակի հալյուցինացիաներով տառապող խելագարների, և եկել եմ այն եզրակացությանը, որ հալյուցինացիաներ չեն լինում։ Ուղղակի նրանք տեսնում են այն, ինչ մենք չենք տեսնում, իսկ մենք այն՝ ինչ նրանք չեն տեսնում։

― Ուրեմն, եթե ես այնքան եմ խմել, որ աչքիս սատանաներ են երևում, դա նշանակում է, որ նրանք գոյությո՞ւն ունեն։

― Իհարկե, ― գլխով արեց Էդիկը։ ― Քո աշխարհում, նրանք իսկապես գոյություն ունեն, իսկ իմ՝ քանի խմած չեմ․․․

― Իմիջիայլոց, ― ընդհատեցի ես նրան, ― միշտ սթափ լինելը շատ ձանձրալի է։ Քեզ մոտ, քո տնտեսությունում, միգուցե կա՞ մի այնպիսի բան, որով լվանում եք անոթները, կամ խողովակները։

Էդիկը ինձ նայեց, մտածեց․․․

― Ընդհանրապես, ես ոգելից խմիչներ չեմ օգտագործում, ― ասաց նա մտածկոտ, ― բայց այս առիթով․․․ Տանս մի բան երևի կգտնվի։

Էդիկի մոտ

Ակնհայտ էր, որ Էդիկի կարիքների ապահովումը ավելի բարձր մակարդակի էր, քան նույնիսկ մարշալ Վզրոսլիինը։ Նա ապրում էր լաբորատորիայից ոչ այնքան հեռու գտնվող մեծ բնակարանում, որի պատուհանները դուրս էին գալիս ստորերկրյա փողոցի վրա։ Բնակարանը շատ մաքուր էր, բայց միևնուն է զգացվում էր, որ այստեղ ապրողն ամուրի է։ Սենյակներից մեկը հատկացված էր գրադարանին, որտեղ կային ոչ միայն գիտական աշխատություններ, այլև նախնական գրականության հիանալի հավաքածու՝ Պուշկինից սկսած մինչև Կառնավալով։ Եվ իմ այն գիրքը, այն նույնը, նույնպես կար։ Մենք խմում էինք ոչ թե մի ինչ֊որ բան, այլ 2016 թվի իսկական ֆրանսիական կոնյակ։ Երբ խմեցինք առաջին շիշը, նա հանեց երկրորդը։

Մենք նստած էինք առանց լույսը վառելու, բայց այնտեղ, պատուհանի այն կողմը, կար մի լապտեր։ Նրա թույլ լույսը, թափանցելով սենյակ, տեսանելի էր դարձնում սեղանի անկյունը, շիշը, իսկ խոսակցիս սապատավոր քթով պրոֆիլը, թվում էր, սև ու տափակ, կարծես ստվարաթղթից կտրված լիներ։

Մենք շարունակում էինք խոսել մտադրությունների, մտքի և երևակայության մասին, և Էդիկը իր դատողություններով այնքան խճճեց ինձ, որ ես արդեն ոչ մի տարբերություն չէի տեսնում իրականի և երևակայականի միջև։

Որքան հիշում եմ, նրա դատողությունները մոտավորապես այսպիսին էին։ Երկիրը Բարձրագույն Մտքի արդյունքն է։ Աստվածը ստեղծեծ այս աշխարհը, բնակեցրեց մեզնով և համարում էր, որ պետք է ապրենք նրա Օրենքով։ Բայց նա չէր տվել մեզ իր մտադրությունները հասկանալու ունակություն և մենք սկսեցինք խախտել Օրենքը ու դուրս եկանք նրա հսկողությունից։ Նույն բանն է տեղի ունենում գրողի հետ։ Նա ստեղծում է երևակայական աշխարհ, բնակեցնում իր հերոսներով, սպասում որոշակի գործեր, իսկ նրանք սկսում են սատանան գիտի թե ինչով զբաղվել, և վերջ ի վերջո, աղավաղում են սկզբնական մտահղացումը։

Ես արդեն հետ էի սովորել խմիչք օգտագործելուց, և շատ արագ հարբեցի։ Միգուցե այդ պատճառով, նրա ասածները ինձ շատ իմաստուն էին թվում։

― Իսկապես, ― ասացի ես ուրախ։ ― Դու ճիշտ ես։ Ինձ հետ միշտ այդպես է պատահում։ Ես մի բան եմ մտածում, իսկ ստացվում է մի ուրիշ բան։

― Ճիշտ է, ― ասաց Էդիկը։ ― Այդպես ստացվեց մեր դժբախտ Գենիալիսիմուսի հետ։ Նա էլ ուներ իր մտահղացումները։ Երբ իր զայրացած գեներալների հետ իշխանության եկավ, ցանկանում էր այստեղ նոր կարգեր հաստատել։ Սկսեց պայքարել կոռուպցիայի, բյուրոկրատիզմի, անհավասարության դեմ։ Գեներալներին նշանակեց կարևորագույն պատշոններում ու առաջարկեց մի նոր սկզբունք․ կադրերը պետք է մշտապես փոխվեն և երիտասարդացվեն։ Մինչև իշխանափոխությունը գեներալները նրա հետ համամիտ էին։ Բայց իշխանությունը նվաճելուց հետո նրանց միտքը փոխվեց։ Նրանք ցանկանում էին հավերժ մնալ իրենց տեղերում։ Գենիալիսիմուսը դա չէր հասկացել և պահանջում էր նրանցից աշխատանք, կարգապահություն, հաշվետվություն ժողովրդի առջև։ Իսկ հետո որոշեց մտցնել հավասարության սկզբունքը․ ամեն մեկից ըստ ընդունակությունների, բոլորին՝ հավասար։

― Ահա՜ թե ինչ, ― ասացի ես, միանգամից ամեն ինչ հասկանալով։ ― Եվ նրա շրջապատը դա չընդունեց։

― Այդպես, ― Էդիկը չգիտես ինչու զայրացավ և խփեց իր ծնկին։ ― Ես չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ ես դու քեզ գրող համարում, եթե այդքան պրիմիտիվ մտածողություն ունես։ Այն, որ արտոնյալները երբեք չեն հրաժարվի իրենց արտոնություններից, դա ամեն մի հիմարի համար էլ պարզ է։ Դա հասկանալու համար պարտադիր չէ խորանալ մարդկային հոգեբանության մեջ։ Իրականում, ոչ միայն Գենիալիսիմուսի շրջապատը, այլ նաև ամբողջ հասարակությունը ընդհանուր առմամբ, նյարդանացած է նրա նորամուծություններից, որովհետև անհավասարության դրույթը, գոհունակությամբ է ընդունվում հասարակության բոլոր շերտերի կողմից։ Վերևում գտնվողները գոհ են, որ ստանում են միջիններից շատ, միջինները՝ որ ունեն ավելին, քան ներքևինները․․․

― Իսկ ներքևում գտնվողներն ինչո՞ւ են գոհ, ― հարցրի ես։

― Մի՞թե դու չես հանդիպել մարդկանց, որոնք հաճույք են ստանում ներքևում գտնվելուց։ Նրանք միշտ կարող են բացատրել իրենց անհաջողությունները հասարակության անարդար կառուցվածքով, իրենց ազնվությամբ, համեստությամբ և բացառիկությամբ։ Կարճ ասած, Գենիալիսիմուսը ձեռք էր բարձրացրել հասարակության սրբոց֊սրբությունների վրա։ Զբաղեցնելով անհասանելի դիրք, նա իր նախաձեռնություններով, մեծ դժգոհություն առաջացրեց։ Հատկապես, իհարկե, նախկին զայրացած գեներալների շրջանում։ Նրանցից ամենազայրացածը նրա մոտիկ ընկեր֊տեղակալն էր, Գերագույն Հնգանկյունի և Խմբագրական Կոմիտեի նախագահը։

― Գորիզոնտ Տիմոֆե՞ևիչը, ― հարցրի ես։

― Հենց ինքը, ― ասաց Էդիկը։ ― Նա, իհարկե, չկարողացավ գցել Գենիալիսիմուսին, որովհետև նա դարձել էր խորհրդանիշ, երկրպագության առարկա, սուրբ կով, բայց գտավ ավելի խորամանկ լուծում։ Մի օր, երբ Գենիալիսիմուսը տիեզերք թռավ հերթական ստուգումների համար, որոշեցին այլևս նրան չվերադարձնել։ Թող նա այնտեղ թռչի, իսկ մենք նրան կաղոթենք, կկառուցենք հուշարձաններ, կպարգևատրենք շքանշաններով, կուղարկենք ողջույններ և հաշվետվություններ։ Միևնույն ժամանակ, այստեղ, Երկրում, ամեն ինչ մեր ուզածի նման կանենք։

― Կանգ առ, ― ընդհատեցի ես նրան։ ― Ինձ հեքիաթներ մի պատմիր։ Ոչ մի Գենիալիսիմուս իրականում չկա, որովհետև ես նրան հնարել եմ։ Հասկանո՞ւմ ես, հնարել եմ։

― Հնարավոր է, ― ուսերը թոթվեց պրոֆեսորը։ ― Բայց դա ոչինչ չի փոխում, որովհետև իրականությունը միշտ էլ ինչ֊որ մեկի հնարածն է։ Հնարքը, ծնվում է ոչնչից, հետո դառնում իրականություն և դրսևորում զարգացման միտում։ Բայց եթե դու ամեն ինչ հնարել ես, ապա ժամանակն է, որ սյուժեն փոխես։ Սիմը պետք է անհետանա։ Ընդմիշտ։ Ցանկացած միջոցով աննիհիլիացիայի ենթարկի նրան։ Հետո կարելի է աննիհիլիացնել Գորիզոնտին։ Իսկ Գենիալիսիմուսին պետք է վերադարձնես Եկիր։ Նա ինձ ու քեզ շատ է պետք։

― Ինչո՞ւ երկուսիս։ Մենք ի՞նչ ընդհանուր շահեր ունենք։

― Հիմա կբացատրեմ։ Հասկանում ես, ողջ Գերագույն Հնգանկյունի և Խմբագրական կոմիտեի կազմը՝ ապուշներ ու անմիտներ են։ Ես չեմ կարող վստահել նրանց իմ հայտնագործությունը։ Բայց եթե դու վերադարձնես Գենիալիսիմուսին, մենք երեքով կօգտագործենք էլիքսիրը։ Նրա օգնությամբ, կտիրենք աշխարհին և երկրի վրա նոր կարգ կհաստատենք։

― Չեմ հասկանում, ― ասացի ես։

― Հիմա կբացատրեմ։ Բանն այն է, որ շատ մարդիկ են խախտում օրենքները և ընդունված վարքագծի կանոնները։ Ամեն մեկը կարծում է, որ առանձնապես շատ բան չի կորցնում։ Մարդը մտածում է․ ինչ էլ անեմ, կամ ինչ էլ ինձ հետ անեն, միևնույն է մեռնելու եմ։ Մահվան անխուսափելիության գիտակցումը, որոշ մարդկանց դարձնում է անվախ և նույնիսկ անխոհեմ։ Իսկ Էլիքսիրով ամեն ինչ այլ կերպ կլինի։ Մենք նույնիսկ կարող ենք վերացնել շատ պատժամիջոցներ։ Օրինակ բանտը և մահապատիժը։ Ինչո՞ւ։ Մենք ուղղակի կբաժանենք էլիքսիրը համապատասխան մարդկանց վարքագծի։ Լա՞վ ես պահում քեզ՝ ստացիր ամսվա բաժինդ։ Հաջորդ ամիս էլ քեզ լավ պահես՝ էլի կստանաս։ Իսկ անհնազանդներին, մենք կզրկենք էլիքսիրից։ Որոշ մարդկանց ժամանակավոր, ոմանց՝ ընդմիշտ։ Պատկերացնո՞ւմ ես, լավ պահող մարդկանց մեծամասնությունը ման է գալիս երիտասարդ, ամուր, կարմրաթուշ։ Իսկ նրանք, ովքեր հրաժարվել են մեծամասնության օրինակին հետևել, ծերանում են, հիվանդանում, կորցնում մազերն ու ատամները․․․

― Բայց դա սարսափելի է, ― բացականչեցի ես։ ― Դա մահապատժից էլ վատ է։ Դա նույնիսկ ավելի վատ է, քան այն, ինչ արեցիր դժբախտ տեռորիստի հետ։ Ի դեպ, այդ տեռորիստի մասին․․․ Լսիր, դու կարո՞ղ ես մի քիչ քո էլիքսիրից ծախսել և քսել նրա վերքերին, որպեսզի նրանք փակվեն։

Պրոֆեսորը զարմացած ինձ նայեց։

― Այսինքն՝ ո՞նց թե փակվեն։ Նա ինձ պետք է հենց այդ վերքերով։ Պետք է, որ բոլորը տեսնեն, որ նա տանջվել է, բայց դիմացել։ Եվ ընդհանրապես ես չեմ հասկանում, ինչո՞ւ ես դիմում ինձ նման խնդրանքով։ Մի՞թե անցյալում քեզ ետ չեն սովորեցրել աբստրակտ հումանիզմից։

Ես շփոթվեցի։

― Իհարկե, սովորեցնում էին, այն էլ ոնց։ Պատկերավոր ասած, սիրտս ընդհանուր առմամբ, բավականին կոշտացել է։ Բայց երբ խմում եմ, չգիտեմ ինչու, սկսում եմ բոլորին խղճալ։ Նույնիսկ օձերին, կարիճներին և տեռորիստներին։ Նույնիսկ ամենազզվելի արարածներին խղճում եմ և վերջ։ Ոչինչ չեմ կարող անել ինձ հետ։

― Որովհետև հիմար ես, ― ասաց Էդիկը։ ― Խղճահարությունը ամենահիմար և անօգուտ զգացմունքն է, իսկ խղճացողները՝ ամենավատ և վնասակար մարդիկ։ Նրանք միշտ խանգարել են առաջընթացին։ Ի դեպ, մենք նրանց էլ չենք տա էլիքսիր։

― Ահա՜, ― ասացի ես։ ― Ուրեմն, ինձ էլ է այդ սպասում։ Ես դեն նետեմ Սիմիչին, իսկ դու զրկես ինձ էլիքսիրից և նայես, թե ինչպես եմ ծերանում, սպիտակում ու կորցնում ատամներս․․․

― Դե ինչ ես ասում, ― վճռականորեն հերքեց Էդիկը։ ― Ինչո՞ւ ես իմ մասին այդքան վատ մտածում։ Դու հավերժ կապրես, բայց ես քեզ անզգա կդարձնեմ։ Ես գիտեմ ինչպես դա անել։ Մի փոքրիկ վիրահատություն ու դու կդառնաս ամեն ինչին անտարբեր արարած։ Քո աչքերի առաջ մարդուն մասերի կբաժանեն, նա ցավից կգալարվի ու կհառաչի, իսկ քո հոգին անտարբեր կմնա։ Դու կուտես, կխմես, հաճույք կստանաս արևի լույսից, ծաղիկների բուրմունքից և կանանց փաղաքշանքից։

― Իսկապե՞ս ― հարցրի ես, ― մի՞թե կտեսնեմ, որ ինչ֊որ մեկին ծեծում են ու նրա հետ չեմ տառապի։

― Թող տառապի նա, ում ծեծում են, ― հանգիստ պատասխանեց Էդիկը։ ― Ինչո՞ւ էլի ինչ֊որ մեկը պետք է տառապի։

Ես կստեի, եթե ասեի, որ Էդիկի խոստումը ինձ չշփոթեցրեց։ Խղճահարության կամ կարեկցանքի զգացումը, ինձ վաղուց արդեն հոգնեցրել էր։ Այդ զգացմունքը փչացրել էր իմ ողջ կյանքը, խանգարել կարիերայիս և զրկել ախորժակից։ Ինչիս է այն պետք, եթե բացի անախորժություններից ինձ ոչինչ չի տալիս։

Ես խոստացա պրոֆեսորին մտածել այդ մասին։ Ինձ թվում է, որ ես խոստացա, բայց հիմա նույնիսկ համոզված չեմ, որ այդպիսի խոսակցություն եղել է։ Գուցե դա երազ էր կամ զառանցանք։ Իսկ եթե այդ խոսակցությունը և մնացած ամեն ինչ, ինձ ուղղակի թվացել է, ապա ինչո՞ւ ես չեմ կարող երևակայության ուժով վերջացնել իմ արկածները և վերադառնալ Շտոկդորֆ։

Ես նույնիսկ փորձեցի դա անել։ Փակեցի աչքերս, լարեցի երևակայությունս, հայտնվեցի մի տեսակ տրանսցենդենտալ վիճակում։ Եթե այս խոսակցությունը և մնացածը տեսնում եմ՝ ուրեմն Շտոկդորֆում չեմ։ Բայց պրոֆեսորի մոտ էլ չեմ, այլ հյուրանոցում։ Իսկրինան չկա։ Մահճակալի մոտ թափված են գրքից պատռած թերթիկներ։ Ես հավաքեցի դրանք և սկսեցի կարդալ։ Տեքստը ինձ ծանոթ թվաց, կարծես այն արդեն կարդացել էի, կամ միգուցե գրել։

Լուսանցքներում, իմիջիայլոց, ես տեսա բազմաթիվ նշումներ, արված գույնզգույն մատիտներով։ Նշումները հիմնականում բացասական էին և բավականին միօրինակ։ Ինչ֊որ տեղ գրված էր․ «Վատ է» կամ «Սա արդեն չափազանց է!!!» (հենց երեք բացականչական նշան էր դրված)։ Ես սկսեցի նայել թերթիկները, հափշտակվեցի և մտածեցի, որ միգուցե ինչ֊որ բան չափազանց է, բայց ի՞նչ վատ բան կա այստեղ։ Ընդհակառակը, նույնիսկ շատ լավ է գրված։

Ձանձրալի է

Ստեպանիդան ապրեց Օտրադնոյում քսան տարուց ավելի։ Այդ տարիների ընթացքում նա կանոնավոր գրի էր առնում իր դիտարկումները կալվածքի կյանքի մասին, անվանելով տիրոջը մեկ Տեր, մեկ ուղղակի Նա՝ մեծատառով։ Բայց ժամանակի ընթացքում գրությունները դառնում էին ավելի կարճ, միօրինակ և ձանձրալի։ Երբեմն նույնիսկ բողոքում էր, որ լավագույն տարիները իզուր անցան, որ ցանկանում է տուն վերադառնալ։

Գրություններից մեկը շատ կարճ էր․ «Ոչ մի նոր բան, միայն այն, որ բոլորս ծերանում ենք»։

Երկար տարիներ շարունակ Տերը պահպանում էր մեկ անգամ ընդունված կարգը․ արթնանում էր, աղոթում, վազում լճի շուրջը, նախաճաշում, աշխատում, Գլագոլի հետ դուրս գալիս, հետո նորից աշխատում, աշխատում կարճ դադարներով ճաշի ու հանգստի համար, և միայն երեկոյան, ինչպես միշտ, նոր բառեր էր սովորում Դալից և քնից առաջ «Լավ տեմպերացված կլավիր» լսում։

Եվ ոչ մի զվարճություն։ Նայիչ Նա չի նայում, և չի սիրում, երբ նայում են ուրիշները։ Ստեպանիդան բողոքում է, որ նույնիսկ ամենշաբաթյա «Դալլասը» ինքն ու Թոմը գաղտնի են նայում, հնարավորինս իջեցնելով ձայնը։

Օտրադնոյում միայն մի (բավական երկար) աշխուժացման և հույսերի շրջան կար։ Դա այն ժամանակ էր, երբ մեկը մյուսի ետևից սկսեցին մահանալ մոսկովյան առաջնորդները։ Այդ ընթացքում, Նա երեկոները դուրս էր գալիս նայիչի մոտ և հաճույքով դիտում թաղումները, ուշադիր լսում բոլոր հաղորդումներն ու մեկնաբանությունները կրեմլում տեղի ունեցող փոփոխությունների և ինտրիգների մասին։ Երբեմն հրում էր Զիլբերովիչին.

― Ի՞նչ են ասում։

Տեղական լեզուն Նա վատ գիտեր։

Այդ օրերին Նա աշխուժանում էր, ավելի քիչ ժամանակ ծախսում բեկորների վրա, ավելի շատ ուշադրություն դարձնում Գլագոլի վարժեցմանը, հաճախ կատակում էր, և նույնիսկ մեծանում էր Նրա սեքսուալ ակտիվությունը։

Բայց միշտ վերջանում էր նրանով, որ թաղելով մի ծերունուն, ամենակուլները նրա տեղն էին դնում մի ուրիշ, ավելի ծեր մարդու, և ամեն ինչ գնում էր իր հունով։

Նրա վերջին հույսը, վերջապես ծերունիներին փոխարինած երիտասարդ և առողջ, երկու բարձրագույն կրթություն ունեցող առաջնորդն էր։ Նայիչի մեկնաբանները նորին անընդհատ գովաբանում էին, ասում, որ նա խելացի է և սրամիտ, պատվիրում է կոստյումներ միայն «Դիորից», բնագրով Վոլտեր է կարդում և թաքուն եկեղեցի է գնում։ Հենց այդ առաջնորդին էլ «Հայրը» ուղարկեց իր գաղտնի ուղերձը, հրահանգելով արգելել կոմունիստական պարտիան և վերականգնել միապետությունը։

Նա պատասխան չստացավ։ Պարզ էր, որ լրագրողները նոր առաջնորդին չափից ավելին էին վերագրել։ Կոստյումներ Դիորից նա հագնում է, բայց եկեղեցի երևի թե չի գնում, իսկ բնագրով կարդում է միայն Լենինին։

Համոզվելով դրանում, Նա հրամայեց նետել աղբանոց նայիչը, դադարեց հարցեր տալ Մոսկվայում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին և վերադարձավ իր անվերջանալի աշխատանքին։

Ստեպանիդան նշում է, որ դրանից հետո Տերը շատ փոխվեց։ Նա շարունակում էր մեկը մյուսի հետևից գրել իր բեկորները, բայց դժվարությամբ և անհավես։ Նրա հիշողությունը սկսեց թուլանալ, և ասացվածքներն ավելի ու ավելի մեծ դժվարությամբ էր հիշում․ վեց հատ նորը սովորում էր, ութ հատ նախկինում սովորածը մոռանում։ Երբեմն, երբ առիթ էր լինում մի ասացվածք մեջ բերել, կնճռոտում էր դեմքը, մատերը շխկացնում, բայց չէր կարողանում հիշել։ Լավ է, որ Զիլբերովիչը կողքին էր, թե չէ ուղղակի կկորչեր։

Նա հազվադեպ էր նստում ձիու վրա, իսկ հետո այդ փորձերը վերջնականապես դադարեցրեց և կյանքը Օտրադնոյում դարձավ էլ ավելի ձանձրալի։

Ինձ համար շատ ցավալի ու տխուր էր կարդալ Ստեպանիդայի զեկույցները։ Տերը, կորցնելով հավատը իր հատուկ առաքելության հանդեպ, սկսեց խմել (ավելի ու ավելի հաճախ էր նրա սենյակից հավաքում վիսկիի և սոդայաջրի շշեր)։ Եվ հանկարծ՝ այսպիսի նամակ։

Կորուստ

«Կատյուշկա, հարազատս։

Սարսափելի հուզված եմ։ Մեզ մոտ սատանան գիտե, թե ինչ է կատարվում։ Այսօր առավոտյան ես արթնացա սովորականից ավելի ուշ և տեսա, որ Թոմը արդեն չկա։ Մտածեցի՝ գնացել է ախոռ։ Լավ։ Վեր կացա, կարգի բերեցի ինձ, գնացի Նրա սենյակը հավաքելու։ Այդ ժամանակ Նա սովորաբար վազում էր։ Տեսնեմ՝ ննջարանում ամեն ինչ հավաքված է, կարծես չեն էլ պառկել քնելու։ Աշխատասենյակը նույնպես մաքուր է։ Սեղանների վրա թղթի ոչ մի կտոր, չհաշված մի ինչ֊որ առողջապահական ամսագիր։ Մինչև նախաճաշ դեռ շատ ժամանակ կար և ես գնացի ախոռ Թոմին հարցնելու, արդյոք նա չգիտի՞ թե ինչ է պատահել։ Բայց Թոմը այնտեղ չէր։ Ես շատ զարմացա, քանի որ ոչ միայն Թոմը՝ Գլագոլն էլ չկար։ Գնացի հրեային փնտրելու։ Նրա դուռը փակ էր, բակում նա նույնպես չէր երևում։ Ես դրան առանձնապես ուշադրություն չդարձրի։ Մտածեցի՝ միգուցե միասին գնացել են, ասենք թե անասնաբույժի մոտ։ Չնայած դա շատ զարմանալի էր։ Սովորաբար, անասնաբույժը ինքն էր գալիս, իսկ ընդհանրապես, Թոմն ու հրեան ինքնուրույն էին գլուխ հանում։

Մինչև նախաճաշ ես առանձնահատուկ ոչ մի բան չկասկածեցի։ Երբ եկա ճաշասենյակ, Ժանետա Գրիգորևնան և նրա մայրը արտասվաթաց աչքերով էին նստած։ Հարցնում եմ՝ ի՞նչ է պատահել։ Ասում են՝ ոչինչ։ Հարցնում եմ, թե ո՞ւր է «Հայրիկը»։ Ասում են նա չկա և այլևս չի լինի։ Մահացե՞լ է, ինչ է։ Տեսնեմ, Կլեոպատրա Կազիմիրովնան մի տեսակ ցնցվում է և հայացքը մի կողմ շրջում, իսկ Ժանետա Գրիգորևնան ասում է՝ մահացել է։ Ես հարցրի, թե ո՞ւր են կորել հրեան ու Թոմը։ Միգուցե դիարա՞ն են նրան տարել։ Ձիո՞վ։ Կլեոպատրա Կազիմիրովնան լռում է, իսկ Ժանետա Գրիգորևնան ասում․ «Թոմն ու Լեոպոլդ Գրիգորևիչը նույնպես չկան» ― «Նրա՞նք էլ են մահացել, ― հարցնում եմ»։ ― «Նրանք էլ, ― ասում է, ― մահացել են»։

Պատկերացնո՞ւմ ես, թե ինչ կատարվեց ինձ հետ։ Հարցնում եմ, թե նրանց դիակները որտե՞ղ են։ Ասում են, ոչինչ մի հարցրու, քո գործը չէ։ Ես ասում եմ, ինչպե՞ս թե իմ գործը չէ։ Որտեղ է գտնվում ձեր դիակը՝ իմ գործը չէ, իսկ իմ Թոմինը՝ դա իմ գործն է։ Նրանք ոչինչ չեն պատասխանում և ես չգիտեմ ինչ անել․ ոստիկանություն կանչե՞լ, թե ոչ։ Կատյուշկա, եթե դա քո ձեռքի գործն է, ապա պետք էր ինձ նախօրոք նախազգուշացնել։ Հիմա ես չգիտեմ ինչ անեմ։ Սպասում եմ հետագա հրահանգների․․․»

Վերջին նախադասությունը ամբողջովին մատնում է Ստեպանիդային։ Նա երևի գրել էր չափազանց շտապ ու հուզված վիճակում։

Հավանաբար, Ստեպանիդան հրահանգներ ստացավ, որովհետև հաջորդ նամակը արդեն ժողովրդական լեզվով չէր գրել։ Հաղորդում էր, որ անհետանալուց մի քանի օր առաջ, Նա շատ մտածկոտ էր դարձել։ Հաճախ էր իր մոտ կանչում հրեային ու Թոմին, և փակվելով առանձնասենյակում նրանց հետ երկար զրուցում էր։ Այդ օրերին, Թոմի հետ ինչ֊որ տարօրինակ բան էր կատարվում։ Բայց Ստեպանիդայի հարցերին ոչ մի խելամիտ բան չէր պատասխանում (փակագծերում գրում է, որ Թոմը պետք է որ իրեն ամեն ինչ պատմեր)։

Մի օր, դա անհետանալուց մի քանի օր առաջ էր, Ստեպանիդան նկատում է, որ չնայած ուշ ժամին նրա սենյակի լույսը վառվում է։ Կամացուկ մոտենում է բաց պատուհանին և լսում, որ նա ինչ֊որ մեկի հետ ռուսերեն է խոսում, անվանելով զրուցակցին «միստր Րիվկին»։ Ստեպանիդան լսել էր խոսակցության միայն մի մասը։ Այդ խոսակցությունը նրան շատ տարօրինակ թվաց, բայց միայն հետո հասկացավ, թե ինչի մասին էր խոսքը։

«Չեմ հասկանում, թե ինչն է բարդ, ― կարծես ասում էր Սիմ Սիմիչը շատ հուզված։ ― Ձիու քաշը մարդկայինից շատ է, բայց չէ՞ որ ձին գտնվում է զարգացման ավելի պարզունակ շրջանում և նրա օրգանիզմը ավելի հեշտ․․․»

Ստեշան կռահեց խոսակցության առարկան միայն Նրա անհետացումից հետո, երբ սեղանին գտավ գիտահանրամատչելի «Մեդիկալ րեվյու» ամսագրի հոդվածներից մեկի պատճենը։ Բազմաթիվ տողեր ընդգծված էին, իսկ լուսանցքներում կային Տիրոջ ձեռքով արված նշումներ։ Հոդվածը տեղեկացնում էր Հարվարդում աշխատող պրոֆեսոր Դոնալդ Րիվկինի բարձրագույն կաթնասունների սառեցման փորձերի մասին։ Այնտեղ ասված էր․ փորձը ցույց է տվել, որ արդեն գոյություն ունի բավականին հուսալի միջոց օրգանիզմի սառեցման համար։ Օրգանիզմը կարող է անաբիոզի մեջ մնալ որքան ուզես (գործնականում հավերժ)։ Ասվում էր, որ փորձերը կատարվել են ոչ միայն կապիկների հետ, այլև կենդանի մարդկանց, որոնք անբուժելի հիվանդության պատճառով (սովորաբար քաղցկեղով), համաձայնել են սառեցվել, հույս ունենալով սպասել, մինչև այդ հիվանդության դեմ պայքարի ազդեցիկ միջոցներ գտնելը։

Այստեղ ևս մի թուղթ կար։ Դա ոչ թե հոդված էր, այլ այն միջքաղաքային հեռախոսային զրուցի հաշիվը, որը լսել էր Ստեպանիդան։ Այդ խոսակցությունը շարունակվել էր չորս ու կես ժամ և սարսափելի թանկ էր նստել։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Տերը հենց այնպես փող չէր ծախսում, հավանաբար այդ խոսակցությունը նրա համար շատ կարևոր էր։

Գրքում գրված էր, որ այստեղ Ստեպանիդայի զեկույցները ընդհատվում են։ Կցված տեղեկանքը շատ չոր տեղեկացնում էր, որ կատարելով զինվորական պարտականությունը, Սովետական Միության հերոս, ԿԳԲ֊ի մայոր Ստեպանիդա Մակարովնա Զուևա֊Ջոնսոնը վերադառնալով Հայրենիք, օդանավակայանից Մոսկվա տանող ճանապարհին զոհվեց ավտոմոբիլային վթարից։

Բայց գործը դրանով չավարտվեց։ Ես կարդացի մի քանի տասնյակ գործակալների հաղորդագրություններ։ Նրանք պետք է պարզեին, թե վերջ ի վերջո, ինչ էր տեղի ունեցել Կարնավալովի հետ և ուր էր նա անհետացել։ Որոշ գործակալներ ազնվորեն տեղեկացնում էին, որ ոչինչ չկարողացան պարզել։ Մյուսները՝ հաղորդում էին ինչ֊որ անհավատալի բաներ։ Վերջապես տեղեկություն եղավ, որ պրոֆեսոր Րիվկինի կլինիկայում, վերջերս կատարվել է մի շատ բարդ փորձ՝ երեք մարդու և մի նժույգի միանգամից սառեցրել են։

Հետո՝ մի անհավատալի բան․

«Ս․ Ս․ Կարնավալովը, նրա երկու թիկնապահները և Գլագոլ նժույգը անաբիոզի մեջ, տեղափոխվել են Ժնև և անսահմանափակ ժամկետով տեղավորվել Շվեյցարական բանկի սեյֆերից մեկում»։

― Եվ նա, ― ասաց Ձերժինը հաջորդ հանդիպման ժամանակ, ― այնտեղ, սեյֆում, սպասում է իր ժամին։ Սպասում է՝ սովետական կարգերի փլուզումանը։ Այն ժամանակ նրան կհալեցնեն և նա կգա այստեղ իր սպիտակ նժույգի վրա նստած։

― Այո, ― ասացի ես հոռետեսորեն։ ― Այդ մարդուց ամեն ինչ սպասելի է։ Բայց համոզված եմ, որ մեր կոմունիստական փառապանծ լրտեսները ՑՌՈՒ֊ի հետ միացյալ ուժերով, իհարկե արդեն պարզել են, թե հատկապես որ սեյֆում է պահվում ինքնակոչը։

― Ի՜նչ ես ասում, ― չնկատելով իմ ակնարկը տխուր ասաց Ձերժին Գավրիլովիչը։ ― Եթե իմանայինք, ձեր օգնության կարիքը չէինք ունենա։

Ստեղծագործական Հնգանկյունը

― Ստեղծագործական Հնգանկյունի արտահերթ նիստը հայտարարում եմ բացված, ― սովորական ձայնով ասաց Սմերչևը և նայեց կողքին նստած Բերիյ Իլյիչին, որը կզակը հենած բռունցքներին ինչ֊որ տեղ էր նայում աջ ականջիս միջով։ Նա իր ամբողջ տեսքով ցույց էր տալիս, որ կողմնակի անձ է և մտադրություն չունի խառնվել Հնգանկյունի աշխատանքին։

― Նիստը գաղտնի է, ― շարունակեց Սմերչևը։ ― Ոչ ոք իրավունք չունի գրառում կատարել բացի սղագրուհուց։ ― Նա բազմանշանակ նայեց ինձ, իսկ ես ցույց տվեցի նրան դատարկ ձեռքերս և թփթփացրի կրծքիս, ցույց տալով որ ոչինչ չունեմ ո՛չ սեղանին, ո՛չ ձեռքիս, ո՛չ էլ ծոցում։ ― Հնգանկյունի անդամներին դա հայտնի է, իսկ ում հայտնի չէ՝, ― Սմերչևը նորից ինձ նայեց, ― զգուշացնում եմ, որ Հնգանկյունում տեղի ունեցող քննարկումները այս պատերից դուրս արգելվում է հրապարակել։

― Իմ ու մարշալի հետ, ― նկատեցի ես, ― ստացվում է ոչ թե հնգանկյունի, այլ յոթանկյունի։

Այս դիտողությունը ինձ սրամիտ թվաց և ես ծիծաղեցի։ Հնգանկյունի անդամները լարված իրար նայեցին։ Մարշալը առաջվա պես անվրդով էր, իսկ Կոմունիյ Իվանովիչը, մի հայացք գցելով մարշալի դեմքին, ժպիտի նման մի բան պատկերեց, հասկացնելով, որ իմ ուրախ տրամադրությունը չի համապատասխանում պահի լրջությանը։

Ես շփոթվեցի, և սկսեցի աննկատ ուսումնասիրել Հնգանկյունի անդամներին։ Նրանք այսպես էին տեղավորված։ Սմերչևը նստած էր իր սեղանի առջև մարշալի աջ կողմից։ Նույն սեղանի մոտ էր նստած նաև Իսկրան մատիտով և բլոկնոտով (այդ նա էր սղագրուհին)։ Երբեմն ուզում էի հանդիպել նրա հայացքին, բայց նա պահում էր իրեն շատ օտարոտի և իմ կողմը չէր նայում։ Հնգանկյունի մնացած անդամները՝ Պրոպագանդա Պարամոնովնան, Ձերժին Գավրիլովիչը և Հայր Զվեզդոնին՝ տեղավորվել էին խորհրդակցությունների համար նախատեսված սեղանի մոտ։ Ես նստած էի Զվեզդոնիից, մի քանի աթոռ այն կողմ, ավելի մոտիկ սեղանի ծայրին։

― Ես կարծում եմ, ― շարունակեց Սմերչևը, ― որ մեր նիստը կանցնի առանց ավելորդ ձևականությունների, և նվիրված կլինի գլխավոր նյութին։ Պետք է ասեմ, որ մեր հարաբերությունները Կլասիկի հետ մինգամից չստացվեցին։ Ստիպված էինք հաղթահարել որոշ դժվարություններ։ Ես բացատրում եմ դա նրանով, որ մենք մեծացել և դաստիարակվել ենք տարբեր սոցիալական պայմաններում։ Հաշվի առնելով այդ հանգամանքը, մենք ցուցաբերում ենք համբերություն և հումանիզմ։ Մենք շատ բայրացակամ ընդունեցինք նրան, բնակության համար տրամադրեցինք լավագույն հյուրանոցը, ընդունեցինք բարձր կարիքների բավարարում ունեցողների շարքը, նրա անունով անվանեցինք գլխավոր փողոցներից մեկը, և դա այն դեպքում, երբ նա դեռ ոչինչ չի արել դրան արժանանալու համար։ Մենք պատրաստվում էինք չափազանց հանդիսավոր, ողջ ժողովրդի հետ նշել նրա հարյուրամյակը։ ԿՊԳԲ֊ի ղեկավրությունը, Գլխավոր Հնգանկյունին և Խմբագրական Կոմիտեն անձամբ Գենիալիսիմուսի մասնակցությամբ ընդունեցին իր համարձակության մեջ մի աննախադեպ որոշում։ Հաշվի չառնելով թղթի ժամանակավոր պակասը և այն հանգամանքը, որ մեզ մոտ ընդունված չէ տպագրել գրքեր, որոնք կապված չեն Գենիալիսիմուսի հետ, անտեսելով այդ ամենը, մենք որոշեցինք տպագրել մեր հյուրի ստեղծագործությունը, բայց խնդրել էինք որոշ փոփոխություններ մտցնել տեքստի մեջ։ Տեղ֊տեղ կրճատումներ անել, որոնք ընդհանուր առմամբ, չէին ազդի գրքի վրա։ Այդ աննշան աշխատանքի համար, հնարավորություն տվեցինք նրան ծանոթանալ բոլոր անհրաժեշտ նյութերին։ ― Այդպես չէ՞, ― ինձ նայեց Սմերչևը։

― Եթե դուք նկատի ունեք ինձ վերագրվող վեպի որոշ գլուխները, ― ասացի ես, ― ապա այո, ես նրանց ծանոթացել եմ։

― Երբ քո հետ խոսում է գեներալը, պետք է ոտքի կանգնել, ― հանկարծ ֆշշած Զվեզդոնին։

Ես նայեցի Զվեզդոնիին, հետո Սմերչևին։ Նա հեռացրեց աչքերը, բայց ոչինչ չասաց։ Ես հասկացա, որ նա համաձայն է Զվեզդոնիի հետ, բայց չի պնդի այդ, իսկ ես, իհարկե, չեմ պատրաստվում կանգնել, ես իրենց համար փոքրիկ տղա չեմ։

― Հիմա դուք ամեն ինչ գիտեք, ― ասաց Սմերչևը։ ― Սիմ Կարնավալովը չի մահացել, ինչպես կարծում էինք, նա կենդանի է, պահվում է շվեյցարական բանկում և իր ժամին է սպասում։

― Սպասում է, բայց ուզածին չի հասնի, ― նկատեց Զվեզդոնին և Հնգանկյունի բոլոր մասնակիցները ուրախ, բայց մի քիչ լարված ծիծաղեցին։

― Այո, ― վստահ հաստատեց Կոմունիյ Իվանովիչը։ ― Նա իր ուզածին չի հասնի, եթե իհարկե, մեր հյուրը մի քիչ մտածի ու մեզ ընդառաջի։

― Ես հարց ունեմ, ― ասացի ես։

― Խնդրեմ, ― թույլ տվեց Սմերչևը։

― Ասացեք․․․ ― Ես նայեցի Զվեզդոնիին և ինքնաբերաբար վեր կացա։ ― Այն, ինչ ես կարդացի վեպում, հաստատվո՞ւմ է որևիցե անկախ փաստաթղթերով։

― Իհարկե, հաստատվում է, ― ասաց Ձերժին Գավրիլովիչը և բացելով իր առջև դրված կանաչ թղթապանակը սկսեց այնտեղ ինչ֊որ թղթեր նայել։ ― Դա հաստատվում է մեր հետախույզ՝ Ստեպանիդա Զուևա֊Ջոնսոնից ստացված տեղեկագրերից և հեռախոսային խոսակցության այն հաշվից, որը տեղի է ունեցել Կարնավալովի ու պրոֆեսոր Դոնալդ Րիվկինի միջև։

― Լսեք, այդ բոլորը լուրջ չէ, ― ասացի ես նյարդայնացած։ ― Այդ հաղորդագրությունները, հեռախոսային հաշիվները, դատարկ բան են, չէ՞ որ դուք այդ ամենը իմացել եք նույն այդ գրքից։ Բայց չէ՞ որ դա վեպ է, գեղարվեստական ստեղծագործություն։ Այլ կերպ ասած, այդ բոլորը հնարված է։

― Բավականին չար է հնարված, ― ասաց մինչև այդ լռություն պահպանող Պրոպագանդա Պարամոնովնան և նայեց մարշալին։

― Դուք ասում եք հնարված է, ― ասաց Սմերչևը, ― բայց ձեր այդ, այսպես ասած հնարվածքի պատճառով, մեր ռեսպուբլիկայի սիմիտները պահում են իրենց ավելի ու ավելի հանդուգն։ Հենց երեկ, Գենիալիսիմուսի Գիտական հայտնագործությունների հուշարձանի տակ, չարագործները մի մեծ կույտ երկրորդական մթերք էին թողել, վրան էլ մի երկտող․ «Մեր նվերը Գենիալիսիմուսին»։

― Օ՜ Գենա, ինչպիսի սրբապղծություն, ― բացականչեց հայր Զվեզդոնին և բարձրացնելով աչքերը Գենիալիսիմուսի դիմանկարին, եռանդուն աստղակնքեց։ Մնացած բոլորը նույնը արեցին։ Ես էլ հետևեցի նրանց օրինակին։

― Այդ կույտի մեծությունից, ― շարունակեց Սմերչևը, ― հասկանալի է, որ գործում էր ոչ թե առանձին անհատ, այլ մի ամբողջ կազմակերպություն։ Ինքնին հասկանալի է, որ գրությունը ստորագրված էր երեք տառից բաղկացած հայտնի բառով։ Իսկ նախանցյալ օրը վտանգազերծվեցին մի խումբ ստիլյագներ։ Նրանք հավաքվում էին մասնավոր բնակարաններում և երկար շալվարներով ու կիսաշրջազգեստներով պարում թշնամական պարեր։ Կալանքի ենթարկվելուց հետո, նրանք սկսեցին խորամանկել, խաբել և պնդել, որ զգեստի երկարությունը չունի քաղաքական բնույթ։ Իսկ հետո պարզվեց, որ բոլորի Պատկանելիության Նշաններում պահվում է հայտնի անձնավորության փոքրիկ դիմանկարը, որին նրանք երկրպագում են։

Լսելով այդ, ես ակամա նայեցի Իսկրային, բայց նա շարունակում էր գրել, նրա դեմքը ոչինչ չէր արտահայտում։

― Դե լավ, ― ասաց Սմերչևը, ― չերկարացնենք մեր խոսակցությունը։ Ես միայն ուզում եմ ասել մեր հյուրին (ես նկատեցի, որ նա խուսափում է ինձ Կլասիկ անվանել), բոլորս էլ հասկանում ենք, որ դուք չեք ցանկանում ուղղել գիրքը և ավելորդ աշխատանք կատարել։ Բայց դա հարկավոր է անել։ Ոչ միայն ես, այլև Ստեղծագործական Հնգանկյունի բոլոր անդամները խնդրում են ձեզ․ ջնջեք այն մարդուն, որը ձեզ մոտ սպիտակ ձիով է ման գալիս։ Դա լավ կլինի և՛ ձեր և՛ մեզ համար։ Դե ինչո՞ւ եք այդպես կառչել նրանից։ Նա այդքան թա՞նկ է ձեզ համար։

Օ, Գենա, ի՞նչ անեմ սրանց հետ։

Ես վեր կացա և սկսեցի նյարդայնացած քայլել սենյակում։

― Պարոնայք կոմսորներ, ― սկսեցի ես, աշխատելով հնարավորինս համոզիչ լինել։ ― Հավատացեք, որ ես մտադրություն չունեմ ձեզ վատություն անել։ Կուզենայի ամեն ինչ անել ձեր ուզածի նման։ Երեկ, նորից կարդալով վեպի որոշ էջեր, ես արդեն վերցրել էի գրիչը և ուզում էի, անկեղծորեն ուզում էի Սիմ Սիմիչին ջնջել։

― Իսկ ի՞նչը ձեզ խանգարեց, ― ծաղրանքով հարցրեց Պրոպագանդա Պարամոնովնան։

― Բնությունս, ― ասացի ես։ ― Ախր հասկանում եք, տեսնում եմ «Սիմ» բառը, նշան եմ բռնում, իսկ ձեռքս չի բարձրանում։ Բացի այդ, հենց այնպես հնարավոր չէ նրան դեն նետել։ Եթե ջնջեմ նրան, նշանակում է պետք է ջնջնել և Զիլբերովիչին։

― Շատ էլ լավ կանեք, ― ասաց Զվեզդոնին։ ― Մի սիմիտ էլ կպակասի։

― Մեկով չի վերջանա, ― ասացի ես։ ― Եթե չլինի Զիլբերովիչը, ուրեմն Ժանետան էլ պետք չէ։ Ժանետայից հետո՝ պետք է ջնջել և՛ Կլեոպատրա Կազիմիրովնային, և՛ Ստեպանիդային, և՛ Թոմին, և Գլագոլին, և՛ դոկտոր Րիվկինին։

― Այդ դեպքում բոլորին էլ դեն նետեք, ― բացականչեց Սմերչևը։

― Բայց դուք երևի թե հասկանում եք, որ այդ դեպքում, ոչ մի վեպ էլ չի լինի։ Մի ինչ֊որ հիմարություն կստացվի։ Եվ ընդհանրապես, դուք ինձ չեք ուզում հասկանալ։ Եթե ես կարողանայի կտրատել իմ վեպերը, ես այսօր չէի լինի ձեզ մոտ։ Ես դեռ այն, սոցիալիստական ժամանակ, կուլտիստների, վոլյունտարիստների և կոռուպցիոնիստների ժամանակ, գիտե՞ք ինչ կարիերա կանեի։ Ես կդառնայի Գրողների Միության քարտուղար, Աշխատանքի Հերոս, դեպուտատ և լաուրեատ, հետն էլ պարկերով փող կստանայի։ Բայց այն ժամանակ չէի կարողանում, հիմա էլ չեմ կարող։

Սենյակում տիրեց քար լռություն։ Նիստի մասնակիցները իրար էին նայում, իսկ Կոմունիյ Իվանովիչը բացեց և նորից կոճկեց համազգեստի վերևի կոճակը։

Հանկարծ Պրոպագանդա Պարամոնովնան վեր թռավ իր կարճ ոտքերի վրա, ետևից մոտեցավ, գրկեց ինձ և իր մեծ կրծքերով սեղմվեց թիակներիս։

― Խնդրում եմ, սիրելիս, ― մրթմրթաց նա քաղցրիկ ձայնով, ― ինչո՞ւ ես այդքան համառ, ինչու ես դիմակայում, կարծես ավանակ լինես։ Խնդրում եմ, օգնիր մեզ, շատ եմ խնդրում։ Որպես կին եմ աղաչում։

Նա հանկարծ ծնկի իջավ, ձեռքերով փաթաթվեց ոտքերիս․․․

― Դե, սիրելիս, սիրունս․․․

Ես հուզվեցի, վեր կացա, ձեռքերով հենվեցի նրա փշոտ գագաթին և սկսեցի ետ հրել։

― Ախր դուք, ― ասացի ես։ ― Այդ ի՞նչ եք անում։ Ինչպե՛ս չեք ամաչում։

― Անամոթի մեկը, ― լսեցի ես Զվեզդոնիի ձայնը։ ― Նա դեռ ամոթի մասին է խոսում։ Սրիկա։ Դու միայն նայիր, թե ով է քո առաջ ծնկների վրա կանգնած։ Կին։ Մայր։ Գեներալ։ Իսկ դու․․․ Հիմա ես քո մռութը արյունլվա կանեմ։

Այդ բառերն արտասանելիս նա թռավ մոտս, ոտքով խփեց գետնին և նետվեց վրաս բռունցքներով։ Լավ է, որ ես հասցրի Պրոպագանդայի գրկից ազատվել, բռնեցի նրա մորուքը, քաշեցի ներքև և ջարդեցի երեսը ծնկիս խփելով։

Արյունոտված դեմքով և սարսափելի ոռնոցով նա ետ թռավ և մեջքով սեղմվեց պատին։ Նա ձեռքերով փակեց երեսը, բայց արյունը մատների արանքից թափվում էր փարաջային և հատակին։

Նիստի մասնակիցները զարմանքով մեկ ինձ էին նայում, մեկ Զվեզդոնիին։ Այդ ընթացքում առաջին անգամ աչքերով հանդիպեցի Իսկրինայի սարսափահար հայացքին։

― Սա իսկական տեռոր է, ― հանկարծ չարագուշակ արտասանեց Պրոպագանդա Պարամոնովնան։

Կաբինետում տիրած լռությունից ես ինձ անհարմար զգացի։

Մարշալ Վզրոսլին հանկարծ վեր կացավ և դուրս եկավ։

Ես նկատեցի, որ բոլորը թեթևացած շունչ քաշեցին և լարվածությունը թուլացավ։ Ձերժինը վեր կացավ և վազեց Զվեզդոնիի մոտ։

― Ի՞նչ է պատահել, ― հարցրեց նա բավական կոպիտ։ ― Դե, ոչ մի սարսափելի բան չկա։ Գլուխդ վեր բարձրացրու և արյունը կկտրվի։ Ամեն ինչ կարգին է, տեղեկացրեց Ձերժինը Սմերչևին։

― Ինչպե՞ս թե կարգին է, ― վրդովվեց Պրոպագանդա Պարամոնովնան։ ― Ի՞նչն է կարգին, երբ տեղի է ունեցել ավազակային հարձակում։

― Լռիր, ― կանգնեցրեց նրան Ձերժինը։ ― Ահա թե ինչ, ― ասաց նա, պտույտներ անելով սենյակում։ ― Մեր և Կլասիկի վեճը շատ հեռու գնաց։ Մենք խնդրում ենք, բայց նա մեզ չի հասկանում, իսկ ինչո՞ւ։

― Որովհետև թշնամի է, դրա համար էլ չի հասկանում, ― ասաց Պրոպագանդան։

― Այո, հավանաբար դա այդպես է, ― տխուր ժպտաց Սմերչևը։

― Այդպես մի ասա, ― վդովվեց Ձերժինը։ Ինչո՞ւ միանգամից թշնամի։ Ինչո՞ւ ես այդպիսի բառեր օգտագործում։ Անձամբ ես, որպես ԲԵԶՈ֊ի աշխատակից, սովորել եմ մարդկանց մեջ լավը տեսնել։ Մենք պետք է փորձենք հասկանալ Կլասիկին։ Հարցը նրանում է, որ վերջերս ես նայում էի նախնական գրողների հին գործերը և հայտնաբերեցի, որ նրանք մեծամասամբ նորմալ մարդիկ էին, բայց նրանց պետք է վերաբերվել ավելի նուրբ։ Որովհետև, հակառակ դեպքում, նրանք դիմադրում են։ Սրա նման։ Քանի որ նա ստեղծագոծական մարդ է, նրան չի կարելի հրամայել ինչ֊որ բան անել։ Մենք պետք է ընտրության հնարավորություն տանք նրան։ Ենթադրենք, նա չի ուզում ցույց տալ սեյֆի տեղը։ Լավ, պետք չէ։ Չի՞ ցանկանում ազատվել իր հերոսից, դա էլ կարելի է հասկանալ։ Բայց լսիր, թանկագինս, ― դիմեց նա անձամբ ինձ։ ― Դու ինքդ մի ինչ֊որ բան մտածիր։ Ասենք, չես ուզում նրան ջնջել, այնպես արա, որ նա մեռնի և վերջ։ Հարցը կլուծվի։ Կամ, ասենք թե, նրան ոչ թե սառեցրել են, այլ աղ են դրել։ Հը՞։

Ձերժինը ինձ նայեց։ Մյուս անդամները հետևեցին նրա օրինակին։ Նույնիսկ Զվեզդոնին, վախենալով իջեցնել գլուխը, շրջվեց և ծտի նման ինձ նայեց։

― Իմ կարծիքով, ― ասաց Սմերչևը, ― իմ կարծիքով լավ միտք է, արդյունավետ։

― Հիմարություն է այդ ամենը, ― առարկեցի ես հոգնած։ ― Այդ ո՞վ է մարդուն աղ դնում։ Նա ոչ վարունգ է, ոչ էլ խոզի միս։

― Դե ես հենց այնպես, ― ասաց Ձերժինը։ ― Ես դա ասացի որպես զառանցանք։ Կարելի է մի ուրիշ բան մտածել։ Ասենք, նրան սառեցրեցին, հետո դրեցին սեյֆի մեջ, իսկ այնտեղ ծակ կար, նա հալվեց և փչացավ։ Կարճ ասած, տարբերակները շատ են։ Չէ՞ որ դու արվեստագետ ես, մի բան կմտածես։

Այդ ժամանակ Իսկրան ինձ նայեց, և ես հասկացա, որ նա կտրականապես դեմ է այդպիսի ուղղումներին։ Հնարավոր է, եթե չլիներ նրա հայացքը, ես զիջեի։ Իսկ հիմա․․․

― Ոչ, ― ասացի ես, զգալով, որ թուլությունս անցավ։ ― Ոչ, այդպիսի բան չի լինի։ Եվ ընդհանրապես, եթե դուք ինձ հետ այդպես եք խոսում, ես ձեզ հետ այլևս ոչ մի գործ չեմ ուզում ունենալ։ Ինձ պետք չեն ձեր հոբելյանները և ձեր պատիվը։ Ես կսպասեմ կոսմոպլանին և կվերադառնամ տուն, Շտոկդորֆ։

― Առանց վի՞զա, ― ասաց Զվեզդոնին քթի մեջ։

― Առանց ի՞նչ, ― հարցրի ես անհանգստացած։

― Իհարկե, ― ժպտաց Սմերչևը։ ― Մեզ մոտ ընդունված են սահմանն անցնելու հատուկ օրենքներ։ Մեզ մոտ առանց վիզա չի կարելի։ Մեզ մոտ, նույնիսկ Առաջի Օղակ գնալու համար, հասկանում եք, օրինակ Կալուգայի մարզ, վիզա է պետք։

― Դա վերաբերում է ձեր կոմունյաններին, ― թափ տվեցի ես ձեռքս։ Իսկ ես ոչ միայն կոմունյանին չեմ, այլ արդեն վաթսուն տարուց ավելի է սովետական քաղաքացիություն չունեմ։ Եվ ընդհանրապես, ես ձերը չեմ։

Հնգանկյունի անդամները ինչ֊որ տարօրինակ հայացքներ փոխանակեցին, իսկ Կոմունիյ Իվանովիչը ժպտաց, տարածեց ձեռքերը և, անվանելով ինձ սովորական անունով, բավարարված ասաց․

― Ոչ, Վիտալիյ Նիկիտիչ։ Դուք մերն եք։ Չէ՞ որ մենք ձեզ վերականգնել ենք։

Վեցորորդ մաս

Հյուրանոց «Սոցիալիստական»

― Այս ո՞ւր ես ինձ բերել, ― հարցրի ես Վասյային։

― Որտեղ հրամայել են, ― պատասխանեց նա։

― Դուք հիմա այստեղ եք ապրելու։ ― Նա ցույց տվեց ինձ երկար ցածր շենքը ու մինչ ես զննում էի այն, միացրեց շարժիչը և գնաց, ողողելով ինձ գոլորշու քուլաներով։

Երբ գոլորշին ցրվեց, լուսնի լույսի տակ ես տեսա, որ շենքը բարաքի նման մի բան է։ Շենքի բոլոր պատուհանները մութ էին։ Դռան վրա կախված հնացած ցուցանակի վրա, թույլ լույսի տակ դժվարությամբ կարելի էր կարդալ․

'Հյուրանոց «Սոցիալիստական»'

Հյուրանոցի դիմաց դատարկ, անխնամ տարածք էր, իսկ աջ կողմից ձգվում էր բարձր, վերևի մասում փշալարերով պատած երկաթբետոնե պարիսպը։ Ես հասկացա, որ գտնվում եմ Մոսկորեպի ծայրամասում։

Որոշ ժամանակ շփոթված կանգնելուց հետո, ես որոշեցի մտնել հյուրանոց։ Դուռը բացվեց սարսափելի ճռռոցով, երբ ես հրեցի այն ուսով։

Քթիս միանգամից խփեց մեզի հոտը։

― Ո՞նց եք ապրում այս գարշահոտության մեջ, ― հարցրի ես կրտսեր լեյտենանտի կոչում ունեցող տարեց կնոջը։ Նա նստած էր պահածոյի տուփից սարքված լամպի թույլ լույսով լուսավորված սեղանի մոտ։ Հետաքրքիր է, որտեղի՞ց են ճարել այս տուփը։ Ես ոչ մի տեղ Մոսկորեպում պահածոներ չեմ տեսել։

― Ձեզ ի՞նչ է հարկավոր, ― հարցրեց կրտսեր լեյտենանտը։

Ես ասացի, որ ինձ այստեղ են տեղափոխել «Կոմունիստական» հյուրանոցից։

― Ազգանունդ ասա։

Ես կարծում էի, որ լսելով ազգանունս, նա կուրախանա և ինքնագիր կխնդրի, բայց ոչ մի նման բան տեղի չունեցավ։ Նա երկար ժամանակ փնտրում էր ազգանունս մի ինչ֊որ կեղտոտ գրքում, ծռված մատը շարժելով տողերի վրա։ Վերջապես գտնելով փնտրածը, սեղանից վերցրեց բանալիների կապը, լամպը և տարավ ինձ ինչ֊որ տեղ միջանցքի խորքը, բացեց համար տասնչորսերորդ դուռը և ասաց․

― Ահա ձեր սենյակը։

Եվ միանգամից գնաց։

Ես պատի վրա ման եկա անջատիչը, բայց սենյակում ոչ միայն անջատիչ, լամպ էր չկար։ Բայց լուսնի լույսը բավականաչափ պայծառ էր և ես կարողացա տեսնել երկաթե նեղ մահճակալը և կոտրված աթոռակը։ Մահճակալը ծածկված էր կոշտ ծածկոցով, վրան դրված էր խոտով լցված բարձ։ Կարծեմ սենյակում ուրիշ ոչինչ չկար, բացի պլաստմասե գիշերային անոթից, որը ես գտա դռան կողքի անկյունում։

Ճիշտն ասած, այս ամենը ինձ սարսափելի դուր չեկավ։ Բայց ես հո գիտեի՞, որ իմ կամակորության համար պետք է ինչ֊որ կերպ վճարեմ և որոշեցի․ սատանան ձեզ հետ, այստեղ էլ կապրեմ։ Լավ է դեռ, որ առանձին սենյակ են տվել, այլ ոչ թե մի մահճակալատեղ, ընդհանուր սենյակում, որտեղ բուսական խոզի միս օգտագործողները ոչ միայն խռմփացնում են։

Ծածկոցի տակ, իհարկե, ոչ մի սավան չգտա։

Դե ի՞նչ արած։ Ես կոշիկներս դուրս դրեցի, և առանց հանվելու պառկեցի ծածկոցի վրա։

Այնպես էի հոգնել, որ միանգամից քնեցի, բայց շուտով արթնացա, որովհետև ինձ կրծում էին ինչ֊որ միջատներ։ Գիշերվա ընթացքում ես մի քանի անգամ վեր էի կենում, ինձ թափ տալիս, նորից պառկում։ Լուսաբացին մի քիչ քնեցի, բայց երբ արթնացա՝ սարսափեցի։ Պատի վրա սողում էին փայտոջիլները, ծածկոցը շարժվում էր ոջիլներից, իսկ նրանց միջև թռչկոտում էին լուերը։ Ես բարձրացրի շապիկս և տեսա, որ ամբողջ մարմինս ծածկված է կարմիր կետերով։

― Արա՛գ, պետք է փախչել այստեղից, ― ասացի ինքս ինձ և դուրս թռա միջանցք։ Ես իհարկե կասկածում էի, որ կոշիկներս մաքրված կգտնեմ, բայց նրանք ընդհանրապես չկային։

Հերթապահը փոխվել էր։ Նա ենթասպայի կոչում ուներ։ Երբ ես հարցրի կոշիկներիս մասին՝ մի քիչ զարմացավ, հետո բացատրեց, որ միջանցքում թողնված իրերի համար ադմինիստրացիան պատասխանատու չէ։ Դա շատ սպասելի էր։ Ես հարցրի նրան կաբեսոտի տեղը, բայց նա ասաց, որ այս կարգի հյուրանոցներում կաբեսոտ չի լինում, իսկ երկրորդական մթերքի համար նախատեսված կուտակիչը գտնվում է իմ սենյակում։ Նա երևի նկատի ուներ գիշերային սափորը։

Հասկանալի է, որ այդ առարկայից ես այնքան էլ չէի ուզում օգտվել, բայց ստիպված վերադարձա համար։ Հետաքրքիր է, որ այնուամենայնիվ, մի երկուսուկես մետրանոց թերթի կտոր այնտեղ կար։ Բացելով այն ես տեսա խոշոր տառերով տպված այսպիսի վերնագիր․ «Մարդ անցյալից»։

Ես միանգամից գլխի ընկա, որ այնտեղ խոսքը գնում է իմ մասին, չնայած անունս ոչ մի անգամ չէր հիշատակվում։

Իհարկե, ես դեռ անցյալում առիթներ ունեցել էի կարդալ նմանատիպ քննադատական հոդվածներ, բայց այն ժամանակ այդքան զգայուն չէի, և ամեն ինչ սրտիս մոտ չէի ընդունում։ Իսկ հիմա, կարդացածս ինձ ցավոտ խոցեց։ Հոդվածում ասված էր, որ մի ոմն անձնավորություն վաղուց արդեն բռնել է մեզ համար թանկ ամեն ինչի մրոտման ու քննադատության ճանապարհը։ Որ ապրելով զարգացած սոցիալիզմի ժամանակ, նա ոչ մի առաջընթաց չի նկատել նախակոմունիստական ժամանակաշրջանում։ Երրորդ Օղակի հետախուզության պատվերով, ժամանակին զրպարտել է ամեն ինչ։ Իր, եթե կարելի է այդպես անվանել գործունեությամբ, նա արժանի էր խիստ պատժի, բայց այն ժամանակվա սանձարձակ կոռուպցիոնիստների թողտվության պատճառով, կարողացավ խուսափել հատուցումից, և թաքնվելով Երրորդ Օղակում, իր անդրօվկիանոսյան հովանավորներին սպասարկելու համար, ջանասիրաբար ցեխ էր շպրտում այն երկրի վրա, որը նրան մեծացրել, կերակրել, խմեցրել, հագուստով էր ապահովել։ Եվ հիմա նա նորից հայտնվել է մեր մեջ։ Մեր հասարակությունը ներեց նրան նախկին հանցագործությունները։ Մենք հույս ունեինք, որ վաթսուն տարի ապրելով Երրորդ Օղակում, նա ավելի շրջահայաց է դարձել, զղջացել է, հասկացել, թե որն է սկզբունքային տարբերությունը կոմունիզմի ու այն աշխարհի միջև, որտեղ աշխատավորները հասել են աղքատության այն աստիճանին, որ նույնիսկ երկրորդական մթերքը ստիպված են ներկրել արտասահմանից։ Այդ հույսով Գերագույն Հնգանկյունին որոշում ընդունեց նրան րեաբիլիտացնել։ Մենք նրան գրկաբաց ընդունեցինք, բայց ինչպես ասում են, որքան էլ գայլին կերակրես՝ աչքը անտառում է մնում։ Միջազգային ռեակցիոն ուժերի այդ անխիղճ սպասավորը, մեր հասուն կոմունիզմին նայում էր սև ակնոցների միջով, ամեն ինչ նրան այնքան դուր չէր գալիս, որ նա չէր տարբերում պրեկոմպիտը կաբեսոտից։

Մեր հասարակությունը, ինչպես հայտնի է, աշխարհում ամենահումանիստականն է։ Բայց մենք շատ խիստ ենք վարվում նրանց հետ, ովքեր խախտում են մեր օրենքները և վարքագծի կանոնները։ Հոդվածի վերջում կոչ էր արվում կոմունյաններին ավելի սերտորեն համախմբվել Գերագույն Հնգանկյունի, Խմբագրական կոմիտեի և անձամբ Գենիալիսիմուսի կուսակցության շուրջը և վճռական հակահարված տալ ամեն տեսակի թշնամական հարձակումներին։

Այո, ինձ համար շատ տհաճ էր այդ կարդալ։ Ես նույնիսկ զզվում էի այդ թուղթը օգտագործել այն նպատակի համար, որի համար նախատեսված էր։ Բայց ձեռքի տակ չունենալով ավելի հարմար բան, ես այն օգտագործեցի և վատ տրամադրությամբ դուրս եկա միջանցք։

Բոյկոտ

Հերթապահը սեղանի մոտ նստած կարկատում էր փայտի կտորի վրա հագցրած գուլպան։ Ես հարցրի նրան, թե որտեղ կարելի է լվացվել։

― Լվացվելու կարիքը մեզ մոտ չի բավարարվում, ― ասաց նա բավական կոպիտ։

― Իսկ նախաճաշային կարիքները ինչ֊որ տեղ բավարարվո՞ւմ են, ― հարցրի ես չարամտորեն։

― Պրեկոմպիտը անկյունի այն կողմն է, ― պատասխանեց նա առանց գլուխը բարձրացնելու։

Ես դուրս եկա փողոց։ Գիշերվա ընթացքում ասֆալտը սառել էր, և իմ նրբացած և բոբիկ ոտքերը մրսում էին։ Բացի դրանից պատահում էին ամեն տեսակ քարեր, պլաստմասե մանր կտորներ և բոբիկ քայլելը շատ ցավոտ էր։ Մատերս ծալելով ես մի կերպ հասա պրեկոմպիտ։ Հերթը այնքան էլ մեծ չէր, մի քառասուն հոգի։ Ինձ զարմացրեց, որ մարդիկ այդքան քիչ են, բայց ես կռահեցի, որ գտնվում եմ Երրորդ Կակայում, որտեղ մեծամասամբ ապրում են ինքնաբավարարվող կոմունյանները։ Ուրեմն սրանք, հերթում կանգնածները, կենտրոնից են եկել։ Միգուցե նրանք նույնիսկ կոմունյաններ չեն, այլ Առաջին Օղակից եկածներ, որովհետև նրանից ոչ ոք ինձ չէր ճանաչում և ինքնագիր չէր խնդրում։

Դռան կողքի պատին կախված էր մենյուն։ Ես կարդացի այն։ Փառք աստծո, բուսական խոզի միս այնտեղ չկար։ Այնտեղ նշված էին միայն երկու ճաշատեսակ․ բրնձով շիլա կորեկից և կաղնու տերևներից թեյ՝ «Դուբրավուշկա»։ Ես մտածեցի, որ միգուցե, դա կարելի է ուտել մեծ ռիսկի չենթարկելով ստամոքսը։ Բայց մենյուի կողքին կախված հայտարարությունը ինձ հիշեցրեց, որ կոմունյանները սպասարկվում են միայն երկրորդական մթերքի հանձնումը հաստատող փաստաթուղթը ներկայացնելուց հետո։

Ես վերադարձա հյուրանոց։ Բայց իմ սափորը դատարկ էր և նույնիսկ մաքուր լվացած։ Ես ինձ շատ անհարմար էի զգում, բայց կակազելով շփոթմունքից դիմեցի հերթապահին, արդյոք նա չգիտի՞, թե ուր է կորել համարում թողած երկրորդական մթերքը։

― Համարում կորած առարկաների համար, ադմինիստրացիան պատասխանատու չէ, ― ասաց նա, առանց ինձ նայելու, և ես հասկացա, որ երկրորդական մթերքը հենց նա է գողացել։

― Եվ ի՞նչ է ստացվում։ Չունենալով երկրորդական մթերք, ես չեմ կարող ստանալ առաջնային, իսկ չստանալով առաջնային՝ չեմ կարող արտադրել երկրորդական։ Սա ի՞նչ է նշանակում, որ ես պետք է սովից մեռնե՞մ։

Ես մտածեցի, որ միգուցե տեղական գաղափարախոսները ճիշտ են․ երկրորդական մթերքը առաջնային է, իսկ առաջնայինը երկրորդական։ Հիմա ես ի՞նչ պիտի անեմ։

― Նախ և առաջ անհրաժեշտ է գտնել Իսկրային, ― ասացի ես ինքս ինձ։ Իհարկե, ես հասկանում եմ, որ նա ծառայում է նրանց, բայց ինձ հետ այնքան մոտիկ հարաբերություններ է ունեցել, որ միգուցե ցանկանա ինձ ինչ֊որ կերպ օգնել։

Ես զանգահարելու թույլտվություն խնդրեցի հերթապահից։

― Հեռախոսը միայն ծառայողական կարիքների համար է, ― ասաց նա, առանց վրաս նայելու։

Ես նորից փողոց դուրս եկա, հույս ունենալով զանգահարել ավտոմատից, առավել ևս, որ ավտոմատները Մոսկորեպում անվճար են։ Մուտքի մոտ գտնվող առաջին ավտոմատը չէր աշխատում, երկրորդում՝ պոկված էր դուռը և կտրված խոսափողը։ Անկյունում գտնվող երրորդ ավտոմատում խոսափող կար, բայց ապակիները ջարդված էին և ես ներս չմտա, վախեմալով կտրատել ոտքերս։

Հաջորդ ավտոմատը մոտավորապես մի փողոց այն կողմ էր։ Այն և դուռ ուներ և խոսափող, միայն ձայն չկար։

Փողոցները այստեղ ինչ֊որ հիմար անվանումներ ունեին․ Ծայրամասային, Մնացորդային և Ինֆորմացիոն։ Մեքենաները քիչ էին, բայց շատ աղմկոտ էր։ Պատշգամբներում մայում էին ոչխարները, խռխռում խոզերը։ Մի տեղ խոզ էին մորթում, և նա սարսափելի ճչում էր։ Ինֆորմացիոն փողոցով ես հասա մետրոյի Կոմունիստական Վերջնական կայարանին։ Այստեղ ութ հատ ավտոմատ կար։ Նրանցից յոթը չէին աշխատում։ Ութերորդում կանգնած խոսում էր միջին տարիքի մի կին։ Ես կանգնեցի և ակամայից սկսեցի լսել խոսակցությունը։

― Ինչ ես ասում, Դույս, ― ասում էր նա, ― ի՜նչ կյանք։ Ոչ մի կյանք էլ չկա։ Ի՞նչ։ Դե ոչ, ասում եմ, ոչ մի կյանք չկա։ Այո, ոչ մի։ Ահա, հենց այդպես, չկա և վերջ։ Ի՞նչ ես ասում։ Մի՞թե սա կյանք է։ Սա ոչ թե կյանք է, այլ տանջանք։ Իսկ ո՞վ է բողոքում։ Ոչ ոք չի բողոքում։ Դե դու հարցնում ես ինչպես է կյանքը, ես էլ քեզ, պատասխանում եմ, որ ոչ մի կյանք էլ չկա։ Ի՜նչ կյանք, եթե այն չկա։

Ես հասկացա, որ խոսակցությունը դեռ նոր է սկսվում և թակեցի ապակին։ Կարծում էի, որ կինը կդժգոհի, բայց տեսնելով ինձ, նա միանգամից ավարտեց խոսակցությունը և խոստանալով Դուսյային զանգել ավելի ուշ դուրս եկավ խցիկից և իջավ մետրո։

Ես վերցրի դեռ տաք ու խոնավ խոսափողը և ականջիս մոտեցրի, հույս ունենալով լսել այդքան ցանկալի ձայնը, բայց ձայն չկար։

Ես տեսա, որ պորտֆելով մի մարդ խոսում է խցիկներից մեկում։ Ես նետվեցի դեպի այդ խցիկը։ Նա իմ ներկայությամբ հրաժեշտ տվեց ինչ֊որ մեկին և խնդրեց ողջույններ հաղորդել Պլանետա Սեմյոնովնային։

Ես վերցրի նոր կախված հեռախոսը, նա նույնպես լուռ էր։ Զայրանալով, ես այնպես խփեցի այն ավտոմատի տուփին, որ նա երկու մասի բաժանվեց։

Շրջվելով, ես ցնցվեցի։ Իմ առջև կանգնած էր վնուբեզի հաստ մռութ ունեցող աշխատակիցը։ Ես մտածեցի, որ ստիպված կլլինեմ բացատրել, թե ինչու ջարդեցի խոսափողը, բայց նա ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով ինձ վրա մտավ խցիկը, միացրեց կտորները միմյանց, հավաքեց համարը և սկսեց խոսել։

Երբ նա դուրս եկավ ես վերցրի խոսափողը, բայց այն լռում էր։

Կասկած չկար։ Ինձ հետ խաղում են այն խաղը, որի օրենքներին ես լավ ծանոթ եմ անցյալ կյանքից։ Ճիշտ է, ես պետք է ընդունեմ, որ անցած վաթսուն տարիների ընթացքում ԲԵԶՈ֊ն ինչ֊որ բան սովորել է։ Այն ժամանակ, նրանք չէին հասցնում ժամանակին անջատել հեռախոսները, իսկ հիմա հասցնում են։

Փորձը մեծ բան է։ Պտտվելով առանցքիս շուրջը, ես նկատեցի փաթաթված մի զույգ «Մանուկների Ընկեր» (Գենիալիսիմուսը մի աղջնակի հետ ձեռքերին) հուշարձանի մոտ դրված նստարանի վրա։ Ուշարդրություն դարձրի նաև ծղոտե գլխարկով տարեց կոմսորի վրա, որը պատի վրա թերթ էր կարդում, վարորդի վրա, որը բաց կապոտի տակ գործ էր անում, և երիտասարդ մայրիկի վրա, որը իմ կողքով գլորեց մանկական սայլակը։ Սայլակը, իմիջիայլոց (ես հասցրեցի այնտեղ խոթել քիթս), իհարկե, դատարկ էր։ Բայց ի՞նչ անեմ։

Բոյկոտ (շարունակություն)

Կյանքս դարձավ մի անվերջանալի մղձավանջ։ Հյուրանոցում մնալն անհնարին էր։ Տոթ էր և միջատներ կային, բայց լույս չկար։ Հերթապահն ասաց, որ ես չունեմ լուսավորման կարիքների ապահովում։ Ճիշտն ասած, ընդհանուր առմամբ, լույսը ինձ պետք էլ չէր։ Սովորաբար ես նրանից օգտվում եմ կարդալու համար, բայց հիմա կարդալու բան չունեմ, բացի այն անպետք թերթից, որի կտորները կանոնավոր բերում են, չնայած ես արդեն դրա կարիքը չունեմ։ Եվ թղթի ամեն մի կտորում ես գտնում եմ ինձ վերաբերվող մի որևիցե նյութ։ Որոշ վերնագրեր ծիծաղելիորեն ծանոթ էին․ «Մարդն անցյալից», «Ժամանակին չհարմարվողը», «Զգուշացեք՝ սադրանք», «Անշնորհակալը», «Հուդան Շտոկդորֆից», «Խոզը կաղնու տակ»․․․

Ամբողջ օրը թափառում եմ քաղաքում, որովհետև չեմ կարողանում մնալ հյուրանոցում։ Մեր մեջ ասած այնքան եմ ուզում ուտել, որ երբեմն, բուսական խոզի միսը տեսնում եմ երազում, որպես ամենացանկալի ճաշատեսակ։ Բայց պրեկոմպիտ առանց տեղեկանքի չեն թողնում։ Մի անգամ փորձեցի օգտագործել հին հնարքս և պրեկոմպիտի պահակի ձեռքը խցկել մի կտոր «Պրավդա», բայց (երևի «Զյուդդոյչե ցայտունգը» ավելի նման է պահանջվող տեղեկանքին) իմ ոչ այնքան խորամանկ հնարքը միանգամից բացահայտվեց, և քիչ մնաց վզիս հասցնեին։ Մի ուրիշ պահակի ես փորձեցի խաբել ավելի հասարակ միջոցով։ Հերթ կանգնեցի և երբ արդեն մոտեցել էի դռներին, ասացի նրան․ «Նայիր հորեղբայր, ծիտիկ է թռչում» ― ու փորձեցի ներս խցկվել, բայց նա ասաց․ «Ես քեզ ցույց կտամ ծիտիկ» և այնպես բռնեց օձիքս, որ փախչելիս զոհաբերեցի այն։

Ասում են, որ մատերիան չի անհետանում։ Իսկ ես տեսնում եմ, որ այն նյութը, որից ես կազմված եմ, այն էլ ոնց է անհետանում։ Մի պատուհանի մոտով անցնելիս ես թռուցիկ հայացք գցեցի իմ արտացոլումին և նույնիսկ վախեցա։ Ինձ կարելի էր օգտագործել, որպես ուսումնական պարագա, անատոմիայի դասերին։

Հետաքրքիրն այն է, որ ոչ ոք ինձ չէր ճանաչում։ Դեռ մի քանի օր առաջ ինձ բոլորը բարևում էին և ինքնագիր խնդրում։ Իսկ հիմա ուղղակի ոչ տեսնում են, ոչ էլ նկատում, կարծես դարձել եմ անտեսանելի։ Իսկ երբ ինչ֊որ մեկին ճանապարհը, կամ ժամն եմ հարցնում, անցնում են, կարծես չեն էլ լսում։ Երբեմն, ինձ հաջողվում է շփվել տարբեր մուտքեր հսկող պահակների հետ։ Սկզբում ես հույս ունեի գտնել Իսկրային և փորձեցի թափանցել «Կոմունիստական» հյուրանոց, բայց պահակը ոչ միայն ներս չթողեց ինձ, այլ շատ կոպիտ հրեց։ Կարելի էր կարծել, որ նա չգիտի, թե ես ով եմ, բայց դեռ վերջերս այդ նույն մարդը ժպտում էր ինձ, խոնարհվում և լայն բացում կաղնյա դռները։ Իմ փորձերը գտնել Սմերչևին կամ Ձերժինին այդպես էլ արդյունք չտվեցին։ Ես գնացի և՛ Բեզբումլիտ, և՛ Բումլիտ։ Բայց երկու հիմնարկում էլ ավտոմատավորները փակում էին ճանապարհս, իսկ մեկը քիչ մնաց խփեր ավտոմատի կոթով։ Միայն նրանցից մեկի հետ ինձ հաջողվեց գոնե խոսել։ Ես նրան հարցրի ինչպես Բումլիտ մտնել։ Նա ասաց․ «Պետք է անցագիր»։ ― Որտե՞ղ այն ստանամ։ Անցագրային բաժնում, որը գտնվում է ներսում։ Իսկ ներս կարելի է մտնել միայն անցագրով։ Կարճ ասած, լսում էի դեռ սոցիալիստական ժամանակներից ինձ լավ ծանոթ սպիտակ ցլիկի մասին հեքիաթը։ Միայն մի անգամ հանդիպեցի ծանոթ պաշտոնյաներից մեկին՝ հայր Զվեզդոնիին։

― Տեր իմ, ― նետվեցի ես նրա մոտ։

Երբ տեսավ ինձ, դեմքն այլայլվեց և սկսեց մրթմրթալ․ «Աստված փրկի», ― կարծես սատանա էր տեսել և անհետացավ Բեզբումլիտում։

Մնացած բոլոր կոմունյանները ինձ չէին նկատում։ Դա ինձ այնքան էր զայրացնում, որ ես պատրաստ էի և՛ ձերբակալվել, և՛ մահապատժի ենթարկվել, միայն թե վրաս ուշադրություն դարձնեն, ընդունեն, որ ես դեռ կամ։ Մի անգամ այնքան էի հուսահատվել, որ մի կտոր աղյուսով խփեցի վնուբեզի պատուհանին։ Եվ ի՞նչ եք կարծում։ Աշխատակիցները դուրս թափեցին փողոց, բայց տեսնելով ինձ շրջվեցին և սկսեցին հավաքել ապակիները, ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով ինձ վրա։ Մի ուրիշ անգամ, պառոբուսի կանգառում, ես մոտեցա մի կոմսորի և հարցրի ժամը։ Նա իմ միջով ինչ֊որ տեղ էր նայում, կարծես հնչյունները չէին տատանում նրա ականջի թաղանթը։

― Ողորմած պարոն, ― համառորեն կրկնեցի ես, ― ձեզ եմ դիմում։ Անձամբ ձեզ։ Այնքան սիրալիր չե՞ք լինի, որ ասեք ժամը քանի՞սն է, ես ձեր այսպեսը֊այնպեսը։

Եվ ի՞նչ եք կարծում։ Նորից ոչ մի արձագանք։

Եվ հանկարծ այնպես զայրացա, որ նետվեցի նրա վրա, գետնին գլորեցի (այդ աժդահան հնձվածի պես ընկավ), ծնկով սեղմեցի նրան գետնին և բռնեցի կոկորդը։

― Ասա, շան տղա, ժամը քանի՞սն է, թե չէ կխեղդեմ։

Եվ կխեղդեի (նա արդեն խռխռացնում էր), բայց հավաքված ամբոխը, ինձ պոկեց նրանից, հետո բոլորը ցրվեցին, կարծես ոչինչ չէր եղել։

Իմ տանջանքներն ավելացան, երբ եղանակը սկսեց փչանալ։ Գիշերները ցուրտ էին, իսկ առավոտյան ասֆալտը թաց էր շաղից և չնայած ես արդեն սովորել էի բոբիկ ման գալ, բայց ոտքերս միևնույն է մրսում էին։ Ցերեկն ավելի հաճելի էր։ Ոչ շոգ էր, ոչ ցուրտ։ Երկինքը ավելի հաճախ էր պատվում ամպերով, և ես նկատեցի, որ կոմունյանները ինձ համար անհասկանալի մի ինչ֊որ հույսով են նայում ամպերին։

Խոստովանել թուլությունդ միշտ էլ անհարմար է, բայց ես անկեղծ մարդ եմ և ստիպված եմ ասել, որ իմ գաղափարական կայունությունը չդիմացավ ինձ հասած փորձություններին։ Ես միշտ նախանձում էի այն մարդկանց, որոնք նվիրված են մնում իրենց համոզմունքներին, ինչ էլ որ պատահի։ Կոմունիստների մեջ հանդիպում էին մարդիկ, որոնք հավատարիմ էին իրենց գաղափարներին նույնիսկ տարիներ տևող բանտարկությունից հետո, նույնիսկ երբ նրանց հետքույքն էին խցկում շիկացած երկաթը, իսկ կոկորդը արճիճ լցնում։ Պատանի տեռորիստը աչքիս առաջ դիմացավ սարսափելի կտտանքների։ Իսկ ես պարզվեց, այնքան թուլամորթ եմ, որ մի քանի օր քաղցած մնալուց հետո, պատրաստ եմ վաճառել իմ բոլոր մշուշոտ իդեալները ոսպի ապուրի համար։ Սակայն ոչ ոք ինձ այդպիսի առաջարկ չէր անում։ Երրորդ Օղակի գործակալները թաքնվել են ու չեն երևում, իսկ սիմիտները, որոնց մասին այդքան շատ լսել եմ, ինձ հետ կապ չէին հաստատում։

Չնայած նրանց գոյությունը զգացվում էր։ Թափառելով քաղաքով և մտածելով ստամոքսիս մասին, ես այնուամենայնիվ նկատում էի, որ ինչ֊որ բան տեղի է ունենում։ Մարդիկ հավաքվում էին խմբերով, շշուկով խոսում և տարօրինակ հայացքներ փոխանակում։ «Սիմ» բառն ինձ ավելի ու ավելի հաճախ էր հանդիպում։ Ես տեսնում էի այն ցանկապատների, ասֆալտի և նույնիսկ պետական շենքերի վրա՝ գրված մեկ կավճով, մեկ ածխով, իսկ մի հեռախոսային խցիկի վրա, այդ բառը գրված երկրորդական մթերքով․․․

Մի օր, արթնանալով առավոտյան ես հայտնաբերեցի «Սիմ» բառը իմ համարում։ Այն քերծված էր ինչ֊որ սուր բանով դիմացի պատին։

Ես, բնականաբար, վազեցի հերթապահի մոտ, բերեցի նրան համար, ցույց տվեցի գրվածը և ասացի, որ այդ ես չեմ արել։

― Կպարզենք, ― ասաց հերթապահը և գնաց ինչ֊որ մեկին հայտնելու։

Ում և ինչ էր նա հաղորդել և ինչ հետևություններ էին արվել, ես այդպես էլ չիմացա, որովհետև հաջորդ գիշեր մի այնպիսի բան պատահեց, որ միչև այդ եղած ամեն ինչ մթագնեց։

Դալլաս

Արդեն երեկո էր, երբ Մոսկորեպում աննպատակ թափառելուց հետո, բոլորից մերժված, քաղցած, դժբախտ, արյունոտ ոտքերով, ես դանդաղ, հիվանդի նման մի կերպ դեպի իմ անիծյալ հյուրանոցն էի գնում։ «Հիմա ես ի՞նչ անեմ, ― մտածում էի ես։ ― Ո՞ւմ դիմեմ, որպեսզի ինձ այստեղից բաց թողնեն, եթե ոչ ոք չի ցանկանում ինձ հետ խոսել։ Միգուցե անձամբ Գենիալիսիմուսի՞ն։ Չնայած մեր հայացքների տարբերությանը, մենք մի ժամանակ միասին սովորել ենք, միասին խմել ժուռնալիստի տանը, հանդիպել Մյունխենում, և վերջ ի վերջո, եթե լինելով հասարակ գեներալ նա փրկեց ինձ «յակուտական տարբերակից», ապա ինչո՞ւ հիմա էլ չի կարող բարի գործ կատարել։ Մի՞թե նրան էլ է անհրաժեշտ, որ ես փչացնեմ այդ հիմար վեպը»։

Ես արդեն գիտեի, որ նրա ազդեցությունը երկրային գործերի վրա այնքան էլ մեծ չէ, բայց միգուցե, եթե անձամբ ասի․ «Նրան հանգիստ թողեք, նա իմ ընկերն է», ― կամ դրա նման մի բան, միգուցե նրան ենթարկվեն, չհամարձակվեն մերժել։

Բայց ինչպե՞ս նրան դիմեմ։ Ինչպե՞ս։ Միայն ուղի՞ղ։ Եթե նա վերևից բոլորին հետևում է և ամեն ինչ տեսնում է, միգուցե ի՞նձ էլ է տեսնում։ Երբ հայտնվի երկնքում, ծնկի գամ, ձեռքերս վեր բարձրացնեմ․․․

Ես նայեցի երկնքին և տեսա, որ երկինքը ծածկված է ամպերի խիտ շերտով։ Երևի նույնիսկ Գենիալիսիմուսը այդ ամպերի միջով ինձ չի կարող տեսնել։ Ես էլ նրան չեմ տեսնի։

― Կարծում եք այսօր մի բան կլինի՞, ― լսեցի ես մի երիտասարդ ձայն։

Զարմանալով, որ ինձ հետ խոսեցին, ես շրջվեցի և տեսա մի նիհար կոմսոր, որը մի քիչ ծալել էր գլխարկի երեսկալը և նույնպես նայում էր երկնքին։

― Ի՞նչ կլինի, ― հարցրի ես նրան։

― Ինչպես թե ինչ կլինի։ ― Կոմսորը հայացքը երկնքից ինձ վրա տեղափոխեց և ես ճանաչեցի պոդկոմպիս Օխլամոնովին Բեզբումլիտից։ Ցավոք, նա էլ ինձ ճանաչեց։

― Այդ դո՜ւք եք, ― ասաց նա շփոթված, շրջվեց, և արագ հեռացավ։

Ես չփորձեցի նրան կանգնեցնել։ Արդեն ամեն ինչի սովոր էի այս քաղաքում։

Երբ հասա տուն, արդեն մթնել էր։ Ես անցա լամպի մոտ նստած հերթապահի կողքով, և համենայն դեպս ասացի «սլագեն», բայց ինչպես և սպասում էի, նա չպատասխանեց։

Հետո նստեցի մահճակալին ու տարվեցի մռայլ մտքերով։ Այդ գիշերը, երևի թե, ամենամութն էր Մոկորեպում գտնվելուս ողջ ընթացքում։ Ոչ մի աստղ չէր երևում ամպերի միջից, ողջ կոմունիստական քաղաքը ընկղմվել էր մթան մեջ, ինչպես թանաքում։ Պատուհանից դուրս նայելիս, ես ոչ մի լուսավորված պատուհան չէի տեսնում։ Չէին երևում ոչ փողոցային լապտերները, ոչ էլ քաղաքային տրանսպորտի լույսերը։ Միայն ինչ֊որ տեղ հեռվում, շողում էր Գենիալիսիմուսի լուսանկարը և փայլփլում էին նրա իմաստուն խոսքերը․ «Մարդկանց դարավոր իղձերը իրականություն դարձան»։ Այդ լույսի խղճուկ մնացորդները հասնում էին սենյակիս, հազիվ նշմարելի դարձնելով առանձին առարկաներ․ մետաղյա մահճակալի մեջքի կորությունը, աթոռակը և պատի վրայի երկու պլաստմասե կախիչները։

Վերջերս այդ կեռիկները ինձ մոտ այնպիսի մտքեր էին սկսել առաջացնել, որոնք անցյալում դժվար էր պատկերացնել։ Իսկ այժմ այդ մտքերը համարյա բնական էին թվում։

Իմ դրությունը ես գնահատում էի, որպես անելանելի։ Ես շրջում եմ ինչ֊որ օտար, անհասկանալի մարդկանց մեջ, ոչինչ չեմ կարող անել և չեմ պատկերացնում, թե ինչպես դուրս պրծնել այս թակարդից։ Եթե ես չկարողանամ այստեղից դուրս պրծնել, ես երբեք և ոչ մեկին չեմ պատմի տեսածիս մասին։ Իսկ այդ դեպքում ի՞նչ միտք ունի իմ կյանքը։

Կեռիկները ամուր չեն, բայց իմ թեթևացած մարմնին, երևի թե կդիմանան։ Այդ միտքը դեռ վերջնականապես չէր ձևավորվել, բայց ես արդեն տեսնում էի ինձ կապտած, նիհար, խղճուկ, կախ ընկած լեզվով ու ծալված ոտքերով։ Ես նույնիսկ պատկերացրի, թե ինչպես մի սանիտար կամ վնուբեզի աշխատակից, երկու մատով հանում է իմ մարմինը կախիչից և շպրտում պադգարակի վրա։ Հետաքրքիր է, ինչպիսի՞ն կլինի «Պրավդայի» արձագանքը։ Կգրե՞ն «Շանը շան մահ» վերնագրով հոդված, թե՞ այնպիսի տեսք կընդունեն, կարծես երբեք չեմ եղել։

Հանկարծ սենյակը լուսավորվեց, մի ինչ֊որ տարօրինակ, ամենուր թափանցող լույսով և նորից մթություն տիրեց։ Ես նույնիսկ չհասկացա, թե ինչ տեղի ունեցավ։ Այդ լուսային էֆեկտը դրսի՞ց էր, թե ինձ վրա իջած հայտնություն էր։ Այսպես թե այնպես, մտքերիս ուղղությունը կտրուկ փոխվեց։

― Իսկ ի՞նչ է պատահել, ― հարցրի ես ինքս ինձ։ ― Ինչո՞ւ ես պետք է այստեղ մնամ և հանուն ինչի կործանվեմ, երբեք չվերադառնամ իմ սիրելի Շտոկդորֆ և չտեսնեմ կնոջս ու երեխաներիս։ Միայն այն պատճառով, որ իմ էությունը պահանջում է անիմաստ սխրագործություններ և թույլ չի տալիս ուղղել գրա՞ծս։

Ես քննադատաբար նայեցի անցյալիս և մտածեցի․ այս ի՞նչ բան է։ Ինչո՞ւ եմ կառչում հնարածս պատկերներից ու բառերից, ինչո՞ւ եմ ինձ և ընտանիքիս սարսափելի տհաճություններ պատճառում։ Մի՞թե այդ ֆանտազիաները ավելի թանկ են, քան իմ բարօրությունը և նույնիսկ կյանքը։

― Ո՛չ, ― ասացի ինքս ինձ։ ― Իհարկե ոչ։ Ես ոչ ապուշ եմ, ոչ էլ խելագար։ Ես ողջախոհ մարդ եմ և հասկանում եմ, որ առաջնայինը իմ կյանքն է, իսկ հնարածս երկրորդական է։ Հնարել կարելի է և այս և այն։ Վերջ ի վերջո, հնարածը կարելի է ջնջել։ Ինչքան էլ Սիմիչին խղճամ, ես ավելի մեղք եմ։

Ես հստակ պատկերացրի, որ կարող եմ հեշտությամբ ջնջել գրածս։ Սիմիչին, Կլեոպատրա Կազիմիրովնային, Զիլբերովիչին, Ստեպանիդային, Թոմին և նույնիսկ ինձ։ Ոչ միայն ջնջել, այլև կտոր֊կտոր անել, պատռել, վառել՝ սատանան տանի։ Տվեք ինձ այդ անիծված գիրքը, և ես այն անհապաղ կվառեմ, կամ ամբողջապես կաննիհիլացնեմ։ Ես նույնիսկ պատկերացրեցի, թե ինչպիսի հաճույքով եմ պատառոտում թերթիկները և նետում կրակը․․․

― Ձեռագրերը չեն վառվում, ― չարամտորեն հիշեցրեց ինձ սատանան նախնական գրողներից մեկի բառերը։

― Չքվիր, ― ասացի ես։ ― Եթե միանգամից մեծ կապոցներով նետես, ապա իհարկե, նրանք դժվարությամբ կվառվեն, բայց եթե թերթիկ առ թերթիկ, նախապես ճմրթելով, կվառվեն մինչև վերջ։

Իմ բոլոր մտահղացումներից, այս մեկը ամենապարզն ու հանճարեղն է և պետք է անհապաղ իրականացվի։ Ես ոչ մի վայրկյան այլևս չէմ կարող կորցնել։

Ես դուրս թռա միջանցք և գնացի դեպի լամպի թարթող լույսը։ Պետք է ասել հերթապահին, որ ինձ անհապաղ անհրաժեշտ է կապվել Սմերչևի, Ձերժին Գավրիլովիչի, Պրոպագանդա Պարամոնովնայի և նույնիսկ Բերիյ Իլյիչի հետ։ Ես նրանց կասեմ, և ամեն ինչ իր տեղը կընկնի։ Ինձ կտանեն Ուպոպոտ, այնտեղ կբավարարեմ իմ սննդային կարիքները, իսկ հետո․․․ Այո՛, կանեմ այն ամենը, ինչ պահանջեն։

Ես սպասում էի հերթապահից թշնամական վերաբերմունք, բայց շատ զարմացա, երբ ինքը դիմեց ինձ։

― Լսեք, ― ասաց նա հուզված, ― Դուք ուսյալ մարդ եք, չե՞ք ասի, թե որտեղ է գտնվում Նենադո անապատը։

Այդ հարցը ինձ շփոթեցրեց։ Ես մտածեցի և ասացի, որ որքան գիտեմ այդպիսի անապատ գոյություն չունի, իսկ Նևադան գտնվում է Ամերիկայում։

― Ուրեմն Երրորդ Օղակո՞ւմ, ― ասաց նա բավարարված։ Այդպես էլ մտածում էի։

― Իսկ ի՞նչ է պատահել այնտեղ, Երրորդ օղակում։

― Մի՞թե չգիտեք, ― զարմացավ նա, նայեց շուրջը և համոզվելով, որ միջանցքում ուրիշ ոչ ոք չկա շշնջաց․ ― Գիտե՞ք, որ մեր տիեզերագնեցները երկվորյակներ են ունեցել։ Սյեզդիին և Սոզվեզդիին։

― Սրտանց շնորհավորում եմ ձեզ։

― Շնորհակալություն։ ― Նա չնկատեց բառերիս մեջ եղած ծաղրանքը։ ― Բայց շնորհավորելու պատճառ չկա։ Բանն այն է, ― նա նորից իջեցրեց ձայնը, ― որ այդ սրիկաները բժշկի և երեխաների հետ վայրէջք են կատարել այդ անապատում և քաղաքական ապաստան խնդրել։ Ինչպիսի՜ դավաճանություն։ Հայրենիքը նրանց դաստիարակել է, կերակրել բարձրագույն կարգի առաջնային մթերքով, իսկ նրանք՝ այնտեղ։ Չէ՞ որ Երրորդ Օղակում բոլորը աղքատ են, և սնվում են երկրորդական մթերքով։ Չէ՞ որ այդպես է։ Դուք այնտեղ եղել եք։ Դուք ի՞նչ կասեք, ― հարցաքննում էր նա ինձ, չգիտես ինչու հուզվելով և ակնհայտորեն չհավատալով սեփական գիտելիքներին։ Նախկին, արատավոր սովորությանս համաձայն, ես ուզում էի պատմել նրան ճշմարտությունը Ամերիկայի մասին, բայց ժամանակին հասկացա, որ դա ևս մի քայլ կլինի դեպի ինքնասպանություն։

― Դե ի՜նչ ասեմ, ― թափ տվեցի ես ձեռքս։ ― Այնտեղ, այդ անապատում, երկրորդական մթերք անհնարին է գտնել։ Միայն տարբեր տեսակի մողեսներ։

Ես ուզում էի էլի ինչ֊որ սարսափելի բաներ հնարել, բայց չհասցրեցի։

Հանկարծ պատուհաններից և բաց դռնից ինչ֊որ լույս ներխուժեց։

― Կինո՜։ Կինո՜, ― բացականչեց հերթապահը և փողոց նետվեց, ծալելով գլխարկի երեսկալը։

Ոչինչ չհասկանալով ես նետվեցի նրա ետևից, դուրս թռա փողոց և քարացա։ Եկինքը գույնզգույն բոցերի մեջ էր։ Ամպերի հարյուրավոր, կամ գուցե հազարավոր հեկտարների վրա, ինչ֊որ ֆիլմ էր ցուցադրվում։ Հստակ երևում էին գործող անձինք։ Երկու շքեղ հագնված տիկին ռեստորանում շամպայն էին խմում։ Դանդաղ անցավ երկար «կադիլակը»։ Հնաոճ իրերով կահավորված առանձնասենյակում, սպորտային կազմվածքով պարոնը, խոսում էր հեռախոսով ձեռքին պահած վառած սիգարը։

Որոշ ժամանակ նայելուց հետո զարմանքով հասկացա, որ դա «Դալլասն» է, այն հայտնի ամերիկյան ֆիլմը, որի հազարավոր սերիաները իմ ժամանակներում ամեն շաբաթ ցուցադրվում էին Ամերիկայում և Եվրոպայի բոլոր երկրներում։

«Սուրճն առանց կաթի դա նույնն է, ինչ երեքշաբթին առանց «Դալլասի», ― հիշեցի ես շտոկդորֆյան կայարանում տեղադրված գովազդը։

Ֆիլմն անձայն էր, բայց ռուսերեն տառերով տեքստը լողում էր ամպերի վրա։

Նորից հայտնվեց կանանց այն զույգը։ Նրանք փոխել էին զգեստը և այժմ նստած էին ոչ թե ռեստորանում, այլ խաղատանը։

― Ինչպիսի՜ շքեղություն, ― նախանձով ասաց հերթապահը և տարօրինակ ժպիտով նայեց ինձ։

Փողոցով հոսում էր մարդկային ամբոխը․ տղամարդիկ, կանայք, երեխաներ և ծերունիներ։ Շատերի մոտ բարձեր, ներքնակներ և վերմակներ էին։ Դա նման էր մասսայական էվակուացիայի։ Ես հեռացա հերթապահից և միանալով ամբոխին հայտնվեցի մեծ և դատարկ տարածությունում։

Այնտեղ արդեն անհամար մարդիկ կային։ Հազարավոր, գուցե՝ տասնյակ հազարավոր մարդիկ։ Նրանք լուռ նստած էին միայնակ կամ խմբերով։ Բոլորը նայում էին երկնքին։

Սա ինչ֊որ լուռ դավադրություն էր։

Անցնելով նստած ու պառկած մարդկանց միջով, ես պատահաբար տրորեցի մեկի ոտքը։ Ոտքի տերը բղավեց և ուզում էր կռվի բռնվել, բայց նրան սաստեցին և նա լռեց։

Ես մի ազատ տեղ գտա, նստեցի վառված խոտերի վրա փոշու մեջ և սկսեցի նայել։ Չնայած վաթսուն տարի առաջ առանձին սերիաներ տեսել էի, բայց ոչ մեկը չէի հասկացել և չէի հիշել։ Անգլերեն, գերմաներեն չէի հասկացել, ռուսերեն էլ չէի հասկանում։ Իմ կարծիքով, ֆիլմի ողջ բովանդակությունը այն էր, որ հերոսները անընդհատ զգեստափոխվում էին, շամպայն խմում, զբոսնում կադիլակներով և խոսում ինչ֊որ միլիոնների մասին։ Ընդունված կարգով, ֆիլմը ընդհատվում էր ատամի մածուկի, լվացքի փոշու և ճապոնական էլեկտրոմոբիլների գովազդով։ Սակայն ինձ չէին հետաքրքրում ոչ ֆիլմը, ոչ էլ գովազդները։ Հետաքրքիրը այդ հսկայական տեսարանն էր վերևում և հանդիսատեսի վերաբերմունքը ներքևում։ Պետք է ասել, որ վերաբերմունքը անհնարին էր հասկանալ, որովհետև հանդիսատեսը պահպանում էր քար լռություն, բայց երբ երկնային էկրանի վրա բռնցքամարտի երկու նախկին չեմպիոններ սկսեցին ծամել «Մակդոնալդս» ֆիրմայի համբուրգերներ, շուրջս նստած մարդիկ ինքնաբերաբար սկսեցին չփչփացնել։ Ես էլ այնքա՜ն ուզեցի թարմ, բամբակի նման փափուկ համբուրգեր կոկա֊կոլայի հետ, որ նույնիսկ տնքացի այդ ցանկությունից։ Այդ հնչյունները դուր չեկան հանդիսատեսին, ինձ սաստեցին, իսկ ինչ֊որ մեկը բռունքով խփեց կողքիս։

Սակայն ոչ ես, ոչ էլ մյուսները չկարողացանք մինչև վերջ դիտել ֆիլմը։ Հենց այն պահին, երբ հերոսներից մեկը մյուսին էր փոխանցում տասնչորս միլիոնի չեկը, լսվեց մոտեցող շարժիչների աղմուկը, իսկ երբ ցուցադրվում էր օվկիանոսի ափին արևհարվող գլխավոր հերոսուհին իր ծերացող, բայց շատ հարուստ սիրեկանի հետ, երկնքում հայտնվեց ռմբակոծիչների մի ամբողջ երամ որը սկսեց գնդակահարել ամպերը լուսային հետքեր թողնող արկերով։

Շուտով շարժիչների աղմուկ լսվեց նաև ներքևում, շփոթեցնելով հանդիսատեսներին։

― Շրջապատու՜մ են, ― բացականչեց ինչ֊որ մեկը։ Այդ բառը տարածվեց շարքերում ինչպես կրակը բիքվորդյան լարով։

― Շրջապատո՜ւմ են։ Շրջապատո՜ւմ են։ Շրջապատո՜ւմ են։

Մարդիկ շտապ վեր էին թռչում, վերցնում իրենց ներքնակները, բարձերն ու վերմակները և փախչում տարբեր կողմեր։ Նրանք այնպիսի փոշի բարձրացրին, որ չէր երևում ոչ ֆիլմը, ոչ էլ նույնիսկ կողքիդ գտնվող մարդիկ։

Ես էլ վեր թռա, չիմանալով ինչ անել։ Եթե շրջապատում են բռնելու համար, ապա ավելի լավ է բռնեն։ Ես վաղուց էի երազում, որ ինձ վրա ուշադրություն դարձնեն։

Շարժիչների ձայնը և՛ վերևում և՛ ներքևում ավելի ու ավելի բարձր էր լսվում։

Փոշին մտել էր քիթս, աչքերս, ականջներս և ես ոչինչ չէի տեսնում։ Միայն լսում էի բազմաթիվ մարդկանց ոտնաձայները, իսկ հետո լսվեցին բղավոցներ ու կրակոցներ։

Հենց այդ ժամանակ ինչ֊որ մեկը բռնեց ձեռքս և քարշ տվեց ինձ ինչ֊որ տեղ։ Չնայած անծանոթը շատ անքաղաքավարի էր , ես չգիտես ինչու մտածեցի, որ դա բարեկամ է, և ուզում է ինձ փրկել։

Ես հնազանդվեցի։ Երբ նա վազեց, ես էլ վազեցի։

Շուտով մենք հայտնվեցինք մի ծուռումուռ նրբանցքում։

Ամենուրեք շատ լուսավոր էր և աղմկոտ։ Ես բարձրացրի գլուխս և տեսա, որ ինքնաթիռները դեռ պտտվում են երկնքում և ամպերի վրա կրակում։ Հատուկ միջոցներով նրանք ցրում էին ամպերը, և արդեն շատ բան էին հասցրել անել։ Ամպերը պատառոտված էին, բայց կտորներից մեկի վրա ծերացող միլիոնատերը դեռ վիսկի էր մեկնում երիտասարդ կնոջը։

Իմ անսպասելի ուղեկիցը քարշ տվեց ինձ մի ինչ֊որ տնակի ետևը և բաց թողնելով ձեռքս հազալով ու փռշտալով սկսեց թափ տալ իրեն։ Նրա գլուխը ինձ ծանոթ թվաց և ես մտածեցի, որ ինչ֊որ տեղ նրան արդեն տեսել եմ։

Հենց այդ ժամանակ նա իմ կողմը շրջեց դեմքը և շշուկով ասաց․

― Դուք ինձ ճանաչեցի՞ք։

Դա Օխլամոնովն էր։

Գաղտնի հավաքույթ

Մենք գնում էինք ինչ֊որ նրբանցքներով, բակերով, երկու մայրուղի անցանք վազքով, հետո շարունակեցինք ճանապարհը լուռ ու խորհդավոր այգու միջով և նորից գաղտագողի ծուռումուռ ճանապարհով, սեղմվելով տների պատերին, խուսափելով գիշերային պարեկներից և պատահական անցորդներից։ Սակայն, որքան հասկացա, այս քաղաքում պատահական անցորդներ չեն լինում։

Երբ երկրորդ զբոսայգում կանգնեցինք շունչ քաշելու համար, ես հարցրի Օխլամոնովին, թե ուր ենք գնում։

― Բարեկամների մոտ, ― կարճ պատասխանեց նա և մենք շարժվեցինք առաջ։

Երկնքում ամպերը արդեն ծվեն֊ծվեն էին արված, բայց ինքնաթիռները դեռ թռչում էին, կատաղորեն մասնատելով լույս արձակող գոլորշու կույտերը։

Նորալուսնի մանգաղը ամոթահար ցցվել էր այդ խառնաշփոթի մեջ։

Մի հինգ֊վեց րոպե քայլելուց հետո, մենք անցանք մի ցածր կառույցի մոտով և կանգ առանք խիտ թփուտների առջև։

― Ուշադիր ինձ լսեք, ― շշնջաց Օխլամոնովը։ ― Հիմա մենք սողալով կանցնենք այս թփուտների տակով, այնտեղ ցանկապատի մեջ մի անցք կա։ Նրանից այն կողմ՝ մի լայն փողոց է։ Ես դուրս կգամ անցքից և վազքով կանցնեմ փողոցը։ Դուք մի քիչ կսպասեք։ Եթե ինձ հետ մի բան պատահի, ես կսկսեմ բղավել «օգնեցե՜ք, թալանում են»։ Այդ դեպքում դուք կմնաք տեղում, թփերի տակ, մերոնցից մեկնումեկը կգա ձեր ետևից։ Հավանական է նույնիսկ, որ նա ձեզ ծանոթ լինի։ Եթե դուք ոչինչ չլսեք, ապա մի երկու րոպե հետո դուրս եկեք և վազեք ուղիղ դեպի դիմացի մեծ տունը։ Մտեք ձախ մուտքը, դուռը փակեք և իջեք նկուղ։ Զգույշ եղեք, այնտեղ մութ է։ Իջնելիս բռնվեք բազիրքից։

Մեր գործողությունների այդ մասը բարեհաջող անցավ և արդեն մի քանի րոպե հետո Օխլամոնովը ձեռքիցս բռնած ինձ քարշ էր տալիս ինչ֊որ մռայլ նկուղային լաբիրինթոսով։ Հետո նա թակեց, բացվեց ինչ֊որ դուռ, փակվեց, հետո բացվեց մեկ ուրիշը, և ես տեսա երկու սեռի երիտասարների մի խումբ, որոնք լամպերի լուսավորության տակ քեֆ էին անում․․․ Սիմիչի մեծ դիմանկարի տակ։

― Պարոնայք, ― բղավեց Օխլամոնովը, և նրա ձայնը երկար լռությունից հետո խլացուցիչ էր։ ― Տեսեք, թե ում եմ բերել։ Մեր Կլասիկը մեզ հետ է։ Տուգանայի՛ն մեր Կլասիկին։

Երիտասարդները միանգամից ոտքի կանգնեցին, նրանց ձեռքերում պլաստամսե բաժակներ էին։ Ինչ֊որ մի աղջիկ, մինչև ոտքերը հասնող երկար, սև կիսաշրջասգեստով ինձ էլ տվեց մի բերնեբերան լցված բաժակ։

― Խմեք մեզ հետ։

― Ո՞վ եք դուք, ― հարցրի ես անվստահ վերցնելով բաժակը։

― Մի՞թե չհասկացաք, Վիտալիյ Նիկիտիչ, ― ժպտալով ասաց Օխլամոնովը։ ― Մենք ձեր համախոհներն ենք։ Մենք Սիմիտներ ենք։

Ներկաները հետաքրքրությամբ ինձ էին նայում։ Ինչ֊որ տեղ, վերջում գտնվող սեղաններից մեկի առաջ, ես նկատեցի Ձերժինի ակոսված ճակատը։

― Թանկագին կոմսորներ, ― ասացի ես, ման գալով մի տեղ, որ դնեմ բաժակը։ ― Դուք շատ հմուտ պրովոկացիա եք կազմակերպել, բայց դա ինձ հետ չի անցնի։ Ես սիմիտ չեմ։ Անցյալ կյանքում ես շատ մարդկանց էի ճանաչում, Սիմ Սիմիչ Կարնավալովին նույնպես։ Բայց երբեք նրա համախոհը չեմ եղել, երբեք չեմ կիսել նրա գաղափարները և այսպիսի էժանագին ձևով չեմ խաբվի։

Այդ ասելով, ես մեքենայաբար, ինձ համար անսպասելի, միանգամից խմեցի բաժակի պարունակությունը և հազիվ մնացի ոտքիս վրա։

Կյանքումս շատ բան եմ խմել՝ և՛ դենատուրատ, և՛ պոլիտուրա, և՛ ինքնաթիռների արգելակների համար նախատեսված հեղուկ, բայց այսպիսի զզվելի բան դեռ չէի փորձել։

― Կեցցե՛ Կլասիկը, ― բացականչեց Օխլամոնովը։

― Կեցցե՜, ― բղավեցին բոլորը միասին։

― Իմիջիայլոց, ― ասացի ես, ― ինքս երբեք ինձ Կլասիկ չեմ անվանել։ Այդ դուք եք հնարել այդ մականունը, ես այդ անվանմանը չեմ հավակնում։

― Մեր Կլասիկի համեստությանը ուռա՜, ― նորից բացականչեց Օխլամոնովը։

― Փառք Սիմին, ― բղավեց ինչ֊որ մեկը։

― Կեցցե՜ միապետությունը։

Հիմարներ, մտածեցի ես։ Մի՞թե մտածում են, որ իմ կյանքի փորձով, կարելի է խաբել ինձ այս էժանագին միջոցներով։

― Ձերժին Գավրիլովիչ, ― բղավեցի ես։ Այդ ինչո՞ւ ես անկյունում թաքնվել։

― Ես ամենևին էլ չեմ թաքնվում, ― ասաց Ձերժինը և դուրս գալով իր տեղից ինձ մոտեցավ։ ― Ուրախ եմ, թանկագինս, որ դու մեզ մոտ ես եկել։ Ես միշտ էլ գիտեի, որ դու մեզ հետ ես և մեզ կօգնես։ Մի բաժակ էլ տվեք Կլասիկին։

Այն նույն աղջիկը տվեց ինձ երկրորդ բաժակը։ Ես վերցրեցի այն։ Ես կորցնելու բան չունեի։

― Ուրեմն այսպես, ― ասաց Ձերժինը։ ― Սա պրովոկացիա չէ։ Հավատում ես, թե ոչ, բայց վախենալու պատճառ չունես։ Միևնույն է Գլխավոր Հնգանկյունին դատապարտել է քեզ մոռացության։ Եթե մենք նույնիսկ սադրիչներ դուրս գանք, ավելի վատ բան չենք կարող անել։ Այնպես որ, վստահիր մեզ, արի խմենք, հետո կխոսենք։

Զրույց Ձերժինի հետ

Մենք զրուցեցինք նկուղի կաբեսոտում։ Ճիշտն ասած, այդ խոսակցությունը ես համարյա չեմ հիշում։ Բայց ահա թե ինչ ասաց Ձերժինը։ Մոտենում են շատ լուրջ իրադարձություններ։ Ամբողջ Մոսկորեպում և Առաջին օղակի մեծ տարածքում հասունանում է բնակիչների դժգոհությունը կոմունիստական և սոցիալիստական կարգերից։ Սիմիտների շարժումը այնքան է ծավալվել, որ կարող է անկառավարելի դառնալ։ Միևնույն ժամանակ ԲԵԶՈ֊ի աշխատակիցները («Կամ այլ կերպ ասած․ ՑՌՈՒ֊ի, ― ասաց Ձերժինը։ ― Հասկացիր ուզածիդ պես») ստացել է ճշգրիտ տեղեկություններ, որ շվեյցարական բժիշկները սկսել են Սիմիչին հալեցնել։ Հավանական է, որ դրանից հետո նա գա այստեղ։ Նրա գալուստը անխուսափելի է, բայց իշխանությունները պատրաստվում են դիմադրել։ Դա պետք է կանխել։ Անհրաժեշտ է նրանց ուշադրությունը շեղել։

― Բայց ինչպե՞ս, ― հարցրի ես։

― Դու պետք է զիջումների գնաս, որպեսզի նրանք կենտրոնանան քո հոբելյանի վրա։ Դա նրանց այնքան է պետք, որ նրանք վերջին ուժերը կգործադրեն, իսկ մենք դրանից կօգտվենք։

― Ովքե՞ր դուք, ― հարցրի ես։ ― Անձամբ դու՝ ո՞վ ես։ ԲԵԶՈ֊ի գեներալ, ՑՌՈՒ֊ի գործակալ, թե՞ սիմիտ։

― Դա կարևոր չէ, ― թափ տվեց նա ձեռքը։ ― Այս երկրում ոչ ոք չգիտի, թե իրականում ով է ինքը։ Համենայն դեպս, դու պետք է այնպիսի զիջումների գնաս, որպեսզի նրանք հավատան։ Բայց լավ կլինի, եթե Սիմը մնա թեկուզև ուրիշ անունով։

― Բայց դու հասկանո՞ւմ ես, որ անձամբ ես Սիմի հայացքները չեմ կիսում և չեմ ուզում օգնել նրա վերադարձին։ Ավելի լավ է, ես նրան ջնջեմ։

― Արդեն ուշ է, ― տխուր ասաց Ձերժինը։

Հոբելյանը

Ամենուրեք տիրում էր իսկական խառնաշփոթ։ Անցագրերը ստուգում էին սկսած Զգոնության հրապարակից։ Մեծ թատրոնի մոտ կանգնած էին վնուբեզի հեծյալները, իսկ Միությունների տուն կարելի էր ընկնել միայն անցնելով երկու շարք ավտոմատավորներից կազմված միջանցքով։ Ինձ ուղեկցում էին ԲԵԶՈ֊ի երկու փոխգնդապետներ։ Նրանցից մեկը Մոսկորեպի կրկնակի հերոս էր։ Նա ինձ ասաց, որ իր մարտական շքանշանները ստացել է Բուրյատ֊Մոնղոլական պատերազմի ժամանակ պատնեշային ջոկատներ ստեղծելու համար։ (Ես նրան կտայի Հերոսի երրորդ աստղը, միայն նրա համար, որ նա գտավ ու վերադարձրեց ինձ կոշիկներս, որոնք, ես ճիշտ էի կռահել, գողացել էր «Սոցիալիստական» հյուրանոցի հերթապահը)։

Երևում է շատ լուրջ ընդունելով իմ տարիքը, երկու փոխգնդապետները բռնել էին արմունկերս, որ վայր չընկնեմ։ Կրկնակի հերոսը հոգատարությամբ զգուշացնում էր, երբ առջևվում հանդիպում էր փոս կամ աստիճան։

Սյունավոր դահլիճը արդեն լեփ֊լեցուն էր։ Բազմաթիվ հանդիսատեսներ զբաղեցրել էին պարտերը և պատշգամբները։ Կողքի դռնից ինձ տարան կուլիսների ետևը և ես հայտնվեցի համընդհանուր նյարդային մթնոլորտում։ ԲԵԶՈ֊ի աշխատակիցների հսկողության տակ բեմի բանվորները տեղափոխում էին դեկորացիաների մասերը։ Երևի հանդիսավոր մասից հետո նախատեսված էր համերգ, որովհետև ես տեսա բազմաթիվ ծանոթ դերասաններ։ Ձախ կուլիսի մոտ ելույթի էր պատրաստվում փոքրիկ կարապների երամը։ Ակրոբատներ Նեժդանովները անտարբեր դեմքերով նստած էին դեմ֊դիմաց աթոռների վրա, իսկ ճաքած հայելու առջև իրեն կարգի էր բերում և իրենով հիանում Զիրկա Նեչիպորենկոն։

― Զդորովենկի բուլի, ― ասացի ես նրան։

Նա ցնցվեց, շրջվեց և ճանաչելով ինձ շատ լուրջ ասաց․

― Սլագեն։

Այդ ժամանակ հայտնվեց մտահոգված Սմերչևը։

― Հենց նոր Հոբելյանական Հնգանկյունի հասցեով եկել է հեռագիր, ― ասաց նա և մեկնեց ինձ դեղին թերթիկը, որի վրա գրված էր հետևյալը․

«Շարժվում եմ դեպի Մոսկվա։ Ավելորդ արյունահեղությունից խուսափելու համար առաջարկում են վայր դնել զենքերը և չդիմադրել։ Սիմ»։

― Տեսնո՞ւմ եք, ― տխուր ժպտաց Սմերչևը։ ― Իսկ դուք ասում էիք, որ այդ բոլորը հնարել եք։

Ես մի անգամ էլ կարդացի հեռագիրը։

― Սատանան գիտե, թե ինչ է, ― մրթմրթացի ես։ ― Մետաֆիզիկա, կանտականություն և հեգելյանություն։ ― Հետո շրջվեցի Սմերչևի կողմը։ ― Ոչինչ, Կոմունիյ Իվանովիչ, ― փորձեցի ես հանգստացնել նրան։ ― Շատ մի հուզվեք և պահպանեք ձեր նյարդային համակարգը։ Հիմա մենք այդ Սիմին կվերացնենք։

Մենք բեմ դուրս եկանք և դահլիճը դիմավորեց մեզ բուռն ծափահարություններով։ Ինձ բնականաբար, նստեցրեցին պրեզիդիումում Սմերչևի և Ձերժինի միջև։ Դահլիճի մթնորոտը լարված էր, բայց ամեն ինչ գնում է նախօրոք որոշված ծրագրով։

Ձերժինը հայտարարեց Մոսկորեպի աշխատավորների հանդիսավոր նիստը բացված և խոսքը տվեց Սմերչևին։

Սմերչևը դուրս եկավ ամբիոնի մոտ։ Համառոտ, բայց շատ գունագեղ նկարագրեց կյանքիս ուղին, թվարկեց գրական նվաճումներս, նշեց ներդրումս Գենիալիսիմուսիանայի մեջ, որի հետ կապեց իմ այս վեպը։

― Բայց այս վեպը, ― ասաց նա, ― Երրորդ Օղակի քարոզչական մարմինները և էլի մի քանի մարմին, օգտագործում են զրպարտություններ տարածելու համար։ Պնդում են, որ գլխավոր հերոսը մի ոմն Սիմ է, չնայած հայտնի է, որ ոչ մի Սիմ գոյություն չունի։ Սակայն այդ ամենի մասին ավելի լավ կպատմի ինքը հեղինակը։

Ես դուրս եկա ամբիոնի մոտ։ Ես հուզվում էի։ Ես զգում էի, որ ստացվում է ոչ թե տոն, այլ հարցազրույցի նման մի բան։ Այդպիսի հարցազրույցներ մեր ժամանակ կազմակերպվում էին զղջացող դիսիդենտների և լրտեսների համար։

― Հարգելի ընկերներ, ― սկսեցի ես դողացող ձայնով։ ― Թանկագին կոմսորներ, պարոնայք և տիկնայք։ Նախ ես ուզում եմ իմ խորին շնորհակակությունը հայտնել այս հիասքանչ երեկոյի կազմակերպիչներին։ Առաջին հերթին մեր պարտիային, նրա Գերագույն Հնգանկյունուն, ԲԵԶՈ֊ին, ― ես խոնարհվեցի Ձերժինին, ― կրոնական մարմիններին՝ խոնարհվեցի Զվեզդոնիին, բայց միաժամանակ ամբիոնի ետևից նրան երեք մատներիս համակցությունը ցույց տվեցի և, բնականաբար, մեր փառապանծ, թանկագին, սիրելի և անկրկնելի Գենիալիսիմուսին։ ― Ես բարձրացրի աչքերս դեպի ջահը և աստղակնքվեցի։ ― Ես ապրել եմ շատ երկար կյանք, որի մեծ մասը սակայն անգիտակից էի։ Պետք է ընդունեմ, որ կյանքիս ընթացքում թույլ եմ տվել շատ աններելի, համարյա թե աննուղղելի սխալներ։ Օրինակ, իմ գրքերը ես գրում էի հարբած վիճակում, հաշվի չառնելով պարտիայի, ժողովրդի և ազգային անվտանգության օրգանների սպասումները։ Հետամնաց հայացքների տեր լինելով, հաճախ չէի նկատում մեր կյանքի լավ կողմերը, հեղափոխական առաջնթացը և աղավաղում էի իրականությունը իմ անդրօվկյանոսյան տերերին հաճույք պատճառելու համար։ Վերջին գրքում ես մեծ տեղ էի տվել մի ոմն Սիմի, որը իբր թե թագաժառանգ է։ Իսկ իրականում, ոչ մի Սիմ էլ երբեք գոյություն չի ունեցել։ Ես նրան ուղղակի հնարել եմ, կամ այլ կերպ ասած, մատիցս եմ ծծել։ Այ այսպես։ ― Ես խցկեցի բերանս մեծ մատս և սկեցի բարձր չփչփացնել միկրոֆոնի մեջ։

Ինձ թվաց, որ մատուցման այս ձևը հանդիսատեսին դուր եկավ։ Դահլիճը ծիծաղեց, ոմանք նույնիսկ ծափահարեցին։

Ես նայեցի այն կողմը, որտեղից ծափեր էին լսվում և ասացի․

― Չեմ հասկանում, որտեղի՞ց այս անլուրջ վերաբերմունքը իմ խոսքերին։ Ես գիտեմ, որ ձեր մեջ կան մարդիկ, այսպես կոչված սիմիտներ, որոնք հույս ունեն երկրորդ հայտնության նման մի բանի, բայց․․․ ― այստեղ ես ավելի բարձր սկսեցի խոսել և բարձրացրեցի մատս՝ ― ձեր հույսերը իզուր են, պարոնայք։ Բանն այն է, որ ոչ մի Սիմ այլևս չկա։

Ես լսեցի ծափահարություններ։ Այդ ծափահարում էր պրեզիդիումը։ Սմերչևը, Սիրոմախինը, Պրոպագանդա Պարամոնովնան և հայր Զվեզդոնին։

Բայց հանդիսականները լարված ու անբայրացակամ լռում էին։ Հետո լսվեց ինչ֊որ անհասկանալի աղմուկ։ ԲԵԶՈ֊ի աշխատակիցները, որոնք տեղավորված էին պատերի տակ, սկսեցին ուշադիր նայել հանդիսականներին։

― Այո, թանկագին կոմունյաններ և կոմունյաննկաներ, ― ասացի ես, որոշ դադարից հետո։ ― Վերանայելով իմ վեպը, ես որոշեցի արմատապես վերամշակել այն և առաջին հերթին ոչնչացնել Սիմին և ուղարկել նրան գրողի ծոցը։

Պրեզիդիումը ծափահարում էր ոտքի վրա կանգնած։ Դահլիճում մարդիկ լռում էին։ Մի քիչ ջուր խմելով բաժակից, ես լռեցի և հետո կամաց ասացի․

― Բայց ցավոք սրտի, այժմ էլ ինձ չհերիքեց սկուզբունքայնությունն ու վճռականությունը, և ես չկարողացա ամբողջովին նրան ոչնչացնել։ Ես փոխեցի նրա անունը և հիմա նա կկոչվի ոչ թե Սիմ, այլ Սեռաֆիմ։

Երբ արտասանում էի այս բառերը, չէի կարող պատկերացնել, որ նրանք այդքան կազդեն լսարանի վրա։ Նույնիսկ պրեզիդիումի անդամները դա չէին կանխատեսում։ Բայց հանդիսատեսը հանկարծ հուզվեց, առաջին շարքից մինչև վերջին՝ աղմկեց։ Ես լսեցի, որ մարդիկ հարցնում էին։

― Ի՞նչ։ Վի՞մ։ Խերուվի՞մ։

Հանկարծ մեկը դահլիճի կենտրոնից բղավեց․

― Կեցցե՜ Սեռաֆիմը։

Եվ միանգամից բարձրացավ անասելի աղմուկ։ ԲԵԶՈ֊ի գործակալները, անջատվելով պատերից, նետվեցին դահլիճի կենտրոնը, որպեսզի բռնեն բղավողին։ Բայց արդեն բղավում էր ոչ թե մի մարդ, այլ համարյա ամբողջ դահլիճը։ Հանկարծ, հետևի շարքերից բարձրացավ երկու փուչիկներին ամրացված մի մեծ պաստառ, որի վրա գրված էր «Սեռաֆիմ»։

Գործակալները գժվել էին։ Բղավող մարդկանց բռնելու փոխարեն, նետվեցին պաստառի կողմը։ Նրանք բարձրանում էին նստարանների մեջքին, հանդիսատեսների ուսերին, ոմանք այնքան բարձր էին ցատկում, որ կարող էին ռեկորդ հաստատել ցատկերի մեջ փակ տարածություններում։ Պետք է նշել այն փոխգնդապետի սառնարյունությունը, որը Մոսկորեպի կրկնակի հերոս էր։ Նա չկորցրեց իրեն ընդհանուր խառնաշփոթի մեջ։ Միանգամից հանեց ատրճանակը և երկու ճշգրիտ կրակոցով ծակեց փուչիկները։ Պաստառը սկսեց դանդաղ իջնել, ճոճվելով և հանդիսատեսին ներկայացնելով պայթուցիկ բառի տարբեր վանկերը․ մեկ «ՍԵ», մեկ «ՌԱ», մեկ «ՖԻՄ»։ Այդ նույն ժամանակ մյուս փոխգնդապետը (որը հերոս չէր) ինչ֊որ թուղթ ձեռքին մոտեցավ Կոմունիյ Իվանովիչին․

― Հեռագիր Ժնևից։

Ես աննկատ մոտեցա Սմերչևին և նայեցի ուսի վրայից։ «Գալիս եմ Մոսկվա։ Ավելորդ արյունահեղությունից խուսափելու համար, առաջարկում եմ վայր դնել զենքը և դիմադրություն ցույց չտալ։ Սեռաֆիմ»։

«Տես դու, ― մտածեցի ես։ ― Նրան եթե նույնիսկ գիշերային սափոր անվանես, նա միևնույն է իր ուզածին կհասնի»։

Հիմա արդեն լավ չեմ հիշում, թե ինչ հերթականությամբ ամեն ինչ տեղի ունեցավ։ Հետո իմացա, որ լուրերը Սեռաֆիմի մոտալուտ ժամանումի մասին անհապաղ տարածվեցին ողջ Մոսկորեպում։ Սկսվեցին խռովություններ։ Ինչպես հաճախ է լինում այդպիսի դեպքերում, քաղաքացիները սկսեցին դժգոհություն ցուցաբերել առանց որևէ լուրջ պատճառի։ Օրինակ, ձեռնարկություններից մեկում իմ հոբելյանի առթիվ բանվորներին բաժանում էին մի֊մի կիլոգրամ երշիկ, որը կոչվում էր «Երշիկ դելիկատեսային ձկան ալյուրից»։ Մի կոմունյանուհի, համը տեսավ և ասաց․ «Քաղաքացիներ, սա կեղտ է»։ Մյուս կոմունյանները նույնպես ուշադրություն դարձրին, որ այդ առաջնային դելիկատեսը նման է երկրորդականի։ Կարծես նախկինում դա չէին նկատել և բազմաթիվ անեկդոտներ չէին հնարել։ Ես մտածում եմ, որ նրանք այնպիսի վիճակում էին, որ եթե նույնիսկ նրանց տային իսկական հունգարական սալյամի, նրանք այդ առաջնային դելիկատեսը նույնպես կընդունեին երկրորդական մթերքի տեղ։ Ապստամբությունը տարածվեց նաև այլ ձեռնարկություններում։ Այն իհարկե կարելի էր ճնշել, բայց ինչ֊որ տեղ Նովո Կալուգյան պահակակետի շրջանում քաղաք ներխուժեցին Առաջին օղակի սիմիտները։ Նրանք նետվեցին պրեկոմպիտներ և կարիքների բավարարման այլ կետեր, բայց նրանց սպասում էր մեծ հիասթափություն։ Նրանք կարծում էին, որ մոսկորեպցիները սնվում եմ բացառապես մրգով և պլոմբիրով։ Բայց նրանց հիասթափությունը այնքան մեծ էր, որ առաջին օղակային և մոսկորեպյան սիմիտները միավորվեցին և սկսեցին ջարդուփշուր անել ամեն ինչ։

Էդիսոնի վերջը

Գիշերն անհանգիստ էր։ Վաղ երեկոյից մինչև առավոտ օդում լսվում էր ծանր ինքնաթիռների աղմուկը։ Նրանք իջնում էին հենց իմ հյուրանոցի վրա և նստում, ինչպես ես հեշտությամբ հասկացա նախկին Խոդինսկայա դաշտում։ Հետո իմացա, որ գիշերվա ընթացքում, քաղաք են իջեցվել վեց դեսանտային և երկու մոտոհրաձգային դիվիզիա։

Երբ փողոցում հայտնվեց տանկերի շարասյունը, աղմուկից փրկություն չկար։

Իմ համարում (ես նորից ապրում էի «Կոմունիստական» հյուրանոցում) զրնգում էին ապակիները և էլեկտրական ջահը առաստաղի տակ, ճոճվում էր ճոճանակի պես։

Ամբողջ քաղաքում, մեկ այստեղ, մեկ այնտեղ՝ բռնկվում էին հրդեհներ և հնչում կրակոցներ։

Լուսաբացից առաջ գլուխս փաթաթեցի վերմակով և քնեցի, բայց երկար քնել չհաջողվեց։ Ժամը յոթին մոտ սարսափելի դղրդոցից ապակիները զրնգոցով թափվեցին։ Հետո պարզվեց, որ մի ապուշ օդաչու գերձայնային արագությամբ անցել էր տանիքների վրայով։

Լավ է որ գլուխս ծածկված էր։

Ստիպված թափ տվեցի վերմակից ապակիները, վեր կացա և մոտեցա պատուհանին։

Ռևոլյուցիայի հրապարակում տանկեր էին կանգնած։ Մեծ թատրոնի մոտ գտնվող զբոսայգում զինվորները իրենց կատելոկներով հերթ էին կանգնել ճամբարային խոհանոցի մոտ։ Բայց հիմնականում ամեն ինչ հանգիստ էր։

Ժամը յոթին ես միացրեցի հեռուստացույցը։

Էկրանին հայտնվեցին հաղորդավարներ Սեմյոնովը և Մալյավինան։

― Խոսում է Մոսկվան, ― հայտնեց Սեմյոնովը սովորական ձայնով։ ― Դուք լսում եք վերջին լուրերը։ Աշխատանքային մեծ հաղթանակի համար մեր սիրելի Գենիալիսիմուսը այսօր շնորհավորել է Լենինի, Գենիալիսիմուսի և Աշխատանքային Փառքի առաջին աստիճանի շքանշանակիր, տրիկոտաժի «Կարմիր գուլպա» ֆաբրիկայի կոլեկտիվին, որը սեպտեմբերի կեսին կատարել է երկու տարվա համար նախատեսված հանձնարարությունները․․․

Հետո հաղորդեցին մետրոյի շինարաների, պողպատ արտադրող գործարանի հաջողությունների մասին, դոնորական շարժման ընդլայման և Գենիալիսիմուսի Գեղարվեստական Տաղանդների անվան Տրետյակովյան Գալերեայում բացված մանկական նկարների ցուցահանդեսի մասին։ Ցուցադրեցին մի քանի նկար, որոնք ինչպես ասաց հաղորդավար Մալյավինան, երեխաներին հատուկ անմիջականությամբ արտահայտում են նրանց անվերապահ սերը Գենիալիսիմուսի հանդեպ և նվիրվածությունը կոմունիզմի գործին ու պետական անվտանգությանը։ Եվ ոչ մի խոսք ապստամբությունների, հրդեհների, տանկերի և ինքնաթիռների մասին։

Ես մտածում էի, որ միգուցե, այդ մասին պատմեն հաղորդման վերջում, բայց հաղորդման վերջը չտեսա։ Հնչեց հեռախոսազանգը և խոսափողում լսվեց Էդիսոն Քսենոֆոնտովիչի, կամ ավելի ճիշտ Էդիկի հուզված ձայնը։

― Վիտյուշ, մի զարմացիր, ես քեզ հետ գործ ունեմ։ Շատ լուրջ և շտապ։ Չե՞ս կարող անհապաղ գալ ինձ մոտ։

― Քեզ մո՞տ, ― հարցրի ես սարկազմով։ ― Իսկ դու պատկերացնո՞ւմ ես, թե ինչ է կատարվում քաղաքում։

― Այո֊այո, ― անհամբեր ասաց նա։ Ես ամեն ինչ գիտեմ։ Բայց միևնույն է, ես քեզ հետ շատ կարևոր գործ ունեմ։ Ներքևում, հյուրանոցի մոտ, քեզ սպասում է զրահամեքենան և անցաթուղթը, որը ստորագրել է անձամբ պաշտպանության նախարարը։ Այդ անցաթղթով դու ոչ մի տհաճություն չես ունենա։ Ես քեզ սպասում եմ․․․

Չհասցրեցի ցած դնել խոսափողը, երբ դուռը ծեծեցին։ Բացելով այն ես տեսա արդեն ծանոթ ԲԵԶՈ֊ի փոխգնդապետին, որը ասաց, որ իրեն հանձնարարված է հասցնել ինձ ստորգետնյա քաղաք։

Ճանապարհին ես չէի պոկվում դիտարկման ճեղքից և ցնցված էի այն բանից, որ մի քանի ժամվա ընթացքում Մոսկվան վերածվել է ճակատամարտող քաղաքի։

Տառացիորեն բոլոր փողոցները լցված էին զորքերով։ Ճանապարհային շարժումը ղեկավարում էին կարմիր թևակապերով զինվորականները։

Տհաճություններ մեզ հետ իսկապես չեղան, բացի անհամար ստուգումներից, որոնց պատճառով մենք ծախսեցինք ճանապարհի վրա երկուսուկես ժամ, եթե ոչ ավելի։

Ես գտա Էդիկին իր կաբինետում շատ հուզված վիճակում։

― Հը, ո՞նց տեղ հասար, ― հարցրեց նա։ ― Ամեն ինչ կարգի՞ն է։ Տեսնում եմ, որ կարգին է։ Եթե կարգին չլիներ, դու այստեղ չէիր հասնի։ Այն ինչ տեղի է ունենում սարսափելի է։ Այդ քո Սիմը․․․

― Ինձ մոտ ոչ մի Սիմ չկա, ― ասացի ես։

― Գիտեմ, գիտեմ, դու վերանվանեցիր նրան։ Բայց կարծես թե, դա նրան նույնիսկ դուր եկավ։ Եվ այժմ նա գալիս է Սեռաֆիմ անունով։ Զորքերը, որոնք ուղարկված են նրան դիմավորելու համար, առանց կրակոցի անցնում են նրա կողմը։ Անկեղծ ասած, ես ուղղակի չեմ հասկանում, թե ինչպես դա հնարավոր դարձավ։ Դեռ երեկ մարդիկ գովաբանում էին կոմունիզմը, իրենց հավատարմությունը հայտնում Գենիալիսիմուսին, հիանում նրա ամեն մի բառով, իսկ այսօր ջարդում են նրա հուշարձանները, վառում դիմանկարները և միասնաբար անցնում Սեռաֆիմի կողմը։ Մի՞թե այդ բոլոր բառերը, երդումները հավերժ հավատարմության մասին միայն մասսայական երեսպաշտություն էին։

― Այո, ― ասացի ես, ― հնարավոր է։ Ամբոխը միշտ էլ երեսպաշտ է։ Երբ կնքում էին Ռուսաստանը, ժողովուրդը հաճույքով նետեց Դնեպրը հին աստվածներին, որոնց մինչ այդ աղոթում էր։

Զանգեց հեռախոսը։ Պրոֆեսորը վերցրեց խոսափողը։

― Այո, լսում եմ։ Ի՜նչ եք ասում։ Դե իհարկե, դա անհրաժեշտ էր անել։ Որտե՞ղ է նա հիմա։ Ահա։ Իսկ Սեռաֆի՞մը։ Արդե՞ն։ Այդքան արա՞գ։ Դե ինչ, եթե լինեն նորություններ՝ զանգեք։

Նա դրեց խոսափողը և շփոթված ինձ նայեց։

― Ամեն ինչ վեջացավ։

― Ի՞նչն է վերջացել, ― հարցրի ես։

― Վերջացավ մի ողջ ժամանակաշրջան։ Երկու ժամ առաջ ԲԵԶՈ֊ի հատուկ տիեզերական ջոկատը ձերբակալել է տիեզերքում Գենիալիսիմուսին, իջեցրել ուղեծրից և տարել Լուբյանկա։

― Ինտեռեսանտ, ― ասացի ես։

― Ինտեռեսա՞նտ, ― բղավեց նա։ ― Քո կարծիքով դա հետաքրքի՞ր է։ Այդ դեպքում, միգուցե քեզ համար հետաքրքիր կլինի իմանալ, որ Սեռաֆիմը, չափի զգացողությունը կորցրած և գազազած ամբոխի ուղեկցությամբ, մտել է օղակային ճանապարհ և շարժվում է դեպի կենտրոն, Գենիալիսիմուսի Ռազմավարական Մտահղացումների պողոտայով։

― Ի՞նչ մտահղացումներ, ― հարցրի ես։

― Դա Մինսկի շոսսեն է, ― ասաց Էդիկը։

Նա մտազբաղ մոտեցավ իր ապարատին, վերցրեց վարդով բաժակը, մի քիչ խմեց, և կարծես հանգստացավ։

― Հա, իմիջիայլոց, ― ասաց նա կարծես արթնանալով, ― չե՞ս ուզում, ― և մեկնեց ինձ բաժակը։

― Շնորհակալություն, ― խուսափեցի ես, ― ես արդեն փորձել եմ։

― Լսիր, ― ասաց Էդիկը, ես մի միտք ունեմ։ Ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ մարդ է Սեռաֆիմը։ Նա, հավանաբար, ցանկանո՞ւմ է երկար ապրել։

― Նա արդեն, փառք աստծո, առանց այդ էլ երկար է ապրում։

― Բայց երևի թե, նա ուզում է էլ ավելի երկար ապրել։

― Ո՞վ չի ուզում, ― ասացի ես։

― Իհարկե, ― ծիծաղեց նա ուրախ։ ― Բոլորն էլ ուզում են։ Միայն թե, դա բոլորին չի տրված։ Ուրեմն լսիր․․․ ― Նա շուրջը նայեց, համոզվեց, որ դուռը փակ է, և արագ շշնաց։ ― Երբ նրան տեսնես, պատմիր իմ և իմ հայտնագործության մասին։ Ասա, որ նա հրամայի ինձ ձեռք չտալ և չխանգարել աշխատանքիս։ Ես նրա հետ կկիսվեմ, էլիքսիր կմատակարարեմ, և նա կապրի որքան ցանկանա։

― Աստվա՜ծ չանի, ― բացականչեցի ես։ ― Խնդրում եմ, այդպիսի բան չանես։ Եթե նա ապրի, որքան ուզում է, նա այնքան բեկորներ կգրի, որ բոլորին նրանց տակ կթողնի։

― Դե ինչ ես ասում, ― պատասխանեց նա։ Ի՜նչ բեկորներ։ Հիմա նա դրա ժամանակը չի ունենա։ Հասկացիր։ Այն ինչ ասում եմ, շատ լուրջ է։ Եթե նա հրամայի ինձ ձեռք չտալ և աշխատելու հնարավորություն տա, կապրի հավերժ։ ― Մի քիչ լռելուց հետո, նա ուշադիր նայեց ինձ և որոշ ժամանակ մտածելուց հետո ասաց․ ― Դու էլ կապրես։ Մինչև արդյունաբերական մասշտաբներով արտադրելը մենք երեքս կօգտագործենք էլիքսիրը։ Ես, նա և դու։

― Դու մոռացար ևս մի մարդու մասին, ― հիշեցրի ես։

― Ո՞ւմ։ Ախ այո։ Կարծում եմ նրան արդեն ոչ մի էլիքսիր չի օգնի։

Նա վերցրեց բաժակը, մի կում արեց և նորից մեկնեց ինձ։

― Կուլ տուր, մի վախեցիր։ Միայն սկզբից է թվում այդքան զզվելի։ Իսկ հետո, երբ փորձես և հասկանաս, որ դա դարձնում է քեզ հավերժ երիտասարդ, էլիքսիրը կթվա քեզ նեկտարի նման համեղ։

Նորից զանգեց հեռախոսը։ Նա նետվեց խոսափողի կողմը, իսկ ես վերցրի այդ երկու բաժակները և փոխեցի նրանց տեղերը։ Պատուհանից այն կողմ ինչ֊որ բան էր կատարվում։ Գալիս ու գնում էին զինվորական շոգեմեքենաները։ Ինչ֊որ տեղ սլացավ շտապ օգնության մեքենան։

― Այո֊այո, ― ասում էր պրոֆեսորը այդ ընթացքում։ ― Ամեն ինչ հասկանալի է։ Անպայման կանեմ այն ամենը, ինչ ներում են ուժերս։

― Սարսափելի բան է, ― ասաց նա, դնելով խոսափողը։ ― Ամբոխը փողոցներում բռնում ու մասերի է բաժանում բարձր կարիքների ապահովում ունեցող կոմունյաններին և ԲԵԶՈ֊ի գործակալներին։ Օ, Գենա՜, կարծես ես հուզվում եմ։

Նա վերցրեց բաժակը և, աֆեկտի մեջ, միանգամից խմեց մինջև վերջ։ Հետո հանկարծ մտքի մեջ ընկավ, հեռացրեց բաժակը բերանից և տեսավ ոսկոռներն ու գանգը։ Նրա աչքերը լի էին սարսափով, երբ նա տեղափոխեց հայացքն ինձ վրա։

― Լսիր, ասաց նա։ ― Իմ կարծիքով ես խառնեցի բաժակները։ Ես ինչ֊որ այն չխմեցի։ Ես խմեցի մահը, ― բղավեց նա ու նետեց բաժակը գետնին և այն գլորվեց գրասեղանի տակ։ ― Գենա՜, Գենա՜, Գենա՜, ― ձեռքերով բռնած գլուխը կրկնում էր դժբախտ պրոֆեսորը։ Հետո հանկարծ կանգ առավ, ուշադիր նայեց ինձ և կամաց հարցրեց․

― Այդ դո՞ւ արեցիր։

― Այո, ― ասացի ես և քմծիծաղեցի, տեսնելով, թե նա ոնց է գունատվում։ Կյանքում շատ զարմանալի բաներ էի տեսել, բայց այն ինչ տեղի էր ունենում հիմա, անմոռանալի տպավորություն թողեց։

Էդիսոնը նստեց բազմոցին, ձեռքերով բռնեց քունքերը և աչքիս առաջ սկսեց ծերանալ։ Չհավատալով ինքս ինձ, ես տեսա, թե ինչ արագությամբ սկսեցին աճել, սպիտակել ու թափվել նրա մազերը։ Դեմքը թոռշոմում ու կնճռոտվում էր խորոված կարտոֆիլի պես։

Հանկարծ վերջին ուժերը դուրս պոռթկեցին։ Խղճուկ ծերունին սկսեց ամբողջապես ցնցվել, բռունցքները սեղմած վեր թռավ, ատելությամբ ինձ նայեց, թքեց և թափեց բոլոր ատամները, որոնք թխկոցով թափվեցին հատակին։

Նա նայեց թափված ատամներին, հետո ինձ, բայց ոչ թե ատելությամբ, այլ հեզ խոնարհությամբ։

― Այս ի՜նչ արեցիր, ― ասաց նա ու ժպտաց փոս ընկած բերանով։ Իխ շտերբե։ Հետո պառկեց բազմոցին ու մահացավ։

Իհարկե, ես նրան մի քիչ խղճացի։ Չէ որ մենք հանդիպել էինք անցյալ կյանքում և նույնիսկ միասին խմել։ Բայց ես գիտեի, որ Էլիքսիրը գարշելի բան է, և պետք է այն ոչնչացնել ստեղծողի հետ միասին։ Եթե մարդիկ հավասար չեն կյանքում, նրանք գոնե պետք է հավասար լինեն մահում։ Բայց ես ոչ փիլիսոփայելու, ոչ էլ տխրելու ժամանակ ունեի, որովհետև ստորերկրյա քաղաքում հնչում էին կրակոցներ։

Ես վերցրի անկյունում դրված երկաթի կտորը և սկզբից խփեցի այն անոթին, որում եփում էր կյանքը, հետո մյուսին՝ որտեղ մահն էր։ Ապակին շաղ եկավ հատակին, հեղուկը թափվեց, և երկու լճակ կազմեց։ Լճակները հոսում էին և ձգտում էին միանալ։ Երկուսն էլ թափանցիկ էին և իրարից չէին տարբերվում։ Բայց մեկում կյանքն էր, մյուսում՝ մահը։ Նրանց միանալուց մի վայրկյան առաջ ես հասկացա, որ հիմա մի սարսափելի բան տեղի կունենա և նետվեցի դեպի դուռը։ Լճակները միանալով դարձան պայթուցիկ նյութ, որը միանգամից բռնկվեց, անտանելի սպիտակ կրակի սյունով խփեց առաստաղին և վառեց այն թղթի նման։ Կրակի մեջ ինչ֊որ շղթայական ռեակցիա տեղի ունեցավ։ Սյունը դարձավ մրրիկ, որը շարժվելով սենյակով վառում էր ամեն ինչ։ Ես տեսա, թե ինչպես վեր բարձրացավ սևացած պարկետը, վառվեցին գրասեղանի անկյունը, վարագույրները և սկսեցին հալվել ապակիները։ Խանձված թարթիչներով և ունքերով ես դուրս թռա սենյակից։

Ստորերկրյա փողոցում խուճապ էր տիրում։ Փողոցով վազում էին զենքով և անզեն մարդիկ։ Մեծ արագությամբ սլացավ ծանր զրահամեքենան, այս ու այն կողմ կրակելով։ Այն զրահամեքենան, որով ես էի եկել, դեռ կանգնած էր մայթի մոտ գոլորշու քուլաներ արձակելով։ Ես արագ թռա մեքենայի մեջ և հրամայական տոնով ասացի փոխգնդապետին․

― Գնացինք։

Նա չէր պատասխանում։ Ես նայեցի նրան և նկատեցի, որ նրա քունքից արյուն է հոսում։

Մեծ դժվարությամբ պոկեցի նրան ղեկից և դուրս գցեցի մեքենայից։ Հետո, մի կերպ գլուխ հանելով պեդալների ու լծակների մեջ, ես շրջեցի մեքենան և շարժվեցի ստորգետնյա քաղաքից դուրս։

Յոթերորդ մաս

Երկրորդ հայտնություն

Ահռելի, տասնյակ հազարավոր մարդկանցից բաղկացած ամբոխը ալեկոծվում էր Հաղթական կամարի մոտ։ Ես նույնպես խիտ ամբոխի մեջ կանգնած հուզվում էի բոլորի հետ միասին։ Հարակից տներից մարդիկ պոկում էին Գենիալիսիմուսի դիմանկարները և նրա ասույթներով պաստառները։ Դիմանկարներն ու պաստառները պտտվելով ընկնում էին ամբոխի մեջ և տեղնուտեղը պատառոտվում։ Ինձանից ոչ հեռու, մի խումբ երիտասարդներ, ձեռք֊ձեռքի տված պարում էին Գենիալիսիմուսի այրվող խրտվիլակի շուրջը, որը, իհարկե, սարքված էր երկմթերքից։ Խրտվիլակը ծխում էր, հալվում ու լաց լինում երկրորդական արցունքներով։

― Այնպես է գալարվում, կարծես կենդանի լինի, ― ասաց ինչ֊որ մեկը ուրախ։ Ես շրջվեցի և տեսա կողքիս կանգնած Ձերժին Գավրիլովիչին, երկար շալվարով, շապիկով և կարծես պատահաբար նրա տակից դուրս ընկած խաչով։

― Տեսնո՞ւմ ես, ― ասաց նա և ձեռքով ցույց տվեց ամբոխը, ― բոլորը սիմիտ են։

Ես ցնցված էի։ Մտածում էի, թե որտեղի՞ց հայտնվեցին այսքան սիմիտներ, որտե՞ղ էին նրանք թաքնված։ Անկեղծ ասած, ես նրանցից մի քիչ վախենում էի, բայց հույս ունեի, որ նրանք ինձ ձեռք չեն տա, որովհետև ես այստեղ կարծես օտար եմ։ Բայց Ձերժին Գավրիլովիչի համար ես մի քիչ անհանգստանում էի։ Ինձ հայտնի էր, որ նա սիմիտ է, բայց այդ բանը չիմացող մարդիկ, կարող էին ճանաչել ԲԵԶՈ֊ի նախկին գեներալին։ Իսկ ես լավ գիտեի պատմությունից, որ ժողովրդական հուզումների ժամանակ, անվտանգության աշխատակիցները հայտնվում են դժվարին կացությունում։ Բայց Ձերժին Գավրիլովիչը, անհանգստության նշաններ կարծես թե ցույց չէր տալիս։

― Գալի՜ս են։ Գալի՜ս, ― հանկարծ բացականչեց կողքիս կանգնած տիկինը, և ես ճանաչեցի այն կռվարար կնոջը, որի պատճառով մի ժամանակ ընկել էի վնուբեզ։ Հիմա նա առանց տարբերանշանների համազգեստով էր։ Կրծքին խաչ էր կախված, որը ամենայն հավանականությամբ ստվարաթղթից էր կտրված։

― Գալի՜ս են, գալի՜ս, ― բղավեցին մի քանի հոգի։

Ամբոխը հուզվեց, բոլորը նետվեցին ճանապարհի վրա։ Ընդհանուր հրճվալից աղմուկի մեջ, ոտքի տակ ընկածների ու ճզմվածների տնքոցներն ու ճիչերը համարյա չէին լսվում և չէին փչացնում տիրող բարձր տրամադրությունը։ Բոլորը նայում էին Մինսկի խճուղու կողմը (լեզուս չի պտտվում այլ կերպ անվանել այդ փողոցը), որտեղ, հավանաբար, ինչ֊որ բան էր տեղի ունենում, բայց թե հատկապես ինչ, ես չէի կարողանում տեսնել, որովհետև առջևս կանգնած էր մի բարձրահասակ, լայնաթիկունք աշխատավոր յուղոտված կոմբինեզոնով։

― Կուզյա, այդ դո՞ւ ես, ― հրեցի ես նրա մեջքը։

― Ողջույն, հայրիկ, ― ճանաչեց նա ինձ և լայն ժպտաց։ ― Տեսնո՞ւմ ես ինչեր են կատարվում։ Երեկ կոմունիզմ էր, իսկ այսօր անհասկանալի մի բան։ ― Չկարողանալով զսպել զգացմունքները, նա ավելացրեց մի քանի բառակապություն, որոնք ես չեմ համարձակվում կրկնել։

Մինչդեռ ամբոխը ավելի ու ավելի էր մեծանում։ Ինձ հրում էին և ձախից և աջից, և առջևից ու ետևից։ Կողքիս հայտնվեց մի ոմն անձնավորություն պատռված վերնաշապիկով և վզին գցած պլաստմասե խաչով։

― Կոմունի՜յ Իվանովիչ, ― զարմացա ես։ ― այդ դո՞ւք եք։

― Կամա՜ց։ Կամա՜ց, ― շշնջաց Սմերչևը և թեքվեց ականջիս կողմը։ ― Դուք գիտեք, մայրիկս ինձ անվանում էր Կոլյունյա։

― Մի՞թե դուք մայրիկ ունեիք, ― զարմացա ես, բայց պատասխանը չլսեցի։ Մարդկանց անհամբերությունը հասել էր կիզակետին։ Բարձրանալով մատներիս ծայրերին կարողացա տեսնել միայն սրի ծայրը, իսկ հետո, երբ հաջողվեց մի քիչ առաջ անցնել, տեսա երեք աժդահաների, որոնք դանդաղ մոտենում էին Հաղթանակի կամարին։ Մեջտեղում սպիտակ ձիու վրա, ծածանվող սպիտակ շորերով և սպիտակ երկարաճիտ կոշիկներով առաջ եր գալիս Սիմ Սիմիչ Կարնավալովը, նրա աջ կողմից Զիլբերովիչը, իսկ ձախից Թոմը՝ օրորվում էին կարմրավուն ձիերի վրա։ Երկուսն էլ երկար բեղերով և չնայած շոգին կարակուլե բարձր փափախներով, երկուսն էլ զինված երկար սրերով։

Սիմ Սիմիչի ձախ ձեռքում մի մեծ տոպրակ կար։ Աջով նա ողջունում էր ամբոխին, մեկ֊մեկ էլ ձեռքը խցկում տոպրակի մեջ և իր շուրջը շաղ տալիս ամերիկյան ցենտեր։

Անցնելով Հաղթական կամարի տակով, Սիմ Սիմիչը և նրա ուղեկիցները կանգ առան։ Սիմիչը բարձրացրեց ձեռքը և ամբոխը անմիջապես լռեց։ Ինչ֊որ մարդ մոտեցավ նրան միկրոֆոնով։ Ես զարմանքով ճանաչեցի Ձերժինին, որը քիչ առաջ կողքիս էր։ Սիմիչը բայրացակամ վերցրեց միկրոֆոնը և հանկարծ բարձր բղավեց։

― Մենք, Սեռաֆիմ առաջինը, ողջ Ռուսաստանի թագավորն ու միապետը, հայտարարում ենք, որ ամենակուլների կոմունիզմը վերջնականապես ոչնչացված է և այլևս գույություն չունի։ Կա՞ն ձեր մեջ թաքնված ամենակուլներ։

Ես ուզում էի բղավել, որ այստեղ բոլորը ամենակուլներ են, որ մինչև վերջին մարդը, ամենակուլների կուսակցության անդամ էին։ Բայց ես հեռու էի կանգնած, իսկ Ձերժինը մոտիկ։

― Կա՛, ― բղավեց նա և ամբոխի մեջ սուզվելով դուրս քաշեց այնտեղից Կոմունիյ Իվանովիչ Սմերչևին։ Կոմունիյ Իվանովիչը դուրս էր պրծնում, ողբում, հողից կառչում և վերջապես ընկավ ծնկների վրա համարյա Գլագոլի սմբակների տակ։

― Խոստովանո՞ւմ ես, որ ծառայել ես ամենակուլ և սատանայական ուսմունքին։

― Խոստովանում եմ, Ձերդ Գերազանցություն, բացառապես շահադիտական մղումներով, օգուտ ստանալու համար։ Բայց այլևս երբեք չեմ անի։ Անիծում եմ այն պահը, երբ ամենակուլ դարձա։

― Արդեն ուշ է, ― ասաց թագավորը և թափ տվեց ձեռքը։

Կամարի մոտ արդեն կանգնած էր հրդեհ հանգցնող շոգեմեքենան դուրս հանած աստիճանով, որտեղից վերևում կանգնած սիմիտը իջեցնում էր օղակով պարանը։

― Ձերդ Գերազանցություն, ներեցեք, ներում շնորհեք, ― ձեռքերն էր ձգում նա Սիմ Սիմիչի կողմը։ Ձերժինը ոտքերից բռնած քարշ տվեց իր նախկին կոլեգային։ Սմերչևը ընկավ փորի վրա և բռնվեց Գլագոլի ետևի ոտքից։ Գլագոլը շարժեց ոտքը, և Կոմունիյ Իվանովիչի խեղճ գլուխը պոպոքի նման ճաքեց։

Ես վատ զգացի։ Ի ծնե հետևողական հումանիստ լինելով, ես միշտ դեմ էի բռնությանը։ Ես կողմնակից եմ, որ Սմերչևի նման մարդկանց, ախոռում ծեծեն ճիպոտներով, սակայն ավելորդ դաժանությունների կողմնակից երբեք չեմ եղել։

Բայց նրանք շարունակվեցին։

Քանի որ Սմերչևի հարցը լուծվեց այդքան արմատապես ու արագ, Ձերժինը թողեց նրան, որ միայնակ ցնցվի, իսկ ինքը նետվելով ամբոխի մեջ դուրս քաշեց այնտեղից կարմրած աչքերով և գզգզված մորուքով հայր Զվեզդոնիին։ Այդ տեսքով էլ նա կանգնեց նորընծա կայսրի առաջ։

― Խոստովանո՞ւմ ես, որ շնավարի ծառայել ես սատանայական, ամենակուլ և աստվածատյալ ուսմունքին, ― հարցրեց նա։

― Խոստովանում եմ, հայր, ― առանց շփոթվելու, իր քաղցրիկ ձայնով երգեց Զվեզդոնին։ ― Խոստովանում եմ, որ ծառայել եմ։ Հիմա էլ ծառայում եմ և մինչև վերջին շունչս կծառայեմ կոմունիզմի լուսավոր իդեալներին և ողջ մարդկության կոմունիստական առաջնորդ Գենիալիսմուսին․․․

― Խաչե՛լ նրան, ― հրամայեց թագավորը։

Ինձ զարմացրեց այդ հրամանը։ Ով֊ով, բայց Սիմիչը պետք է իմանար, որ մարդուն խաչելը քրիստոնեական գործ չէ։ Ուրիշ բան, եթե կեդանի վառեին, կամ ցցի վրա նստեցնեին։ Բայց հրամանը հրաման է։

Չգիտես որտեղից հայտնված ահռելի կոպիտ խաչի վրա սկսեցին մեծ, ժանգոտ մեխերով մեխել խեղճ Զվեզդոնիին։ Սարքված լինելով առաջավոր և առաջադեմ արդյունաբերական ձեռնարկություններում, այդ մեխերը իհարկե ծռվում էին, և խաչողները ստիպված էին ուղղել և նորից մեխել։ Անտանելի տանջանքներին դիմանալով, հայր Զվեզդոնին չէր հանձնվում և աչքերը բարձրացնելով վերև բարձր բղավում էր․

― Օ Գենա՜, տեսնո՞ւմ ես ինձ։ Տեսնու՞մ ես, թե ինչ տանջանքների է դիմանում քեզ նվիրված խղճուկ ստրուկ Զվեզդոնին։

― Ես կարծում եմ, որ ոչ ոք չի կարող կասկածել ինձ նրա հանդեպ ունեցած ավելորդ համակրանքի մեջ, բայց հիմա, տեսնելով թե ինչպիսի արժանապատվությամբ է նա տանում տանջալից մահը իր համոզմունքերի համար, ես լցվեցի նրա հանդեպ խորին հարգանքով և համակրանքի ալիքը համակեց ինձ։

Զվերզդոնին դեռ տանջվում էր խաչի վրա և ինչ֊որ բան գոռում, իսկ թագավորը շարունակեց ճանապարհը։ Երբ այդ հեծյալները մոտենում էին, մարդիկ ընկնում էին գետնին։ Ես էլ ընկա ծնկներիս վրա։ Ամերիկյան ցենտերը զրնգոցով թափվում էին շուրջս։ Ես նույնիսկ կարողացա մի քանիսը հավաքել և գցել գրպանս ու ծոցս։ Նկատելով մի հինգ ցենտանց, ուզում էի այն էլ վերցնել, բայց ձիու սմբակը իջավ հենց նրա վրա։ Ես մտածեցի, որ կվերցնեմ այն, երբ ձին շարժվի առաջ, բայց նա տեղից չէր շարժվում։ Տիրեց շարագուշակ լռություն։

― Սա ո՞վ է, ― լսեցի ես թագավորի վսեմ ձայնը։ ― Բարձրացրեք նրան։

Ինչ֊որ մեկը (պարզվեց դա Ձերժինն էր) օձիքիցս բռնած պոկեց գետնից և ոտքի կանգնեցրեց։ Ես բարձրացրի գլուխս և հայացքս հանդիպեց Սիմիչի հայացքին։ Կկոցած աչքերով նա այնքան խիստ նայեց վրաս, որ ես անհարմար զգացի և նույիսկ մարմնովս դող անցավ։ Զիլբերովիչն ու Թոմը անտարբեր նայում էին, ցույց չտալով որ ճանաչում են։ Միայն Գլագոլն էր բայրացակամ նայում ինձ։

― Այդ դո՞ւ ես, ― կամաց հարցրեց Սիմիչը։

Ես շփոթվեցի, հուզվեցի, մատով ինքս ինձ ցույց տվեցի և հարցրի․

― Սա՞, ― բայց հետո ընդունեցի, ― այո, այդ ես եմ Սիմիչ։

― Ոչ թե Սիմիչ, այլ Ձերդ Գերազանցություն, ― ուղղեց ինձ Զիլբերովիչը։

― Ողջույն, Լեո, ― ասացի ես նրան խոնարհաբար ժպտալով։ ― Ձիու վրա դու շատ ազդեցիք տեսք ունես։

― Հանձնարարությունս կատարեցի՞ր, ― խստորեն հարցրեց Սիմ Սիմիչը։

― Ո՞ր մեկը, Սիմ․․․, ներողություն Ձերդ Գերազանցություն, ― հարցրի ես հիմարի պես թռչկոտելով, գլուխս թափ տալով և մտքումս ասելով․ «Բայց ինչ զզվելի տիպ է։ Նույնիսկ վաթսուն տարի պառկելով սառնարանում, ամեն ինչ հիշում է»։ ― Եթե դու․․․ այսինքն դուք, նկատի ունեք ֆլոպի դիսկը, ապա ոչ, չեմ կատարել, որովհետև․․․

― Ձերբակալել նրան, ― Սիմիչը վերցրեց սանձը և առաջ շարժվեց շարունակելով շաղ տալ ամերիկյան ցենտերը։

Գենիալիսիմուսը

Ինձ երկար տանում էին գարշահոտ և վատ լուսավորված միջանցքներով, հետո բացեցին երկաթե դուռը և ինչ֊որ տեղ գցեցին։ Երևի բանտախուց, որում ընդհանրապես լույս չկար։ Միայն առաստաղի տակ հազիվ֊հազ ինչ֊որ բան էր երևում։ Այնտեղ մի շատ փոքրիկ պատուհան կար, դպրոցական տետրից ոչ մեծ։ Կապույտ լույսը հազիվ էր ներս թափանցում, ընդհանուր սևությունում ուրվագծելով միայն այդ պատուհանը և ուրիշ ոչինչ։

Ես կանգնած էի այդ անթափանց տարածությունում, հույս ունենալով, որ աչքերս կսովորեն մթությանը, և գոնե ինչ֊որ բան կտեսնեն։ Բայց ոչինչ չէր երևում։ Փորձեցի աջ շարժվել և դիպա մի ինչ֊որ ամուր բանի։ Հոտն այնպիսին էր, որ դա երևի պարաշան էր։

Ոչ մի ձայն չկար, բայց ես զգացի, որ մենակ չեմ։

― Մարդ կա՞ այստեղ, ― կամաց հարցրի ես։

― Այո, ― պատասխանեց ինչ֊որ մեկը։ Ձայնը ինձ ծանոթ թվաց։ ― Ես եմ այստեղ։

― Դու ո՞վ ես։

― Գենիալիսիսմուսը, ― հանգիստ պատասխանեց ձայնը։

Ես մտովի մի քանի խոսք արտասանեցի, որոնք գրի չեմ առնի։ Երևում է այս շները գցել են ինձ ոչ թե բանտ, այլ գժանոց։ Այն էլ մի խելագարի մոտ, որը մեծության մոլուցքով է տառապում։

― Լսեք, ― հարցրի ես, ― դուք պատահաբար անկառավարելի չե՞ք։

― Ի՞նչը նկատի ունեք։

― Նկատի ունեմ, որ եթե դուք գոնե մի քիչ ողջամտություն ունեք, չեք փորձի վրաս հարձակվել։ Ես կատարելապես տիրապետում եմ կառատեին և եթե փորձեք ուժ գործադրել, դա ձեզ վրա շատ թանկ կնստի։

Իհարկե, ես ստում էի։ Կառատեից ոչինչ չէի հասկանում։ Բայց համոզված էի․ երբ խելագարները գիտեն, որ կստանան ատամերին, դառնում են շատ ավելի ողջամիտ ու շրջահայաց։

Մարդը լռեց, մտածելով բառերիս վրա, հետո հարցրեց․

― Վիտյա, այդ դո՞ւ ես։

Լռելու հերթը իմն էր։ Ես հարցրի․

― Ուրեմն դու պնդում ես, որ Գենիալիասիմո՞ւսն ես։

― Այո, Գենիալիսիմուսը։ Կամ ավելի ճիշտ նախկին Գենիալիսիմուսը։

Ես մի քիչ էլ մտածեցի և ասացի․

― Բարև Լյոշա։ Ինձ թվում է, մեզ միանգամայն արդարացիորեն են փակել այս գժանոցում։

― Ինչո՞ւ, ― լսեցի ես նրա հարցը։

― Որովհետև այն, ինչ տեղի է ունենում, մեր երևակայությունում, իրականում չէր կարող լինել։

― Ինչո՞ւ, ― նորից հարցրեց նա։

― Որովհետև քո հարցը հաստատում է քո հիվանդությունը։ Ինքդ դատիր։ Մենք քեզ հետ ծնվել, մեծացել և համարյա ծերացել ենք անցյալ դարում։ Կարո՞ղ էինք մենք միասին հայտնվել այստեղ, այն էլ այն նույն ժամանակ, երբ ժամանել է այդ մոլագարը, որը այժմ իրեն անվանում է Սեռաֆիմ։

Գենիալիսիմուս֊Բուկաշևը մի քիչ մտածելուց հետո ասաց․

― Դու ապացուցեցիր, որ «իրողություն» հասկացությունը շատ պայմանական է։ Համենայն դեպս, մեզ համար նա գոյություն ունի այնքանով, ոքանով արտացոլվում է մեր երևակայությունում։ Այսինքն իրողությունը միայն այն է, ինչը մենք տեսնում ենք մեր առջև։

― Այդ դեպքում, ոչ մի իրականություն գոյություն չունի, որովհետև այս պահին ես ոչինչ չեմ տեսնում։

― Բայց քեզ պետք էլ չի տեսնել։ Մեկնիր ձեռքերդ առաջ և արի ձայնիս ուղղությամբ։

Ես այդպես էլ արեցի։ Շուտով ես ու Բուկաշևը շոշափում էինք միմյանց կույրերի նման, համոզվելու համար, որ մենք այդ մենք ենք։

Գիշերային զրույց

Նստած ներքևի տախտակամածին, մենք ողջ գիշեր կամաց զրուցում էինք, նույնիսկ չտեսնելով միմյանց ուրվագծերը։

Գենիալիսիմուս֊Բուկաշևին ձերբակալել և երկիր էր տեղափոխվել ԲԵԶՈ֊ի հատուկ տիեզերական ջոկատը։ Եթե չեմ սխալվում, դա պատմության մեջ առաջին ձերբակալությունն էր ուղեծրում (սակայն պետք է ասել, որ տիեզերական բանտեր, ուր տեղափոխում էին Երկրի վրա ձերբակալվածներին, արդեն գոյություն ունեին)։

― Հիշո՞ւմ ես մեր խոսակցությունը Անգլիական այգում, ― ասաց բանտային հարևանս։

― Իհարկե հիշում եմ, ― ասացի ես։ ― Նույնիսկ շատ լավ եմ հիշում։ Հիշում եմ, որ դու պատրաստվում էիր կոմունիզմ կառուցել, բայց քո նախորդների նման ուտոպիստ դարձար։

― Սխալվում ես, բարեկամս, ― հանկարծ ասաց նա ուրախ։ Ես ուտոպիստ չեմ, որովհետև կառուցեցի կոմունիզմ։

― Դու անվանում ես սա կոմունի՞զմ, ― հարցրի ես վրդովված։ ― Այս խղճուկ հասարակությունը, որտեղ մարդիկ այնքան աղքատ են, որ նույնիսկ չեն տարբերում առաջնային և երկրոդական մթե՞րքը։ Այն հասարակությունը, որտեղ հոգևոր կյանքը կայանում է միայն նրանում, որ գրվում է և ուսումնասիրվում միայն Գենիալիսիմուսիանա՞ն։ Ուզում ես ասել, որ հենց սա՞ է կոմունիզմը։

― Այո, սիրելիս, ― ասաց նա քմծիծաղելով։ Ես այդ ժպիտը չէի տեսնում, բայց զգում էի։ ― Այո, կոմունիզմը հենց սա է։

― Տարօրինակ է, ― ասացի ես։ ― Մարդկության այդ երազանքի մասին ես ուրիշ պատկերացումներ ունեի։

― Ես էլ, ― ասաց նա։ Բայց երբ մարդիկ իրականացնում են իրենց երազանքը, բոլորը միասին ձգտելով միայն մի նպատակի, ստացվում է այն, ինչ տեսար։

― Դու խոսում ես իսկական հակակոմունիստի նման։

― Այո, իսկական, ― համաձայնեց նա։ ― Դու լսած կլինես, ամերիկացիները ասում են․ եթե կենդանին շան տեսք ունի և կծում է շան նման, ուրեմն այդ կենդանին շուն է։

― Այսինքն՝ դու իկապե՞ս հակակոմունի՞ստ ես։

― Վերջապես կռահեցիր, ― ծաղրանքով գովեց նա ինձ։

― Հետաքրքիր խոստովանություն է, ― պատասպանեցի ես նույնպես ծաղրանքով։ ― Ուշացած և անիմաստ։ Ինչո՞ւ ես այս ամենը ասում ինձ։ Ես քննիչ չեմ։ Եթե ես նրանցից լինեի․․․ Մի՞թե դու կարծում ես, որ որևէ մեկը քեզ կհավատա։ Առաջին պատահած մարդուն կանգնեցրու փողոցում, և նա քեզ կասի, որ ինքը միշտ էլ հակակոմունիստ է եղել։ Այդ մարդուն հավատալ կարելի է, բայց քեզ՝ ոչ։ Ոչ, եղբայրս, դու անհաջող բան ես հնարել, դա քեզ չի փրկի։

Ես լսեցի նրա հոգոցը։

― Մի՞թե դու կարծում ես, որ ես այնքան հիմար եմ, որ փրկվելու հույսեր ունեմ։ Ոչ, թանկագինս, ես ոչ մի բանի հույս չունեմ։ Երկար տարիներ ես ապրում էի այն էլիքսիրով, որը ինձ Էդիկն էր ուղարկում։ Ձերբակալությունից առաջ խմեցի վերջին բաժինը, նրա ազդեցությունը արդեն վերջացել է և սկսվել է դեպի վերջը տանող անշրջելի ընթացքը։ Այնպես որ ես ոչ կորցնելու բան ունեմ, ոչ էլ խաբելու պատճառ։ Դրա համար էլ ասում եմ, որ պետք է հավատաս ինձ առանց ապացույցներ պահանջելու։ Ինչպես ուզում ես ինձ անվանիր։ Կարևորը այն չէ, թե ինչպես կանվանես, կարևորն այն է, թե ինչ եմ ես արել։ Ես կառուցեցի կոմունիզմ և ինքս էլ այն թաղեցի։ Հիշիր, թե քանի մարդ էին պայքարում այդ ուսմունքի դեմ։ Նրանք ստեղծում էին խմբակներ, կուսակցություններ, թռուցիկներ տարածում, զոհվում բանտերում ու ճամբարներում։ Եվ ինչի՞ հասան։ Քո Սիմիչը փորձում էր կոմունիզմը ոչնչացնել իր բեկորներով և վերջ ի վերջո թաքնվեց սառնարանում։ Եվ ոչ ոք չհասկացավ այն հասարակ բանը, որ քանդելու համար, նախ պետք էր այն կառուցել։

Նա լռեց։ Ես նրան չէի շտապեցնում, որովհետև մտածում էի նրա խոսքերի մասին։ Նախկինում անհասկանալի գաղտնիքը մի ուրիշ տեսանկյունից բացվեց։

― Լսիր, ― ասացի ես վերջապես, ― եթե քեզ լսենք, ապա ստացվում է, որ հենց այն մարդիկ, որոնք տանում էին մեզ դեպի կոմունիզմ, նրա իսկական թշնամինե՞րն էին։

― Իհարկե, ― ուրախացավ նա։ ― Բոլոր այդ մարդիկ սկսած Մարքսից վերջացրած ինձնով, վարակելով այդ հիվանդությամբ մարդկությանը, օգնեցին ստեղծել այնպիսի իմունիտետ, որը կհերիքի մի քանի սերունդների։ Բայց կոմունիզմը ոչնչացնողներից, ինձ հաջողվեց անել բոլորից շատ, որովհետև հենց ես գործնականում այդ ուսմունքը աբսուրդի հասցրի։

Հպարտությամբ ասելով այդ նա լռեց։

― Ինտեռեսանտ, ― ասացի ես կրկնելով մեր հանգուցյալ ընդհանուր ընկերոջ բառերը։ ― Նույնիսկ շատ հետաքրքիր է։ Ուզում ես ասել, որ դու մի՞շտ էիր այդպես մտածում։ Նույնիսկ Մյունխենում մեր հանդիպման ժամանա՞կ։

― Ոչ, ― հոգոց հանեց նա մթության մեջ։ ― Այն ժամանակ այդպես չէի մտածում։ Այն ժամանակ ես դեռ կարծում էի, որ ինչ֊որ բան կարելի է անել։ Այո, այո, ― վրդովված ինքն իրեն ընդհատեց նա։ ― Ինչո՞ւ ես ծիծաղում։ Դու կարծում ես, որ նախօրոք ամեն ինչ գիտեի՞ր։ ― Այն ինչ դու գիտեիր ինձ համար էլ պարզ էր։ Բայց դու կողքից ծաղրում էիր, իսկ ես փորձեցի ինչ֊որ բան անել և հասցրի պատմական էքսպերիմենտը մինչև վերջ։

― Գո՞հ ես արդյունքից։

― Գոհ եմ, թե չէ՝ նշանակություն չունի, ― ասաց Բուկաշևը։ Եթե փորձարարը ազնիվ է անում իր գործը, ապա յուրաքանչյուր արդյունք պետք է ընդունվի։

Ես զայրացա։

― Դու համարում ես, որ փորձը մաքո՞ւր էր, ― ասացի ես։ Իսկ քո անվան պաշտամունքը փորձի մի մա՞սն էր։ Այդ անհամար դիմանկարները, անճաշակ ահռելի արձանները, անտաղանդ Գենիալիսիմուսիանան, նույնպե՞ս պետք էին փորձի համար։

― Օ՜ֆ֊ֆ, ― տնքաց Բուկաշևը և կրճտացրեց ատամները։ ― Դու չես կարող պատկերացնել, ինչպես էի ես այդ ամենը ատում։ Ես նրանց խնդրում էի, աղաչում, հրամայում վերջ տալ այդ ամենին։ Եվ ի՞նչ ես կարծում։ Նրանք պատասխանում էին նոր հոդվածներով, վեպերով, պոեմներով ու կինոնկարներով իմ բացառիկ համեստության մասին։ Երբ ես ուզում էի որևիցե վերափոխում անել, կազմակերպում էի հանրահավաքներ, համաժողովներ, ասում էի նրանց, որ այսպես ապրել այլևս հնարավոր չէ, եկեք մի բան անենք, նորովի աշխատենք, ի պատասխան լսում էի բուռն ծափահարություններ և «ուռա՜» բացականչությունները։ Թերթերն ու հեռուստատեսությունը գովաբանում էին իմ բացառիկ համարձակությունն ու լայնախոհությունը։ Քարոզիչները անընդհատ մեջբերում էին խոսքերս․ «Գենիալիսիմուսը նշեց, խելամտորեն նկատեց, մեր փառապնծ Գենիալիսիսմուսն ասաց, որ այլևս այսպես չի կարելի շարունկաել և պետք է ինչ֊որ բան փոխել»։ Ամեն ինչ դրանով էլ վերջանում էր։

Ճիշտն ասած, նրա խոստովանություններում ես ոչ մի նոր բան չգտա։ Սովետական համակարգում էլ ամեն ինչ այդպես էր ավարտվում։

― Բայց միգուցե, ― ասացի ես Բուկաշևին, ― միգուցե քո դժբախտությունը կայանում էր նրանում, որ շրջապատել էիր քեզ բյուրոկրատներով ու ստորաքարշներով, որոնք ծափ տալուց բացի, ոչինչ չէ՞ին կարող անել։ Միգուցե դու պետք է նրանց բոլորին հեռացնեիր, ուղարկեիր գրողի ծոցը և դիմեիր ժողովրդի՞ն։ Համոզված եմ, ժողովուրդը քեզ նեցուկ կկանգներ։

― Բարեկամս, ― տխուր ասաց նախկին Գենիալիսիմուսը, ― այդ ո՞ր ժողովրդի մասին ես խոսում, և ընդհանրապես, ի՞նչ բան է այդ ժողովուրդ ասածը։ Հետաքրքիր է, իսկ կա՞ տարբերություն ժողովրդի, ազգաբնակչության, հանրության, ամբոխի, ազգի և մասսաների միջև։ Ինչպե՞ս անվանել միլիոնավոր մարդկանց, որոնք հիացած հետևում են իրենց անմիտ առաջնորդներին, տանելով նրա անհամար դիմանկարները և կրկնելով խելագար լոզունգները։ Եթե դու ուզում ես ասել, որ այն լավը, որ կա այդ միլիոնների մեջ, դա է ժողովուրդը, պետք է ընդունես որ ժողովուրդը միայն մի քանի մարդ է։ Բայց եթե ժողովուրդը մեծամասնությունն է, ապա պետք է քեզ ասեմ, որ ժողովուրդը ավելի հիմար է, քան մեկ մարդը։ Մի մարդու գայթակղել ինչ֊որ գաղափարով շատ ավելի դժվար է, քան ողջ ժողովրդին։

― Հնարավոր է դու ճիշտ ես, ― ասացի ես։ ― Հնարավոր է։ Բայց ասա ինձ, եթե դու այդքան խելացի ես, ինչո՞ւ թույլ տվեցիր, որ քո համախոհները թողնեն քեզ տիեզերքում։

― Ես դրան չէի դիմադրում, որովհետև Երկրում ես էլ անելիք չունեի։ Երբ տեսա, որ ոչինչ չեմ կարող փոխել, որոշեցի՝ թող ինչ լինում է լինի։ Ես տեսնում էի, որ գործի գցած մեխանիզմը գլորվում է դեպի անդունդը, իսկ ես անզոր եմ դանդաղեցնել կամ արագացնել այդ ընթացքը։ Ես հոգնել էի այդ ամենից և ուզում էի բոլորից թաքնվել, բայց Երկրի վրա հարմար տեղ չգտա։ Այդ պատճառով էլ, երբ նրանք որոշեցին թողնել ինձ ուղեծրում, ես մտածեցի, որ միգուցե, այդպես ավելի լավ կլինի։ Նրանք ձևացնում էին, որ ես նրանց ղեկավարում եմ, ես էլ ձևացնում էի, որ ղեկավարում եմ նրանց։ Իրականում, ես իմ կյանքով էի ապրում՝ ուտում էի, քնում, գրքեր կարդում, մտածում ու սպասում։

― Ի՞նչին էիր սպասում։

― Սպասում էի, թե երբ այդ ամենը կփլվի։

― Տեսնում ես, ― ասացի ես, ― նշանակում է, դու պահում էիր քեզ Սիմիչի նման։ Նա սառնարանում էր սպասում, դու՝ տիեզերքում։ Ո՞րն է տարբերությունը։

Ինձ թվաց, որ այդ համեմատությունը վիրավորեց նրան։

― Տարբերությունն այն է, ― ասաց նա զայրացած, որ երբ նա իր անօգուտ բեկորներն էր ստեղծում, ես երկար ժամանակ, ճոճում էի նավակը։ Ես շատ էի ուզում տեսնել, թե ինչով այս ամենը կվերջանա, դրա համար էլ խմում էի այն դեղը, որ Էդիկն էր ուղարկում։

― Գիտե՞ս ինչ պատահեց Էդիկի հետ, ― հարցրի ես։

― Գիտեմ, դու նրան թունավորեցիր։ Եվ ճիշտ էլ արեցիր, նա և՛ սրիկա էր և՛ վտանգավոր մարդ։ Իսկ ինձ նրա հայտնագործությունը արդեն չէր օգնի։ Եվ պետք էլ չէր։ Ես ապրեցի այնքան, որ ուզածս տեսա, հիմա կարելի է մեռնել։

Ես չեմ հիշում երբ քնեցի։ Հիշում եմ միայն, որ արթնացա վերևի տախտակամածում, երբ արդեն լուսացել էր։ Ես նայեցի ներքև և ոչինչ չտեսա, բացի հավաքված անկողիններից։ Հավանաբար, Գենիալիսիմուսին տարել էին գիշերը, երբ ես քնած էի։

Բարձրագույն Մանիֆեստ

«Մենք, Աստծո ողորմությամբ, Սեռաֆիմ Առաջինս, ողջ Ռուսաստանի Կայսրը և Միապետը, սույն Մանիֆեստով բարձրագույն ողորմածությամբ հայտարարում ենք սատանայական, ամենակուլ և արյունալի կոմունիստական կառավարության վերջը։

Չար և գարշահոտ ԿՊԳԲ կուսակցությունը լուծարված է և հայտարարված անօրինական։

Կոմունիստական գաղափարների քարոզչությունը հավասարեցված է ծանրագույն պետական ոճրագործության։

Ռուսաստանը հայտարարվում է միապետական կառավարումով միասնական և անբաժանելի Կայսրություն։ Կայսրության բաժանումը ռեսպուբլիկաների հայտարարվում է չեղյալ։ Հիմանական ադմինիստրատիվ միավորումը տեղերում մարզերն են, Մեր նշանակված մարզպետների գլխավորությամբ։

Իմպերիան կազմավորվում է այն տարածություններում, որոնք գտնվում էին սատանայական ԿՊԲԳ֊ի վերահսկողության տակ՝ ներառյալ Լեհաստանը, Բուլղարիան, Ռումինիան, որպես առանձին մարզեր։

Ողջ իշխանությունը պատկանում է Կայսրին, որը իրականացնում է կառավարումը Սենատի, մինիստրների Կաբինետի և մարզպետների Կոմիտեի միջոցով։

Նախկին անվտանգության օրգանները (ԲԵԶՈ֊ն) վերակազմակերպվում և դառնում են ժողովրդական հանգստության Կոմիտե (ԿՆՍ), որի ղեկավարն է նշանակվում Մեր և հպատակների սիրելի Աստվածավախ քրիստոնյա Լեոպոլդ Զիլբերովիչը։

Բոլոր նախկին կոմունիստներին առաջարկվում է հանձնել պարտիական տոմսերը տեղական ԿՆՍ֊ներին և անցնել եկեղեցական զղջման արարողությունը։

Մնացած բոլոր սիրելի հպատակներին առաջարկվում է պահպանել հանգստություն և կարգուկանոն, բացահայտել այն ամենակուլ կոմունիստներին և պլյուռալիստներին, որոնք խուսափում են գրանցումից ու զղջումից, ցուցաբերել զգոնություն և անհանդուրժականություն ստախոս և սրիկայական կոմունիստական գաղափարների հանդեպ։

Տվյալ Մանիֆեստը կարդալ հրապարակներում, Եկեղեցիներում և այլ հասարակական վայրերում, ինչպես նաև զորամասերում և Կայսերական Ռազմածովային նավերի վրա։

Աստված մեզ հետ է։

Սեռաֆիմ Առաջին, Ռուսաստանի Կայսր և Միապետ»։

Այս հրամանագիրը ես կարդացի ռուլոնի նման տպված «Կառավարական Սենատի Վեդոմոստի» թերթում, որը ինձ բերում էին կալանավորման առաջին օրից։

Եթե չլիներ այդ թերթը ես կխելագարվեի։ Առանց այդ էլ ես տեղ չէի գտնում։ Ամբողջ կյանքում երազել եմ ականատես լինել մի որևիցե պատմական փոփոխության․ կայսրության փլուզման, ռևոլյուցիայի, կամ գոնե կոնտրռևոլյուցիայի։ Ափսոսում էի, որ այդպիսի իրադարձության ժամանակ (որին ինքս էլ որոշ չափով նպաստել էի) չգիտես ինչու հայտնվեցի փակի տակ։ Չնայած, այստեղ գոնե անվտանգությունս է ապահովված։ Դա ավելորդ չէր, որովհետև հետագայում իմացա, որ Սիմիչի գալուց հետո (մինչև հիմա չեմ կարողանում անվանել նրան Սեռաֆիմ) Մոսկորեպում տարերայնորեն կազմակերպվում էին շարժական ժողովրդական դատարաններ, որոնք բռնում էին բարձր կարիքների բավարարում ունեցող նախկին կոմունյաններին և պլյուռալիստներին, և ղեկավարվելով պարզեցված արդարադատությամբ, միանգամից նրանց ծվեն֊ծվեն էին անում։ Այդ մասին թերթերում չէին գրում։ Թերթերում տպագրվում էին ԿՆՍ֊ի արտակարգ կոլեգիայի կողմից մահապատժի ենթարկված անձանց երկար ցուցակները։

Բացի այդ, ամեն օր տպագրվում էին անսահման քանակությամբ հրամանագրեր, որոնք ես կթվեմ այն հաջորդականությամբ, որ հիշել եմ։

1․ Հրամանագիր, հատուկ հանձնաժողովի ստեղծման մասին, որը պետք է ուսումնասիրի կոմունիստական ոճրագործությունները։

2. Արտասահմանյան պարտքերը վերադարձնելուց հրաժարվելու մասին։

3․ Ողջ բնակչությանը պարտադիր կերպով ճշմարիտ ուղղափառության անցենլու մասին։ Հրամանագիրը ի կատար ածելու համար աստիճանաբար բոլորին կնքվել, այդ նպատակի համար օգտագործելով ծովերը, գետերը, լճերը, առուները և ուրիշ բնական ու արհեստական ջրային օբյեկտները։

4․ Մեծ ու փոքր քաղաքների, փողոցների, գետերի, գործարանների ու ֆաբրիկաների, նավերի վերանվանման մասին, որոնք անօրինականորեն կրում են կոմունիստական ղեկավարների անունները։

5․ Ողջ սեփականությունը, հողը, ձեռնարկությունները, արդյունաբերական միջոցները, տրանսպորտը՝ Նորին մեծությանը անցնելու մասին։ Հետագայում հասարակական կոմիտեները կբաժանեն այդ սեփականությունը այն անձանց, որոնք ունակ են աշխատել և չեն համագործակցել ամենակուլ կոմունիստների հետ։

6․ Անաստված ղեկավարների կողմից տրված անձնագրերի և մնացյալ բոլոր փաստաթղթերի վերացման և նրանց փոխարինման մասին կացության իրավունքով։

7․ Բոլոր շոգեմեքենաների, էլեկտրական և մեխանիկական փոխադրամիջոցների վերացման և նրանց փոխարինման մասին կենդանի քաշող ուժով։ Գյուղացիներին առաջարկվում է, անհապաղ զբաղվել ձիերի, եզների, ավանակների և շոտլանդական պոնիների աճեցմամբ։

8․ Գիտությունների վերացման և նրանց փոխարինող երեք առարկաների մասին։ Դրանք են Աստծո օրենքը, Դալի բառարանը և Նրա Գերազանցության Սեռաֆիմ Պատվելիի «Մեծ զոնան»։

9. Մարմնական պատիժներ մտցնելու մասին։

10․ Բոլոր քառասունին հասած և ավելի մեծ տղամարդկանց պարտադիր մորուք կրելու մասին։

11. Պարտադիր երկար զգեստ կրելու մասին։ Պատժամիջոցներից խուսափելու համար, տղամարդկանց վարտիքները կոճերից վերև չպետք է լինեն, իսկ լայնությունը պետք է այնպիսին լինի, որպեսզի լրիվ փակի գուլպաները։ Կանայք պետք է աստվածավախ և համեստ լինեն։ Նրանց շրջազգեստներն ու կիսաշրջազգեստները նույնպես պետք է կոճերից վեր չլինեն։ Կանանց խստիվ արգելվում է վարտիք և տղամարդկանց հագուստի այլ առարկաներ կրել։ Եկեղեցիներում, փողոցներում և ուրիշ հասարակական վայրերում կանանց արգելվում է առանց գլխաշորի երևալ։ Այս օրենքները խախտող կանայք, հրապարակայնորեն ծեծի կենթարկվեն, կկտրվեն նրանց մազերը, նաև կթաթախվեն մազութի և բմբուլների մեջ։

12. Կանանց հեծանիվ քշելու արգելման մասին։

13. Այբուբենում կոշտ «ь» վերականգնման մասին։

Բազմաթիվ հրահանգներ կային․ հողագործության, նոր պաշտոնների ու կոչումների մասին, արևմտյան պարերի արգելման մասին և էլի շատ ուրիշները, որոնք ես ցավոք, չկարողացա հիշել։

Իրերով

Դուռը բացվեց և հսկողի հետ բանտախուց մտավ կազակ֊սպան եսաուլի նման մի կոչումով։ Նա երկար լայն շալվարով էր, պիջակին գազիրներ։

― Ձերժին Գավրիլովիչ, ― նետվեցի ես նրա մոտ։ ― Մի՞թե այդ դու ես։

― Ոչ, ― ասաց նա, ― իմ անունը ոչ թե Ձերժին, այլ Դրուժին Գավրիլովիչ է։ ― Եվ խուսափելով ցույց տալ, որ ճանչում է ինձ, ինչ֊որ ցուցակի մեջ նայեց։

― Ո՞ վ կա այստեղ «Կ» տառով։

Ես շուրջս նայեցի և ասացի, որ ես այստեղ բոլոր տառերից միակն եմ։ Միաժամանակ մտածեցի, հետաքրքիր է, «Կ» տառով, նա ո՞ր անունս նկատի ունի՝ Կարցև՞ը, թե Կլասիկը։

― Իրերդ վերցրու և դուրս արի, ― փնթփնթաց Ձերժինը։

Ես վերցրի գլխարկս և դուրս եկա։ Թողնելով հսկողին բանտախցի մոտ, մենք Ձերժին֊Դրուժինի հետ երկար քայլում էինք քերծված պատերով ու կեղտոտ հատակ ունեցող միջանցքով։

― Դե ինչ, ― հարցրեց Դրուժինը (թող այդպես լինի), ― վախենո՞ւմ ես։

― Ոչ, ― ասացի ես։ ― Չեմ վախենում։

― Ճիշտ էլ անում ես, ― ասաց նա։ ― Մահից սարսափելի ոչինչ չի լինի։

― Իսկ ինչ է, քեզ թողել են նախկին պաշտոնո՞ւմ ― հարցրի ես։ ― Որովհետև պարզեցին, որ դու սիմի՞տ էիր։

― Ոչ, ― ասաց նա։ ― Պատճառն այն է, որ իմ նման մասնագետներ են նրանց պետք։ Եվ ոչ միայն նրանց։ Ցանկացած ռեժիմի։ Ինչ հեղափոխություն ուզում ես արա, բայց նրա արդյունքը միևնույն է ինչ֊որ մեկը պետք է պաշտպանի։ Իսկ ո՞վ է դա անելու։ Ամեն մեկիս առանձին կարելի է փոխարինել, իսկ բոլորիս միասին անհնարին է, ուրիշներին չես գտնի։

― Ասա խնդրեմ, ― հարցրի ես միամտորեն, ― դու շարունակո՞մ ես ծառայել ՑՌՈՒ֊ին։

Նա կանգ առավ և ուշադիր նայեց ինձ։

― Իսկ այդպիսի հարցերին, թանկագինս, ես սովորաբար չեմ պատասխանում։

Եվ շարունակեց ճանապարհը։

Մենք բարձրացանք վերելակով և հայտնվեցինք կաղնե պատերով և կարմիր գորգերով ծածկված միջանցքում։ Միջանցքի վերջում մտանք ընդարձակ ընդունարանը, որտեղ խմբված էին մեծ կոչումներ ունեցող կազակները։

Սև դեռմանտինով պատած դռան առաջ կանգ առանք։ Բեղավոր քարտուղարը կոպիտ ձեռքերով դանդաղ և միօրինակ «Օլիմպիա» գրամեքենայի ստեղներին էր խփում։ Նրա գլխավերևում կախված էր ճարպիկ նկարչի արագ նկարված մի մեծ պաննո, որը ներկայացնում էր Ցար Սեռաֆիմի մուտքը մայրաքաղաք։ Նկարում պատկերված էին ոգևորված դեմքերով ամբոխը և Սեռաֆիմը, որը նժույգի վրա նստած խոնարհվել է մոր մեկնած երեխայի վրա և շոյում է նրան։

― Տեղո՞ւմ է, ― հարցրեց Ձերժինը քարտուղարից։

― Ճիշտ այդպես, ― նա վեր թռավ և ձգվեց։ ― Նրանք սպասում են։

Դրուժինը բացեց դուռը և ինձ առաջ թողեց։

Կաբինետը ընդունարանի նման ընդարձակ և շքեղ էր։

Ահռելի սեղանի առջև ճաղատ գլուխը կախ, նստած էր մի կազակ֊գեներալ և արագ֊արագ ինչ֊որ բան էր գրում։ Նրա գլխավերևի ահռելի նկարի վրա պատկերված էր Սեռաֆիմը, որը նստած ետևի ոտքերի վրա կանգնած ձիու վրա իր սրով հարվածում էր էր հնգագլուխ կարմիր հրեշին։

Գեներալը բարձրացրեց գլուխը, մի կողմ թողեց իր աշխատանքը և բարեհամբույր ժպիտը դեմքին ինձ ընդառաջ եկավ, միաժամանակ վեր քաշելով լամպասներով շալվարը, որը նույնիսկ նրա մեծ փորի համար մեծ էր։

― Դե, բարև, ― ասաց նա, գրկելով ինձ և մեջքիս թփթփացնելով։

Դրուժինը կողքիս կանգած համեստորեմ ժպտում էր, ինչպես բոլոր ավելի ցածր պաշտոնյանները վերադասի մոտ։

― Դու ազատ ես, ― ասաց նրան Զիլբերովիչը։

Դրուժինը պատիվ տվեց ու դուրս եկավ։

― Նստիր, ― ասաց Զիլբերովիչը ցույց տալով կաշվե բազմոցը, որի առջև սեղան էր դրված։ Սեղանի վրա՝ նախկինում ինձ անհայտ «Կայսրության նորություններ» ամսագիրը։ Զիլբերովիչը նստեց դիմացի բազկաթոռին։

― Ահա և մի անգամ էլ հանդիպեցինք, ― ասաց նա շարունակելով ժպտալ։

― Այո, ― կրկնեցի ես, ― հանդիպեցինք։

― Դու համարյա չես փոխվել, ― ասաց նա։

― Իսկ դու փոխվել ես, ― պատասխանեցի ես։

― Ի՞նչը նկատի ունես, ― հետաքրքրվեց նա։ ― Շա՞տ եմ ծերացել։

― Դե ոչ, ― հանգստացրի ես նրան։ ― Շատ չես ծերացել։ Բայց տեսքդ շատ անսովոր է։ Այդ․․․ Ես փորձեցի ցույց տալ ձեռքերով նրա էպոլետներն ու ակսելբանտները։

― Ա՜, դու դա՞ նկատի ունես։ Նա թեքեց գլուխը և ծտի նման ինքնագոհ իրեն նայեց։ ― Դե ինչ, ծերուկ։ Դու ինքդ կարող ես հաստատել, որ ես սրան արժանի եմ։ Հավատարիմ ծառայել եմ Սիմիչին․․․ նկատի ունեմ Նրա Գերազանցությանը։ Ես նրան հավատացի, երբ ոչ ոք չէր հավատում, նրա կողքին էի, երբ նա դժվարություններ ուներ։ Եվ ահա, տեսնո՞ւմ ես, ինչ֊որ բանի հասա։ Իսկ ինչ վերաբերում է քեզ, դու պետք է որ ինձ հուշարձան դնես։ Հենց որ վերադառնաս քո Շտոկդորֆ, եթե իհարկե, վերադառնաս, միանգամից սկսի գործել, որովհետև Սի․․․, ներողություն, Նրա Գերազանցությունը այնքան զայրացած էր, որ ուզում էր քեզ հետ վարվել ինչպես վարվում է պլյուռալիստների հետ։ Ինձ մեծ դժվարությամբ հաջողվեց քեզ պաշտպանել։ Հականո՞ւմ ես։

― Չեմ հասկանում, ― ասացի ես։ Այդ ինչո՞ւ էր զայրացրել Նորին Գերազանցությանը։ Այդ ի՞նչ եմ արել։

― Կարևորը այն չէ, թե ինչ ես արել, այլ այն՝ ինչ չես արել։ ― Քեզ հանձնարարված էր «Մեծ զոնան» տարածել։ Իսկ դու․․․

― Իսկ ես ոչինչ չէի կարող անել։ Այդ ֆլոպպի֊դիսկը մաքսատանը բռնագրավեցին։ Բայց եթե նույնիսկ չբռնագրավեին, միևնույն է, հնարավոր չէր տարածել։ Կոմունյանների մոտ ոչ համակարգիչ կար, ոչ թուղթ, միայն երկրորդական մթերքն էր շատ։ Այն էլ միշտ չէր լինում, որովհետև առաջնային մթերքի պակաս կար։

― Հենց այդ էլ ուզում էի լսել, ― ուրախացավ Զիլբերովիչը։ Ուրեմն դու կոմունիստներին քննադատաբա՞ր ես վերաբերվում։ Չե՞ս սիրում նրանց։

― Իսկ ո՞վ է նրանց սիրում, ― ասացի ես։ ― Նույնիսկ իրենք իրենց չեն սիրում։

― Ճիշտ է, ― հավանություն տվեց Զիլբերովիչը։ Ամենակուլներին և պլյուռալիստներին ոչ ոք չի սիրում։ Բոլորը նրանց ատում են։ Հիմա մենք կգնանք Նորին Գերազանցության մոտ։ Դու նրան հենց այդպես էլ կասես, որ ամենակուլներին ու պլյուռալիստներին ատում ես և նրանց հետ պայքարելու ես մինչև վերջ։ Եվ հիշիր։ Մտքովդ հանկարծ չանցնի անվանել նրան Սիմիչ, կամ նման մի բան։ Միայն Ձերդ Գերազանցություն։ Համաձայնվիր նրա հետ ամեն ինչում։ Պատասխանիր միայն․ լսում եմ, հենց այդպես, ոչ մի դեպքում։ Թե չէ նա կզայրանա․․․

Չվերջացնելով խոսքը Զիլբեռովիչը վեր թռավ և ծափ տվեց։

― Կառքը մուտքի մոտ, ― բղավեց նա դռներում հայտնաված բեղավոր քարտուղարին։

Ես կարծում էի, որ «կառք» բառը հենց այնպես էր ասված, բայց դա իսկապես կառք էր։ Կարմիր փայտից, կաշվե նստարաներով, իսկ ծառաների տեղում ինչ֊որ ժանդարմներ։

Ձիապանը միանգամից շարժվեց։

Հիանալի եղանակ էր, արևը խաղում էր կառքը շրջապատող կազակների սրերի ծայրերին։

Բացելով թավշյա վարագույրները, ես ագահաբար նայում էի դուրս և տեսնում, թե որքան դրական փոփոխություններ են տեղի ունեցել այստեղ այն ընթացքում, երբ ես բանտում էի գտնվում։ Բոլոր անցորդները երկար շալվարներով և զգեստներով էին, ոմանք՝ նույնիսկ երկար մազերով։ Երևի նոր իշխանությունը դեռ լիովին չէր տիրում իրադրությանը, որովհետև որոշ փողոցներ փակված էին շոգեմեքենաներով։ Այդ պատճառով մենք գնում էինք ինչ֊որ տարօրրինակ, զարտուղի ճանապահներով, որի համար ես ուրախ էի։ Սկզբից մենք շարժվում էինք Մարքսի պողոտայով, որին արդեն վերադարձվել էր Օխոտնի րյադ վաղեմի անվանումը։ Իսկ Առաջին հատորի պողոտան այժմ անվանվում էր, ոչ թե Գորկիի կամ Տվերսկայա, և նունիսկ ոչ փողոց, ոչ էլ պողոտա, այլ Սեռաֆիմյան ծառուղի։

Ճանապարհին չհանդիպեցինք Գենիալիսիմուսի ոչ մի դիմանկարի։ Միայն Սիմիչի դիմանկարներն էին։ Բայց ամենից շատ ինձ դուր եկավ այն արձանը, որը գտնվում է նախկին Սիրո Տան դիմացը։ Այն ձիու վրա, որին մի ժամանակ նստած էր Յուրիյ Դոլգոռուկին, իսկ հետո Գենիալիսիմուսը, այժմ նստած էր Սիմիչը, որը Լեոյի կաբինետում եղած նկարում պատկերվածի նման, սրով խոցում էր հինգգլխանի հրեշին։

Վերջապես մեր կառքը թխթխկացնելով սալաքարերի վրա մտավ Կարմիր հրապարակ։

Առաջին բանը, որ ես տեսա Պատմության թանգարանի մոտով անցնելիս, դա երկու կոպիտ սարքված կախաղաններն էին։ Մեկի վրա կտրված խողովակներով ճոճվում էր Գորիզոնտ Տիմոֆեևիչ Ռազինը, մյուսի՝ Բերիյ Իլյիչ Վզրոսլին համազգեստով, բայց առանց շալվարի։ Թե որտեղ էին այն դժվար չէր կռահել։ Ես նայեցի Զիլբերովիչի շալվարին։ Նա նկատեց հայացքս, ամեն ինչ հասկացավ, շփոթվեց, և ինքնաբերաբար ձեռքով ծածկեց լամպասները։

Ես ուզում էի կատակել, բայց աղմուկ լսելով նորից դուրս նայեցի։ Լոբնի տեղի մոտ տեսա ուղղափառների մի մեծ ամբոխ, որոնք փակել էին ճանապարհը։ Այդ պատճառով մենք մի փոքր կանգնեցինք, և ես հասցրեցի տեսնել կարմիր շապիկով և մեծ կացնով դահիճին։ Ես չհասկացա, թե ում են մահապատժի ենթարկում, բայց հետո, երբ տեսա գլորված սև խուճուճ մազերով գլուխը, ճանաչեցի Թոմին։

― Լսիր, ասացի ես Զիլբերովիչին։ ― Նրա՞ն ինչու։ Մի՞թե, որովհետև նեգր էր։

― Դե իհարկե ոչ, ― ասաց Զիլբերովիչը։ Նորին Գերազանցությունը նեգրերին հանդուրժողաբար է վերաբերում, բայց դու ինքդ էիր գրել, որ նա գաղտնի ամենակուլ է։

Ես տհաճություն զգացի։ Իհարկե գրել էի, բայց եթե իմանայի, որ այդ պատճառով, Թոմը այսպիսի սարսափելի վերջ կունենա, նրան ես անպայման կջնջեի։

Ես դեռ խորհում էի այդ մասին, երբ կառքը անցնելով ամբոխի միջով մտավ մեր առջև բացված Կրեմլի Սպասկիե դարպասով ներս։

Իսկրինա

Արքայական ընդունարնում Զիլբերովիչը ինձ խնդրեց սպասել, իսկ ինքը շտապեց հայտնել մեր ժամանման մասին։ Ես ճանաչեցի այդ սենյակը։ Դա Բերիյ Իլյիչի ընդունարանն էր։ Այժմ ընդունարանը մի փոքր ուրիշ տեսք ուներ։ Պատուհանները ծածկում էին երկգլխանի արծիվներով ծանր վարագույրները, որոնց նայելով ես միանգամից չնկատեցի, որ թագավորական քարտուղարուհին դադարեցնելով աշխատանքը գրամենքենայի վրա, մեծ հետաքրքրությամբ ինձ է նայում։ Վերջապես, ես էլ նրան նկատեցի։ Նրա հագին սև, խիստ շրջազգեստ էր, գլխին՝ սպիտակ գլխաշոր, որի տակից երևում էին փոքրիկ ծոպերը։

― Կլաշա, ― կամաց ասաց քարտուղարուհին և ժպտաց։

― Իսկրա, ― բացականչեցի ես։ ― Այդ դո՞ւ ես։ Աստվա՜ծ իմ։ Ես քեզ չճանաչեցի։ Դու շատ ես փոխվել, ավելի լավիկն ես դարձել։ Քեզ շատ են սազում այս շորը, գլխաշորը և այդ ծոպիկները։

Ես մոտեցա և ուզում էի գրկել նրան, բայց նա դեմ տվեց ձեռքերը և ասաց․

― Ոչ, ոչ, միայն առանց դրա։

Ես շատ զարմացա։

― Ինչո՞ւ առանց դրա։ Ես քեզ այնքան վաղուց չեմ տեսել։

― Ես էլ քեզ վաղուց չեմ տեսել և հետ եմ սովորել, ― ասաց նա։ ― Դա լավ է, որովհետև դու շուտով կգնաս, իսկ ես այստեղ կմնամ։

― Այո, այո, ― արդարացա ես, ― քեզ ոչ մի կերպ չեմ կարող վերցնել ինձ հետ, որովհետև․․․

― Իսկ ինչո՞ւ ես կարծում, ― հարցրեց նա զարմացած, ― որ ես ուզում եմ քեզ հետ ինչ֊որ տեղ գալ։

― Ինչպե՞ս թե, ― զարմացա ես։ ― Դու չե՞ս ուզում ինձ հետ գալ։

― Ինչի՞ համար գամ։ Ի՞նչ չեմ տեսել այնտեղ։

― Ինչ չե՞ս տեսել։ Դու չե՞ս հասկանում։ Եթե ես գնամ, դու այլևս երբեք ինձ չես տեսնի։ Երբեք֊երբեք։

― Այո, ― նա ժպտաց և տարածեց ձեռքերը։ ― Միևնույն է, երբևիցե մենք պետք է հրաժեշտ տայինք միմյանց։

Նա այնքան հանգիստ էր խոսում, կարծես այդ հանգամանքը նրան ընդհանրապես չէր հուզում։ Դա ինձ ցնցեց, վրդովեց, տղամարդկային հպարտությունս խոցեց։

― Ինչպես թե, ― ասացի ես, ― ինչպես․․․ Մի՞թե դու ամեն ինչ մոռացել ես։ Չէ՞ որ մենք նույնիսկ միասին ենք քնել։

― Ում հետ ասես, որ չեմ քնել, ― ասաց նա։ ― Ես չեմ կարող մեկնել բոլոր այն մարդկանց հետ, որնց հետ քնել եմ։

Այդպիսի անկեղծությունից ես սկսեցի ցնցվել ողջ մարմնով։ Սեղմեցի բռունցքներս, ոտքերով խփեցի հատակին, և բղավեցի նրա վրա.

― Ինչպե՞ս ես համարձակվում այդպես ասել։ Չես էլ ամաչում։ Մի՞թե քեզ համար օտար են այնպիսի հասկացությունները ինչպիսիք են՝ սերը, կանացի հավատարմությունը և հպարտությունը։ Մի՞թե կարծում ես, որ աշխարհում ոչ մի սուրբ բան չկա։ Իսկ ես, հիմարս, մտածում էի քո մասին, հիշում, ինչպես առաջին անգամ հայտնվեցիր իմ առջև, որպես տեսիլք, որպես գեղեցկության հանճար։

Ես խոսում էի երկար և ոգեշնչված։ Արտասանում էի Պուշկինի բառերը, մոռանալով, որ իմը չեն։ Ինձ թվում էր, որ նրանք հենց նոր ծնվեցին իմ հոգում և անկողծորեն հավատում էի ասածիս։

Դեռ չէի ավարտել բարոյախոսություններս, երբ նկատեցի, որ նա հուզվեց և հանկարծ նետվեց կրծքիս։

― Սիրելիս, ― մրթմրթում էր նա, կուլ տալով արցունքները, ― սիրելի Կլաշենկա․․․ Ներիր ինձ, ես չգիտեի, որ դու ինձ այդքան շատ ես սիրում․․․ Եթե դա այդպես է․․․ Չէ՞ որ դու ինձ իսկապես սիրում ես։ Շա՜տ ես սիրում։

― Դե իհարկե շատ, ― ասացի ես արդեն ոչ այնքան վստահ։

― Ես էլ քեզ շատ֊շատ, ― ասաց նա համբույրներով ծածկելով ինձ։ Ես պատրաստեմ քո ետևից ոտքով գալ և՛ անցյալ և՛ ապագա և՛ դժոխք։

Բայց ինչ ստոր է մարդկային էությունը։ Հենց նոր ուզում էի նման մի բան լսել, իսկ երբ լսեցի՝ կորցրեցի հետաքրքրությունս։

Նրա գլխաշորը ընկավ և ես խառնելով նրա կարճ մազերը, ինչ֊որ բառեր էի արտասանում և մտածում․ «Աստվա՜ծ իմ։ Այս ի՞նչ արեցի, ինչո՞ւ էի համոզում, ո՞ւր եմ տանելու նրան»։

― Սիրելիս, ― ասացի ես նրան, ― քո գալը այնպիսի երջանկություն կլիներ, բայց․․․

Նա ձեռքով փակեց բերանս։

― Ոչ մի «բայց»։ Ես կգամ քեզ հետ, ուր էլ որ ինձ կանչես։

― Այո֊այո, ― ասացի ես։ ― Այո, իհարկե, բայց հասկանո՞ւմ ես, ես այնտեղ կին ունեմ․․․

― Դա կարևոր չէ, ― առարկեց նա։ ― Ես գիտեմ, որ դու կին ունես։ Բայց վստահ եմ, որ նա լավն է, նա ամեն ինչ կհասկանա, և մենք կընկերանանք։

Այդ խոսքերից քիչ մնաց ծիծաղեի, բայց ես ոչ թե ծիծաղեցի, այլ կասկած արտահայտող մի ձայն արտաբերեցի և ասացի, որ կինս իհարկե լավն է, նույնիսկ կարելի է ասել՝ շատ լավն է, բայց որ կհասկանա, ես մի քիչ կասկածում եմ։

― Հասկանում ես, ― բառերն ընտրելով ասացի ես, ― իմ կինը ապրում է անցյալում, կապիտալիզմի դարաշրջանում և ունի որոշ նախապաշարումներ ու հետամնաց հայացքներ։ Նա կարծում է, որ ամուսինը պետք է միայն իրենը լինի։

Այդ հայտարարությունը ոչ մի ազդեցություն չունեցավ։

― Լավ, ― ասաց նա։ ― Եթե քո կինը այդքան հետամնաց է, մենք նրան չենք նեղացնի։ Մենք միայն ժամանակ առ ժամանակ կհանդիպենք, իսկ եթե դա էլ անհնարին լինի, երջանիկ կլինեմ տեսնել քեզ միայն հեռվից։

Ախ այդ կանա՜յք։ Նրանք իրենք էլ չեն հասկանում, թե ինչ են ուզում։ Սկզբից ուզում են տեսնել քեզ հեռվից, նույնիսկ հեռադիտակով, բայց հետո հասկանում են, որ դա քիչ է, և սկսում են նոր պահանջներ դնել։

― Հիմա քեզ թագավորը կկանչի։ Ասա նրան, որ միայն ինձ հետ ես ուզում այստեղից մեկնել։ Նա խիստ է, բայց արդար։ Նա ամեն ինչ կհասկանա։ Միայն անպայման ասա։

― Լավ, ― ասացի ես նայելով Զիլբերովիչին, որը կիսաբաց դռնից մատով ինձ էր կանչում։

Սեռաֆիմ արքան

― Դու ունես չորս ու կես րոպե, ― ասաց Սեռաֆիմ֊արքան և միացրեց ձեռքի «Սեյկո» ժամացուցի վայրկյանաչափը։

Նա նստած էր իմ առջև ոսկեզօծ գահի վրա ծնկների մեջ պահած գավազանը՝ թագավորական իշխանության խորհրդանիշը։ Գլխին դրված էր Մոնոմախի փափախը, որը երևի վերցված էր թանգարանից։ Շոգ էր, գլխարկի տակից քրտինք էր հոսում, թագավորը ժամանակ առ ժամանակ սրբում էր այն թևքով։

― Մեծապես շնորհակալ եմ, Ձերդ Գերազանցություն, ― ասացի ես և ցածր խոնարհվեցի։

― Ես ուզում էի քեզ մահապատժի ենթարկել, բայց հետո միտքս փոխեցի։

― Մեծապես շնորհակալ եմ, ― կրկնեցի ես ընկնելով ծնկներիս վրա և հպվելով նրա ձախ կոշիկին։

― Դա արդեն ավելորդ է, ― փնթփնթաց նա։ ― Վեր կաց։ Դու շատ հիմարություններ ես գրել և իմ հանդեպ ճղճիմ բաներ թույլ տվել։ Բայց, ― նրա ձայնը զգալիորեն փափկեց, ― դու մերժեցիր ինձ ջնջել, չնայած ստիպված էիր ամենակուլներից շատ բան տանել։ Ապրե՛ս։

― Ուրախ եմ ձեզ ծառայել, Ձերդ Գերազանցություն, ― ասացի ու ոտքի կանգնեցի ես։ ― Բայց պետք է խոստովանեմ, որ ես առանձնապես ոչինչ չեմ արել։ Ձեզ հնարավոր չէ ջնջել։ Ձեզ, Ձերդ Գերազանցություն, կացնով էլ չես ոչնչացնի։ Այդ ամենակուլները մտածում են, որ ում ուզեն գրի կառնեն պատմության մեջ, իսկ ում չեն ուզի, դուրս կգրեն։ Բայց ես գիտեմ, որ դա անհնարին է։

― Այդպես էլ կա, ― գոհունակությամբ ասաց թագավորը։ ― Չնայած հավի խելք ունես, բայց այդ ճիշտ ես նկատել։ Այդ պատճառով ես քեզ ազատ կարձակեմ։ Ճիշտ է, ես արգելել եմ տարբեր տիպի երկաթե թռչունների թռիչքը, բայց լյուֆտհանզայի այդ թռչողին, հատուկ քեզ համար թույլտվություն եմ տվել։ Դա կլինի վերջին թռիչքը մեր կայսրությունում։ Բայց ես բաց կթողնեմ քեզ, միայն մի պայմանով․․․ Ավելի ճիշտ երկու կարևոր պայմանավ։

― Լսում եմ, Ձերդ Գերազանցություն, ― ասացի ես հեզ։

― Անպայման կգրես, այդ փչացած Ստեպանիդայի և նրա ամուսնու, Թոմի մասին, որ ես այդ ամենը իմանամ և որոշեմ, թե ինչ անեմ նրանց հետ։ Երկրորդը՝ պատմիր բոլոր պլյուռալիստներին, թե ինչ է նրանց սպասում լուսավոր ապագայում։

― Անպայման կպատմեմ, ― խոստացա ես անկեղծ։

Այդ ժամանակ ժամացույցը ձայն հանեց, բայց նա անջատեց այն և հարցրեց, արդյոք ես որևէ խնդրանք չունե՞մ։

Ես ասացի, որ ունեմ։ Հնարավոր չէ՞ արդյոք այստեղից դուրս գալ մի ուրիշ դռնից, կամ գոնե պատուհանից։

― Այդ ինչո՞ւ, ― հոնքերը կիտեց թագավորը։

― Մի զայրացեք, Ձերդ Գերազանցություն, ― ասացի ես։ Բայց ձեր քարտուղարուհին․․․ Ես նրա հետ որոշ հարաբերություններ եմ ունեցել և նա սիրահարվել է ինձ կատվի պես։

― Ահա՜ թե ինչ, ― խոժոռվեց թագավորը։ ― Սրիկա՛։ Ահա թե ինչով էիր այստեղ զբաղված։ Ահա, թե ինչու «Մեծ զոնան» չես տարածել։

Ես վախեցա և նորից ծնկերիս վրա ընկա։ Բացատրեցի, որ կոմունիստները Իսկրինային տվել էին ինձ առանց իմ խնդրանքի, ուղղակի որպես պատվավոր հյուրի։ Ես նրա հետ ապրում էի, ոչ թե հաճույքի, այլ նրանց ուշադրությունը շեղելու, նրանց զգոնությունը բթացնելու համար, որպեսզի նախապատրաստեմ Ձերդ Գերազանցության գալուստը։

― Իսկ նա ինչո՞ւ էր քեզ հետ ապրում, ― հարցրեց նա անհարգալից ծաղրանքով։

Ես իհարկե կարող էի նրան բացատրել, որ չկան այնպիսի կանայք, որոնք չեն ուզում հետս ապրել, բայց վախեցա զայրացնել նրան և միայն ասացի, որ նա ապրում էր հետս պարտիայի հանձնարարությամբ։

― Ինչպիսի՜ անբարոյականություն ― բացականչեց կայսրը։ ― Ահա թե ինչպես էր իրեն պահում քարտուղարուհիս։ Լեո, բղավեց նա ինչ֊որ տեղ, տարածության մեջ, չնայած Լեոն կանգնած էր կողքին։ ― Հրամայում եմ այդ․․ այդ ․․․ նրան ձեռբակալել, ճիպոտներով ծեծել ժողովրդի առջև, կտրել մազերը, մազութի ու փետուրների մեջ թաթախել։

― Ձերդ Գերազանցություն, ― բացականչեցի ես մնալով ծնկներիս վրա։ ― Սիմիչ, ― ասացի ես զգալով, որ կարող եմ այդ ասել։ ― Նա մեղավոր չէ։ Նրան ամենակուլները ստիպում էին ապրել օտարերկրականների հետ։ Նա միշտ աստվածավախ և հավատարիմ սիմիտ էր։ Ձեր դիմանկարը մշտապես պահում էր այ այստեղ։

Այդ բառերը կարծես թե նրան գոհացրին և նա ասաց, որ թող այդպես լինի, ճիպոտներով չեն ծեծի, բայց կուղարկեն նրան վանք։ Ես մի քիչ խղճացի Իսկրային, բայց քանի որ խանդոտ մարդ եմ ուրախ էի, որ կենդանի կմնա, բայց ինձ դավաճանել չի կարողանա։

― Դե լավ, ― ասաց արքան, հանեց Մոնոմախի փափախը և սրբվեց նրանով։ ― Գնա և հիշիր առաջադրանքներս։ Լեո, դուրս տար նրան այս դռնով։

Ես վեր կացա, թափ տվեցի ծնկներս և խոնարհվելով, հետևով գնացի դեպի դուռը։

― Վիտյա, ― հանկարծ ձայն տվեց Սիմ Սիմիչը, կյանքումս առաջին անգամ ինձ անունով անվանելով։

Ես զարմացած կանգ առա և ակնապիշ նայեցի նրան։

― Լսում եմ, Ձերդ Գերազանցություն։

― Բարի ճանապարհ, Վիտյա, ― ասաց թագավորը փափախով սրբելով արցունքը։

― Բարո՜վ մնաք, Սիմիչ, ― ասացի ես դողացող ձայնով և հետույքով հրեցի դուռը։

Վերջաբան

Ես Մյունխեն վերադարձա 1982 թվականի սեպտեմբերի 24։

Կինս չգիտեր վերադարձիս մասին, այնպես որ ես տաքսի վերցրեցի։ Անցնելով Մյունխենով, ես ցնցված և նույնիսկ ճնշված էի լույսերի առատությունից, գույնզգույն գովազդներից և մեքենաներից, Մարիենպլացեում զբոսնող տոնական հագնված ամբոխից։ Դժվարությամբ էի պատկերացնում, որ եկել եմ ապագայից անցյալ, այլ ոչ թե ընդհակառակը։ Նույն երեկոյան հասա տուն, գրկեցի կնոջս և երբ արդեն ճամպրուկներս էի քանդում հնչեց հեռախոսազանգը։

― Բարև, Վիտյոկ, լսեցի ծանոթ ձայնը։ Խոսում է Բուկաշևը։

― Բուկա՞շևը, ― զարմացա ես։ Գենիալիսիմո՞ւսը։

― Ինչ ասացի՞ր, ― չհասկացավ նա։ Ինչպե՞ս ինձ անվանեցիր։

Ես մի քիչ հապաղեցի։ Մտածեցի, որ չի կարող լինել Գենիալիսիմուսը, որովհետև մեր վերջին խոսակցությունից հետո, նա հազիվ թե կենդանի մնացած լինի, բայց արագ հասկացա, որ հիմա նա ինձ հետ ուրիշ գործ ունի, քանի որ դեռ չգիտի իր մասին այն, ինչ ես գիտեմ։

Ժամանակի այդ տարօրինակություններին ես դեռ չէի ընտելացել։

― Ներողություն, ― ասացի ես, ճանապարհից հետո մի քիչ հոգնել եմ, գլուխս չի աշխատում։

― Ես հասկանում եմ, ― ասաց նա։ ― Հոնոլուլուն հեռու է։ Լավ ես քեզ հետո կզանգեմ, երբ հանգստանաս։

Չէի հասցրել ցած դնել հեռախոսը, երբ նոր զանգ հնչեց։

― Բարև, ծերուկ, Զիլբերովիչն է։

― Բարև, Ձերդ Պայծառափայլություն, ― ասացի ես։

Նա, իհարկե, ոչինչ չհասկացավ, բայց չզարմացավ։

― Զբաղվա՞ծ ես, ― հարցրեց նա։

― Ի՞նչ կա որ, ― հարցրի ես։

― Հենց հիմա գնա օդանավակայան, տոմս վերցրու և արի Տորոնտո։

― Հենց հիմա՞, ― հարցրի ես։

― Այո, ― ասաց նա։ Ի՞նչ կա որ։

― Ոչինչ, ― ասացի ես։ Միևնույն է ուզածիդ չես հասնի։

Ես դրեցի խոսափողը և մտքի մեջ ընկա։ Ես հասկանում էի, որ և՛ Բուկաշևը, և՛ Սիմ Սիմիչը, անհապաղ ուզում են ստանալ տեղեկություններ, որոնց հիման վրա կուղղեն իրենց ծրագրերը։ Ես նույնիսկ, ուզում էի այդ անել, բայց հետո մտածեցի, թե ինչիս է պետք։ Արդյոք կարո՞ղ եմ, և մի՞թե ունեմ իրավունք, խառնվել պատմության ընթացքին։

Ո՛չ, այդպիսի պատասխանատվություն ես ինձ վրա չեմ վերցնի։ Այդ որոշումից հետո, ես սկսեցի գործել։ Կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել, անգործության մատնվեցի։ Ես դադարեցի մոտենալ հեռախոսին և ասացի կնոջս, որպեսզի նա բոլորին ում պետք եմ, հեռու ուղարկի։ Այդ օրվանից նա այդպես էլ վարվում է։ Ճիշտ է, շատ քաղաքավարի։ Նա ասում է, որ ես հենց նոր դուրս եկա, կամ դեռ չեմ եկել։

Ի պատիվ Բուկաշևի պետք է ասեմ, որ շուտով նա ինձ հանգիստ թողեց։ Բայց Զիլբերովիչը շատ ավելի համառ էր։ Նա համարյա ամեն օր զանգում էր։ Հետո զանգերը ընդհատվեցին, բայց ինչպես հետագայում պարզվեց, ժամանակավորապես։

Արաբները, որոնք ժամանակին ինձ ավանս էին տվել, ոչ մի անգամ չերևացին։ Եվ ես գիտեմ ինչու։ Նրանց մոտ տեղի էր ունեցել զինվորական հեղաշրջում և ջրածնային ռումբի գաղտնիքը իմանալ ցանկացող արքայազնին, սպնել էր պալատական պահակախումբը։ Իսկ նոր ղեկավարները մեր պայմանավորվածության մասին, երևի թե ոչինչ չգիտեին։

Իմ բացակայության ընթացում «Նյու֊Թայմս» ամսագիրը սննկացել էր, ոչինչ ինձանից չէր պահանջում, ես էլ նրանց չէի անհանգստացնում։ Ապրելով Շտոկդորֆում հանգիստ գյուղական կյանքով, գրում էի այս վեպը։ Աշխատանքը շատ հեշտ էր գնում, քանի որ նկարագրածս, տեսել էի մի ուրիշ կյանքում։ Այնպես ստացվեց, որ այդ վեպը ես ավելի վաղ կարդացի, քան այն գրեցի։ Այդ պատճառով աշխատանքը շատ արագ էր գնում, կարծես ինքն իրեն, և ես արդեն չէի տարբերում, թե ինչն է այնտեղ առաջնայինը և ինչը երկրորդականը։

Ես դեռ մտածմունքների մեջ էի, իսկ համեստ աշխատանքիս մասին խոսակցությունները արդեն շատ հեռու էին տարածվել, և Զիլբերոցիչը անձամբ ինձ մոտ հայտնվեց և պահանջեց, որ Սիմիչին այնտեղից ջնջեմ։ Այդ լսելով զարմացած տարածեցի ձեռքերս։ Հերիք չէ, որ Մոսկորեպում, կյանքս վտանգի ենթարկելով նրան պաշտպանում էի, հիմա այդ նույն բանի համար այստե՞ղ էլ պետք է պայքարեմ։

― Դե ինչու եք բոլորդ կպել ինձ այդ Սիմիչով, ― ասացի ես սրտնեղած։ ― Ինչո՞ւ ես պետք է հենց նրան դուրս նետեմ, այլ ոչ թե մի ուրիշ մեկին։ Ինչո՞ւ ոչ Գենիալիսիմուսին։

― Գենիալիսիմուսին կարող ես թողնել, ― բարեհոգաբար թույլ տվեց Զիլբերովիչը։ ― Կարող ես նրան նույնիկ նկարագրել ամենասև գույներով, իսկ Սիմիչին չկեղտոտես։

Բուռն վեճի ժամանակ, Զիլբերովիչը վախեցնում էր ինձ, որ վեպս ձեռնտու է միայն ամենակուլներին, որոնք նրա հանդեպ հետաքրքրություն կցուցաբերեն և նույնիկ կտպեն մեծ տպաքանակով։ Ես լսում էի Զիլբերովիչին տխուր ժպիտով, հիշում Բերիյ Իլյիչի երկաթե սեյֆը և տխուր օրորում գլուխս։

― Ոչ, Լեո, ― ասացի ես, ― դու թերագնահատում ես ամենակուլներին։ Նրանց էլ այս գիրքը դուր չի գա և եթե ես գիրքը չխեղեմ Սուպիկի պես, դեն չնետեմ այնտեղից ամեն ինչ բացի վարդագույն երազից, նրանք այն սեյֆում կպահեն վաթսուն տարուց ոչ պակաս։

Մոտավորապես այդպես ասացի Զիլբերովիչին։ Հետո մտածեցի․ միգուցե ամենակուլները կկարդան այս վեպը, կքնարկեն և կընդունեն, որ հեղինակը ինչ֊որ բանում ճիշտ է։ Միգուցե կհասկանա՞ն, որ եթե շարունակեն այդ ճանապարհով գնալ, ոչինչ չեն կարող ուղղել և կհասնեն նրան, որ կվերանա տարբերությունը առաջնային և երկրորդական մթերքի միջև։ Միգուցե այդ տխուր եզրակացությունը, կստիպի նրանց ոչ թե հեղինակին ուղղել, այլ կյանքը փոխել։ Իսկ այս վեպս, կհանեն սեյֆից, մեծ տպաքանակով կտպեն, որպես մի անվտանգ ֆանտազիա։

― Գործերի այդպիսի ընթացքին ես դեմ չեմ լինի։ Թող որ ապագայում իրականությունը նման չլինի նկարագրածիս։ Իհարկե, իմ բացառապես ճշմարտացի գրողի համբավը կտուժի, բայց ես պատրաստ եմ դրան։ Աստված համբավիս հետ։ Միայն թե մարդկանց կյանքը թեթևանա։

Ահա թե ինչն է կարևորը, պարոնայք։