Ուսուցչուհու հիշատակարան

հեղինակ՝ Վաղինակ Բեքարյան աղբյուր՝ «Գառնիում»

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ

Ով մեծասքանչ դու լեզու,
Ով հեշտ բարբառ մայրական,
Փափկահնչյուն բառերուդ
Նմանն արդյոք այլ տեղ կա՞ն։

Բժ․ Ն․ Միզպուրյան

Երկու շաբաթ առաջ մեր կուրսի քառասուն ուսանողները պետական վերջին քննությունը հանձնեցին և ստացան մանկավարժի կոչում։

Ինստիտուտի ռեկտորը շրջանավարտ ուսանողներիս հրաժեշտի խոսքեր ուղղելիս «Սիրելի ուսուցիչներ» բառերով դիմեց մեզ։

Այս բառերը հուզեցին և ուրախացրին ինձ։

Դեռ մայիս ամսին, ըստ ընդունված կարգի, լուսավորության մինիստրության կադրերի բաժինը մեր կուրսի ուսանողներին ուսուցչական աշխատանքի էր նշանակել հանրապետության շրջաններում, ըստ տեղերից վաղօրոք եղած պահանջի։

Ինձ նշանակել էին Էջմիածին։

Այսօր գնացի մինիստրություն ուղեգիր վերցնելու։ Բարձրացա երկրորդ հարկ, բայց բաժին ներկայանալու համար անհրաժեշտ եղավ սպասել․ ուրիշները, որոնք եկել էին նոր ուսումնական տարվա իրենց աշխատանքների հետ կապված հարցերով, արդեն հերթի էին գրվել ներկայանալու համար։

Իմ անունը գրվեց ցուցակի հարյուր քսաներորդ համարում։

I

Վերջին երեք օրը շարունակ մինիստրությունում էի, բայց բաժին ներկայանալու հերթն ինձ չհասավ։ Գործը դանդաղ է գնում, այնպես որ դեռ մի քանի օր էլ կսպասեմ։ Սակայն որոշել եմ ամեն օր էլ լինել մինիստրությունում․ գուցե մի երջանիկ անակնկալ պատճառ լինի ժամանակից շուտ ներկայանալու։

Հաճախ ականջս կախ լսում եմ խմբված ուսուցիչներին, որոնք խուլ աղմուկով լցնում են միջանցքը։ Նրանց զրույցի նյութը դասագրքերն են, դասավանդման մեթոդները, կաբինետների կահավորումը, ղեկավարների ձեռնահասության հարցը, ժողովները, կելոկտիվի համերաշխության խնդիրը և այն բոլորը վերջապես, որ իրենց կարծիքով օգնում է կամ վնասում ուսուցման գործին։

Գանգատներ եմ լսում։

Ուսուցիչներին դուր չի գալիս արձակուրդային ամիսներին մինիստրության շենքում խռնվելը։ Պետք է վերացնել,― ասում են,― այս դրության ծնունդ տվող պատճառները, որոնք հարյուրավոր մանկավարժների զանազան շրջաններից բերում են մայրաքաղաք, ստիպելով նրանց, որ իրենց հանգստի օրերը մաշեն անհանգստության և սպասման տաղտուկի մեջ։

Այսօր մի տարեց ուսուցիչ, այս խռնումի պատճառների մասին խոսելով, ասաց․

― Այս երևույթը պիտի բացատրել շրջանային ժողկրթության բաժինների անսիստեմ և անկազմակերպ աշխատանքով։

― Ոչ միայն անսիստեմ ու անկազմակերպ,― ավելացրեց մի ուրիշը,― այլև անընդունակ ու գործին անտեղյակ մարդկանց կամայական ու ցաքուցրիվ աշխատանքով։

Ուրիշները սակայն ավելի հեռուն գնալով, ուսուցիչների մի մասի դժգոհության և անհաստատ վիճակի անմիջական պատասխանատուն էին համարում մինիստրության կադրերի բաժնի վարիչ՝ Աննա Ալեքսանդրովնային։

Ես չգիտեմ, թե այսպես արտահայտվողներն ինչ չափով են իրավացի, բայց նրանց քննադատական խոսքը իմ հետաքրքրությունն է շարժում․․․ Նրանք ինձ խորհրդածության առիթ են տալիս։

II

Անցնում էի քաղաքի կենտրոնական հրապարակով, երբ հեռվից տեսա իմ երիտասարդ դասախոսներից Արտակ Խորենյանին։ Նա կանգնել էր կուլտուրայի տան մոտ, հրապարակի կողմում, շատրվանի քարե աստիճանների վրա։

Քայլերս արագացրի նրան հասնելու համար, բայց իզուր, նա արագ իջավ աստիճաններից ու հեռացավ։

Շատ ցավեցի։

Կարճ ժամանակ էր, որ չէի տեսել նրան, բայց կարոտել էի, որովհետև (ես չեմ ուզում թաքցնել) անտարբեր չէի նրա նկատմամբ։

Գնացի մինիստրություն, բարձրացա երկրորդ հարկ և միջանցքում խռնված ուսուցիչներից առանձնացած մնացի։ Այնտեղ, առանձնության մեջ, հանդարտորեն ու մեկ֊մեկ մտաբերեցի դեմքեր ու դեպքեր, որոնք զարդարում էին տենդագին հուզումներով, անզուսպ խնդությամբ և ուրախ աղմուկով լի ուսանողական կյանքի անմոռանալի օրերը։

Եվ ինչու չասել, ինձ կյանք և ուրախություն տվող բոլոր դեմքերի մեջ Խորենյանն էր, որ իր անձով լցնում էր իմ օրերը ինստիտուտի պատերից ներս։

Իմ անմիջական բնավորության հետևանքով ես չէի կարող թաքցնել զգացումներս ու չնայած աշխատում էի զուսպ լինել, բայց զգում էի, որ ինձ չի հաջողվում ծածկել սրտիս ալեկոծումը։

Ես սիրում էի իմ երիտասարդ դասախոս Արտակ Խորենյանին։

Երբ նա կանչում էր ինձ― Արմենյան Արաքս,― նրա ձայնի արձագանքը երկար մնում էր իմ հոգում։

Աչքերս փակ զգում էի լսարանում դեպի ինձ ուղղված նրա հայացքի ջերմությունը և հաճախ անակնկալի էի բերում նրան, հայացքս հանկարծ դեպի իրեն դարձնելով, երբ նա այդ չէր սպասում․․․

Ա՜խ ես, անուղղելի չարաճճիս․․․

Այն ժամանակ իմ երիտասարդ դասախոսը շփոթվում էր և գլուխը խոնարհում մեղավորի պես։

Ես չգիտեմ, թե նա ինչ էր զգում բանվորի քրտնաբույր շապիկով ուսման եկած այս որբ աղջկա հանդեպ, որի կյանքի դառնություններին տեղյակ չէր և որի գանձերը, բոլորի վկայությամբ, լուսավոր աչքերն էին, կորընթարդ ճակատը և ալիքաձև վարսերը։

Սիրտս ասում էր սակայն, որ նա սիրում է ինձ լուռ ու զուսպ սիրով։

Եվ համոզված էի, որ սրտիս ձայնը չի խաբում ինձ։

III

Թեև հաստատ գիտեի, որ բաժին ներկայանալու հերթը շուտով ինձ չի հասնի, բայց ուսուցիչների շրջանում լինելու հետաքրքրությունը նորից ինձ բերել էր մինիստրություն։

Երկրորդ հարկի աստիճանների գլխին հենվել էի բազրիքին։ Աննա Ալեքսանդրովնան ուշանում էր, և հերթի սպասողները սկսել էին անհանգստանալ։

Ես սկսեցի կարդալ պատերին փկացրած լոզունգները։ Նրանցից մեկը մյուսներից ավելի էր դուր եկել ինձ։ «Փառք սովետական մանկավարժին, որին վստահված է մեր երկրի մատաղ սերնդի կոմունիստական դաստիարակության վեհ գործը»։

Ես տարվել էի այս և մյուս լոզունգների ինձ թելադրած խորհրդածություններով, երբ հանկարծ մեկի ձայնը հնչեց բարձր․

― Գալիս է։

Բացականչությունը վերաբերում էր Աննա Ալեքսանդրովնայի ժամանմանը։ Այդ հասկացան բոլորը, և անմիջապես լռություն տիրեց։

Ես, որ երբեք չէի տեսել կադրերի բաժնի վարիչին (մայիսյան նշանակումների ժամանակ նա հիվանդ լինելով չէր նախագահել հանձնաժողովը) գոհ եղա, որ սանդուղքի աստիճանների գլխին գտնվելով նրան լավ տեսնելու հաջորղ դիրքում եմ։

Անկեղծ ասած, նրան տեսնելու մեծ հետաքրքրություն ունեի, և այդ բխում էր նրա գեղեցկության տարածված համբավից։

Աստիճաններով բարձրանում էր մի կին, որի համար իմ հարցին ի պատասխան, մի ուսուցիչ ասաց, թե Աննա Ալեքսանդրովնան է։

Նա բարձրանում էր հանդիսավոր դանդաղությամբ, զրուցելով երկու ուսուցչուհիների հետ, որոնք նրա հետ բարձրանում էին։

Աննա Ալեքսանդրովնան մոտենում էր սանդուղքի վերին աստիճաններին։

Լարված հետաքրքրությամբ նայում էի նրան, և զարմանք, եղավ մի պահ, երբ ինձ թվաց թե այդ կնոջը տեսել եմ անցյալում։

Սակայն նրա ֆիզիկական շնորհները դիտելու կանացի հետաքրքրությամբ տարված, ես կորաղացա լարել միտքս, հիշելու համար, թե երբ, որտեղ ու ինչ առիթով։

Սանդուղքի գլխին Աննա Ալեքսանդրովնան կանգ առավ, խոսեց ընտանեբար մի ծերունի ուսուցչի հետ, ժպտաց, հաճոյախոսեց և ասաց, որ իր մոտ անցնի աշխատանքի վերջում։

Ծերունի ուսուցիչը շնորհակալություն հայտնեց և իջավ սանդուղքի աստիճաններից։

Աննա Ալեքսանդրովնան ծուլորեն ու դժգոհ մի պահ նայեց միջանցքում հավաքվածներին, հետո հանկարծ, երբ ուզում էր գնալ դեպի առանձնասենյակ, տեսավ ինձ, կանգ առավ և երկա՜ր, երկա՜ր ուշադիր նայեց։

Ես նկատեցի, որ նրա հայացքը անսպասելիորեն մթնեց, աչքերը լցվեցին չար արտահայտությամբ և ես նրանց մեջ կարդացի․

― Դու ի՞նչ գործ ունես այստեղ։

Նրա չար հայացքն ինձ անախորժություն պատճառեց։ Զարմացա, նրան տհաճություն պատճառող ոչինչ չունեի իմ անձի վրա, ինչո՞ւ ինձ նկատելիս նրա հայացքը, որ հեռվից երևացել էր այնքան պարզ ու պայծառ, հանկարծակի մթնեց։

Երեսունն անց թուխ կին էր, թեև դեմքի շպարումը այնպիսին էր, որ դիտողի վրա սպիտակամորթի տպավորություն էր թողնում։ Թուխ գանգուրների մեջ ճերմակ թելեր էին երևում․ բայց դեմքը պահում էր ջահել հասակի թարմությունը, որի վրա սակայն իմ ուշադիր աչքերից չվրիպեցին թեթև խորշոմներ։

Ու միայն այն ժամանակ, երբ նա անցել֊գնացել էր սպասողների բազմության միջով, ու ես, դեռ դեմքի տպավորության տակ, ճիգ էի անում հիշելու թե երբ և ինչ պայմաններում եմ տեսել նրան անցյալում, հանկարծ ասես մշուշի միջից աչքերիս առաջ ուրվագծվեց այդ կնոջ գեղեցիկ դեմքը այնպես, ինչպես տեսել էի նրան շատ անգամ տարիներ առաջ մի սիրունատես երիտասարդի հետ թևանցուկ արած փողոցներով անցնելիս։

Այն ժամանակ ես շատ դժբախտ էի, լքված լինելով նրան թևանցուկ անող երիտասարդի կողմից, որին սիրել էի։

Այո, հաստատապես այդ նույն կինն էր Աննա Ալեքսանդրովնան, նույն գեղեցիկ կինը․ հպարտ ու պայծառ ճակատով և թուխ մազերի առատ գանգուրներով։

IV

Ու մի օր վերջապես կադրերի բաժին ներկայանալու հերթն ինձ հասավ։

Ինձ համար տհաճ էր տեսնել Աննա Ալեքսանդրովնային։ Կարծում եք խանդի՞ց․․․ Նույնիսկ այդ միտքն ինձ ծիծաղելի է թվում․ ես պարզապես նրա չար հայացքին հանդիպելու երկյուղն ունեի։

Բայց ինչ արած, բախտը զարմանալի խաղեր ունի, և ահա ինձ դեմ հանդիման է բերում մի կնոջ, որին տեսնելը ինձ համար, այնուամենայնիվ, անախորժ է և որի հետ ահա ստիպված երես առ երես պիտի խոսեի այսօր։

Ընդունարանում երեք հոգի էին։ Աննան, որ գրավում էր կենտրոնական աթոռը, թափահարում էր ձեռքին բռնած մի թերթ և զայրացած գոռում․

― Ապերախտնե՛ր, արի ու մարդկանց լավություն արա։ Մյուս երկուսը աշխատում էին մեղմել նրա զայրույթը, որ սակայն ավելի ու ավելի էր բորբոքվում։

Նրանք այն աստիճան էին զբաղվախ իրենց ընկերուհու զայրույթը մեղմելու հոգսով, որ նույնիսկ չնկատեցին իմ ներկայությունը ընդունարանում։

Դռան մոտ կանգնած դիտում էի տեսարանը։ Աղմուկն ինձ համարձակություն չէր տալիս մոտենալ նրանց։ Նույնիսկ մտածեցի ետ դառնալ, գտնելով, որ զայրացած վիճակում դժվար է ընթացք տալ հարցերին։ Բայց հանկարծ մի պահ լռություն տիրեց և, օգտվելով այդ լռությունից, շարժվեցի դեպի սեղանը։ Իմ ոտքերի ձայնը գրավեց նրանց ուշադրությունը։

Աննա Ալեքսանդրովնան հանկարծ գլուխը ցցեց․ թեքեց այն դեպի ձախ ուսը, աչքերը կկոցեց, մի րոպե նայեց ինձ անժպիտ ու չար, հետո ընդոստ ոստքի կանգնեց ու զայրացած գոռաց․

― Ո՞ւր ես գալիս, չգիտե՞ս, որ աշխատանքի վերջն է․․․ ո՞վ է քեզ թույլ տվել նրես գալ, սրան նայեցեք,― դարձավ նա ընկերներին,― ուսուցչուհի է ուզում լինել և տարրական բաները չի հասկանում։

Այնքան չարություն կար նրա դեմքի վրա, և այնպիսի զայրույթ նրա ձայնի մեջ, որ մի վայրկյան քարացած կանգ առա տեղումս, նույնիսկ չփորձելով անդրադառնալ և ասել, թե դեռ ավելի քան երեք քառորդ ժամ կա աշխատանքի օրվա ավարտին։

Լուռ ու շփոթված շուռ եկա դեպի դուռը և ընդունարանից դուրս ելա փախչողի աճապարանքով։ Նախասենյակում քարտուղարուհին նկատեց իմ շփոթմունքը և աշխատելով հանգստացնել ինձ, տեղ տվեց կողքին և ձայնին հոգածու շեշտ տալով հարցրեց․

― Ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ եք շփոթված, Աննա Ալեքսանդրովնան ձեզ վրա՞ էր գոռում և ինչո՞ւ։

Ես պատմեցի ընդունարանում տեղի ունեցածը և շատ զգուշորեն հասկացրի քարտուղարուհուն, որ անհերթ ինձ թույլ տալով ներս մտնել, պատճառ էր դարձել հանդիմանվելուս, որին արժանի չէի։

Քարտուղարուհին գլուխն օրորեց, ծիծաղեց հեգնորեն ու ցածրաձայն ասաց․

― Ես մեղք չունեմ, սիրելիս, նա հաճախ է կարգադրությունները մոռանում։

Եվ ավելացրեց․

― Վաղը ժամը իննին եկեք, այսօր քեֆը տեղը չէ․ մամուլում խիստ քննադատել են նրան այս անվերջանալի հերթերի համար։

Ու երբ ես պատրաստվում էի գնալ, քարտուղարուհին մրթմրթալով ասաց․

― Խոսքով սիրում են քննադատությունը, բայց չեն հանդուրժում, երբ դա իրենց է ուղղված լինում։

― Մեր բաժնի հետ ուրիշ անգամ գործ ունեցե՞լ եք,― հարցրեց քարտուղարուհին, երբ առավոտյան ճիշտ ժամին եղա գրասենյակում։

― Ոչ,― ասացի։

― Նստեցեք,― ասաց,― Աննան դեռ չի եկել, նա միշտ ուշանում է։

Նստեցի։

― Ձեր դեմքն ինձ ծանոթ է երևում։ Չե՞մ սխալվի արդյոք, եթե ասեմ, որ ձեզ տեսել եմ տպարանում։ Ներեցեք, հո բանվորուհի չեք եղել։

― Եղել եմ․․․

― Ուրեմն չեմ սխալվում։ Դուք այնպիսի տպավորվող դեմք ունեք, որ տպավորությունը դժվար է ջնջվում ձեզ թեկուզ մի անգամ տեսնողի հիշողությունից, մի ժամանակ,― շարունակեց նա,― ամուսինս աշխատում էր տպարանում ու ես երբեմն այցելում էի նրան։ Ձեզ ուրեմն այնտեղ եմ տեսել։

Հետո անդարադառնալով նախորդ օրվա ինձ հետ պատահածին․

― Բայց ինչպե՜ս էիք վրդավված,― ասաց,― եթե ուրիշ անգամ մեր բաժնի հետ գործ ունեցած լինեինք, նման տեսարանների հանդիսատես եղած կլինեիք և չէիք ազդվի այնպես խոր, ինչպես երեկ․․․ Իմացեք,― շարունակեց նա,― ես ձեզ մտերմաբար եմ ասում, այսօր էլ կարող է նույնը տեղի ունենալ ձեզ հետ, որովհետև, ինչպես ասացի, դուք խիստ տպավորվող դեմք ունեք և Աննան կհիշի ձեզ, այնպես որ զինվեցեք համբերությամբ։

Մի րոպե ինձ թվաց, թե քարտուղարուհին գիտի Աննայի զայրույթի պատճառը։ Այդ միտքն ինձ անհանգստացրեց, բայց նրա հետագա խոսքերը փարատեցին իմ կասկածը։

― Գաղտնիք ասեմ ձեզ, Աննան քմահաճություններ ունի, իմացեք, նա սիրում է ձեզ նման ջահելներին նեղացնել, չի կարելի ասել, թե չար է, բայց խանդոտ է սիրունների հանդեպ, այնպես որ սիրունիկս, այսօր ձեր գործը մի քիչ դժվար է լինելու նրա հետ։

― Ինքն ավելի գեղեցիկ է,― ասացի։

― Դուք նրան պիտի սրանից մի չորս֊հինգ տարի առաջ տեսնեիք, այն ժամանակ ուրիշ էր, հիմա շատ է փոխվել։

― Բա՞րդ խնդրով եք դիմում,― հարցրեց։

― Ոչ,― ասացի,― ես առանձին գործ էլ չունեմ։

― Այսինքն, ինչպես․․․

― Ես դեռ մայիս ամսին Էջմիածին եմ նշանակված և եկել եմ ուղեգիր վերցնելու։

― Նորավա՞րտ եք,― հարցրեց։

― Այո։

― Ա՞յս տարվա շրջանավարտներից։

― Հենց այս տարվա։

― Եթե այդպես է, սիրունիկս,― ասաց,― դուք իզուր եք հերթի գրվել, դուք ոչ մի գործ չունեք Աննա Ալեքսանդրովնայի հետ։

― Իսկ ո՞ւմ հետ է իմ գործը։

― Ինձ հետ,― ասաց,― ավարտողների ցուցակը ինձ մոտ է, ուղեգրերն էլ կազմված են արդեն։

Եվ նա դարակից հանեց ցուցակը․

― Ինչպե՞ս է ձեր անուն ազգանունը։

― Արաքս Արմենյան։

― Ահա․․․ Արաքս Արմենան, հենց ցուցակի առաջին անունը, գերազանցիկ, ճի՞շտ է։

― Այո։

― Ինչ անփորձություն․․․ իսկ ոչ ոք չէ՞ր ասել ձեզ, թե ում պիտի դիմել ուղեգիր ստանալու համար, ո՞չ․․․ ձեր ուղեգիրը պատրաստ է, մնում է ստորագրել, նշել հանձնման ամսաթիվը և կնքել․․․ Ձեր նշանակման մասին իր ժամանակին գրված է Էջմիածնի ժողկրթբաժին, այնպես որ այնտեղ ձեզ երևի սպասում են։

Ուրախացա, որ բախտի բերումով ազատվում էի Աննա Ալեքսանդրովնայի հետ երես առ երես զրուցելու անհրաժեշտությունից։

― Կարո՞ղ եմ ուրեմն ուղեգիրն ստանալ,― հարցրի։

― Իհարկե կարող եք,― ասաց,― անմիջապես որ ինձ ներկայացնեք ձեր անձնագիրն ու ձեր ավարտականը, կամ տեղեկանքն այն մասին, որ ավարտել եք ինստիտուտի լրիվ դասընթացը և հանձնելով պետական քննությունը, ստացել եք մանկավարժի կոչումը։

Ես գնացի պահանջված փաստաթղթերը բերելու։

Ի՜նչ երջանկություն․․․ Աննա Ալեքսանդրովնան ստորագրել էր ուղեգիրն ու կնքել։ Անշուշտ նա չէր հետաքրքրվել մանկավարժի անձնավորությամբ։

Ուղեգիրը վերցրած դուրս եկա մինիստրության շենքից։ Մուտքի դռան մոտ ուսուցիչներ էին խմբվել։ Մեկը բոլորի համար թերթ էր կարդում։

Անտարակույս ես անտարբեր կանցնեի խմբի մոտով, եթե չլսեի ինձ ծանոթ մի անուն՝ Գեղամ Սուրենյան։

Հոդվածը, որ ընթերցում էին, մի դրվատական էր Էջմիածնի ժողկրթբաժվար Գեղամ Սուրենյանի գործունեության մասին։

Թերթում տեսա նրա դիմանկարը։

Հեռացա խմբից հուզված։ Ես կուզենայի ոչ միայն չլսել այդ անձնավորության անունը, այլևս չհիշել նրան որևէ առիթով։ Նրա անձի հետ կապված ամեն ինչ լցնում էր սիրտս դառնությամբ և փոթորկում էությունս մարդու նկատմամբ հոռետես մտածումներով։

Նրա հետ ես ունեցել եմ մի դժբախտ սիրո պատմություն, մոտ հինգ տարի առաջ։

V

Ուղեգիրը ձեռքիս ուզում էի գնալ Էջմիածին, բայց քայլերս ինձ տարան դեպի իմ բնակարանը։

Ժամերով սենյակում մանցի փակված, մտածելով անցյալի իմ դժբախտ սիրո մասին, որի հետ անմիջապես առնչվող անձնավորություններն իմ չար բախտից ահա կանգնում էին կյանքում իմ առաջին քայլերի առաջ։

Հիշում եմ, այդ մոտ հինգ տարի առաջ էր․․․ Ես այն ժամանակ որբ էի մորից ու որբացա նաև հորից, երբ կռվի ճակատից ստացվեց հորս մահը գուժող լուրը։

Դժվար տարիներ էին, և ես մի փխրուն էակ, դաժան ժամանակի խստություններին ենթակա․․․

Իմ անօգնական կյանքի դառը և դժվար այդ շրջանում անտարակույս դյուրին որս էի նենգ մարդկանց որոգայթների համար, և մի սիրունատես երիտասարդ սիրաժպիտ մոտեցավ ինձ։

Նրա հայացքը խոստումնալից էր և խոսքը գրավիչ։

Ես տասնյոթ տարեկան էի։ Անփորձ ու երկչոտ, մոլորվեցի, հրապուրվելով և անձնատուր եղա այդ երիտասարդին, որի նկարն այսօր տեսա թերթում, որ սակայն ինձ լքեց շուտով։ Նրան հրապուրել էր կադրերի բաժնի թուխ գանգուրներով գեղանի կինը։

Այն ժամանակ դժբախտությունը արիություն ներշնչեց ինձ, բանվոր դարձա տպարանի կազմարարական ցեխում, և աշխատելով հանդերձ սովորեցի մանկավարժական ինստիտուտում։

Անցյալի իմ տխուր սիրո պատմությունը ակներևաբար ընդմշտ կթաքցնեի հիշատակարանիս մտերիմ էջերից, եթե մի գեղատեսիլ կին և մի սիրունատես մարդ տխուր խոհեր չարթնացնեին իմ հոգում, կանգնելով իմ կյանքի ճանապարհին։

VI

Երբ մեքենան շարժվեց դեպի Էջմիածին, մի տհաճ զգացում պատեց ինձ։

Տարիներ շարունակ խուսափել էի Սուրենյանին հանդիպելուց, չէի հետաքրքրվել նրա անձով ու գործով, նրա հետ կապված ամեն մի հուշ խռովել էր հոգիս, և ահա գնում էի նրա մոտ ուղեգիրը ձեռքիս։

Գիտեի, որ նա ժողովրդական կրթության ասպարեզում աշխատելու համար անհրաժեշտ պատրաստականություն չուներ, բայց ահա, մամուլում դրվատել էին նրա մանկավարժական գործունեությունը։ Չէի՞ սխալվում արդյոք իմ գնահատության մեջ, և ինձ մոլորության մեջ գցողը նրա մասին ունեցածս կանխակալ կարծիքը չէ՞ր․․․

Գոհ կլինե, կյանքում աճած ու դաստիարակված տեսնելով նրան։ Բայց նա դեռ ինձ համար մնում էր նախկին պղտոր հոգու տեր մարդը, քանի որ աշխատանքում ես նրան չէի տեսել, և դժգոհում էի իմ բախտից, որ նրա հետ այսօրվա իմ հանդիպման անախորժությունը չէր խնայել ինձ։

Ու մտածում էի, թե երբ նրա հայացքը ընկնի գերազանցիկի իմ դպիլոմին, որ պիտի դնեմ նրա սեղանին, պիտի չարյունի՞ արդյոք նրա սիրտը, հիշողությամբ այն օրվա, երբ նա ինձ փողոց գցեց, ուր ես կարող էի կորչել․․․

Այս ցավագին մտքերով տանջվում էի ճանապարհին, մինչ մեքենան սլանում էր կանաչ այգիների միջով գցված ոլորապտույտ ուղիով։

Կես ժամից Էջմիածնում էի։ Մեքենան կանգ առավ լայն պողոտայի վրա, մի գեղեցիկ շենքի առաջ, որի ճակատին գրված էր․ «Էջմիածնի շրջանային գործադիր կոմիտե»։

Շրջգործկոմի շենքի մուտքի մոտ տեսա իմ դասակից ընկերուհի Հայկուշ Ավագյանին, որին դեռ մայիս ամսին նույնպես նշանակել էին Էջմիածնի շրջան։

Այս հանդիպումը ուրախացրեց ինձ։ Ողջագուրվեցինք։ Նա ինձ առաջնորդեց ժողկրթբաժվարի գրասենյակը, որը դատարկ էր։

― Շնորհավորիր ինձ, Արաքս,― ասաց,― աշխատում եմ որպես ժողկրթբաժվարի տեղակալ, շրջանի ավագ դպրոցական հրահանգիչն եմ։

Հուլիս ամսին կադրերի բաժնից ուղեգիր ստանալով ներկայացել էր Էջմիածնի ժողկրթբաժին և անմիջապես անցել աշխատանքի որպես հրահանգիչ, այնպես որ երկու ամսվա աշխատանքի փորձ ուներ։

Շնորհավորեցի, թեև ուղիղն ասած զարմացել էի, որ շրջանային մարմինները համաձայնվել էին նորավարտին նշանակել պատասխանատու աշխատանքի։ Իմ կարծիքով Հայկուշն ինքը հրահանգվելու կարիք ուներ իրեն հանձնված ուսումնական այս պատասխանատու գործում։

Ինքն էլ իմ կարծիքին էր։

― Ինձ վրա,― ասաց,― գիտեմ ծանր պատասխանատվություն կա, մնում է այնպես աշխատեմ, որ ամոթով չմնամ և արդարացնեմ ինձ աշխատանքում։

Հետո գիտենալով, որ նշանակման ուղեգրով եմ եկել, ասաց․

― Անհաջող օր ես եկել, ժողկրթբաժվար Սուրենյանն այսօր քաղաքում չէ։

Անկեղծ ասած այն միտքը, որ Սուրենյանի բացակայությամբ նրա հետ իմ հանդիպման անախորժությունը հետաձգվում էր մի առժամ, ուրախացրեց ինձ։

Հետո Հայկանուշը ցավ հայտնեց, որ բաժնում չգիտեն իմ նշանակման մասին։

Ընկերուհիս խորհուրդ տվեց ինձ հաջորդ օրը նորից գալ Էջմիածին և ներկայանալ ժողկրթբաժվարին։

VII

Հաջորդ օրը նորից Էջմիածնում էի։ Գրասենյակում Հայկուշը թերթ էր կարդում, Սուրենյանը չկար։

Ընեթրցանությամբ տարված, նույնիսկ բացվող դռան ճռռոցը չլսեց և միայն ինձ դարձավ, երբ իր մոտ կանգնած բարևեցի նրան։

― Գեղամ Սուրենյանը այսօր նորից աշխատանքի չի եկել,― ասաց Հայկուշը, տեղ տալով ինձ իր մոտ։

― Ու չի՞ գալու,― հարցրի։

― Այո, չի գալու,― ասաց։ Նրան, որպես ակտիվիստի շարունակ շրջան են ուղարկում զանազան կոմպանիաներ անցկացնելու։ Բայց թողնենք Սուրենյանին,― ավելացրեց,― և լսիր ինձ, ես քեզ հաճելի լուր եմ հաղորդելու։

Ես լարվեցի հետաքրքրությամբ։

― Այսօր թերթ կարդացե՞լ ես,― հարցրեց։

― Ոչ։

― Լսիր, ուրեմն։ Ու բաց անելով թերթը կարդաց հայտարարություն այն մասին, որ մանկավարժական ինստիտուտի դասախոսներից Արտակ Խորենյանը նշանակված է լուսավորության մինիստրության դպրոցական բաժնի վարիչ։

Ու դառնալով ինձ․

― Մագարիչ,― բացականչեց։

Թեև ես կռահեցի նրա բացականչության իմաստը, բայց ձևացրի, թե չեմ հասկանում։

― Ինչ մագարիչի բան կա այստեղ,― ասացի։

― Արաքս,― ասաց Հայկուշը ծիծաղելով,― ինչու ես թաքցնում ինձնանից․ չէ՞ որ Խորենյանը անտարբեր չէ քո նկատմամբ․․․ Ես դա վաղուց գիտեմ։

― Իսկ ի՞նչ է նշանակում դա,― ասացի ես, առանց փորձելու նրա ասածը հերքել։

― Այդ նշանակում է, որ դու հանձին Խորենյանի մի ապահով հենարան ունես կյանքում։

― Մարդու միակ և վստահելի հենարանը,― ասացի,― իր մտավոր պատրաստականությունն է և գործին նվիրվելը։

― Միշտ նույն սկզբունքային Արաքսն ես,― նեղացավ Հայկուշը,― ես քեզ անուղղելի իդեալիստ կկոչեմ, եթե չօգտվես Խորենյանի դիրքից և նշանակումդ չփոխադրես Երեվան։ Դպրոցների բացմանը մոտ երեք շաբաթ կա, իմացիր, եթե անցել է աշխատանքի, շտապիր ներկայանալ նրան և խնդրել․․․ դու գիտես որ իմ կանացի հոտառությունը սիրո հարցերում նուրբ է և առողջ, Խորենյանը անշուշտ պատրաստ է քեզ անկարելին անել, ասենք թեև այդ գործում անկարելի ոչինչ չկա։

Դեռևս ուսանողական տարիներին լավ ճանաչելով Հայկուշին ավելորդ համարեցի հերքել նրա հայտարարությունը։ Բայց երբեք մտադիր չլինելով օգտվել Խորենյանի դիրքից, հրաժեշտ տվի Հայկուշին, որովհետև հաջորդ օրը ներկայանալ Էջմիածնի ժողկրթբաժվարին։

Հաջորդ օրը գրասենյակի բաց դռնից տեսա Սուրենյանին հեռախոսի լսափողը ականջին։

Նույն գեղեցկադեմ երիտասարդն էր, գլխին առատ մուգ շագանակագույն մազեր, հետո կարմրին տվող այտեր, որոնք մատնում էին նրա երիտասարդական վառվռուն առողջությունը։

Տարված հեռախոսային հարց ու պատասխանով, նա չնկատեց իմ ներկայությունը։

«Այս րոպեիս գալիս եմ․․․ անմիջապես, անմիջապես․․․» վերջացրեց նա իր խոսքը և լսափողը տեղը դրեց։

Հետո հանկարծ նկատելով ինձ գրասեղանի մոտ, ընդոստ ոտքի ելավ և մի պահ լուռ հայացքն ուղղեց իմ կողմը, կարծես ինձ ճանաչելու ճիգ գործ դնելով։

Ճանաչեց անշուշտ, որովհետև թեթևակի ժպտաց։

Հետո, կորցրածը վերագտնողի ուրախությամբ, ձեռքերը տարածեց դեպի ինձ և քնքշաձայն գոչեց․

― Արա՜քս։

Ես բարևեցի սառն ու պաշտոնական, նրա սեղանին դնելով ուղեգիրը և ավարտման մասին տեղեկանքը, որ նախօրոք վերցրել էի դիպլոմի փոխարեն։

Սուրենյանը վերցրեց ուղեգիրն ու տեղեկանքը, կարդաց ու դեմքին տալով զարմանքի և ուրախության արտահայտություն միաժամանակ բացականչեց․

― Արաքսը ուսուցիչ, սքանչելի է, սքանչելի․․․ ինձ առանձնապես ուրախացնում է այս տեղեկանքը, որովհետև հազվադեպ ուսանողներ են արժանանում գերազանց ավարտելու բախտին և ես խոստովանում եմ, որ մեր շրջանը այդպիսի ավարտականով ուսուցիչներ շատ քիչ ունի, այնպես որ,― շարունակեց,― հաչելի և օգտակար է ձեզ տեսնել մեր ուսուցիչների շարքում․․․

Ու փոքր ինչ մտածելուց հետո, կիսաձայն, կարծես ինքն իր հետ խոսելով ասաց․

― Բայց մի հանգամանք ինձ զարմացնում է և գիտե ի՞նչ։

Ես չհարցրի, թե այդ ինչ հանգամանք է նրան զարմացնում։

― Աննա Ալեքսանդրովնան,― բացատրեց նա իրեն զարմացնող հանգամանքը,― ինչպե՞ս է ստորագրել ուղեգիրը, երբ նա գիտեր, որ մեր շրջանը ապահովված է ուսուցիչներով, թեև,― ավելացրեց իսկույն ձայնը բարձրացնելով և ժպտադեմ ինձ նայելով,― ես պետք է միայն շնորհակալ լինեմ կադրերի բաժնից այս ուղեգրի համար։

― Ես դեռ մայիս ամսին էի նշանակված,― ասացի,― և կադրերի բաժինը այդ մասին հայտնել է ձեզ իր ժամանակին, երևում է, որ դուք անհրաժեշտ ուշադրություն չեք դարձրել ձեզ ուղարկված պաշտոնական գրությանը։ Բայց,― շարունակեցի,― այդ կարևոր չէ, ես շահագրգռված չեմ ձեր շրջանում աշխատելու և անտրտունջ կհրաժարվեմ Էջմիածնից, միայն տվեք ինձ գրություն, որ դուք ուսուցչի պահանջ չունեք։

Սուրենյանը անուշադրության մատնելով իմ այն առարկությունը, թե շահագրգռված չեմ Էջմիածնի շրջանում աշխատելու, ճգնեց պաշտոնական գրություններին անուշադիր լինելը բացատրել գրասենյակի աշխատողների թերությամբ։

― Այնուհանդերձ,― ավելացրեց,― զգում եմ, որ աններելի անփութություն եմ ցուցաբերել և ուղղակի հանցանք եմ գործել ուշադրոթյուն չդարձնելով այնպիսի մի անձնավորության նշանակմանը, որ մնում է իմ հին ու ազնիվ մտերիմը։

Ուզեցի քրքջալ այս ճամարտակի շողոքորության վրա, բայց զսպեցի ինձ․

― Հին ու նորը, ազնիվն ու անազնիվը դեր չունեն այս խնդրում,― ասացի,― հարցը պարզ է, ձեր դպրոցներն ապահովված են կադրերով, իսկ ես բոլորովին մտադրություն չունեմ բողոքել, որ ձեզ մոտ նշանակված լինելս նախապես ուշադրության չի առնվել, տվեք ուրեմն ինձ համապատասխան գրություն, որպեսզի ուղեգիրը վերադարձնեմ կադրերի բաժին և վերջ։

― Ինչ եք ասում, ես ինչպես կարող եմ մերժել ձեզ։

― Եթե ինձ բավարարեք,― ասացի,― ապա դա կլինի ի վնաս ուրիշների, իսկ ես չեմ ուզում ուրիշի հաշվին աշխատանք ունենալ։

― Ես ձեզ դասերով կապահովեմ, առանց որևէ մեկին զրկելու,― ասաց նա։ Ես ձեզ կբավարարեմ վերցնելով այնպիսիների դասերից, որոնք գերբեռնվածություն ունեն, իսկ այդպիսիներ կան․․․ Երկու տարի է այս շրջանի ժողկրթբաժվարն եմ, տասնյակ դպրոցներ կան իմ տնօրինության տակ և գիտեմ, թե որ դպրոցում որ առարկայից քանի ուսուցչի պահանջ կա։ Մի նորավարտ ուսուցչուհու, այն էլ գերազանցիկ և վաղեմի մտերիմ, աշխատանքով ապահովելն ինչ է որ․․․ խնդրում եմ ինձ չառարկեք և չընդհատեք, լսեցեք ինձ, ես բախտավոր եմ, որ երջանիկ պատեհություն ունեմ հանդիպելու իմ սիրելի ընկերուհուն, որին անցյալում․․․

― Գիտեք,― ընդհատեցի նրան,― իմ հանդիպումը ձեզ բխում է անհրաժետությունից և ոչ թե ցանկությունից, իզուր մի աշխատեք հին հուշերը վկայակոչել, դա օգտակար չի լինի ձեզ։

Զգա՞ց արդյոք որ ես անդրդրվելի եմ ու աննահանջ, չգիտեմ։

Սուրենյանը մի պահ մնաց մտածկոտ․ հետո շեշտակի նայեց ինձ, թեթևակի ժպտաց, իբրև իմ դիրքն ընդունելով որպես հրապուրված կնոջ առաջին րոպեների դիմադրություն, որ սակայն մեղմանալու է շուտով։

― Մի նեղանաք,― ասաց, ներողություն հայցողի շեշտով,― դուք ինձ համար շարունակում եք մնալ միշտ սիրելի անձնավորություն և եթե անցյալն ակնարկեցի, ապա դա միայն նրա համար, որ հայտնեմ իմ վիշտը մեր անցյալ․․․

― Իզուր եք ժամավաճառ լինում,― ընդհատեցի նրան,― մեռելները հարություն չեն առնում։

Սուրենյանը մանց մի պահ մտածկոտ գլուխը կախեց և ապա դարձավ ինձ ու ժպտաց նորից։

Հեռախոսը հնչեց։

― Գալիս եմ․․․

Լսափողը դրեց տեղը, վեր կեր կացավ ու դառնալով ինձ, ասաց․

― Ցավում եմ, որ ստիպված եմ գնալ։ Վաղը եկեք, չնայած ես այստեղ չեմ լինի, բայց դուք հրահանգչից կիմանաք ձեր նշանակման մասին։

VIII

Նշանակված եմ Հ․․․ գյուղի միջնակարգ դպրոցի հայոց լեզվի և գրականության դասատու ու ցածր դասարանների ուսմասվար։

Դասերս քիչ են, ընդամենը վեց ժամ։

Շուտով կտեղափոխվեմ գյուղ։

IIX

Էջմիածնից դեպի Հ․․․ գյուղը ավտոմոբիլային կանոնավոր երթևեկություն չկա, ես պետք է օգտվեի պատահական փոխադրականներից, այնպես որ ստիպված եղա սպասել քաղաքում՝ գյուղ մեկնելու փոխադրական ճարելու համար։

Լինելով վայրին անծանոթ, գուցե երկար սպասեի, եթե Հայկուշը, որին պատահեցի փողոցում, չօգներ ինձ։

― Քիչ հետո, ես սովխոզ պիտի գնամ,― ասաց,― և պիտի անցնեմ ձեր գյուղի միջով, կնստենք ժողկրթբաժվարի երկանիվ կառքը և կգնանք միասին։

― Հրահանգչական աշխատանքով ես գնո՞ւմ,― հարցրի։

― Այո։

― Իսկ այնտեղ հրահանգիչներիդ ի՞նչ հետաքրքրող բան կա,― հարցրի։

― Շրջանում,― ասաց,― խնայողական լայն կոմպանիա է գնում, և այդ առնչությամբ ուսումնական տարում, շրջանի բոլոր ակումբների և գրադարանների աշխատանքների ղեկավարութունը հանձնվում է ժողկրթբաժնին։ Սովխոզում հիանալի ակումբ կա և հարուստ գրադարան, որոնց ղեկավարը մի շատ ընդունակ և ձեռնահաս կին է, խորհուրդ եմ տալիս քեզ ծանոթանալ նրան, նա քեզ օգտակար կլինի և դու գոհ կլինես նրանից։

Իրիկնադեմին մեր երկանիվը շարժվեց դեպի գյուղ։ Ճակատին սպիտակ նախշ ունեցող մի գեղեցիկ ձի տանում էր մեզ ոլորապտույտ ճանապարհով։

Ամառային խաղաղ երեկո էր։ Կառքը մոտենում էր գյուղին։

Սիրտս թրթռում էր անզուսպ հաճույքով։ Անչափ քաղցր էր գյուղական երեկոյի անայլայլ խաղաղությունը։

Կառքը մտավ գյուղ։

Հայկուշը շարունակեց ճանապարհը դեպի սովխոզ։

Բարի պառավը, որի տանը վաղօրոք սենյակ էի վարձել, սպասում էր ինձ։

Այսօր օգոստոսի քսանն է։ Ես երազում եմ սեպտեմբերի 1֊ի առավոտը, երբ կանգնելու եմ դասարանական ամբիոնի առաջ։

Գոհությամբ և ուրախությամբ է լցվում սիրտս, երբ մտածում եմ, որ իմ փոքրիկ բարեկամներին ուսուցանելու եմ մեր հայրենի մեծասքանչ լեզուն։

ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ

Գիշերվա երկար ժամանակ անքուն մնացի։ Մի քաղցր անհանգստություն քուն չէր բերում աչքերիս։ Առավոտյան, հազիվ լույսը բացված զարթնեցի, տոնական օրվա շորերս հագա և սպասեցի դպրոցի ժամին։

Ես համակված էի մինչև այդ ինձ անծանոթ մի զգացողությամբ, որ չգիտեմ հուզմո՞ւնք էր, թե՞ երջանկության գիտակցություն․․․

Որոշյալ ժամից առաջ դպրոցումն էի։ Օգոստոսի վերջին տասն օրերում ես եղել էի դպրոցում, ծանոթացել մանկավարժական կոլեկտիվի անդամների հետ և մասնակցել ուսումնական տարվա նախապատրաստական աշխատանքներին։

Դուրսը արև օր էր։ Դպրոցի պարիսպով շրջապատված և սաղարթավոր ծառերով հովանավոր պարտեզում շրջում էին աշակերտները։

Արձակուրդի երկար օրերից հետո իրար վերըստին հանդիպած աշակերտ֊աշակերտուհիները ուրախ զրուցում էին, ծիծաղում։ Նրանց կայտառ, կարկաչուն ծիծաղը արձագանքում էր պարտեզում և բոլորի սրտերը համակում ուրախ տրամադրությամբ։

Պարտեզ իջա նոր ընդունվող երեխաների մասին կարգադրություններ անելու։

Ուսուցչուհի Փառանձեմ Արշակյանը հերթապահում էր պարտեզում։

Նոր ընդունվող երեխաները իրենց մայրերի փեշերին կպած, երկչոտ ու անվստահ դիտում էին ավագ ընկերների համարձակ շարժումները։

Բարձր դասարանցիները գաղտագողի հայացք էին ուղղում ինձ։ Զգում էի, որ նարնք րոպե առաջ ինձ հետ շփվելու հետաքրքրություն ունեն, որպես մի ուսուցչուհու, որ նոր դեմք է դպրոցում։

Մի աղջիկ, որի համար Փառանձեմ Արշակյանն ասաց թե ութերորդ դասարանից է, խմբից անջատվելով մոտեցավ ինձ և քաղաքավարի խնդրեց, որ հայտնեմ իրեն իմ անուն աղգանունը։

Երբ ես բավարարեցի նրա հետաքրքրությունը, նա ուրախ֊ուրախ վազեց գնաց դեպի իր ընկերուհիները, որոնց ակներևաբար պատգամավորն էր ինքը։

Նվազ համարձակներն էլ մոտենում էին Փառանձեմ Արշակյանին և մեկուսի հարցնում իմ մասին։ Հետո, գոհ իրենց ստացած պատասխանից, հեռնանում էին, խուսափուկ, բայց ժպտուն հայացք ուղղելով իմ կողմը, որպես առհավատչյա ապագա մտերմության։

Նայում էի շուրջս թռվռացող պատանիներին, որոնք լի էին աշխուժով ու կենդանությամբ և հրճվում էի այն մտքով, որ ինձ համար ահա այսօրվանից սկսում է մի նոր կյանք, քրտնաջան, բայց ազնիվ աշխատանքի մի նոր շրջան և գոհ էի։

Մինչ այդ ես ուսանելու հաճույքն էի ունեցել միայն, հիմա, ուսուցանելու համար աշխատելը իմ միակ երջանկությունը պիտի լիներ։

Ժամ առաջ իմ աշակերտների հետ դասարանում լինելու փափագը լափում էր ինձ, զարմանում էի, որ ժամանակը դանդաղ է անցնում և ուշանում է զանգի ձայնը։

Եվ ահա վերջապես․․․ ժամը ութը։

Ես իսկույն թողեցի պարտեզը, բարձրացա երկրորդ հարկ և պինդ ձեռքով բռնելով միջանցքում կախ արած զանգի պարանը, ձգեցի այն անբավ ուրախությամբ և վստահությամբ։

I

Դիրեկտոր Վազգեն Վահանյանը ինձ առաջնորդեց իններորդ դասարան, ներկայացրեց աշակերտներին որպես հայ գրականության ուսուցչուհու և հեռանալուց առաջ խորհուրդ տվեց նրանց խելոք լինել, առավել չափով օգտնվելու համար իմ ջանքերից։

Սկսեց իմ առաջին օրվա առաջին դասը։

Դասարանական ամբիոնին կանգնած ես տեսա, որ ինձ են նայում երեսուն զույգ հետաքրքրությունից կայծկլտացող աչքեր։

Տեսարանն ինձ ուրախացրեց և հուզեց միաժամանակ։

Ծրագրի առաջին թեման մշակելուց առաջ անհրաժեշտ էր հարցերով ամփոփել նրանց նախորդ ուսումնական տարում անցածը, որպեսզի կապ ստեղծեմ անցածի և նոր նյութի միջև։

Նախ ներածական զրույց ունեցա նրանց հետ լեզվի և գրականության նշանակության մասին, հակիրճ, բայց ոգեվորող մի զրույց, որ առաջուց պատրաստել էի մեծ խնամքով։

Աշակերտներն ինձ լսում էին լարված հետաքրքրությամբ, զգում էի, որ նրանք հափշտակությամբ ընկալում են իմ ամեն մի խոսքն ու բառը և գոհ են իմ բացատրություններից։

Հետո հարցեր էի տալիս, լսում պատասխան ու բացատրություն, երբեմն ճիշտ ու լրիվ, մերթ թերի ու սխալ, շփոթմունքներ էին լինում, շվարումներ, ուղղում էի, քաջալերում, խրախուսում, խորհուրդ տալիս։

Զգում էի, որ բոլորի հայացքներն ուղղված էին ինձ։ Վստահ էի, որ դասի վերջում իմ ձայնն ու շեշտը, իմ շարժումներն ու խոսքը, իմ բացատրելու եղանակը նրանց համար նյութ պիտի դառնային տաք զրույցի, գուցե և վեճի։

Ինձ անտարակույս պիտի համեմատեին ուրիշների հետ, որոնք նախորդ տարիներին իրենց դաստիարակն ու ուսուցիչն էին եղել, ոմանք արժանիքներ պիտի վերագրեին ինձ, ուրիշները՝ թերություններ պիտի գտնեին իմ աշխատանքում, ու պիտի վիճեին ու վիճաբանեին հաստատելով ու հերքելով։

Անցավ առաջին օրվա առաջին ժամը։ Դասի տևողության քառասունհինգ րոպեները պիտի անմոռաց մնան հիշողությանս մեջ, որոհվետև այդ ժամանակ էր, որ առաջին անգամ խոր զգացի և ամբողջ հոգով ապրեցի ուսուցանելու ազնիվ ու վսեմ ուրախությունը, մի զգացում, որ իմ հոգու մեջ մնաց միշտ թարմ ու առողջ։

II

Բնակարանս գտնվում էր գյուղի ծայրին, դպրոցից հազիվ երկու հարյուր քայլ հեռավորության վրա։

Փոքրիկ, հազիվ տասնվեց քառակուսի մետր տարածությամբ մի սենյակ է այն, որի դուռ֊լուսամուտը բացվում է դեպի դաշտավայրը նայող պատշգամբի վրա։

Մի աթոռ և մի սեղան, որի վրա դասավորել եմ գրքերս, հետո մի մահճակալ, մի հանդերձապահարան և մի թախտ․․․ Ահա իմ համեստ բնակարանի ամբողջ կահավորանքը։

Սեղանիս վրա շարունակ աչքիս առաջ են իմ դժբախտ ծնողների լուսանկարները և մեր ավարտական կուրսի ուսանողների խմբանկարը, կենտրոնում Խորենյանը, իսկ նրա կողքին ես, ուրախ ու երջանիկ։

Պառավ տանտիրուհիս հաճախ գալիս է ինձ մոտ զրույցի և դիտելով լուսանկարներն ասում․

― Դու մորդ ես նման։

Հետո փաղաքշաբար գլուխս շոյելով ավելացնում․

― Մորդ նման սիրուն խուճուճ մազեր ունես․․․

Գյուղում իմ պայմանները շքեղ չեն, նույնիսկ շատ համեստ են, բայց ես երբեք դժգոհ չեմ։ Ես իմ կյանքը լցնող ուրախություններ ունեմ՝ գրքերս և աշակերտներս։

Եվ ես երջանիկ եմ նրանցով։

Ստանձնելով ցածր դասարանների ուսմասվարությունը, գիտեի, որ անպատրաստ եմ այդ գործի համար և նրա մասին տեսությունից իմ իմացածը չնչին բան է։ Այնպես որ հազիվ թե հանձն առնեի այդ աշխատանքը, եթե ժողկրթբաժինը վաղօրոք ապահոված չլիներ ինձ համար դպրոցի ավագ ուսմասվար Անթառամ Մեսրոպյանի օժանդակությունն ու ղեկավարությունը։

Հենց որ Անթառամ Մեսրոպյանն սկսեց իր կոնսուլտացիան, ես զգացի, որ պատասխանատու աշխատանքի եմ կանչված։

Այդ փորձված ղեկավարն իսկույն զգաց իմ տկարությունն ու վարանումները և քաջալերեց ինձ։

― Տեսնում եմ,― ասաց,― որ քաջ աղջիկ ես, մի հուսահատվիր, ես էլ եմ անփորձ եղել, բայց սիրել եմ իմ գործը, հետևել եմ գրականությանը և փորձ եմ ձեռք բերել գործնական աշխատանքում։

Անթառամ Մեսրոպյանը վաթսունն անց կին է և ուսմասվարական աշխատանքի մեծ փորձ ունի, մի հազվագյուտ մանկավարժ, որի հետ զրուցելիս կզգաս նրա նվիրվածությունը և հմտությունը։

― Ուրախ եմ,― ասում է,― որ շրջգործկոմի այս տարվա բյուջեում մեր դպրոցի համար երկու ուսմասվար է նշանակված, թե չէ այս ուսումնական տարում իմ գործը դժվար կլիներ, որովհետև,― շարունակում է ծիծաղելով,― ինչ թաքցնելու բան է, մեծահասակ եմ։

Հետո ասում է, որ վաղօրոք խնդրել է մի ջահել ու եռանդուն ընկերոջ ուղարկել որպես երկրորդ ուսմասվար, ու գոհ է, որ ամեն ինչ դասավորվել է այնպես, ինչպես ինքն է ցանկացել։

Վերջում նորից խորհուրդ է տալիս ինձ չընկճվել գործի դժվարություններից, եռանդով կպչել գործին և անհրաժեշտության դեպքում դիմել իր խորհուրդին։

Դիրեկտորն ու ուսմասվարը երբեմն գալիս են իմ դասը լսելու։ Դասից հետո ինձ հրավիրում են իրենց առանձնասենյակը, որպեսզի զրուցեն ինձ հետ։

Ես միշտ սրտի թեթև թրթիռով եմ գնում նրանց մոտ։ Թեև բավարար չափով դասին նախապատրաստված եմ լինում, բայց միշտ ինձ թվում է, որ նվազ պատրաստությամբ եմ դասարան մտել։

Մեր դպրոցի ղեկավարները լավ մանկավարժներ են։ Նրանք ինձ այնպես են ուղղում, որ ես նրանցից բաժանվում եմ գոհունակ սրտով և շնորհակալությամբ։

Ընդհանրապես նրանք գոհ են իմ դասավանդումից։

― Ձեզ մոտ,― ասում են,― դասարանի ընդգրկումը բավարար էր, բայց նկատելի էր երբեմն ավելորդ և անտեղի միջամտություն աշակերտների պատասխանի ժամանակ։ Անհրաժեշտ է հնարավորին չափ խուսափել միջամտությունից և թույլ տալ, որ աշակերտն իր մտքերը արտահայտի ինքնուրույն։ Ձեզ մոտ նկատվում է նաև արագախոսություն, որը պիտի բացասական համարել մանկավարժի համար, զգում ենք, որ ձեզ մոտ դա արդյունք է երիտասարդական անսպառ եռանդի, բայց պետք է խնայել էներգիան։

Ես գոհ եմ իմ ավագ ընկերներից, նրանք անզուգական մանկավարժներ են։ Եվ ինձ համար բախտավորություն է այսպիսի ազնիվ մարդկանց ղեկավարությամբ աշխատելը։

III

Գյուղին մոտիկ, քառորդ ժամվա հեռավորության վրա է գտնվում սովխոզը։

Սովխոզն ու մեր գյուղը աշխատանքային հարաբերությամբ կապված են իրար։

Հաճախ այդ տնտեսության անունն են տալիս, երբ ուզում են հիշատակել մեր գյուղի մասին, երբեմն էլ մեր դպրոցը նրա անունով են կոչում։

Գյուղն ու սովխոզը կուլտուրական կապով էլ են իրար միացած։ Նրա ակումբում կազմակերպվող երեկոներից տնտեսության ծառայողների ու բանվորների հետ հավասարապես օգտնվում են նաև մեր գյուղի աշխատավորները։

Շաբաթ երեկոները հաճախ տղամարդկանց ու կանանց խմբեր ելնում են գյուղից և զրույցով ու երգով կտրում դեպի սովխոզ տանող կարճ ճանապարհը՝ դիտելու ակումբում ցուցադրվող հետաքրքիր որևէ կինոնկար, ունկնդրելու որևէ դասախոսություն, ռադիոզրույց կամ նվագահանդես, որոնց մասին վաղօրոք ակումբի վարիչը հայտարարած է լինում գյուղում։

Ես ու Փառանձեմ Արշակյանը մեր աշակերտներով հաճախ ընկերանում ենք գյուղացիներին և վերադառնում նրանց հետ աստղազարդ գիշերով։

Երբեմն էլ առանձին եմ գնում ակումբի վարիչի մոտ, որի հետ վերջերս եմ ծանոթացել։

Արուսյակ Սահակյանը, որը մոտ հիսուն տարեկան այրի կին է, ունի գրադարանային բարձրագույն կրթություն և տնտեսության հիմնադրման օրից աշխատում է այնտեղ որպես ակումբի վարիչ։

Ակումբն ունի հարուստ գրադարան, որից օգտվելու անսահմանափակ հնարավորթւոյուն է տրված ինձ։

Որպես նախկին ուսուցչուհի, լինելով գրական բուռն հետաքրքրությամբ տարված անձնավորություն, իր կարդացած որևէ հաջող գեղարվեստական ստեղծագործության շուրջը սիրում է մտքերի փոխանակություն ունենալ ինձ հետ, և այդ առնչությամբ ինձ իր մոտ է «հրավիրում թեյի»։

Այդ գրական ասուլիսներն էլ պատճառ են եղել մեր մտերմության։

Որպես լուրջ ու բազմակողմանի զարգացած կին, Արուսյակ Սահակյանը կուլտուրական լայն շրջանակ է ստեղծել սովխոզում։ Հարուստ գրադարանը, ինչպես նաև սովխոզի գրական խմբակը նրա ջանքերով են կազմակերպված։

Ակումբում կանոնավոր պարապմունքներ են լինում, և հաճախ զեկուցման համար Երևանից հրավիրում են գրականության դասախոսներ ու գրաքննադատներ։

Մի անգամ, երբ Արուսյակը խոսում էր ակումբում կազմակերպվող աշխատանքների մասին, ուզեցի հարցնել, թե Երևանից հրավիրվող դասախոսների մեջ եղե՞լ է երբևէ Արտակ Խորենյան անունով մի երիտասարդ։

Չհարցրի, ինչ լավ է, որ չհարցրի, չէ՞ որ այդ կարող էր մատնել ինձ․․․

IV

Այսօր ցածր դասարանների դաստիարակների անձնական գործերը ստուգելիս ուշադրությունս գրավեց մի հետաքրքիր փաստաթուղթ։

Առաջին դասարանի դասվար Քնարիկ Մարգարյանի գործում, ուսուցչական վկայականի փոխարեն գտա Սուրենյանի կողմից ստորագրված և դպրոցի դիրեկտորին ուղղված մի պաշտոնական գրություն, որով ժողկրթբաժվարը հավաստում է, թե ուսուցչուհի Քնարիկ Մարգարյանի ուսուցչական վկայականը կորել է բաժնում։

Այդ պաշտոնական գրությամբ Մարգարյանը իրավունք է ունեցել աշխատելու դպրոցում որպես դասվար։

I ա դասարանի դասվար֊ուսուցչուհի Քնարիկ Մարգարյանի գործում եղած այդ փաստաթուղթը ինձ շատ զարմացրեց, և պարտք եմ համարում ասել, թե ես այն ինչպես հայտնաբերեցի։

Որպես ցածր դասարանների ուսումնական մասի վարիչ, անշուշտ պարտավոր էի հենց տարեսկզբին իմանալ թե իմ դասվարները ինչպիսի կրթություն ունեն։

Սակայն ես այդ գործում թերացել էի։ Ամփորձ էի, Անթառամ Մեսրոպյանն էլ չէր հուշել ինձ, գուցե մոռացել էր կամ գտել, որ դրա կարիքը չկա։

Վերջերս սակայն իմ դասալսումները Քնարիկ Մարգարյանի դասարանում ինձ տարակուսանք ներշնչեցին ուսուցչուհու պատրաստականության մասին։ Այս տարակուսանքից թելադրված ես սկսեցի ծանոթանալ բոլոր դասվարների գործերին և ահա Մարգարյանի գործում գտա հիշածս ոչ սովորական, ոչ ընդունված ձևի փաստաթուղթը, որն ինձ թվաց անօրինական։

Ես պարտ համարեցի այս մասին հայտնել դիրեկտորին և Անթառամ Մեսրոպյանին։

― Մենք այդ գիտենք,― ասացին նրանք,― միայն, մեր մեջ ասած, մենք չգիտենք, թե Մարգարյանն ինչ ուսումնական հաստատություն է ավարտել, որտեղ և երբ։ Ժողկրթբաժվարի պաշտոնական գրությունը ոչինչ չի ասում այդ մասին, բայց ժողկրթբաժվար Սուրենյանը մեզ երաշխավորում է, որ ուսուցչուհի Մարգարյանի հարցում պատասխանատվությունն ընկնում է ոչ թե դպրոցի ղեկավարության, այլ ժողկրթբաժնի վրա։

― Խորհուրդ եմ տալիս ձեզ,― ասաց Մեսրոպյանը,― աչալուրջ հսկել նրա աշխատանքները, ցուցումներ տալ, որպեսզի ապահովվի դասարանի նորմալ առաջադիմությունը։

V

Դպրոցում ուսումնական օրն սկսվեց սովորականից մի փոքր տարբեր։ Ընկեր Վահանյանի տեխնիկական աշխատակիցներին արձակած հրամանների շեշտից կարելի էր հետևցնել ինչ֊որ արտակարգ վիճակի մասին, որ շուտով ստեղծվելու էր դպրոցում։ Դիրեկտորը կարգադրեց բակը խնամքով մաքրել ու ջրել, աստիճանները սրբել և դպրոցի շրջապատը շտապ ազատել ամեն տեսակի ավելորդ իրերից։ Ուսուցիչների երկարավուն սեղանն էլ զարդարել տվեց տներից բերած ծաղկի թաղարներով, ուր աճեցրել էին փարթամ ծաղիկներ։

― Այսօր շրջկոմի քարտուղարն ու Գեղամ Աբգարիչն են մեզ այցելելու,― ասաց ուսմասվարը, խոսքն ուղղելով ուսուցիչներին,― խնդրում եմ ձեր աշխատանքը կազմակերպել այնպես, որ ամեն բան իր տեղում լինի և նկատողությունների առիթ չտրվի։

Դասի զանգը հնչեց։ Աշակերտները մտան դասարան և շենքում լռություն տիրեց։

Ուսուցչանոցում մնացի մենակ։ Իմ աշխատանքն սկում էր երկրորդ ժամին։

Քիչ հետո դիրեկտորը ինձ իր մոտ հրավիրեց և ասաց․

― Գեղամ Աբգարիչը հենց հիմա հեռախոսով հայտնեց, որ շրջկոմի քարտուղարին չի հաջողվել իրեն ընկերանալ և որ գալու է մենակ ու լսելու է ձեր դասը, կազմակերպելու է մի տեսակ բաց դաս։

Դիրեկտորի հայտարարությունը ինձ տհաճություն պատճառեց, ոչ միայն նրա համար, որ ստիպված պիտի լինեի հանդիպելու մի մարդու, որից խույս էի տալիս, այլև նրա համար, որ դիրեկտորի բաց դասի ակնարկի մեջ Սուրենանի կողմից ինձ հանկարծակիի բերելու չար դիտում նկատեցի։

― Միայն իմ դա՞սն է լսելու,― հարցրի։

Չգիտեմ այդ րոպեին ինչպիսի արտահայտություն ուներ իմ դեմքը, որ դիրեկտորը փոխանակ հարցիս պատասխանելու, ասաց․

― Ես հասկանում եմ, այսպես հանկարծակի, առանց նախապես․․․ երևի պատրաստ չեք։

― Ոչ,― ասացի,― ինչպես միշտ, այսօր էլ պատրաստ եմ, բայց որ ասացիք գալիս է հատկապես իմ դասը լսելու, դա ինձ տարօրինակ թվաց։

― Ինչպես երևում է,― ասաց դիրեկտորը,― Գեղամ Աբգարիչը առիթ չի ունեցել ձեզ հետ զրուցելու և հիմա ուզում է դասից հետո զրուցել ձեզ հետ, հարց ու փորձ անել, ճանաչելու համար իր կադրին։

Դժգոհ այդ տեսակցության հեռանկարից, որ դիրոկտորը զրույց և հարց ու փորձ անվանեց, ես վերջ տվի խոսակցությանը, գնացի դեպի բաց լուսամուտը, արմունկներով հենվեցի գոգին ու հայացքս հառեցի հեռուն։

Աշնանային տեսարանը շուտով կլանեց իմ մտքերը։ Խաղողաքաղը վերջացել էր, այգիները զրկվել էին իրենց կանաչ հրապույրից։ Ցուրտ էր և գետինը շաղոտ։ Առավոտյան եղյամը դեռ մնում էր ակոսներում, ուր արևի շողերը դեռ չէին ընկել Տերևազուրկ ծառերով եզերված ճամփից բեռնատար մեքենաներ էին անցնում և ծառերի մերկ ճյուղերի վրա թառել էին աշնան տխուր թռչունները։

Հանկարծ լսվեց կառքի անիվների խուլ աղմուկ և բոժոժների ուրախ ծնկլտոց։

Ճամփի շրջադարձին տեսա երկանիվ մի կառք, որ արագասույր գալիս էր դեպի դպրոցի շենքը։

Զանգը ազդարարում էր դասի ավարտը։

VI

Ես բաց դասի համար պատրաստված չէի, ուղիղն ասած, ես նույնիսկ չգիտեմ, թե ինչ է նշանակում բաց դասի համար հատուկ պատրաստությամբ դասարան մտնել, այնպես որ դասն անցավ սովորականի պես, այսինքն այնպես, ինչպես որ պիտի անցներ, եթե դասարանում ունկնդիրն էլ չլիներ։

Դասամիջոցին, որ ժողկրթբաժվարի խնդրանքով մի փոքր երկարաձգվեց, քննարկում տեղի ունեցավ։ Քննարկման մասնակիցները գտան, որ դասը ճիշտ եմ վարել և մանկավարժորեն ճիշտ էր կամզակերպվել նաև նոր նյութի հաղորդումը։

Ժողկրթբաժվարը իր հերթին չխնայելով գովեստներ իմ հասցեին, եզրակացրեց․

― Շատ հաջող դաս էր։

Ես պատրաստվում էի դուրս գալ դիրեկտորի առանձնասենյակից, ուր տեղի էր ունեցել քննարկումը, երբ Սուրենյանը խնդրեց ինձ սպասել։

― Դուք դաս չունեք,― ասաց,― մնացեք, ես ուզում եմ ձեզ հետ առանձին խոսել։

Պարզ էր, որ նա վաղօրոք իմացել էր իմ օրվա ժամերի դասավորվածությունը։

Դիրեկտորը լսելով ժողկրթբաժվարի ցանկությունը, դուրս գնաց և մեզ թողեց մենակ։

Ինձ պաշարեց մի տհաճ զգացում։ Զգում էի, որ մեր զրույցի թեման մանկավարժական բնույթ չէր ունենալու։ Սուրենյանը մի քանի անգամ հազաց անբնականորեն ու ապա ասաց․

― Այսպես ուրեմն,― դուք արդեն ուսուցիչ եք և ես այսօր ձեզ լսելու հաճույքն ունեցա։

Բառերը խեղդվեցին կոկորդում։ Կարծես դժվարությամբ էր շնչում։ Պարզ էր, որ բնավ իր նպատակը իմ ուսուցիչ լինելու առթիվ ուրախություն հայտնելը չէր։

Ակներևաբար դժվարանում էր պատշաճ սկիզբ գտնել իր ասելիքին, և դեմքի կեղծ ժպիտը ցույց էր տալիս նրա շփոթմունքը։

― Շնորհավորում եմ ձեզ, ձեր հաջող դասի համար,― ասաց նա վերջապես,― և ուզում եմ, որ շրջանի ուսուցիչների համար դուք կազմակերպեք մի քանի նման օրինակելի դասեր․․․ Դա հիրավի օգտակար կլնի ուսուցիչներին, և այդ առիթով դուք անտարակույս կփայլեք շրջանում։

Առարկեցի։

― Այդպիսի աշխատանք,― ասացի,― պետք է հանձնարարել փորձառու մանկավարժի և ոչ թե ինձ նման անփորձ նոր ավարտածի։

― Ինչպես տեսնում եք,― ասաց Սուրենյանը առանց ուշադրություն դարձնելու իմ առարկությանը,― ես մտածում եմ ձեր մասին, ես ձեզ չեմ մոռացել, ես սկսել եմ հոգալ ձեր մասին սկսած այն օրից, երբ տարիների դժբախտ բաժանումից հետո հանդիպեցինք իրար Էջմիածնում։

Ես իսկույն ընդհատեցի նրան։

― Մի ուրիշ առիթով,― ասացի,― ես խնդրել եմ ձեզ ոչ մի հիշատակություն․․․

― Չեք պատկերացնում,― շարունակեց նա ընդհատելով ինձ,― թե ինչ ծանր ապրումեր ունեցա ձեզ տեսնելիս․․․ Հանցանքի գիտակցությունը, որ տարիներով ապրում էր իմ մեջ, հանկարծ բուռն կերպով զարթնեց և ամոթի զգացումը խայթեց ինձ։ Հանդիպման այն պահը ինձ համար և տենչալի էր և տանջալի․․․ Դուք այդ անշուշտ զգացիք, անշուշտ եմ ասում, որովհետև գիտեմ, որ դիտող աչք ունեք։ Ես ուզեցի օգնել ձեզ, ընդառաջել ինչ գնով էլ լինի, որպեսզի գեթ այս եղանակով մի փոքր սփոփած ինեմ այն վիշտը, որ ես էի բացել ձեր սրտում։ Դժվար էր օգնել ձեզ,― վերստին սկսեց նա փոքր դադարից հետո, օգտվելով իմ լռությունից, որ անշուշտ ընդունել էր որպես մեղմացման նշան,― այո, դժվար էր օգնել ձեզ, որովհետև շրջանի դպրոցներն ապահովված էին կադրերով, բայց նույնիսկ այս պայմաններում չմերժեցի ձեզ և գիտե՞ս ինչու, որովհետև դուք ինձ համար կադրերի բաժնի ուղեգրով ներկայացող սովորական խնդրատուն չէիք, դուք ինձ համար ամենից առաջ իմ սրտին մոտիկ մի անձնավորություն էիք, որին չէի կարող մերժել։ Մի ուրիշը իմ փոխարեն խղճ հանդարտությամբ և իրավունքով ձեզ ձեզ կասեր․ կադրերի պահանջ չունենք և վերջ․․․ Բայց ես այդ չէի կարող ասել մի անձնավորության, որի մտերմությունը թանկ էի գնահատում։

Սուրենյանը կանգ առավ։ Դժվարությամբ էի շնչում։ Խոսել էր արագ, առանց ուշ դարձնելու իմ ընդհատումներին։

Չուզեցի հակաճառել նրան, պաշտպանվել, ասել, որ բոլորը սուտ է․ բոլորը կեղծ, որովհետև հակաճառելով առիթ պիտի տայի նրան խոսակցություն բաց անելու մեր անցյալի մասին, որից այնքան տխուր հիշողություններ կային իմ հոգում։

Սովորական շատախոսություն էր լսածս, զզվելի, ձանձրալի և կեղտոտ շատախոսություն։

Իր պերճախոս հավաստիացումներն այն մասին, թե ինձ աշխատանքի էր նշանակել այն պայմաններում, երբ շրջանն ապահովված էր ուսուցիչներով, իր պնդումներն այն մասին, թե ինձ բացառիկ հոգատարության էր արժանացել, մղված սիրո և մտերմության դեռ չխամրած զգացումներից, փուչ խոսքեր էին, նա ինձ ընդառաջել էր պարզապես ստոր մտադրությամբ։

Բայց զուր էին ինձ հրապուրելու նրա ջանքերը։ Ի՞նչն էր ինձ հեռու վանում հմայիչ արտաքինով այս երիտասարդից, անցյալում նրանից կրածս անարգանքի ցա՞վը, թե՞ խանդը, թելադրված այն մտքից, որ նա ակներևաբար դեռ չի կտրել իր կապերը այն գեղեցիկ կնոջից։ Չէ՞ որ ես կին եմ և խոստովանում եմ, որ զերծ չեմ կնոջը հատուկ տկարությունից։

Ես ուզում եմ անկեղծ լինել, ինչպես մինչև հիմա անկեղծ եմ եղել իմ հիշատակարանում, և խոստովանում եմ, որ իմ արհամարհանքը այն երիտասարդի հանդեպ չի բխում ոչ անցյալում կրածս անարգանքից և ոչ էլ խանդից։ Ես պարզապես չեմ սիրում նրան, ես նրան արժանի չեմ համարում իմ սիրույն, նա շատ փոքր է չնչին իր հոգով, իսկ ես շատ բարձր եմ նրանից։

Ժամանակը զարմանալիորեն դանդաղ էր անցնում։ Պատից կախված ժամացույցը ցույց էր տալիս, որ դեռ քսան րոպե կար մինչև դասի ավարտը։ Ես մտքումս զրույցին վերջ տալու համար ձև էի որոնում և չէի գտնում։

Սուրենյանը, օգտվելով իմ լռությունից, ուզեց խոսել, շարունակելով հավաստիացումներ տալ իր զգացումների համար։ Բայց ես ընդհատեցի նրան։

― Ինձ քաջ հայտնի բարբաջանքներ են լսածներս,― ասացի և այլևս ժամանակ չունեմ և չեմ ուզում հիմարություններ լսել։

Ու դուրս եկա սենյակից։

Քիչ անց գրադարանի լուսամուտից, ուր գնացել էի թաքնվելու, նկատեցի, որ դեպի Էջմիածին երկարող ճանապարհի վրա գլորվում է ժողկրթբաժվարի երկանիվ կառքը։

VII

Իններորդ դասարանում մաթեմատիկայից բաց դաս կազմակերպվեց։ Դրանից հետո տեղի ունեցավ քննարկում։ Ուրախությամբ եմ նշում, որ դասը իմ վրա թողեց լավ տպավորություն։ Ուսուցիչը կարողացավ լրիվ օգտագործել տրամադրված քառասունհինգ րոպեն։

Պատասխանեցին երեք աշակերտներ, եղավ ամփոփում սովորողների ակտիվ մասնակցությամբ և նոր նյութի հաղորդումը կատարվեց ուսանելի ձևով։ Դասի կահավորումը օրինակելի էր, քննարկումն անցավ աշխույժ։

Շատերի նման ես էլ արտահայտվեցի ըստ էության, չնայած որ ես քիչ բան եմ հասկանում մաթեմատիկայից։ Բայց իմ խոսքը չէր վերաբերվում այդ մասնագիտությանը։ Ես պաշտպանեցի մի տեսակետ, որ անմիջականորեն չկապվելով քննվող առարակային, վերաբերվում էր անխտիր բոլոր առարկաներին, այդ լեզվի հարցն էր։

Իմ տեսակետը հետևյալն էր․

Ուսուցիչը պատասխանող աշակերտին գնահատական նշանակելիս պիտի նկատի ունենա նաև այն պարագան, թե պատասխանողը նչ աստիճան ճիշտ ու մաքուր լեզվով է արտահայտվում։

Այս տեսակետը, որ իմ կարծիքով պետք է ընդունվեր առանց առարկության, զարմանք, մեծ աղմուկ հանեց ժողովում։ Շատերը խոսեցին և արտահայտվողների մեծ մասը ոչ միայն իմ տեսակետը գտավ սխալ, այլև ճշտության դեպքում էլ անիրագործելի։ Մի քանիսը, մինչև իսկ միացան Քնարիկ Մարգարյանին, որն ինձ մեղադրեց լեզվական նացիոնալիզմի մեջ, այո, ուղղակի այդ բառերով որակեցին իմ ելույթը։

― Եթե գնահատականների համար որպես հիմք ընդունենք լեզվական մաքրության չափանիշը, ապա մենք դպրոցում ոչ մի դրական նիշ չենք ունենա։

― Ճիշտ է, ճիշտ է․․․― բացականչեցին շատերը․․․

Զարմանք բան, ինչպես էլ խեղաթյուրում էին իմ մտքերը։ Ես չասացի լեզվի մաքրության չափանիշը գնահատականի հիմք ընդունել, ես ասացի ճիշտ լեզվով արտահայտվելու հանգամանքն էլ նկատի ունենալ գնահատական նշանակելիս։

Չափանիշ ընդունելը այլ բան է, պատասխանողի լեզվի մաքրությունը նկատի ունենալը այլ բան։

― Այն օրինակելի դասը,― ավելացրի,― որով մենք բոլորս հիացած էինք, անտարակույս շատ բան կկորցներ, եթե տարվեր աղճատ լեզվով։

Սակայն ուրախ եմ հայտնելու, որ ես մենակ չմնացի իմ տեսակետի մեջ և ինձ պաշտպանողներ եղան։

Մաթեմատիկայի դասատուից հետո, որ հիանալի տիրապետում էր լեզվին, ինձ եռանդուն կերպով պաշտպանեց դիրեկտորը։

― Ճիշտ է,― ասաց,― եթե ընկեր Արմենյանի տեսակետը ընդունենք և կիրառենք, մենք լուրջ դժվարություններ կունենանք առաջադիմության բարձր տոկոս ապահովելու հարցում, բայց այդ մեզ իրավունք չի տալիս ասաելու, որ Արմենյանը սխալ միտք է պաշտպանում և ավելին, դա որակենք որպես լեզվական նացիոնալիզմ։

― Եկեք ավելի անկեղծ լինենք,― ավելացրեց,― և ասենք, որ մենք բոլորս էլ փոքր ինչ վախենում ենք այդ տեսակետի պաշտպանությունից, որովհետև թող թույլ տրվի ասել, մենք բոլորս էլ կաղում ենք լեզվից։ Լեզվի մաքրությանը պարտավոր են շահախնդիր լինել բոլոր առարկաների ուսուցիչները և այն պահանջել աշակերտներից։ Մաքուր ու ճիշտ արտահայտվել պարտադիր է բոլորին, անկախ իրենց մասնագիտությունից։ Կգա ժամանակ, որ մենք ընկեր Արմենյանի «լեզվական նացիոնալիզմը» ոչ միայն կպաշտպանենք, այլև կպահանջենք գործադրել։

Ես լիովին մխիթարված էի։

«Մանկավարժական կադրերի ճիշտ ընտրությունը որպես ուղիղ ճանապարհ»։ Ասպես էր վերնագիրը մանկավարժական ամսագրի վերջին համարում հրատարակված մի անստորագիր հոդվածի։

Մեր կոլեկտիվում տարբեր ենթադրություններ կան հոդվածի հեղինակի մասին։ Բայց բոլորն էլ գտնում են, որ անկախ հեղինակի ով լինելուց պետք է շնորհավորել նրան, հոդվածի ուսանելի բովանդակության, նրանում արված տեղին դիտողությունների և կուլտուրական գրելաձևի համար։

Սակայն ով ինչ ուզում է ենթադրել, ես ձեռքովս գրածի պես գիտեմ, որ այդ անստորագիր հոդվածի տակ թաքնված է լուսավորության մինիստրության դպրոցական բաժնի վարիչ, իմ երբեմնի սիրելի դասախոս Խորենյանը։

Ո՞վ ինձանից ավելի լավ կարող է ճանաչել նրա գեղեցիկ սահուն ոճը, նրա սուր ու ճշգրիտ դատողությունները կրթական սիստեմի թերությունների մասին, կիրթ գրելաձևը, ինչես նաև քննադատելու կուլտուրան, որով փայլում է հոդվածը։

Հոդվածում հետաքրքիր ակնարկներ կան անորակ կադրերի ընտրության և նշանակման մասին, ինչպես նաև հիշատակումներ աչքակապության և վստահության չարաշահման, որոնք կատարվել են նույն այդ անորակ և անարժան կադրերի կողմից։

Դիրեկտոր ընկեր Վահանյանը, որ հոդվածը կարդացել էր Երևանում, ասաց, որ դա լուսավորության մինիստրության կադրերի բաժնում ընդունել են որպես իրենց գործունեության քննադատություն և մեծ դժգոհություն է հարուցել։

VIII

Այսօր իմ ընկերուհի Հայկուշ Ավագյանի հետ ես հետաքրքիր զրույց ունեցա հրահանգչական աշխատանքի, կադրերի ընտրության և ուսումնական գործերի մասին։

Հայկուշը այցելեց դպրոց, լսեց մի դաս, աչքի անցկացրեց դասամատյանները, կադրաց մանկավարժական խորհրդի մի քանի արձանագրություն, հետաքրքրվեց առարկայական հանձնաժողովների աշխատանքներով, հարցեր տվեց, բացատրություններ լսեց և այդ բոլորի մասին նոյւթեր վերցրեց։

Ճաշին միասին էինք մեր տանը և երկար զրուցեցինք։ Նա ինձ կարդաց իր նոթերը և դատողություններ արեց նրանց շուրջը։

― Հրահանգիչներիս պարտականությունն է,― ասաց նա,― այս նոթերի հիման վրա կազմել երկու օրինակից արձանագրություն, մեկը դպրոցի մանկխորհրդին, մյուսը՝ ժողկրթբաժին հանձնելու համար։ Բայց մեր արձանագրությունները հաճախ գործավարական դարակներում մնում են մոռացված․ երբեմն էլ նրանց մասին հանվում են որոշումներ, որոնց ձևակերպման անորոշության մեջ կորչում է իրագործման հնարավորությունը։ Պետք է խոստովանեմ նաև, որ մեր արձանագրությունները ավելի լավ բախտի չեն արժանանում, երբ հասնում են բաժին։

― Այս է պատճառը,― շարունակեց Հայկուշը,― որ մեր կողմից նշված բացերը կրկնվում են տարեց տարի։ Հրահանգիչների կազմած արձանագրություններն էլ իրենց բովանդակությամբ լինում են իրար նման, ինչպես ջրի երկու կաթիլ։ Նրանց մեջ նշված են լինում նույն կրկնվող թերությունները և օգտակար լինում զեկուցողներին, որոնք թվային ճոխ տվյալներ են քաղում նրանցից։

Ինձ դուր եկան Հայկուշի դիտողություններն ու քննադատությունը։ Շնորհավորեցի նրան իր առողջ դատողությունների համար։

― Բայց իմ քննադատությունը միակողմանի կլիներ, եթե չխոսեի նաև հրահանգիչներիս մասին,― ասաց Հայկուշը։ Սկսեմ ինձանից, ինչի՞ էր նման հրահանգչի աշխատանքում իմ նշանակվելը, չէ՞ որ ես նորավարտ էի և ինքս կարիք ունեի հրահանգվելու ինձ վստահված պատասխանատու գործում։ Բայց ես, գլուխս չեմ գովում,― շարունակեց Հայկուշը, ես դեռ փառք եմ իմ ընկեր հրահանգիչների հետ համեմատած։

Էջմիածնի ժողկրթբաժնում երեք երիտասարդ հրահանգիչներ ենք, ես ու երկու տղամարդ, փորձ ու գիտությամբ աղքատ երեք երիտասարդ, որոնք պարտականություն ունեն ցուցումներ տալու ոչ միայն անփորձ մանկավարժներին, այլև հաճախ այնպիսիներին, որոնք իրենցից յուրաքանչյուրի տարիքի չափ մանկավարժական աշխատանքի փորձ ունեն։

Մենք, փքված ու գոռոզացած մեր դիրքով ու պաշտոնով, հաճախ մեր քիթն ենք մտցնում այնտեղ, որից իրավունք չունենք հոտ քաշելու, և, երևակայիր, պատահում է, որ երբեմն խփում են մեր քթին։

Արշալույս գյուղի դպրոցի վեցերորդ դասարանում իմ ընկեր հրահանգիչը հայոց լեզվի դաս է լսում մի տարեց ուսուցչուհու մոտ։ Աշակերտը գրատախտակին գրում է մտածածին, ուսուցչուհին, ուղղելով գրել է տալիս մտացածին։ Մեր հրահանգիչը իսկույն իր մոտ նշում է «սխալը» և դասամիջոցին դիտողություն անում ուսուցչուհուն, անվանելով այն կոպիտ «սխալ»։

Ուսուցչուհին նախ զարմացած, ապա արհամարհանքով նայում է հրահանգչին և հեգնական ժպիտը դեմքին ասում․

― Սիրունիկս, սովորեցնելուց առաջ պետք է սովորել։

Ու բաց անելով բառարանը ցույց է տալիս մեր տգետ հրահանգչին, որ ինքն իրավացի է։

― Մտացածին,― շարունակում է ուսուցչուհին,― նշանակում է իմտաց ծնյալ, այստեղից էլ բառի ուղղագրությունը։

Եվ խորհուրդ է տալիս հրահանգչին մի քիչ գրաբար սովորել։

― Այն օրից,― ասաց Հայկուշը,― իմ ընկեր հրահանգիչը այլևս չի համարձակվում Արշալույսի դպրոցը ոտք դնել։

― Ես էլ կդժվարանայի ոտք դնել,― ասացի ես։

― Նման անհաճո դեպք պատահել է նաև,― ասաց Հայկուշը,― իմ մյուս ընկեր հրահանգչին, որ վիճել է աշխարհագրության ուսուցչի հետ, պնդելով թե Սախալինը թերակղզի է։

Ես որ ցավով լսում էի հրահանգչական այս «գոհարների» մասին, ի լուր սախալինյան «ուղղման» չկարողացա ծիծաղս զսպել և բացականչեցի․

― Անմիտը գոնե քարտեզին ուշադիր նայեր և ուսուցչի հետ իզուր չվիճեր։

― Գուցե,― շարունակեց Հայկուշը,― ես մի փոքր սևացրի գույները, եթե այո, այդ միայն սրտացավությունից էր․․․ ես սիրում եմ դպրոցը և ուզում եմ այն ավելի բարվոք վիճակում տեսնել, մեր երկրին ու մեր կարգերին վայել բարձրության վրա։ Ես ուղղակի հրճվում եմ դպրոցի հաջողություններով։ Իմ հրահանգչական կարճատև աշխատանքում ես երջանիկ առիթ եմ ունեցել հաստատելու, որ մենք ունենք բազմաթիվ գիտակից, պատրաստված, հոգով ու սրտով գործին նվիրված և՛ ղեկավար, և՛ ուսուցիչ։ Նրանք են, որ չնայած նշածս թերություններին, ապահովում են ուսումնական գործի հաջողությունը։

― Բայց,― շարունակեց,― ինչպես սովորոթյուն է ասել, հաջողությունները մերն են, մենք պետք է դատապարտենք թերությունները և կանխենք։ Օրինակ ես չեմ կարող անտարբեր մնալ այն փաստի հանդեպ, որ մեր հիանալի ուսուցիչների հետ աշխատում են այնպիսիները, որոնց անձնական գործերում կրթական ցենզի վկայագրի փոխարեն Գեղամ Աբգարիչի ստորագրած տեղեկանքներն են, որոնք իբրև թե հաստատում են, որ նրանց ուսումնական փաստաթղթերը կորել են ժողկրթբաժնի գրասենյակում։

― Ես էլ,― ասացի,― նման փաստ հայտնաբերել եմ մեր դպրոցի ուսուցչուհիներից մեկի անձնական գործում։

― Խոսքդ,― ասաց,― Քնարիկ Մարգարյանի անձնական գործին է վերաբերում։ Դու մեկ գիտես, իսկ ես մի քանիսը․․․ Բայց այդ տխուր փաստը միայն բավական է Սուրենյանի աշխատանքին անվստահությամբ ու կասկածանքով վերաբերվելու, չէ՞ որ այդ գործից խնամության և ամեն տեսակ անազնիվ գործողությունների հոտ է գալիս։

― Կուսակցության շրջկոմը գիտե՞ այդ մասին,― հարցրի Հայկուշին։

― Գիտե և արմատներն է ուսումնասիրում։

― Դու կարդացե՞լ ես,― հարցրի,― այն անստորագիր հոդվածը․․․

Հայկուշը թույլ չտվեց ամողջացնել միտքս և ասաց․

― Կարդացել եմ և համոզված եմ, որ հեղինակը․․․

― Խորենյանն է,― ասացի, ես էլ իմ հերթին թույլ չտալով, որ ավարտի իր խոսքը։

― Ամեն մ իմինիստրության կադրերի բաժին,― ասաց Հայկուշը,― ղեկավար աշխատողներ ընտրելիս, կարող է օգտվել այդ հոդվածում արված դատողություններից և դիտողություններից, որովհետև հոդվածը գրված է առանց դիտավորության ու սրտացավությամբ, հայրենասիրական ոգով և կոմունիստի ազնիվ կրքով։

IX

Երկու շաբաթը մի անգամ, դասերից հետո կարճատև խորհրդակցություն եմ ունենում դասվարների հետ։ Նրանք ամփոփ զեկուցում են ծրագրերի ընթացքի, աշակերտների առաջադիմության և դասարանին վերաբերվող ընթացիկ հարցերի մասին։

Ես, որ վաղօրոք ուսումնասիրած եմ լինում ծրագրերի կատարման ընթացքը դասամատյանների արձանագրություններից և դասալսումներից, քաջալերական խոսք եմ ասում նրանց կամ զգուծացում անում ըստ հարկի։

Անթառամ Մեսրոպյանը, որ մասնակցում էր այսօրվա խորհրդակցությանը, շատ գոհ մնաց դասվարների աշխատանքից և գովեց, իր բառերով ասած, մեր ջահել բայց ժրաջան ուսմասվարի գործունեությունը։

Ձեր խորհրդակցությունը, ասաց վերջում, օրինակելի էր ոչ միայն իր արդյունավետությամբ, այլև հակիրճությամբ ու ժամանակի ռեժիմի խիստ պահպանմամբ։

― Հավատացեք ինձ,― վերջացրեց իր խոսքը,― շրջանի շատ դպրոցներ այս հարցում պետք է նախանձեն ձեզ։

Արուսյակ Սահակյանից մի երկտող ստացա, որով խնդրում է ինձ «մի երեկո զբոսանքի դուրս գալով, ճանապարհս երկարել մինչև սովխոզ միասին թեյ խմելու համար»։

Իր մոտ հրավիրելու սովորական ձև էր սա, որին ես արդեն սովոր էի։

Մի քանի օրից կգնամ սովխոզ։ Երկու շաբաթ է չեմ տեսել Արուսյակին և կարոտել եմ։

Սուրենյանը այսօր նորից այցելեց դպրոց և լսեց իմ դասը։ Նշանակալից էր, որ ժողկրթբաժվարն ընտրել էր առաջին այցելության օրը, որպեսզի դասից հետո ինձ հետ առանձին զրուցելու հնարավորություն ունենա։

Այդպես էլ եղավ։ Լսեց իմ դասը և հաջորդ ժամին, ինչպես ինքն էր անշուշտ ծրագրել, ինձ հետ առանձին էր դիրեկտորի առանձնասենյակում։

Բայց այս անգամ որոշել էի այնպիսի դիրք ընդունել, որ նա այլևս հուսալու առիթ չունենա, որոշել էի լինել խիստ, իհարկին, նույնիսկ դուրս գալ պաշաճության ու քաղաքավարության սահմաններից։

Հենց որ երկուսով առանձին մնացինք, առաջինը ես խզեցի լռությունը, չսպասելով, որ նա զրույցն սկսելու դժվարություն կրի։

― Պատրաստ եմ լսելու ձեր դիտողությունները իմ դասի մասին։

Սուրենյանը ծիծաղեց․

― Ես ձեր դասը չէի լսում։

― Ինչպե՞ս թե,― հարցրի զարմացած, իսկույն չկռահելով նրա բառերի իմաստը,― դուք իմ դասին ներկա էիք սկզբից մինչև վերջ, ինչ կատակելու ժամանակ է։

― Ես շարունակ ձեզ էի նայում, իսկ ինչ վերաբերում է դասին, ապա վստահ եմ, որ նա այնքան կատարյալ կլինի, ինչքան այն վարողը։

Զարմացած նրա հանդուգն աներեսության վրա, մի պահ լուռ մնացի, կշռադատելու համար բառերս, որ պիտի նետեի նրա երեսին։

Չգիտեմ ինչպես ընդունեց իմ լռությունը, հիացմո՞ւնք իր զեղումներին, հավա՞տք իր արտահայտությունների անկեղծության, թե՞ համաձայնություն իր ցանկությանը․․․ Նա շարունակում էր խոսել ոգևորված, օգտվելով իմ լռությունից և ուշադրությունից, հույս ունենալով, անշուշտ, ինձ զինաթափ անել։ Բայց, հարկավ, հիասթափությունը կատարյալ եղավ, երբ հանկարծ ոտքի ելա և հրամայաբար ընդհատեցի նրան․

― Ո՛չ,― ասացի,― հազար անգամ ոչ, ընդմիշտ ոչ․․․ իմացեք, որ ձեր ամեն մի ակնարկը մեր անցյալին, վիրավորում է ինձ, իսկ հրավերը՝ վերանորոգելու մեր անցյալի հարաբերությունը, ընդունում եմ իբրև ամենածանր անարգանք ուղղված իմ կանացի և մարդկային արժանապատվությանը։ Այլևս ոչ մի անգամ,― շարունակեցի ավելի խիստ ու չարացած,― չհամարձակվեք փորձել ինձ հետ սիրային զրույց ունենալ, եթե չեք ուզում նախատինք ու վիրավորանք լսել ինձանից։

Ու շարժվեցի դեպի դուռը։

Սուրենյւանը ոտքի ելավ ու առաջ գալով փակեց իմ ճանապարհը։

― Մի րոպե միայն։

― Ոչ մի րոպե չեմ ուզում նվիրել ձեզ,― ասացի, քայլերս ուղղելով դեպի դուռը։

X

Փառանձեմ Արշակյանի տանն էի։ Թեյից հետո իմ ու ընկերուհուս միջև շարունակվեց զրույցը այն հարցերի շուրջ, որոնք մեզ հուզել էին դեռ մի ժամ առաջ վերջացած մանկավարժական խորհրդի նիստում։

Նորից խոսեցինք ուսումնական առարկաների ծրագրերից, որոնց հաճախակի փոփոխվելը միշտ չէ, որ բխում է կյանքի պահանջներից, խոսեցինք էքսկուրսիաներից, որոնց կազմակերպումը դժվարություններ էր հարուցում և դպրոցի ուսումնաօժանդակ օբյեկտներից, որոնց բավարար կահավորման խոստումը երկու տարի ի վեր մնացել էր թղթի վրա։

Մոտ երեք ամսվա համատեղ աշխատանքի ընթացքում նկատել էի, որ Փառանձեմ Արշակյանը մեր կոլեկտիվում դպրոցի ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների ամենից գիտակ անձնավորություններից մեկն էր, և նկատել էի նաև, որ նրա դատողություններն ու առաջարկությունները ժողովներում լինում էին խելացի, համոզիչ ու գործնական։

Իմանալով Փառանձեմի դեպի ինձ տածած համակրանքը և օգտվելով մեր առանձին լինելու հանգամանքից, որ թույլ պիտի տար նրան ազատ ու անկաշկանդ արտահայտվելու, ես ցանկացա նրանից իմանալ թե Սուրենյանը, որպես շրջանի դպրոցական գործի ղեկավար, ի՞նչ առանձին արժանիքներով է փայլում։

― Ցավով պիտի հայտնեմ,― ասաց ընկերուհիս,― որ Սուրենյանի մասին իմ կարծիքը դրական չէ, կարող եմ ասել, որ նույնիսկ բացասական է, այնպես որ, եթե դուք հակառակ կարծիքի եք, ես ձեզ ուղղակի հիասթափեցնելու եմ։

― Օ՛, ո՛չ,― ընդհատեցի նրան աշխուժորեն,― նրա մասին կարծիքները հակասական են (ես այդ մասին ուղղակի այնպես հայտարարեցի), դրա համար էլ ուզեցի ձեր կարիքն իմանալ, համոզվա, որ այն կլինի միակ ճիշտն ու պատճառաբանվածը։

― Եթե այդպես է,― ասաց նա,― դե ուրեմն լսեցեք։ Շրջանի ուսումնական գործի ղեկավարի համար ամենաէականը մանկավարժական հատուկ պատրաստակամությունն է, որից սակայն զուրկ է Սուրենյանը։

Աշխատանքի որևէ բնագավառի համար կադրեր ընտրելիս իմ կարծիքով ամենից առաջ և պարտադիր կերպով պետք է հաշվի առնել թեկնածուի համապատասխան պատրաստականությունը։ Ցավալի է սակայն, որ հաճախ չի կատարվում այս էական պայմանը և առաջ են քաշվում երբեմն երկրորդական և նույնիսկ տարրական պայմաններ չբավարարող անձինք։

Ահա և մեր Սուրենյանը։ Ո՞վ է նա, ի՞նչ մարդ է։ Ասել թե նա անճարակ մարդ է, ճիշտ չի լինի։ Ընդհակառակը խիստ ճարպիկ անձնավորություն է և գիտի աճպարարի վարպետությամբ թաքցնել իր մասնագիտական անկարողությունը։

Նա պատկանում է այն մարդկանց թվին, որոնք շնորհիվ իրենց արտաքին շնորհների, որոնց մեջ հեշտ ու գեղեցիկ արտահայտվելու ընդունակությունը մեծ տեղ է բռնում, շրջապատի վրա ոչ միայն հաճելի, այլև ընդունակ ու զարգացած ղեկավարի տպավորություն են թողնում։

Սուրենյանը իր ավելի քան երկու տարվա աշխատանքի ընթացքում շրջանում շահել է ընդունակ ղեկավարի և շնորհալի մանկավարժի անուն։ Ցավելով պետք է ընդգծեմ, որ դրան նպաստել է այն հանգամանքը, որ շրջանային ղեկավարները ազատ են եղել ժողկրթբաժնի գործունեության շուրջ վեճեր քննելու տաղտուկից, որովհետև ժողկրթբաժվարը աշխատել է այդպիսիներ չհարուցել աշխատանքի ընթացքում։

Իսկ դուք կարծում եք փո՞քր բան է այդ շրջանային ղեկավարների համար, որոնք, ցավով պետք է ընդգծել, երբեմն այնքան հաճախ են փոփոխվում, որ հաճախ ժամանակ էլ չեն ունենում կադրերին հիմնավորապես ճանաչելու։ Եվ նրանք բաժինների աշխատանքի գնահատականը տալիս են կադրերի գործունեության շուրջ ծագած վեճերի կամ մամուլում հյուսված դրվատանքի հիման վրա, իրենք հաճախ ի վիճակի չլինելով աշխատանքը մանսագիտորեն գնահատելու։

― Շրջանի ուսուցիչների փոքր մասի մոտ,― շարունակեց ընկերուհիս, որ իր կոչման լրիվ գիտակցություն չունի, Սուրենյանը հեղինակություն է, և իր հեղինակությունը պահպանելու համար նա ոչ միայն չի կպչում նրանց խաթրին, այլև չի քննադատում նրանց, ընդհակառակը գովում է, վերագրելով նրանց արժանիքներ, որ չունեն։ Շրջանային մանկավարժական խորհրդակցությունները նրա համար տրիումֆներ են, հաճախ նա հանդես է գալիս ուռճացած տոկոսներով, մանկավարժական մամուլն էլ մեծ մասամբ շրջանի ուսումնական գործի հաջողությունների մասին է գրում։

Սակայն Սուրենյանը շրջանի դպրոցների համար հսկող աչք չի եղել։ Դպրոցներում դժվարություններ են եղել, վեճեր են ծագել, որոնք չեն հարթվել և չեն լուծվել ու մնացել են անարձագանք։

Գեղամ Աբգարիչը ճարպիկ մարդ է, նա կարողանում է ներքին այդ խնդիրները գաղտնի պահել։

Սուրենյանը կարողացել է իր շուրջն ստեղծել համակրության շրջանակ և ղեկավար մարմինների կողմից գնահատվել է որպես օրինակելի ժողկրթբաժվար։

Էջմիածնի նման կուլտուրապես առաջադեմ և ուսումնական հարուստ ավանդություն ունեցող շրջանի համար,― եզրակացրեց ընկերուհիս,― Գեղամ Աբգարիչը անհաջող թեկնածու է։

Հետո հանկարծ, կարծես ուղղակի գուշակելով իմ մտքում ծագած հարցերը, որոնք ես աշխատում էի ձևակերպել․

― Պիտի հարցնես անշուշտ, թե ինչո՞վ բացատրել Էջմիածնի շրջանի դպրոցների հաջողությունները, հակառակ անհաջող ղեկավարության․․․

Ուսուցչական հիմնական մասսայի բարձր պատրաստականությամբ, նվիրվածությամբ ու գիտակցությամբ։

Հետո անմիջապես ավելացրեց․

― Բայց ինչքան ավելի հաջող կընթանային գործերը դպրոցներում, եթե ժողկրթբաժինը օգնության գար ուսուցիչներին իր իր կազմակերպչական և հրահանգչական աշխատանքով։

XI

Այսօր առավոտյան եղա սովխոզում։ Արուսյակ Սահակյանն ընդունեց ինձ իր սովորական սիրալիրությամբ։ Ճաշի ժամանակ ինձ հայտնեց հրավերի շարժառիթը, որ սակայն այս անգամ տարբեր էր իմ ենթադրածից։

― Խաղաղության համաշխարհային խորհրդի կոչով,― ասաց նա,― ինչպես անշուշտ հայտնի է քեզ, երկրագնդի ողջ առաջադեմ մարդկությունը նշում է ֆրանսիացի մեծ գրող՝ հումանիստ Վիկտոր Հյուգոյի ծննդյան հարյոր հիսունամյակը։ Հրավիրել եմ քեզ, խնդրելու, որ այդ առթիվ զեկուցում կարդաս ակումբում։

Առաջարկությունն ընդունեցի սիրով։

Անցյալ դարերում ապրող ու գործող մեծ հումանիստների հիշատակը անմահացնելու նպատակով մեր երկրում կազմակերպվող դասախոսությունների ցիկլում, այս մեկը շատ մոտ էր իմ սրտին, և ես երջանիկ էի, որ սովխոզի ակումբում Հյուգոյի մասին զեկուցելու պատիվն ինձ էր տրվում։

Այնուհանդերձ ավելորդ չհամարեցի հարցնել, թե որտե՞ղից էր բխում զեկուցման համար իմ անձին տրված առաջարկության պատիվը։

― Սկզբում ուզում էի դիմել քեզ,― ասաց ընկերուհիս,― բայց, վախեցա մերժվելուց։

― Հետո՞։

― Հետո,― ասաց ծիծաղելով,― քո թեկնածությունը, որպես հարմար զեկուցողի, ինձ թելադրեց գեղեցկադեմ մի երիտասարդ, որ կարծես թե անտարբեր էլ չէր քո հանդեպ։

Այս վերջին բառերն արտասանելիս Արուսյակը զննողաբար նայեց ինձ, շարունակելով ծիծաղել։

Կարծեցի, թե կատակ է անում։

Սակայն նկատեցի, որ ընկերուհուս զննող հայացքը հետզհետե ավելի հարցական դարձավ, և ես ստիպված եղա հարցնելու․

― Այդ երիտասարդի անունն ի՞նչ է։

― Պատվիրված է ինձ չհայտնել,― ասաց։

Հետո ավելացրեց․

― Զեկուցման օրը ես այդ երիտասարդին կներկայացնեմ քեզ։

Արդեն համոզված էի, որ սովորական մի կատակ էր արածը։ Պայմանավորվեցի զեկուցման օրվա մասին և մեկնեցի։

Ցուրտ էր և ճանապարհն ամայի։ Տերևազուրկ ծառերով եզերված խճուղու վրա ոչ մի փոխադրական չէր երևում։

Պարզ երկնքում նոյեմբերի դժգույն արևն էր փայլում։ Հեռվում լեռները ձյունածածկ էին, և դաշտավայրի գոշության վրա աշնանային թախիծն էր իջել։

Փաթաթված վերարկուի մեջ, օձիքը բարձրացրած մինչև ականջներս, ցրտից մատրակված, քայլում էի արագ, րոպե առաջ գյուղ հասնելու համար։

Հանկարծ, երբ արդեն գյուղի մոտ էի, ականջիս հասավ թավալվող անիվների խուլ աղմուկ՝ բոժոժների համաչափ ճնկլտոցի հետ, որ շրջապատի լռության մեջ ներդաշնակ էր հնչում։

Ետ նայեցի։ Ժողկրթբաժվարի երկանիվ կառքն էր, ճակատին ճերմակ նշան ունեցողի ձի լծած։ Կառքը արշավում էր դեպի ինձ ձիու քառատրոփ վազքով։

Ես արագացրի քայլերս և մտա առաջին պատահած բաց դռնից ներս։

Երեկ սովխոզից վերադառնալուց հետո տրամադրությունս բարձր էր։ Ճանապարհին չազդվեցի ոչ ցրտից և ոչ էլ միայնությունից։ Ֆրանսիացի մեծ գրողի կյանքի ու գործունեության մասին զեկուցելու միտքը ոգևորել է ինձ։

Մոռացել էի Արուսյակի կատակը։ Համոզված էի, որ ակնարկած սիրունատես երիտասարդը անգո մի էակ էր զվարճանալու համար հիշված։

Ամբողջ ճանապարհին այլևս չմտածեցի նրա մասին, ու միայն այն ժամանակ, երբ անիվների աղմուկի հետ ականջիս հասավ բոժոժների ճնկլտոցը, այո, այն ժամանակ միայն ցավագին մի պրկում զգացի սրտումս և լցվեցի դառնությամբ։

«Ուրեմն Արուսյակը կատակ չէր արել,― մտածեցի,― ահա այն երիտասարդը, որին ակնարկում էր ընկերուհիս»։

Ու ենթադրեցի, որ նա, այդ հիմարը, իմացել էր, որ ես սովխոզում եմ, թաքնվել էր, հետևել վերադարձի ճանապարհին իր երկանիվով ինձ հասնելու համար։ Բայց երևի վերջին րոպեին կորցրել էր հետքս և ապա իմանալով իմ մեկնումը շտապել էր հասնել ինձ։

Այս մտքերն ինձ սաստիկ ջղայնացրին։ Գիշերը երկար ժամանակ անքուն մնացի։ Մեկը երկանիվ կառքով հետապնդում էր ինձ և անիվների աղմուկը արձագանքում էր ականջներումս։

XII

Օրեր են անցել, բայց սովխոզից իմ վերադարձը, որպես վատ հիշողություն, դեռ մնում էր իմ մեջ։ Թվում է թե մեկը հետապնդում է ինձ մթության մեջ և ես տանջվում եմ։

Վախկո՞տ եմ ես։

Երբեք․․․

Բայց հետապնդվելու մտքից, որ վիրավորում է արժանապատվությունս, սիրտս դառնանում է։ Այն գաղափարը, որ անպարկեշտ մի մարդ աշխատում է նորոգել ինձ հետ անցյալի դժբախտ կապերը, օգտվելով իր ղեկավար դիրքից, արյունանում է սիրտս։

Ուրեմն նա այնքան է տգետ, բութ, որ չի՞ տեսնում իմ մեջ նորը, ազնիվն ու անմատչելին․․․ Հիմա՜րը․․․

Դասալսումից հետո դիտողություն արեցի I ա դասարանի դասվար Քնարիկ Մարգարյանին նրա աղճատ լեզվի և օտար բառերի գորաության համար։

Նեղացավ ինձանից։

― Իմ գլխին,― ասաց,― քարոզ մի կարդա, պոլ և ստոլ բառերը, որ ես գործ եմ ածել դասի ժամանակ, գործածական են մեր լեզվում, և աշակերտները հասկանում են նրանց իմաստը։

Հետո արհամարհական ձևով ավելացրեց․

― Բանն ինչո՞ւմն է, ինչ ես ուզում դու ինձնից։

Ուզեցի ասել, որ օտար բառերի իմաստը հասկանալու կամ չհասկանալու հարցը չէ, այլ հայերեն լեզվով արտահայտվելու պահանջը։ Բայց նա չուզեց լսել ինձ ու թողեց հեռացավ։

Շատ ցավ զգացի։

Չնայա վարչական դիտողություններին և նույնիսկ կոմերիտական տույժերին, որ նա ստացել է իր ցուցաբերած անփութության և զանցառությունների համար, նա շարունակում է իրեն պահել դպրոցում մի տեսակ արտոնյալի դիրքում։

Դեկտեմբերիտասնհինգը զեկուցմանս օրն էր։ Գնացի սովխոզ։

Դահլիճի ճանապարհում ինձ շրջապատեցին աշակերտները, որոնք ծնողների հետ եկել էին զեկուցում լսելու։

Պոկվելով նրանց գրկախառնումից, շտապեցի տեսնել Արուսյակին, որ ինձ դիմավորեց գրասենյակի դռան առաջ։

― Ըստ իմ խոստման,― ասաց նա,― ես քեզ ներկայացնում եմ այն սիրունատես․․․

Բայց նա չկարողացավ վերջացնել, որովհետև գրասենյակի խորքից մեկը դեպի ինձ առաջանալով ուրախ բացականչեց․

― Արա՜քս, սիրելի Արա՜քս, ու երկու ձեռքը երկարեց դեպի ինձ։

Տեսի՞լ էր, թե՞ իրականություն․․․ դեմս կանգնած էր իմ սիրելին։

«Արաքս, սիրելի Արաքս․․․»

Շփոթվել էի․ դժվարանում էի հավատալ, որ դեպի ինձ երկարած ձեռքերը նրանն են։ Բայց նա էր, Խորենյանը, իմ թխահեր ու գեղահասակ սիրելին։

― Իսկ ինչպե՞ս եք իմացել, որ ես զեկուցելու եմ․․․

― Ոչ ոք չի ասել ինձ, այդ ես վաղօրոք գիտեի․․․ ու նորից շարունակեց ծիծաղել։

― Ինչպե՞ս, չեմ հասկանում։

― Սովխոզում,― ասաց,― ուր երբեմն հրավիրվում էի զեկուցելու, մի անգամ, մոտ երեք շաբաթ առաջ էր այդ, Արուսյակը գովեստով խոսեց հարևան գյուղի դպրոցի նորավարտ մի ուսուցչուհու մասին, գովելով նրա գրական կիրթ ճաշակն ու պատրաստականությունը։

― Անո՞ւնը,― հետաքրքրվեցի։

― Արաքս Արմենյան,― ասաց։

― Ուրախությունս անսահման էր։ Գտել էի քեզ, այն ուսանողուհուն, որի անունը, հիմա արդեն ժամանակն է ասելու, շարունակ սրտի թրթիռով էի արտասանել ինստիտուտում։

― Այն օրը,― շարունակեց Արտակը,― Արուսյակը ուղղակի հիացմունքով խոսեց քո մասին, պատմեց ինձ քո խոհերի ու ապրումների, ինչպես նաև ուսումնական գործին քո նվիրվածության մասին։ Լսում էի Արուսյակին և մտածում մի օր այցելել ձեր դպրոցը, խոստովանում եմ, միայն քեզ տեսնելու համար։

Բախտը օգնեց ինձ․․․ երբ ակումբի վարիչը հրավիրեց զեկուցում կարդալ ակումբում Հյուգոյի օրվա առթիվ, ես իսկոյն հրաժարվեցի, խորհուրդ տալով նրան զեկուցման համար դիմել քեզ։

Արտակը դեռ ուզում էր շարունակել, բայց ես սկսեցի ծիծաղել, այնպես աշխույժ ու եռանդով, որ նա ասաց․

― Իմ ու քո բախտի բարեդիպության վրա ես ծիծաղում անշուշտ։

Բայց նա չգիտեր, որ հիշել էի մի քանի օր առաջվա սովխոզից իմ վերադարձը, երկանիվ կառքն ու բոժոժների ճնկլտոցը ամայի ճանապարհի վրա, հետո գյուղին մոտիկ պատահած բաց դռնից ներս մտնելս։

Սրբեցի աչքերս, որոնք թրջվել էին ոգևորության արցունքով, և ասացի․

― Արուսյակն ասել էր ինձ, առանց սակայն ձեր անունը տալու, և ես հազար ենթադրություն էի արել, թե ով կարող էր եղած լինել այդ երիտասարդը։

Գաղտագողի նայեցի նրան․ սիրո բոցեր կային ինձ ուղղած նրա հայացքում։

Մի ժամանակ նրա հետ զրուցելիս շրթներիս էին գալիս կրակե բառեր, որոնք չարտասանվեցին, և որոնք հիմա պատռում էին կուրծքս դուրս պոռթկալու համար։

Բայց, ինչ աղջիկ եմ ես․․․ նորից շրթներս կողպ մնացին և ես լուռ, գլխահակ, բայց երջանիկ, լեզվիս ծայրին հասած բառերը պահեցի սրտիս խորքը, ինչպես անթեղված կրակ։

Արուսյակը եկավ ու մեզ դահլիճ հրավիրեց։

Բեմը սովորական, համեստ կահավորում ուներ։ Այնտեղ նախապես եղած մեծադիր նկարներին ավելացրել էր հոբելյարի մեծադիր նկարը, որ ակումբի վարիչը նախապես պատրաստել էր տվել այս օրվա համար։

Արուսյակի հետ բարձրացա բեմ։

Վարագույրը բացվեց։

Դահլիճի առաջին շարքերում աշակերտներն էին, սովխոզի ղեկավարները և դպրոցի ուսուցիչները։

Հայկուշի կողքին Խորենյանն էր։ Նա զրուցում էր պարտիայի շրջկոմի քարտուղարի հետ։

Մինչդեռ ակումբի վարիչը բացման ընդունված երկու խոսքն էր ասում, ես հուզված էի այն մտքով, որ ահա մի քանի րոպեից հանդես պիտի գամ մի լսարանի առաջ, ուր ինտելիգենտ ընկերներ կային, տնտեսության ղեկավար անձեր, գրական խմբակի անդամներ, մանկավարժներ և այդ բոլորից բացի այնպիսի մի անձնավորություն, որ գիտեի թե ինչ աստիճանի խստապահանջ էր և բծախնդիր բանավոր ու գրավոր խոսքի մաքրությանը։

Ես կուզենայի, որ Արուսյակի բացման խոսքը երկարեր, որպեսզի սիրտս խաղաղվեր, բայց հակառակի պես կարճ տևեց․․․ գուցե ինձ թվաց, որ համառոտ էր այն, այնպես որ երբ զեկուցման համար խոսքն ինձ տրվեց, և ես ուղղվեցի դեպի ամբիոն, զգացի որ շառագունել եմ։

Խոսելիս այնքան լարված էի, այնպես ինքնամփոփ և ուշադիր, որ երբ վերջացրի զեկուցումս, զեկուցումս, զգացի, որ սաստիկ հոգնած եմ։ Բայց բուռն ու երկարատև ծափահարությունից, որ հաջորդեց իմ զեկուցմանը և որով դահլիճը վարձատրեց ինձ, նոր կորով ստացած՝ բեմից իջա աշխույժ ու թեթև։

Ծափահարություն, շնորհավորանքներ․․․ գլուխս կորցրել էի երջանկությունից։

Ընկերուհիներս, որոնք շրջապատել էին ինձ, հավաստում էին, որ հաջողությունս կատարյալ էր։

Ինձ շրջապատողների շղթան Խորենյանին հեռու էր պահում ինձանից։ Աչքի տակով նայում էի նրան, որ մեկուսի կանգնած կուս․ շրջկոմի քարտուղարի հետ նայում էր ինձ ու ժպտում։

Ես սպասում էի, որ նա կշտապի իր կարծիքը հայտնել, բայց նա չէր մոտենում ինձ։ Այս հապաղումը երկմտանքի մեջ էր գցել ինձ, մինչև իսկ երկյուղ ունեցա, որ Խորենյանը չի բաժանում ընկերուհիներիս խանդավառությունը։

Սակայն քիչ հետո, երբ շատերը դուրս եկան ճեմասրահ, Խորենյանը շրջկոմի քարտուղարի հետ մոտեցավ ինձ․

― Արաքս ջան,― ասաց,― շնորհավորում եմ, հիացած եմ․․․

Շրջկոմի քարտուղարը նույնպես շնորհավորեց ինձ հաջող զեկուցման համար։

Սիրտս հանդարտեց, կասկածներս փարատվեցին, պետք է խոստովանեմ, որ բոլոր շնորհավորանքներից ու համբույրներից ավելի տաք ու մտերիմ Արտակի բառերն էին, որ մնացին իմ հոգում ու ջերմացրին սիրտս։

Քիչ հետո ակումբի գրասենյակում, ուր գրական խմբակի անդամները շրջապատել էին ինձ, Խորենյանը մեկնելուց առաջ առիթ գտավ ինձ մեկուսի ասելու, որ ձմեռային արձակուրդի օրերին ինձ սիրով սպասելու է Երևանում։

XIII

Թեև ես առհասարակ նախապաշարումներ չունեմ, բայց երբեմն իմ կյանքում կատարվում են այնպիսի անհաճո բաներ, որ տարվում եմ մտածելու, թե ինչքան ապրեմ ինձ համար ուրախություն չի լինելու և թե ես դժբախտ աղջիկ եմ։

Զեկուցման հաջորդ օրերին, երբ դպրոցը պատրաստվում էր կիսամյակի ամփոփման աշխատանքներին և ես անհամբեր սպասում էի սովորողների ձմեռային արձակուրդին Երևան մեկնելու համար, պատահեց մի անսպասելի դժբախտություն, որ ինչպես ասում են, օրս սևացրեց։

Մանկավարժական խորհրդի նիստ էր։ Օրակարգը ծանրաբեռնված էր երեք դասղեկի և առարկայական հանձնաժողովի երկու նախագահների զեկուցումներով, վերջում՝ ընթացիկ հարցեր։

Բայց հիմնական հարցերի քննարկումից հետո այնքան էինք հոգնած, որ տրամադրություն չունեինք մի րոպե անգամ նվիրելու ընթացիկ հարցերի քննությանը, որոնց շուրջ, փորձից գիտեինք, երբեմն մեծ ու երկարատև վեճեր են լինում։ Այնպես, որ երբ նախագահը հարցրեց թե ով ինչ խնդիր ունի ընթացիկի համար, բոլորը միաբերան գոչեցին․

― Ոչ ոք հարց չունի։

Ոտքի ելանք։ Բայց դիրեկտորը խնդրեց մեզ մի երկու րոպե էլ մնալ, որպեսզի ընթերցի ժողկրթբաժնից ստացված պաշտոնական մի գրություն, կից շրջգործկոմի նախագահության № նիստի որոշման № կետի քաղվածքը՝ ուսումնական տարվա երկրորդ կեսից դպրոցի ցածր դասարանների ուսմասվարի հաստիքը կրճատելու մասին։

Քաղվածքի ընթերցումը անախորժ տպավորություն թողեց բոլորի վրա։ Բողոքի ձայներ լսվեցին, գանգատ այն մասին, որ շրջանի ղեկավարները հաճախ որոշումներ են հանում ի վնաս ուսումնական գործի, առաջարկներ եղան հանդես գալ մամուլում շրջգործկոմի նախագահության որոշման դեմ։

Ո՞վ իրավունք ուներ տարվա կեսին ուսուցչի տնտեսությանը վնաս հասցնելու և խանգարելու դպրոցի ուսումնական գործի ծրագրված նորմալ ընթացքը։

Բոլորի համար պարզ էր, շրջգործկոմի որոշումը ուղղակի ինձ է հարվածում, բայց ես մնում էի լուռ ու գլխահակ և ուրախանում թաքուն, լսելով կոլեկտիվի վրդովված ընկերների արդարացի բողոքները։

Բայց այդ բոլորի մեջ միայն ես գիտեի, թե ինչ պղտոր աղբյուրից է բխում խնայողության ռեժիմի լոզունգի տակ Գեղամ Սուրենյանի՝ շրջգործկոմի նախագահությանը ներկայացրած առաջարկը։ Սակայն կոլեկտիվի անդամների զայրույթն ու բողոքը մխիթարում էին ինձ։ Զգում էի ոչ միայն իմ նկատմամբ եղած համակրանքը, այլև ազնիվ նախանձախնդրություն դեպի ուսումնական գործը։

Բայց լացս գալիս էր, երբ մտածում էի, թե տարվա կեսին պիտի թողնեմ իմ սիրած գործը, որին նվիրվել էի մեծ եռանդով, որովհետև, եթե ըստ հրամանի թողնեի ուսմասվարական աշխատանքը, ինձ կմնար միայն վեց ժամ դաս, որով գոյություն պահպանել հնարավոր չէր, և հարկադրված պիտի հեռանայի գյուղից։

― Թեև,― ասաց դիրեկտորը,― կարգը պահանջում է, որ վերադաս մարմիններից ստացված հրամաններն ընդունվեն ի գործադրություն և ոչ թե ի քննություն, բայց շրջգործկոմի որոշումը, որից բխել է այս հրամանը, այնպիսի վնաս է հասցնում մեր դպրոցին, որ ես չեմ կարող և չեմ ուզում այն կցել գործին մեխանիկորեն մակագրելով «ի կատարումն» և ուզում եմ նախապես նրա մասին մանկավարժական կոլեկտիվին տեղյակ պահել․․․

― Հիմա ուրախ եմ,― շարունակեց դիրեկտորը,― որ այս որոշումն ու հրամանը մեզնից ոչ մեկի սրտովը չէ, որովհետև այն չի բխում մեր դպրոցի շահերից։ Ուստի դիրեկցիան մանկավարժական խորհրդի անունից պետք է հարց հարուցի շրջգործկոմի նախագահությանը, պատճենը կուս․ շրջկոմին, փոփոխելու մեր դպրոցի համար այնքան անբարենպաստ այս որոշումը և նոր հրամանով վերականգնելու մեզ մոտ ուսմասվարական զույգ հաստիքները։

Այս առաջարկը արժանացավ միահամուռ հավանության։

Ժողովը վերջացած էր։

XIV

Հաջորդ առավոտյան, առանց որևէ մեկի հետ խորհրդակցելու գնացի Էջմիածին, շրջգործկոմի նախագահին բողոքելու։

Անփորձ էի, չսպասեցի, որ դպրոցի ղեկավարությունը մանկավարժական կոլեկտիվի լիազորությամբ զինված կատարի անհրաժեշտ ձեռնարկումներն ըստ ընդունված որոշման։ Հետո անհամբեր էի, որովհետև հարցը պարզ ու հասկանալի էր թվում ինձ, չէի մտածում օրինական ձևակերպումների բարդության մասին, և կարծում էի, թե հենց որ ինքս գնամ գանգատ անելու նախագահության որոշման դեմ, իսկույն ամեն ինչ կդասավորվի ըստ իմ ցանկության և հօգուտ ինձ։

Ես մի ժամից ավելի սպասում էի նախագահին, և նա աշխատանքի եկավ ժամը տասն անց կեսին։

Արտաքինից վայելչատես մարդ չէր, աչքերն ուռած էին, մի տեսակ հոգնած ու ջարդված տեսք ուներ, ասես գիշերը վատ էր քնել։

― Ես եկել եմ ձեզ մոտ,― ասացի։

Նախագահը բաց արեց առանձնասենյակի դուռը և ներս մտավ, առանց ինձ պատասխանելու։

Նրա ետևից առանձնասենյակ մտա։ Նա սաստեց ինձ։

― Չե՞ք կարող մի րոպե սպասել,― ասաց։

Դուրս ելա։ Նախասենյակից լսում էի նրա բարակ, կանացի ձայնը։ Հեռախոսով խոսում էր ինչ֊որ մեկի հետ։ Ես ճիշտ էի գուշակել, նա խոսում էր երեկվա քեֆի մասին, մինչև իսկ լսեցի անուններ, որոնց մեջ ականջիս հասան Գեղամ Աբգարիչ բառերը։

Ապա լռություն տիրեց։ Նա մոռացել էր ինձ։ Սպասելուց ձանձրացած ես բաց արեցի դուռը և հարցրի․

― Կարելի՞ է․․․

Բազկաթոռին հենված ծխում էր։

― Կարելի է,― ասաց հազիվ լսելի ձայնով։

Ներս մտա և երկար սեղանի ծայրին կանգնած ասացի․

― Ես ձեզ մոտ եմ եկել դպրոցական գործով, խնդրում եմ ինձ նվիրեք մի քանի րոպե։

― Ուսուցչուհի՞ եք,― հարցրեց։

― Այո․․․

― Դիմեցեք ժողկրթբաժվարին։

― Հարցը, որով դիմում եմ ձեզ,― ասացի,― վերաբերում է նախ ձեզ և ապա․․․

― Ի՞նձ․․․ դպրոցական գործով ի՞նձ,― ընդհատեց խոսքս։

― Այո,― ասացի,― և՛ նրան, և՛ ձեզ։ Ես եկել եմ բողոքելու նրա հրամանի դեմ, որ բխել է շրջգործկոմի նախագահության նիստի որոշումից։

― Հա՜, հիշում եմ այդպիսի մի բան, Հ․․․ դպրոցի ուսմասվարի մասի՞ն է խոսքը։

― Այո, հենց այդ մասին։

― Մենք չենք հետաքրքրվում այդ հարցով,― ասաց չոր ու վիրավորական։

― Շրջգործկոմը,― ասացի,― որպես շրջանի բարձրագույն մարմին, իրավասու է և պարտավոր է հետաքրքրվելու շրջանի ինչպես ամեն կարգի, նույնպես և ժողովրդական լուսավորության աշխատանքով, այնպես որ ես ճիշտ հասցեով եմ եկել․․․

Իմ պատասխանի մեջ և հանդիմանություն կար և մեծարում իր պաշտոնին։ Չգիտեմ թե նա դրանցից ո՞րն ընդունեց, որ ասաց․

― Խոսեցեք։

Ես խոսեցի ուսմասվարական իմ աշխատանքի կրճատման համար արձակված հրամանի մասին, որ ձևակերպված էր շրջգործկոմի նախագահության նիստում։ Բաց արեցի այդ որոշման հետևանքով ինձ համար ստեղծված ծանր վիճակը։

― Դժվար է համաձայնել այն մտքի հետ,― ասացի,― որ շրջանային իշխանությունը կոպեկներ խնայելու համար, տարվա կեսին ուզենա ընդունել մի որոշում, որի հետևանքով դպրոցի ուսումադաստիարակչական աշխատանքը դուրս է գալիս իր ծրագրված նորմալ հունից։ Ես եկել եմ ձեզ մոտ եղած որոշման դեմ բողոքելու և խնդրելու, որ ինձ հնարավորություն տաք շարունակելու իմ աշխատանքը դպրոցում։

Իմ խոսելու ընթացքում նախագահը նայում էր ինձ անժպիտ ու սառը հայացքով, այնպիսի անայլայլ դեմք ցուցադրելով, որից ես չէի կարող հետևություն անել, թե արդյոք ի՞նչ է լինելու նրա եզրակացությունը, պաշտպանելո՞ւ է դպրոցի շահը, թե՞ որոշումը թողնելու է իր ուժի մեջ։

Երբ ես վերջացրի, նա մի նոր գլանակ վառեց, հենվեց բազկաթոռին և խստությամբ հարցրեց․

― Կուսակցակա՞ն եք։

― Կոմերիտական եմ,― ասացի։

― Կոմերիտակա՜ն,― ասաց երկարաձգելով,― կոմերիտական եք ու չեք հասկանում կուսակցության քաղաքականությունը․․․ ցավալի է, շատ ցավալի․․․

― Ի՞նչն է ցավալի,― հարցրի զարմացած։

― Լսեցեք,― ասաց,― և սովորեցեք չընդմիջել խոսողին․․․ ախ դուք կոմերիտականներդ։ Բոլորդ եք այդպես, մեծ֊մեծ խոսում եք, բայց կյանքից քիչ եք սովորում․․․ Ասացեք խնդրեմ, իմացե՞լ եք խնայողական կամպանիայի մասին․․․ թերթ կարդում եք անշուշտ։ Դասախոսություններ էլ եք լսում, զեկուցումներ նույնպես, շարունակ խոսում են խնայողության մասին, մի՞թե այդ լոզունգը իր տնտեսական ու քաղաքական վիթխարի նշանակությամբ չի հասել ձեր կոմերիտական գիտակցությանը։

Գեղամ Աբգարիչը միանգամայն ճիշտ է վարվել, որ նախագահության նիստին է ներկայացրել Հ․․․ դպրոցում մի ուսմասվարի հաստիքի կրճատման հարցը, որը և հաստատվել է․․․ օրվա պահանջը խնայողությունն է և ժողկրթբաժվարն ու մենք իրավացի ենք․․․ Ոմանք, գուցե ժամանակավորապես տուժեն մեր որոշումներից, ինչ փույթ․․․ մեր տնտեսության, մեր արդյունաբերության անշեղ վերելքի այս տարիներին դժվարություններկլինեն, դրանք անխուսափելի են, դրանք վերելքի դժվարություններ են, լսած կա՞ք վերելքի դժվարությունների մասին, մենք քաջությամբ պիտի տոկանք դժվարություններին, կոմունիզմի կառուցումը նախատեսում է և՛ զրկանք, և՛ անախորժություն, հապա ինչ եք կարծում։ Դրանք սակայն հեշտ են տարվում, եթե ունենանք քաղաքական բավարար հասունություն։

Իմ առաջ քաշած հարցի հետ բնավ առնչություն չունեցող նախագահի այդ փքուն ճառն ինձ զարմացրեց։ Խնայողական կամպանիայի կիրառումը ոչ մի կապ չուներ ուսումնական աշախատանքի կրճատման գնով խնայվող կոպեկների և նրանցով իբր ապահովվող մեր երկրի սոցիալիստական տնտեսության վերելքի հետ։

Դպրոցի բյուջեն շրջանային գորադիր կոմիտեի կողմից վաղուց հաստատված, կազմված էր երկու ուսմասվարի աշխատավարձի հաշվով, դրա հաշվին խնայողություն անել անթույլատրելի էր և հակառակ կուսակցության քաղաքականությանը։

Այս իմաստով էր, որ պատասխանեցի նախագահի վերամբարձ ճառին, զգույշ տոնով, առանց վիրավորելու ղեկավարի արժանապատվությունը։

Բայց նա ջղայնացած, ինձ անվանեց համառ կոմերիտական և գտավ, որ ես ոչինչ չեմ հասկանում կուսակցության տնտեսական քաղաքականությունից։

Ու ոտքի ելավ, հասկացնելով ինձ թե, ունկնդրությունը վերջացած է։

Ես դուրս եկա նախագահի առանձնասենյակից դառնացած ու տխուր։

Երեք օր հաջորդաբար եղա Էջմիածնում, ուզեցի լինել շրջկոմի քարտուղարներից որևէ մեկի մոտ, բայց այդ ինձ չհաջողվեց։ Շրջանում տարվող զանազան կամպանիաների անցկացման առնչությամբ նրանք շարունակ գյուղերում էին լինում, սովխոզներում և ֆերմաներում, այնպես որ դժվար էր նրանց հանդիպելը։

Անհույս եմ և տխուր։

Անթառամ Մեսպրոպյամը սակայն շարունակ հուսադրում է ինձ։ Չգիտեմ նա ինչ հիմք ունի, որ անդադար կրկնում է․ «Վստահ եղիր, հարցը կլուծվի հօգուտ դպրոցի»։

Սպասենք և հուսանք․․․

XV

Որովհետև հարցի լուծումը ինձանից կախված չէ, և ես չգիտեմ թե ինչ իրական հնարավորություններ կան շրջգործկոմի նախագահության որոշումը ի նպաստ դպրոցին փոխելու, շարունակ մտածում եմ, թե ինչ եմ անելու, եթե շրջգործկոմի որոշումը մնա իր ուժի մեջ։

Դիմելո՞ւ եմ Խորենյանին, որպեսզի իր հեղինակությունն ու դիրքն օգտագործելով ինձ համար աշխատանք ճարի մի որևէ դպրոցում։

Ո՛չ, հաստատապես ո՛չ։

Տարվա կեսին աշխատանքի նշանակվել դպրոցում հնարավոր է միայն դասեր վերցնելով ուրիշներից։

Ես այդ չեմ անի։ Ես հավանորեն կգնամ տպարան և մինչև սեպտեմբեր կաշխատեմ որպես բանվոր։ Տպարանում ես ոչ ոքի աշխատանք չեմ խլի, այնտեղ միշտ գործ կա ինձ համար և ես կընդունվեմ գրկաբաց։

Հետո՞․․․ հետո նորից դպրոց․․․

Վերջապես այսօր ինձ հաջողվեց լինել կուսշրջկոմի քարտուղարի մոտ։

Բաց արեցի առանձնասենյակի դուռը և հարցրի․

― Կարելի՞ է․․․

Քարտուղարը բարձրացրեց գլուխը, ակնոցը ցած բերեց, մի պահ ուշադիր եղավ դեպի ինձ ու ասաց․

― Համեցեք։

Ես թեև քարտուղարին տեսել էի իմ զեկուցման օրըակումբում, բայց այն ժամանակ նրանուշադիր չէի եղել այնպես, ինչպես որ եղա այսօր։

Քառասունն անց նիհարակազմ մի անձնավորություն էր, վճռական դիմագծերով և աչքերի խոհուն արտահայտությամբ։ Իմ վրա հաճելի տպավորություն գործեցին կուսակցական քարտուղարների համար ոչ սովորական նրա թավ բեղերը, կախ ընկած հաստ շրթներին, որոնք չգիտեմ ինչու ես միշտ ընդունել եմ բարության և հաստատակամության նշան։

Հրավիրելով ինձ նստել, ձեռքի մատիտը դրեց սեղանին, բարյացկամ ժպտաց և սևեռուն նայելով ինձ, ասաց․

― Եթե չեմ սխալվում, դուք Հ․․․ի ուսուցչուհիներից եք։

― Այո․․․

― Եվ Հյուգոյի հոբելյանի օրվա զեկուցումը կարդացող ուսուցչուհին։

― Այո․․․

― Ի դեպ շատ լավ զեկուցում կարդացիք, կարծեմ այն օրն էլ չթացքրի հիացմունքս և շնորհավորեցի ձեզ։

Ես գլուխս հակեցի կրծքիս և լուռ մնացի մի պահ։

― Այժմ լսում եմ ձեզ։

― Ես ձեզ մոտ եմ եկել,― ասացի,― դպրոցական գործով և խնդրում եմ ինձ նվիրել մի քանի րոպե․․․

― Պատրաստ եմ ձեզ լսելու,― ասաց,― բայց թույլ տվեք կանխել ձեզ, որովհետև ձեր հուզված վիճակից ենթադրում եմ, որ հարցը, որով դիմելու եք ինձ, դպրոցի երկրորդ ուսմասվարի հաստիքի կրճատմանն է վերաբերվում․․․ Ճի՞շտ եմ գուշակում։

― Միանգամայն ճիշտ։

― Էհ,― ասաց քարտուղարը ժպտալով,― բայց այդ հարցը լուծված է հօգուտ ձեզ, կամ ավելի ճիշտ հօգուտ դպրոցի, միթե մինչև հիմա այդ մասին չեն հայտնել դպրոցին և ձեզ․․․

― Ոչ․․․

Քարտուղարը վերցրեց հեռախոսի լսափողը համարներ հավաքեց, սպասեց մի րոպե և․․․ դառնալով ինձ, ասաց․

― Ես ուզում էի մի լավ նեղանալ ժողկրթբաժվարի վրա, որ ամբողջ երկու օր հետաձգել է և չի հայտնել դպրոցին, բայց նա շրջան է գնացել։

Քարտուղարն այս բառերն արտասանեց ըստ երևույթին հանդարտ տոնով, բայց ես զգացի նրանց մեջ ինչ֊որ զսպված ջղայնություն։

― Սխալն ուղղված է,― շարունակեց նա,― մի մտահոգվեք, եղեք հանգիստ, դպրոցի վարչությունը շուտով ձեզ կհայտնի հաստիքի վերականգնման մասին և դուք առաջվա նման կաշխատեք որպես դասատու և որպես ուսմասվար։

Ես մեծ գոհունակությամբ հրաժեշտ տվի քարտուղարին։

Վերջացան ուսումնական տարվա երկրորդ քառորդի աշխատանքները։ Վաղը ծնողական ժողովներում դաստիարակները կհայտնեն աշակերտների գնահատականները, զրույց կունենան ծնողների հետ տարվա երկրորդ կեսին դպրոցի և ընտանիքի միացյալ ջանքերով տարվելիք ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների մասին։

Շուտով սկսվելու է դպրոցականների ձմեռային արձակուրդը։

XVI

Հայկուշը եկավ երկանիվ կառքով և իր հետ բերեց շրջգործկոմի նախագահության նոր որոշման քաղվածքը ի փոփոխումն առաջինի, մեր դպրոցում երկու ուսմասվարի հաստիքների անփոփոխ պահպանման մասին։

Անթառամ Մեսրոպյանը կոլեկտիվի անդամներին հրավիրեց թռուցիկ ժողովի և կարդաց շրջգործկոմի նոր որոշման քաղվածքը, որ ընդունվեց ծափահարությամբ։

Դիրեկտորը թռուցիկ ժողովը փակեց, հայտարարելով, թե դպրոցի հաղթանակը ապահովվեց կոլեկտիվի անդամների արդարացի բողոքի շնորհիվ, որ արժանացավ կուսակցության շրջկոմի խելացի պաշտպանությանն ու միջամտությանը։

Իմ դասվարների հետ ես վաղօրոք աշխատել էի և հսկել երրորդ քառորդի նրանց ուսումնական ծրագրերի վերադասավորման, այնպես որ առանձին լուրջ պատճառ չկա, որ արձակուրդն անցկացնեի գյուղում։

Երբ դիմեցի դիրեկտորին արձակուրդի օրերը Երևանում անցկացնելու խնդրով, նա իսկույն ընդառաջեց ինձ, հանձնարարելով սակայն հունվարի ութին լինել գյուղում, հաջորդ մեկ, գուցե և երկու օրերին շրջանի մանկավարժական կոնֆերանսին ներկա լինելու համար։

Նոր տարվա երեկոն անցկացրի Փառանձեմ Արշակյանի բնակարանում։ Մեծ ուրախություն եղավ և ես հաճելի ժամեր անցկացրի ընտանեկան մտերիմ շրջանակում։

Եկել էին Փառանձեմի քույրերն ու երկու աղջիկները իրենց ամուսինների ու երեխաների հետ, նոր տարվա երեկոն միասին անցկացնելու համար։

Իմ դժբախտ մոր մահվանից հետո, ահա արդեն տասներեք տարի է, առաջին անգամ է, որ ես նոր տարին դիմավորում եմ ընտանեկան ջերմ մթնոլորտում։

Հյուրասենյակում, որի առաստաղից մեծ ջահ էր կախված, շքեղ տոնածառ էին սարքել։ Փոքրիկ գույնզգույն լամպերը շողշողում էին եղևնու դալար ճյուղերի վրա, որի շուրջ պար բռնած Փառանձեմի թոռները երգում էին, թռչկոտում ու արտասանում թոթով լեզվով։

Ոգևորված բաժակաճառեր արտասանեցինք ջերմ բարեմաղթություններով։

Երեկոն անցկացրինք ուրախ երգ ու պարով։

Վաղը հունվարի մեկին կմեկնեմ Երևան։

ՄԱՍՆ ԵՐՐՈՐԴ

Ընդունելությունը ժամը տասներկուսից մինչև մեկն էր։ Ես մեծ անհամբերությամբ սպասեցի այդ ժամին, որպեսզի այցելեմ Լուսավորության մինիստրության դպրոցական բաժնի վարիչին։

Ճիշտ ժամանակին բաց արեցի նախասենյակի դուռը։ Քարտուղարը հայտնեց ինձ, որ Խորենյանը խիստ զբաղված է և իրեն կարգադրել է ոչ ոքի թույլ չտալ ներս մտնելու։

Տրամադրությունս ընկավ։ Պետք էր ամբողջ քսանչորս ժամ սպասել նորից գալու համար։

Հետևյալ օրը դարձյալ ինձ չհաջողվեց ընդունվել դպրոցական բաժնի վարիչի մոտ․ Խորենյանը դահլիճում ժողկրթբաժվարների խորհրդակցություն էր անցկացնում։

I

Շրջում էի ետ ու առաջ միջանցքում, երբեմն կանգ առնելով դռան մոտ այն դահլիճի, ուր տեղի էր ունենում խորհրդակցությունը։

Միջանցքում ինձնից բացի ոչ ոք չկար։ Ես աշխատում էի որսալ ներսի ձայները, որոնց խուլ արձագանքն էր միայն հասնում ինձ և որոնց մեջ չէի ջոկում ոչ մի բառ հստակորեն։

Հետաքրքրվում էի Խորենյանի ելույթով, որով անտարակույս պատասխանելու էր տեղերից հաղորդում անող ժողկրթբաժվարներին և հետագա գործունեության ուղիներ էր նշելու նրանց համար։

Հետաքրքրությունս այնքան մեծ էր, որ նույնիսկ փորձեցի մոտենալ դահլիճին, ականջս հպել դռանը, որոշ բառեր որսալու հույսով, բայց ապարդյուն։ Խոսողի ձայնի արձագանքն էր միայն հասնում ինձ։ Զգում էի, որ ելույթ ունեցողը խոսում է զգալի կրքոտությամբ։

Հանկարծ իմ բախտից դահլիճի դուռը բացվեց և ժողովականներից մեկը դուրս եկավ։ Նրա ետևից դուռը լրիվ չփակվեց, և փոքր բացվածքը, որ մնաց, ինձ հնարավորություն տվեց լսլու Խորենյանին։

«Ժողովրդական կրթության բնագավառի աշխատողներից,― ասում էր նա,― պահանջվում է առավել մաքրություն և ազնվություն, առավել նվիրվածություն աշխատանքում և օրինականության նախանձախնդրություն, մինչդեռ մենք ունենք տխուր փաստեր ոմանց կողմից վստահության չարաշահման և կատարած հակաօրինական քայլերի։ Եղել են ժողկրթբաժվարներ,― շարունակեց նա,― որոնք հանցավոր արարքներ են գործել․․․

Այդ միջոցին մեկը ներսից ծածկեց դահլիճի կիսաբաց դուռը, թույլ չտալով ինձ լսել հռետորի հետագա բառերը։

Շատ ցավեցի։

Ես դեռ մի քանի անգամ նորից ետ ու առաջ շրջեցի միջանցքում, մոտեցա դռանն ու հեռացա, նորից մի երջանիկ առիթի սպասելով, բայց հույսս իդերև եղավ։

Նույն կրքոտ ձայնի արձագանքն էր միայն լսվում ներսից։ Պարզ էր, որ Խորենյանը շարունակում էր իր նշանակումները ոմանց հասցեին։

Մի անգամ, երբ մոտեցել էի դահլիճի դռանը, հանկարծ այն բացվեց ու դուրս նետվեց Աննա Ալեքսանդրովնան, զայրույթից սևացած դեմքով ու քթի տակ մրթմրթալով։

Նա իմ մոտով անցավ արագ, մտավ իր առանձնասենյակը և ետևից դուռը ծածկեց շրխկոցով։

II

Հանդարտորեն ու մեծ֊մեծ փաթիլներով ձյուն էր գալիս։ Ճակտիս ու թարթիչներիս վրա զգում էի ձյան սառը հպումը, բայց արագաքայլ անցնում էի մի փողոցից մյուսը և ցուրտ չէի զգում։

Գնում էի լուսավորության մինիստրություն Խորենյանին այցելելու։ Երրորդ օրն էր, որ Երևանում էի և դեռ նրան չէի տեսել։

Խոստովանում եմ, առանց վարանումների չէր, որ որոշել էի մտադրությունս ի կատար ածել։ Մի պահ թվացել էր ինձ, թե այցելության համար ընտրել պաշտոնատեղին, այն էլ առանց աշխատանքի հետ կապված թեկուզ աննշան պատճառի, վայել չէ քիչ թե շատ լուրջ աղջկա համար, ինչպիսին ես ինձ համարում էի։

Բայց Խորենյանին տեսնելու ցանկությունս այնքան բուռն էր, որ հոգուս մեջ իվերջո լռեցին բոլոր կողմնակի ձայները, և քայլերս ուղղեցի դեպի մինիստրության շենքը։

Կոխորտելով ձյան փափուկ շերտերը, չզգալով ո՛չ ցուրտ, ո՛չ հոգնածություն, շտապաքայլ գնում էի երկայնաձիգ ու լայն պողոտայով, որի հեռվում երևում էր մինիստրության շենքը։

Ձյունը սկսել էր տեղալ հետզհետե ավելի մեծ փաթիլներով։ Սառը փաթիլներից պաշտպանվելու համար վերարկուիս օձիքը բարձրացրել էի մինչև ականջներս, և գլխահակ քայլում էի արագ ու շուրջս ոչ ոքի չէի նկատում։

Հանկարծ ծանոթ մի ձայն լսեցի, որ իմ անունն էր տալիս․

― Արա՜քս․․․

Բարձրահասակ մի երիտասարդ ուղիղ իմ առաջն էր կանգնած, վերից վար ձյունով ծածկված գլխարկն իջեցրած աչքերին։

Ես նրան ճանաչեցի ձայնից,― Արտակն էր։

― Ձյունն այնպես է ծածկել քեզ,― ասաց,― որ հազիվ թե ճանաչեի, եթե քայլվածքդ ու շարժումներդ քեզ չմատնեին։

― Ի՜նչ բախտավորություն,― ասացի,― ես գալիս էի այցելության և ահա փողոցում․․․

― Ուզում էիր այցելությա՞ն գալ․․․

― Այո․․․

― Իսկ ո՞ւր էիր գնում այսպես․․․

― Լուսավորության մինիստրություն։

Նրա դեմքի վրա գծագրվեց մի ուրախ ժպիտ։

― Ինչո՞ւ եք ժպտում,― հարցրի։

― Այսօր կիրակի է,― ասաց,― չգիտեի՞ր։

Ծիծաղեցի, և այնքան բարձր, որ փողոցով անցնողները մի պահ դարձան դեպի մեզ։

― Երբեք չէի մտածել այդ մասին,― ասացի։

― Մեր տնից հեռու չենք,― ասաց Արտակը, ցույց տալով ինձ մի բաց դուռ, որ մեզնից մի տասը քայլ հազիվ լիներ,― ետ դարձիր, գնանք մեզ մոտ․․․ Ես այնքան հաճախ եմ պատմել մորս քո մասին, որ նա մեծ ցանկություն ունի քեզ տեսնելու։ Պատեհ առիթ է,― շարունակեց Խորենյանը,― նրան ուրախացնելու, իսկ ինձ ուղղակի կերջանկացնես քո այցելությամբ, գնանք։

Այս հրավերը ինձ շատ ուրախացրեց։ Նա ձեռքս պահում էր իր ափի մեջ, և ինձ ուղղած նրա հայացքոմ խնդրանք կար։

Պետք է նրա հանդեպ շատ անտարբեր լինեի, որպեսզի կարողանայի մերժել այս հրավերը։

― Գնանք,― ասացի։

III

Արմիկ մայրիկը, այսպես էր Արտակի մոր անունը, ինձ ընդունեց սիրով և հետս քաղցրությամբ զրուցեց։

― Շատ ուրախ եմ այցելությանդ համար,― ասաց նա,― Արտակը շատ է պատմել քո մասին, և ես մեծ հետաքրքրություն ունեի քեզ ճանաչելու։ Քո կյանքի պատմությունը մասամբ ինձ հայտնի է, որբ լինել,― շարունակեց,― հետո բանվոր դառնալ և միաժամանակ սովորել ինստիտուտում ու հաջող ավարտել, ամեն աղջկա գործ չէ, մեկ ուրիշը քո փոխարեն կարող էր հեշտությամբ կորչել․․․ դու քաջ աղջիկ ես և ես սիրում եմ քեզ նման քաջերին․․․

Խոսելիս Արմիկ մայրիկը նայում էր ինձ ու ժպտում։

Արտակը պատմեց մորը, թե մենք ինչպես հանդիպեցինք փողոցում, երբ ես փորձում էի գնալ դեպի մինիստրություն։

― Կիրակի օրով ինչ մինիստրություն,― զարմացավ մայրը։

― Օրս մոռացել էի,― ասացի։

Մայրը ծիծաղեց․․․

― Իրավունք ունես,― ասաց,― ջահելությունը մոռանալ է տալիս ժամն ու ժամանակը։

Հետո փաղաքշորեն վարսերս շոյելով։

― Քանի՞ տարեկան ես,― հարցրեց։

― Քսաներեք։

― Հազիվ քսան կերևաս,― ասաց։

Ու շարունակելով ուշադիր նայել ինձ, ասաց․

― Արտակը, չգիտեմ ումից է իմացել, որ ձեր գյուղում քեզ «մեր խորոտ վարժուհի» են անվանում, և իսկապես ձեր գյուղացիք լավ ճաշակ ունեն։

Հետո վեր կացավ և ուղղվելով դեպի խոհանոց․

― Հիմա տեսնեմ,― ասաց,― թե ինչով կարող եմ պատվել մեր խորոտ հյուրին։

Երբ ես առանձին մնացի Արտակի հետ, զգացի, որ շփոթվում եմ։ Ես որ նույնիսկ չեղած տեղից նյութ ստեղծելով զրուցակցիս զբաղեցնելու մեջ ինձ վարպետ եմ համարում, զգացի, որ լեզուս կարկամվել է և նյութ չեմ գտնում խոսելու։

Արտակն այդ զգացել էր անշուշտ, որ աշխատեց ինձ դուրս բերել ճնշված վիճակից և սկսեց հարցեր տալ իմ աշխատանքի վերաբերյալ։

Այն ժամանակ ես սկսեցի անկաշկանդ ու համարձակ խոսել, ես խոսեցի իմ պարապմունքների և աշակերտների առաջադիմության, դպրոցի գրադարանի և ուսումնաօժանդակ այլ օբյեկտների վիճակի, գյուղի աշխատավորության ու սովխոզի հարաբերության և վերջապես այն ամենի մասին, որոնք կազմում էին իմ հետաքրքրության առարկան։

Մեր զրույցի շրջանակը հետզհետե ընդլայնելով մենք սկսեցինք խոսել ժողովրդական կրթության սիստեմում նկատվող բացերի և այդ սիստեմի առավելությունների մասին։

Մի անգամ սակայն խոսքը մասնավորելով Էջմիածնին, Արտակն այն միտքը հայտնեց, որ մեր շրջանում ժողկրթության գործը վերակազմելու անհրաժեշտություն է զգացվում։

Ես չհարցրի, թե ինչի՞ց է բխում անհրաժեշտությունը, բայց Արտակը մանրամասնություններ գիտեր ուսումնական գործի թերություններից։ Վերջին անգամ սովխոզում ինձ հանդիպելուց հետո այցելել էր շրջանի որոշ դպրոցներ, հայտնաբերել ապօրինի նշանակումների փաստեր և Սուրենյանի գործունեության մասին հանգել էր բացասական եզրակացության։

Վաղուց էր, որ նրա հետ զրուցելու առիթ չէի ունեցել։ Կարոտել էի նրա տրամաբանելու և կշռադատելու եղանակին։

Խոսելիս նրա հոնքերի արանքում երկար ու խորունկ ծալք էր գոյանում, որ նրա դեմքին տալիս էր առանձին առնական գրավչություն։

Նայում էի նրան և հրճվում այն մտքից, որ առանձին եմ նրա հետ։ Արդեն չքացել էր ինձնից առաջին րոպեների շփոթմունքն ու վարանքը և խոսում էի ազատ ու անկաշկանդ։

Ես նրան պատմեցի մինիստրություն կատարած իմ այցելության անհաջող փորձի մասին։

― Հասցեդ չգիտեի,― ասացի,― թեև ես այն կարող էի իմանալ, բայց այդ ինձ չէր օգնի քեզ այցելելու համար։

― Ինչո՞ւ․․․

― Եթե պատահեր, որ տանը չլինեիր, ես ինձ որպես ինչ ներկայացնեի Արմիկ մայրիկին։

― Մայրիկս,― ասաց,― չէր զարմանա և քեզ կընդուներ սիրով, հերիք էր, որ անունդ տայիր, ես քեզ այնպես եմ նկարագրել, որ նա քեզ կճանաչեր առանց քեզ տեսած լինելու։

Ես այնպես էի տարվել զրույցով, որ մոռացել էի, թե մայրը ինձ հյուրասիրելու համար պատրաստություն է տեսնում։ Երբ նա ներս ու դուրս էր անում և լսեց իմ մեկնելու ցանկությունը․

― Ո՞ւր պիտի գնաս,― ասաց,― առանց նախաճաշի քեզ բաց չեմ թողնի, հետո, այդ բուքին ո՞ւր պիտի գնաս, սպասի, թող մի փոքր եղանակը հանդարտի։

Դրսում դեռ շարունակում էր ձյուն տեղալ։ Լուսամուտից երևում էր օդի մեջ դարձդարձիկ պտույտ եկող ձյան փաթիլների խելագար պարը։

Ժամը երկուսին Արմիկ մայրիկը ինձ ճանապարհ դրեց համբուրելով։

― Քանի Երևանում ես,― ասաց,― շուտ շուտ արի։

Արտակն ինձ ընկերացավ մինչև հյուրանոց։

IV

Մինչև Երևանից մեկնելս ամեն օր այցելում էի Արմիկ մայրիկին, համաձայն իր պատվերի։

Այնպես էի սովորել այս տանը, որ Արտակի մոր հետ զրուցելիս ճռվողում էի փոքրիկ աղջկա նման, խոսելով ամեն մի թեկուզ անկարևոր նյութի շուրջ․ պատմում էի թե ինչ հետաքրքիր բան եմ տեսել Երևանում շրջելիս, պատմում էի ծանոթներիս մասին, որոնց այցելում էի, կամ պատահաբար հանդիպում փողոցում, պատմում էի, թե ուր եմ գնացել և կամ ինչպես եմ անցկացրել ժամանակս․․․

Արմիկ մայրիկը լսում էր ինձ հաճությամբ և ուրախությամբ։

Իրիկնադեմին, աշխատանքից հետո գալիս էր Արտակը և ուրախանում էր ինձ գտնելով մոր մոտ նստած հարազատի նման։

Բայց երբ ես Արտակի հետ առանձին էի մնում, շրթներս փակվում էին, և մի տեսակ լրջության քող էր իջնում վրաս։

Վերջին այցելությանս օրը, երբ մի պահ Արտակի հետ առանձին էի հյուրասենյակում ասացի, որ եկել եմ քեզ ու մայրիկին մնաս բարով ասելու․․․

Արտակը մի պահ անքթիթ նայեց ինձ, աջ ձեռս առավ իր երկու ափերի մեջ գգվեց ու ասաց․

― Երևանում լինես թե գյուղում, միշտ իմ հոգում պիտի լինես, և ես պիտի չդադարեմ իմ սիրելի Արաքսի մասին մտածելուց։

Ու իմ ձեռքը տարավ շրթներին․․․

Քիչ հետո, երբ Արմիկ մայրիկը մեզ հրավիրեց թեյի, Արտակն ինձ թևանցուկ առաջնորդեց մինչև ճաշասենյակ։

Ես շատ երջանիկ էի։

Արտակի ու Արմիկ մայրիկի մտերմությունը խելքահան էր արել ինձ և ես կորցրել էի իմ հաշիվները պարտքի ու ժամանակի մասին։

Եվ ահա ես, որ պետք է ամսի 8֊ին լինեի գյուղում, ինչպես պատվիրված էր ինձ, որպեսզի հաջորդ օրը մասնակցեի շրջանային մանկավարժական կոնֆերանսին, էջմիածին հասա մի օր ուշացումով և կոնֆերանսին մասնակցեցի նրա փակման վերջին րոպեներին միայն։

Հանցավորի պես մտա դահլիճ և ետևի շարքերում մի կերպ տեղ գրավեցի։ Բայց Անթառամ Մեսրոպյանը, որ բազմած էր նախագահության սեղանի առաջ, նկատեց ինձ, ժպտաց և գլուխն օրորեց հանդիմանաբար։

Ամբիոնից խոսում էր Փառանձեմ Արշակյանը։

Շատ ափսոսացի, որ իմ ընկերուհու ելույթը ինձ չհաջողվեց լրիվ լսել, բայց նրա վերջին մասի ունկնդրությունն էլ բավական եղավ, որ իմանամ թե կոնֆերանսում ժողկըրթբաժնի հասցեին քննադատական ելույթներ են եղել։

― Ընկեր Սուրենյանի զեկուցումն ուշադիր ունկնդողը,―ասաց հռետորը,― իսկույն կնկատեր, որ այն զարմանալի նման էր շրջանային կոնֆերանսներում նրա տված նախորդ զեկուցումներին։ Նույն գովքը սակավաթիվ երջանիկների և նույն հանդիմանությունները նույնպես սակավաթիվ դժբախտների հասցեին, հետո տոկոսներ, անվերջ անհատնում տոկոսներ․․․

Երևում է, որ զեկուցումը տոկոսներով հագեցնելը լավագույն միջոց է էական քիչ բան ասելով շատ բացեր ծածկելու։

Եվ ահա մենք լսեցինք մի զեկուցում տոկոսներով հագեցած։ Առաջադիմության տոկոս, մաղումների տոկոս, գերազանցի, լավի, միջակի տոկոս, աշակերտների բացակայության և ուսուցիչների էլ բաց թողած ժամերի տոկոս․․․ Եվ այս թվերը, որոնք զեկուցողը հրամցնում է մեզ, իրենց թվաբանական չորությամբ քիչ են մեզ տխրեցնում, հաճախ նույնիսկ ուրախացնում են, լինելով դրանք իբրև պերճախոս արտահայտիչը մեր նվաճումների։

Հետո մենք լսեցինք անուններ գովված ուսուցիչների, որոնք, ինչպես ասացին նախորդ հռետորներից ոմանք, հաճախ արժանի չեն հիշատակվելու որպես առաջավոր դեմքեր։ Նրանցից մի քանիսին ես ինքս անձամբ եմ ճանաչում և հաստատում եմ, որ նրանց օրինակելի մանկավարժներ ներկայացնելը առնվազն հանդգնություն է։

Քիչ առաջ բողոք եղավ մի ելույթ ունեցողի դեմ, երբ նա ակնարկեց խնամիական վերաբերմունքի մասին։ Ես չէի ուզենա այդ բառը գործածել, բայց դուք ուրիշ ինչ հարմար բառ կգտնեիք արդարացնելու համար գովքը որոշ թվով ուսուցիչ֊ուսուցչուհիների, որոնց մանկավարժական պատրաստականությունը ակներև կերպով թերի է և հաճախ այդպիսիները նույնիսկ համապատասխան կրթական ցենզ չունեն։

― Ինձանից առաջ ելույթ ունեցողները,― ասաց նա,― բացահայտեցին շատ թերություններ։ Ես չեմ անդրադառնում դրանց, որպեսզի խուսափեմ կրկնություններից, թեև նրանց մասին արժե երկար ու մանրամասն խոսել։ Բայց ես չեմ կարող չարտահայտվել աշխատանքի խիստ կարևոր մի բնագավառի մասին, որը լրիվ անտեսված է եղել բաժնի գործունեության մեջ տարիներ ի վեր։

Ժողկրթբաժվարի ընկեր Սուրենյանի գործունեության ամենախոցելի կողմը նրա մանկավարժական ղեկավարության բացակայությունն է։

Ուսումնական տարվա վերջին, հաճախ նաև սկզբին, ուսուցիչների նշանակումներ կատարելը ոմանց գործուղումներ տալը, ուրիշներին էլ աշխատանքից ազատելը, դասաբաշխումները հաստատելը, կենտրոնից ստացվող հրահանգները դպրոցներին հասցնելը, դասամատյանների կանոնավորությանը հսկելը, քննական և ստուգողական աշխատանքների բնագրերն ու հարցացուցակները դպրոցներին հասցնելը, երբեմն էլ դասալսումների գնալը, և այս բոլորից տոկոսներ հանելը, որ ցույց տրվի դպրոցների աստիճանական առաջադիմությունը, օգտակար և անհրաժեշտ աշխատանք է։ Բայց եկեք խոստովանենք, որ այդ բոլորն իրենց բովանդակությամբ, թող ներվի ինձ ասել, առավելապես տեխնիկական բնույթի աշխատանք են և ոչ գիտա֊մանկավարժական, այնինչ բաժնի համար էականը նրա մանկավարժական ղեկավարությունն է։ Անհրաժեշտ է ուսումնական գործի ղեկավարությունն այնպես կազմակերպել, որ ուսուցչի միտքը անդադար ուղղված լինի դեպի այնպիսի կարևոր խնդիրների, ինչպիսիք են, օրինակ դասի կազմակերպման հիմնական֊գիտական ուսումնասիրությունը, ծուլության պատճառների քննումը, աշակերտի, ինչպես նաև ուսուցչի ժամանակի և ռեժիմի կազմակերպումը և նման շատ ուրիշ հարցեր․․․

Դրա համար անհրաժեշտ է ուսուցչական շրջանային հավաքույթներում զեկուցումներ կազմակերպել և հիշածս հարցերի շուրջ առաջացնել գիտական հետաքրքրություն, լայն և ազատ դիսկուսիաների միջոցով։

Անհրաժեշտ է նաև, որ ժողկրթբաժինն ունենա մանկավարժական կաբինետ և գրադարան, բայց բաժինը երբեք չի մտածել այդ մասին։

Հետո չգիտես ինչու բաժինը պահում է հրահանգիչներ, որոնք հրահանգվելու կարիք ունեն, և երբեմն ծիծաղելի դրության մեջ են ընկնում փորձված և պատրաստված ուսուցիչներին դիտողություններ անելիս։

Այս երրորդ տարին է, որ բաժինը համարյա ոչինչ չի անում դպրոցների ուսումնաօժանդակ օբյեկտները հարստացնելու ուղղությամբ։

― Բյուջեի հարց է․․․ լսվեց մի ձայն նախագահության սեղանից։

― Մի չարաշահեք այդ բառը,― դարձավ Փառանձեմը իրեն ընդհատողներին։

Հետո դառնալով դեպի նախագահության սեղանը․

― Ոչ թե բյուջեի, այլ կազմակերպչական շնորհքի հարց է,― ասաց Փառանձեմը և հեռացավ ամբիոնից։

Դահլիճը թնդաց բուռն ծափահարությունից։

ՄԱՍՆ ՉՈՐՐՈՐԴ

I

Սկսել է ուսումնական տարվա երկրորդ կեսը։ Դպրոցում ոչ մի փոփոխություն չկա, դասարանների քանակը, ինչպես նաև ուսուցիչների ժամերը պահպանվում են նույնությամբ, նույն ուսուցիչներն են և նույն աշակերտները։

Կոնֆերանսի օրից արդեն անցել է մի շաբաթ, բայց դեռ ուսուցիչները աշխուժորեն մեկնաբանում են Փառանձեմի և մյուս ելույթ ունեցողների արած քննադատական դիտողությունները։

Պարզվում է, որ ելույթ ունեցողներից մեկը նույնիսկ մեր ուսուցչուհիներից Քնարիկ Մարգարյանի անունն է տվել հիշատակելով նրան որպես համապատասխան կրթական վկայական չունեցողի, որին սակայն Սուրենյանը իր զեկուցման մեջ հարկ է համարել հիշատակել իբրև աչքի ընկնող դասվար։

Հիմա Քնարիկը, որ հայտնի էր կոլեկտիվում իր կռվարար բնավորությամբ, դարձել է լռակյաց, անհամարձակ ու ինքնամփոփ և չի մասնակցում կոլեկտիվում ծավալվող աշխույժ զրույցին։

Մի անգամ ես ուզեցի Փառանձեմ Արշակյանից իմանալ Մարգարյանի հանդեպ Սուրենյանի ցույց տված պաշտպանության գաղտնիքը։

― Մարգարյանը,― ասաց Փառանձեմը,― Աննա Ալեքսանդրովնայի քրոջ աղջիկն է, իսկ Սուրենյանը նրա խոնարհ ծառան։

Փառանձեմ Արշակյանը գիտե՞ր արդյոք այդ երկու ղեկավար անձնավրությունների մտերմության մասին և արդյո՞ք Սուրենյանի հովանավորությունը Քնարիկ Մարգարյանի նկատմամբ բացատրում էր նրանց երկուսի սիրային կապի ուժո՞վ, թե՞ պարզապես ուզեց շեշտել Աննա Ալեքսանդրովնայի դիրքի գերազանցությունը, որի հետևանքով ինքնուրույնությունից զուրկ մի մարդ, որպիսին Սուրենյանն էր, ինքնակամ ծառայության էր եկել կադրերի բաժնի վարիչին, Հ․․․֊Ի դպրոցի ուսուցչուհի նշանակելով Մարգարյանին կեղծ փաստաթղթերով։

Փառանձեմ Արշակյանը ծիծաղեց։ Այդ ինձ շատ խորհրդավոր թվաց, և ես չիմացա, թե իմ ընկերուհին իր ծիծաղով ինձ հուզող մտքերից որ մեկին էր դրականապես պատասխանում։

II

Գրական խմբակը դպրոցի բոլոր մյուս խմբակներից ամենից գործունյան է, ակտիվն ու կազմակերպվածը։ Ես ուրախությամբ, ինչու չէ, նաև հպարտությամբ նշում եմ իմ հիշատակարանում, որ իմ խմբակի գործունեությունը հատկապես նշվեց վերջին մանկավարժական խորհրդի արձանագրությունում որպես օրինակելի։

Խմբակում երկու շաբաթը մի անգամ պարապմունք է լինում, և աշակերտներից մեկը իմ հանձնարարությամբ կարդացած գրքի վերլուծումն է անում։

Վերլուծմանը պարտադիր կերպով մասնակցում են վաղօրոք նշանակված մեկ կամ երկու աշակերտ, որոնք հանդես են գալիս իրենց քննադատական դիտողություններով։

Տեսնելու բան է, թե հաճախ, ինչպիսի սուր վեճ է ծագում վիճող կողմերի միջև, թեև երբեմն, նույնիսկ միամիտ են լինում արտահայտվող մտքերն ու դատողությունները, բայց զգում եմ, որ աշխատանքն իզուր չի անցնում։ Խմբակի պարապմունքները համոզում են ինձ, որ իմ փոքրիկ բարեկամները հետզհետե ավելի լավ են ընկալում մեր հինավուրց լեզվի գանձերն ու գեղեցկությունը, և նրանց մեջ աստիճանաբար կազմավորվում է գրական ճաշակ։

Պարապմունքներին երբեմն մասնակցում են ոչ միայն խմբակի ոչ անդամ աշակերտները, այլ ուսուցիչները։ Երկու անգամ մանակցել է նույնիսկ մեր ծերունազարդ դիրեկտորը և իր գոհունակությունն է հայտնել պարապմունքի առթիվ։

Քննարկման պահերը ճշմարիտ խնդության ժամեր են ինձ համար։

III

Սովխոզի ճանապարհին բուքը խեղդում էր ինձ։ Հույս ունեի երթևեկող մեքենաներից օգտվել, բայց իմ բախտից նրանք չերևացին և ես ստիպված եղա հետիոտն գնալ սովխոզ։ Խոստացել էի աշակերտներիս գրքեր հայթայթել․ ուզեցի խոստումս հարգել։

Արուսյակը հանդիմանեց ինձ իմ անխոհեմության համար, որ անբարենպաստ եղանակով ճանապարհ էի ելել հետիոտն։

― Կյանքիցդ ձե՞ռ ես քաշել,― ասաց ինձ, և բավական երկար պահեց իր մոտ, խոստանալով վերադարձս ապահովել ակումբի մեքենայով։ Զրույցի ժամանակ, երբ նա ուզեց իմանալ թե ինչպես եմ անցկացրել արձակուրդային օրերը Երևանում, ես առանձին հաճույքով պատմեցի Արտակի մորը տված իմ այցելությունների մասին։

― Ի դեպ,― ասաց Արուսյակը,― կուզենայի իմանալ թե երբվանից է սկսել քո և Խորենյանի փոխադարձ հետաքրքրությունը, որովհետև,― շարունակեց ծիծաղելով,― արդեն զգում եմ, որ այդպիսին գոյություն ունի ձեր միջև։

― Հենց ուսանողական տարիներից։ Մենք սիրո ոչ մի խոստովանություն չէինք արել, բայց սիրում էինք իրար մեր սրտերի անխաբ վկայությամբ։

Ինստիտուտն ավարտելուց հետո մենք կորցրինք իրար։ Այդ ինձ ցավ էր պատճառում։ Եվ հանկարծ ես նրան հանդիպեցի զեկուցման օրը։ Գրասենյակում նա ինձ ջերմ խոսքեր ասաց, որպիսիք նա ինձ մինչ այդ չէր ասել և խնդրեց արձակուրդի օրերին Երևանում հանդիել իրեն։

Այդ օրը դու սպասո՞ւմ էիր նրան,― հարցրեց Արուսյակը։

― Ոչ,― օրեր առաջ, քո այն ակնարկը, որ ես ընդունեցի կատակ, թե զեկուցման համար իմ թեկնածությունը թելադրել է քեզ իմ նկատմամբ ոչ անտարբեր մի գեղեցկադեմ երիտասարդ, ինձ չէր կարող գլխի գցել, թե թելադրողը Արտակն է, որովհետև չգիտեի, որ դու նրան զեկուցումներ ես հանձնարարում և նման առիթներով նա լինում է սովխոզում։ Բայց հենց այդ օրը, վերադարձի ճանապարհին քո ակնարկը վերագրեցի մի այլ երիտասարդի, որի երկանիվ կառքը քիչ էր մնում հասներ ինձ գյուղի մոտ։

Անկեղծ ասած,― շարունակեցի,― ես ինձ շատ դժբախտ զգացի այն հետաքրքրույան համար, որ վերագրել էի ժողկրթբաժվար Սուրենյանին։ Լսելով մոտ տարածության վրա թավալվող նրա երկանիվի աղմուկն ու բոժոժների ճնկլտոցը, գրեթե փախուստ տվեցի, առաջին իսկ պատահած բաց դռնից ներս մտնելով։

Իմ այս խուճապահար պատմությունը լսելով Արուսյակը կուշտ ծիծաղեց։ Հետո ասաց, որ լավ ճանաչելով Սուրենյանին, երբեք չէր ցանկանա, որ նա հետարքրվեր ինձանով։

― Դու ո՜ւր, նա ուր,― ասաց,― անառակի մեկն է, դժբախտաբար քչերն են միայն նրան ճանաչում, ինչպես որ հարկն է։

Եվ որպեսզի ճանաչեմ շրջանի ուսումնական գործի անբաժան ղեկավարին, նա մի դեպք պատմեց նրա կյանքից։

― Մի դրվագ միայն,― ասաց,― միայն մի տխուր դրվագ, և դու կտեսնես նրան իր հոգու ամբողջ ապականությամբ։ Հինգ տարի առաջ այդ երիտասարդը ապրում էր Երևանում իմ բնակարանին կից վարձու մի սենյակում, աչքի էր ընկնում իր գեղեցկությամբ, մաքուր ու կոկիկ արտաքինով և կանանց շրջանում իր հաջողություններով։

Հանգուցյալ ամուսինս,― շարունակեց,― որ դասախոսում էր պետական համալսարանում, ճանաչում էր նրան և հաստատում, որ նա թողել է համալսարանը երկրորդ կուրսը չավարտած։

Մի օր էլ Սուրենյանը սկսեց ապրել մի սիրուն դեռատի աղջկա հետ, որին սակայն լքեց երկու թե երեք ամսից։

Այդ օրերին ամուսինս մահացավ և ես շրջապատով հետաքրքրվելու տրամադրություն չունեցա։ Հարևաններն ասում էին, որ ջահել աղջկա փոխարեն հիմա Սուրենյանին այցելում է մի գեղեցիկ երիտասարդ կին։

Արուսյակին լսելիս ես կծկվել էի, փոքրացել, մի բուռ դարձել։ Թիկունքս ի վար սողում էր սարսուռը օձի պես պաղ, շունչս բռնվել էր և աչքերս մշուշվել էին։

Իմ ընկերուհին չգիտեր, որ Սուրենյանի սիրային վեպի մասին խոսելիս նկարագրում էր իմ իսկ կյանքի ամենադժբախտ մի էջը, անգիտակցաբար մատը դնելով իմ սրտի դեռ բաց վերքի վրա։

Անտեղյակ իմ հոգեկան ալեկոծությանը, որ ես աշխատում էի զսպել գերագույն ճիգով, Արուսյակը շարունակեց․

― Մի քանի օր առաջ Էջմիածնում տեսա Խորենյանին, եկել էր ժողկրթբաժնի աշխատանքներով հետարքրվելու։ Ես առիթ ունեցա նրա հետ խոսելու այդ անառակի մասին, երբ նա դժգոհություն էր հայտնում Սուրենյանի աշխատանքից։

Օգտնվելով Խորենյանի մտերմությունից, հարկ համարեցի պատմել նրան Սուրենյանի սիրային կյանքի տգեղ վեպը։ Խորենյանը լսելով ինձ հուզվեց, հետո գաղտնիք հաղորդելու ձևով, ասաց, որ Էջմիածնի շրջկոմն ու լուսավորության մինիստրությունը քննելով նրա աշխատանքները եկել են այն համոզման, որ նա տվյալներ չունի իր աշխատանքը շարունակելու։

Վեր կացա, աչքերս սրբեցի, գրքերի կապոցը դրի թևիս տակ ու ասացի․

― Ինձ գյուղ հասցրու։

Երկու օր շարունակ մտատանջության մեջ եմ։ Եթե մի օր Արտակն ինձ հետ զրուցելիս խոսի Սուրենյանի անառակ կյանքի և նրա հետ կապված տխուր պատմության մասին, ես կուշաթափվեմ։ Բայց իմ կյանքի այդ տխուր դրվագը կարո՞ղ է ընդմիշտ թաքնված մնալ։ Դեռ ես ինձ պետք է բախտավոր համարեմ, որ այն մինչև այժմ ծածուկ է մնացել։

Սակայն եթե մի օր Արտակն իմանա որբուհու ով լինելը և այն, որ ես թաքցրել եմ իրենից, ապա այդ ստուգապես ողբերգական կլինի մեր հարաբերության համար։

Բայց եթե ես այն թաքցրի Արուսյակից, ապա չեմ ուզում և չեմ կարող ծածուկ պահել Արտակից։

Իմ սիրելին պետք է ճանաչի ինձ նույնիսկ իմ արատներով, և նա ամեն ինչ պետք է իմանա ինձանից, այլ ոչ ուրիշից։

Բայց ինչպե՞ս․․․

Այս է խնդիրը․․․

IV

Էջմիածնում, ուր գնացել էի գրքեր գնելու, գրախանութի դռան առաջ պատահեցի Հայկուշին։ Ընկերուհիս խնդրեց միասին գնալ քաղաքի №1 միջնակարգ դպրոցը, ներկա լինելու այնտեղ աշխարհագրության բաց դասին, որ սկսելու էր տասը րոպեից։

Դասի քննարկման ժամանակ անշուշտ օգտակար դիտողություններ պիտի չկարողանայի անել, քանի որ աշխարհագրության մասնագետ չէի, բայց եթե չէի կարող օգտակար լինել, գոնե կարող էի օգտվել քննարկման ժամանակ արվող դիտողություններից և օգտակար դատողություններից։

Այս միտքը ինձ խելոք թվաց և ես համաձայնվեցի ընկերանալ ընկերուհուս, գնալ ունկնդրելու աշխարհագրության բաց դասը որպես հյուր։

Դասատուն միջին տարիքի մի համակրելի անձնավորություն էր, բարձրահասակ մի տղամարդ, որին Հայկուշն ինձ ներկայացրել էր որպես մեկը քաղաքի հմուտ ուսուցիչներից։

Դասատվության հենց առաջին րոպեից ես նկատեցի, որ նա հիանալի տիրապետում է իր գործին։ Բաց դասի հանգամանքը նշող արտակարգ և առանձնահատուկ ոչինչ չկար դասարանում։ Ամեն ինչից երևում էր, որ դասատուն դասարան է մտել իր սովորական դասը պարապելու և իր աշխատանքը տանում է այնպես, ինչպես պիտի տաներ եթե չլինեին այնտեղ տասներկու մանկավարժներ, որոնք եկել էին ունկնդրելու իր դասը, կամ առանձին լիներ իր երեսունութ աշակերտների հետ։

Դասարանում կարգապահությունը կատարյալ էր։ Ասենք բազմաթիվ հյուրերի ներկայությամբ բնական է, որ աշակերտները զուսպ են լինում, բայց այս ժամին հյուրերի ներկայությունից ավելի դեպի առարկան աշակերտների ուշադրությունն ու հետաքրքրությունը կազմակերպելու վարպետությունն էր, որ մեծ դեր էր խաղում։

Դասի ընդունումն ու նոր նյութի հաղորդումը կազմակերպվեց հմտորեն։ Վերջում տեղի ունեցավ քննարկում։

Ըստ էության ելույթ ունեցող չորս ուսուցիչներից մեկը բավարար գնահատեց դասը, մյուսը՝ լավ, իսկ երկուսն էլ գտան, որ դասատվությունը ոչ մի առանձին բանով աչքի չընկավ, որ նույնիսկ չիմացան, թե բաց դաս են լսում։ Բաց դասի ժամանակ պատասխանող աշակերտները, ըստ նրանց, պետք է գերազանց կամ լավ գնահատական ստանային, այնինչ մի պատասխանող նույնիսկ վատ գնահատվեց։ Նրանց եզրակացությունն այն էր, որ դասը չհասավ իր նպատակին։

Ուսուցիչը հանգիստ լսում էր արտահայտվոնղերին և չէր հուզվում։ Վերջին երկու ուսուցիչների եզրակացությունն այն մասին, թե դասը չհասավ իր նպատակին, նույնպես չհուզեց նրան։ Նրա դեմքի վրա արգահատանք էի նկատում միայն։

Ես ուղղակի խղճում էի նրան։ Այս համակրելի մարդը, որի դասատվությունն ինձ վրա թողել էր լավագույն տպավորություն, արժանի էր ամեն քաջալերության։ Ահա թե ինչու չուզեցի լուռ մնալ և թույլտվություն խնդրեցի արտահայտվելու։

― Աշխարհագրության մասնագետ չեմ,― ասացի,― հետևաբար չեմ կարող մասնագիտական դիտողություններ անել դասի վերաբերյալ, թեև պիտի ասել, որ հինգերորդ դասարանի նյութն այնպիսին էր, որ առանձին հմտության կարիք չկար առարկայի վերաբերյալ բացեր նկատելու համար, եթե այդպիսիներ լինեին։

Ես ուզում եմ պատասխանել վերջում արտահայտվող երկու ընկերներին, որոնք բացասական գնահատական տվին դասին, գտնելով, որ այն նպատակին չհասավ։

Մեզանում բաց դասի կազմակերպումը դիտվում է որպես առանձնահատուկ բույթի ու բովանդակության դաս։ Գտնում են, որ այն պետք է սովորական դասից տարբեր ձևով տարվի, որ նրանում պիտի պահպանվեն որոշ ձևականություններ, որոնք պարտադիր և անհրաժեշտ չեն սովորական դասի ժամանակ, և այն պետք է ամեն ինչով լինի ցուցադրական, թե դասարանի կարգապահությամբ, թե պատասխանողների բարձր գնահատականներով, դասի կահավորումով, դասի ընդունման և նոր նյութի հաղորդման ձևերով և ուրիշ շատ բաներով, որոնք դժվար է հիշել։

Ահա այդպիսի պայմաններով կաշկանդված բաց դաս կազմակերպող, երբեմն նույնիսկ փորձված մանկավարժը կորցնում է իրեն և հաջողություն չի գտնում։

Իրենց կաշկանդող այս պայմանների դժվարություններից դուրս գալու համար հաճախ ուսուցիչները բաց դասի նախապատրաստվելիս դիմում են անթույլատրելի միջոցների։

Վաղօրոք ընտրում են պատասխանող աշակերտներ, պատրաստում են նրանց հարցերով ու պատասխաններով, և․․․ ապա ապահովված են բարձր գնահատակնները։ Այսպիսով և դասի ընդունումը, և նոր դասի հաղորդումը ներկաների վրա թողնում է հիանալի տպավորություն։

Ըստ էության արտահայտվող վերջին ընկերները ասացին, որ չիմացան թե բաց դաս լսեցին և հենց այդ փաստից էլ եզրակացրին, որ դասը չհասավ իր նպատակին։

Նրանց դիտողությունը այն մասին, թե չիմացան, որ բաց դաս լսեցին, ճիշտ է, իսկ եզրակացությունը՝ թե դասը չհասավ իր նպատակին՝ սխալ։

Դասի լավագույն կողմերից մեկն էլ հենց այն էր, որ նրանում առանձնահատուկ ոչինչ չկար, որպեսզի ասենք թե բաց դաս էր մեր լսածը։

Մեր լսածը դաս էր, սովորական կարգի դաս։ Նա բաց դաս էր, ոչ թե այն կազմակերպողի, այլ մեզ՝ ունկնդիրներիս համար։ Ուսուցիչը ոչինչ չի արել համոզելու համար մեզ թե իր տված բաց դաս է, բայց որպես պարտաճանաչ, բարեխիղճ և հմուտ ուսուցիչ ամեն բան արել է հաջորդ դաս տալու համար։

Ես այն տպավորությունն ունեմ, որ երբ ուսուցչին հանձնարարել են բաց դաս կազմակերպել նա մտածել է, դասի բացն ու փակը ո՞րն է, ես կմտնեմ դասարան դաս տալու, եկեք, լսեցեք, կընդունեք այն բա՞ց, թե փակ, այդ ձեր գործն է։

Հմուտ ու փորձված ուսուցչի համար բոլոր դասերն էլ բաց են։ Նրանք իրենց աշխատանքը դասավորելիս, ունկնդիրների վրա առանձին տպավորություն գործելու ճիգ չեն անում։ Նրանք հոգում են միայն հմտորեն կազմակերպելու դասը։

Ինձանից հետո արտահայտվող Հայկուշն ու դիրեկտորը պաշտպանեցին իմ տեսակետները, գտան, որ աշխարհագրության դասը օրինակելի էր և շատ ուսանելի մտքեր հայտնեցին դասի կազմակերպման հարցի վերաբերյալ։

Այսօր առավոտյան Երևանից վերադառնալով, դիրեկտոր ընկեր Վահանյանը հայտնեց, որ լուսավորության մինիստրության կադրերի բաժնի վարիչ Աննա Ալեքսանդրովնան ազատված է աշխատանքից։

Նրան ազատել են որպես բաժնի աշխատանքները չգլխավորողի։

Կոլեկտիվի անդամները լուրն ընդունեցին անտարբերությամբ, ես՝ նույնպես։

V

Դեպի Օշական, Մեսրոպ Մաշտոցի դամբարանը կազմակերպվող էքսկուրսիան վաղուց էի նախապատրաստել։ Վաղօրոք սովխոզի գրադարանից վերցրել էի մի քանի օրինակ Լեոյի «Սուրբ Մեսրոպ» աշխատությունը և հանձնել աշակերտներին, որպեսզի ընթերցեն։

Արտադասարանական պարապմունքներ էի անցկացրել հայ գրքի ու դպրության ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցի կյանքին ու գործունեությանը նվիրված, բացատրել էի հայ գրերի գյուտի նշանակությունը մեր ազգային անկախ գոյության պահպանման իմաստով և այդ առնչությամբ պատմական ամփոփ տեղեկություններ էի հաղորդել աշակերտներին հինգերորդ դարում մեր երկրի քաղաքական դրության մասին։

Աշակերտների հետաքրքրությունը բավարարելու համար ես պատմական Հայաստանի քարտեզի վրա ցույց տվեցի Մեսրոպի ծննդավայրը՝ Հացեկաց գյուղը, Արածանի գետի ճյուղերից մեկի՝ Մեղրագետի վրա։

Նրանց շատ հուզել էր շինական Վարդանի որդու՝ Մեսրոպի փառահեղ կյանքի պատմությունը։ Տեղյակ լինելով Մեսրոպի մեծագործությանը, անհամբեր էին ժամ առաջ տեսնելու այն պատմական դամբարանը, ուր դարեր առաջ մեր հայրերը ամփոփել էին նրա մարմինը։

Մարտի առաջին կիրակին էր։ Մեր բախտից օդը մեղմ էր, ու կապույտ երկնքում շողում էր պայծառ արևը։

Հետիոտն կտրեցինք անցանք գյուղից մինչև Էջմիածին ձգվող ճանապարհը։ Ուղևորությունն այնքան հետաքրքիր էր, որ ոչ հոգնություն զգացինք և ոչ ցուրտ։

Էջմիածնից մեքենան կես ժամից մեզ հասցրեց Օշական։

Գյուղում տեսնելու բան էր, թե աշակերտներն ինչպիսի անհամբերությամբ էին շտապում դեպի եկեղեցի, իրենց հանձնարարված գրքի ընթերցումից և իմ բացատրություններից իմանալով, որ եկեղեցու աջակողմում է գտնվում Մեսրոպի դամբարանը։

Ստորերկյա մատուռում գլխահակ կանգնած, աշակերտները լուռ ու երկյուղածությամբ երկար դիտեցին մարմարե անշուք դամբարանը, որի ներքև հանչարեղ Մաշտոցի նշխարացած ոսկորներն էին։

Մեր գրի ու դպրության ստեղծող անմահ Մեսրոպ Մաշտոցի հազար հինգ հարյուր տարվա գերեզմանն էր այն, որ մեր հայրերը իրենց կյանքի գնով անվթար էին պահել մեր երկրի վրայով անցնող բարբարոսային ավերումներից։

Նայում էի պատանիներին և զգում, որ այս անշուք դամբարանը ծածկող մարմարի սառը երակներից դեպի նրանց սրտերն է հոսում նվիրական մի սարսուռ, որ սակայն կրակի պես ջերմացնում է սիրով ու երախտագիտությամբ տոգորված նրանց մատաղ հոգիները։

Երբ մատուռից դուրս եկանք, պատանիների դեմքերը խոհուն տեսք էին ստացել։ Նկատել էի, որ նրանք Օշականի անմահ մեռյալի մեծագործության անջնջելի տպավորության տակ էին։

Մատուռի և Մաշտոցի անունը կրող գյուղի դպրոցի միջև ընկած տարածության վրա դիտեցինք հինգերորդ դարում Օշականի տեր հազարապետ Վահան Ամատունու հուշարձան֊գերեզմանը, որի մասին աշակերտները գիտեին «Սուրբ Մեսրոպի» ընթերցումից։

Վերադարձի ամբողջ ճանապարհին, Օշականից մինչև գյուղ, մենք ոգևորությամբ խոսում էինք շինական Վարդանի որդու՝ մեր գրի ու դպրության հիմնադիր, հայոց առաջին ուսուցիչ, անմահ Մաշտոցի մասին։

VI

Օրերն անցնում են օրերի ետևից, և ես շարունակում եմ աշխատել դպրոցում որպես ուսուցիչ, որպես դաստիարակ և ուսումնավար, միշտ աճող եռանդով ու նվիրվածությամբ։

Երեկոները իմ բնակարանի պատշգամբում կանգնած, դիտում եմ մեր դպրոցի գեղեցիկ շենքը և հրճվում այն մտքից, որ վաղը նորից այնտեղ եմ լինելու, ինձ սպասող աշակերտների հետ։

Աչքերս փակ տեսնում եմ նրանց, պայծառադեմ ու թխահեր այդ պատանիներին, որոնք մեր կյանքի պայծառ վաղը կառուցողներն են լինելու։

Երբ մտածում եմ ուսուցչական գործունեությանս կարճատև շրջանում պատահած անախորժությունների մասին, որոնց դիմադրեցի կոլեկտիվի ազնիվ պաշտպանությամբ, սիրտս լցվում է ուրախությամբ։

Ես ինձ բախտավոր եմ համարում, որ սկսեցի աշխատել մի այնպիսի համերաշխ կոլեկտիվում, ինչպիսին մերն է։

VII

Ինչպե՜ս արագ են անցնում օրերը․․․ Ահա արդեն գարուն է և վաղվանից սկսելու է դպրոցականների գերնանանային արձակուրդը։

Ըստ հրահանգի ուսուցիչները պարտավոր են մնալ իրենց տեղերում, չորրորդ քառորդի ուսումնական ծրագրերի վերադասավորման և հարակից այլ աշխատանքների կազմակերպման համար։

Անկեղծ ասած, այս հրահանգը մի քիչ ինձ ձեռնտու չէ, քանի որ ինձ զրկում է Երևան՝ իմ սիրելիներին, այցի գնալու հնարավորությունից։

Բայց պետք է ենթարկվել հրահանգին։

Ես ուրեմն մոռանում եմ, որ սումասվար եմ, և իմ պարտականությունները դպրոցում ավելին են, քան շարքային ուսուցչի պարտականությունները․․․

Ամբողջ օրը զբաղված եմ դպրոցում։ Աշխատում եմ թե լեզվի ու գրականության սեկցիայում, որին նախագահում է Փառանձեմ Արշակյանը և թե տարրական դասարանների դասվարների հետ։

Նիստերը հաջորդում են իրար։ Վերադասավորում ենք չորրորդ քառորդի ծրագրերը, կազմում օրացուցային պլան, կանխատեսելով ամեն մանրամասնություն, չմոռանալով էքսկուրսիաները, բաց դասերի ժամերը և գործնական այլ աշխատանքներ։

Բայց այս բոլորով հանդերձ ուշքս ու միտքս Երևանն է, այնտեղ ինձ սպասող իմ սիրելիները։

Այն միտքը, որ այս օրերին ես կարող էի Երևանում լինել, իմ սիրելիների մոտ, բայց մնում եմ գյուղում, ստեղծում է իմ մեջ աշխատանքի վերաբերմամբ մի տեսակ անտրամադիր վիճակ։

Զգում եմ, սակայն, ավելի ճիշտ գիտակցում եմ, որ ինձ մոտ այս անօրինակ հոգեվիճակը դատապարտելի է և այն պետք է հաղթահարվի։

Ինքնատիրապետումը, երբ մանավանդ այն թելադրվում է պարտականության գիտակցությամբ, բարոյական վսեմ արարք է։

Կարծում եմ ներքին պայքարում ես հաղթանակ եմ տարել, որովհետև այսօր արձակուրդի նախավերջին օրն է և ես ամեն օր էլ կանոնավոր կերպով մասնակցել եմ դպրոցի բոլոր աշխատանքներին։

Այսօր, սակայն, արձակուրդի վերջին օրը հոգեկան ներքին պայքարում ես պարտվեցի և ոչ ոք չիմացավ, որ ես պարտվեցի։

Սեկցիայի նիստում ես ընկել էի այպիսի խորը մտասևեռման մեջ, որ չկարողացա ինձ պարզ հաշիվ տալ, թե ընկերներս ինչի մասին էին խոսում, երբեմն բուռն կերպով առարկելով իրար։

Փառանձեմ Արշակյանը, որ նստել էր իմ դիմաց, նկատեց իմ անսովոր անտարբերությունը դեպի քննվող հարցերը և այդ վերագրելով իմ մարմնական տկարության, ինձ տուն ուղարկեց։

― Դու առողջ չես,― ասաց,― գնա տուն հանգստացիր։

VIII

Ուսումնական տարվա վերջին քառորդն է․․․

Շրջակա լեռների կատարները դեռ ծածկված են ձյունով, բայց դաշտավայրում գարուն է։ Դաշտերում ու այգիներում վաղուց սկսել է գյուղացիների աշխատանքը, և պարտեզներում բարդիներն ու ծիրանիները կանաչ սաղարթ են հագել։

Երեկոները հաճախ դուրս եմ գալիս ու քայլերս ուղղում դեպի սովխոզ, հարթ ու ծառազարդ ճանապարհով, որ ոլորապտույտ ձգվում է պարտեզների միջով։

Ինձ ողջունում են դաշտերից տուն դարձող գյուղի մշակները։ Հոգնած են, բայց ուրախ և բարեհամբույր ժպտում են ինձ։ Ես իրենց զավակների ուսուցիչն եմ և դաստիարակը, գյուղի «խոտոր վարժուհին» և նրանց արևոտ ժպիտը քաղցր է, ինչպես ծաղկի բույր և ինչպես խաղաղության ավետիս։

Հեքիաթային են գարնանային երեկոները Արարատյան դաշտավայրում, երբ արևը կախվում է ձյունոտ լեռների շրթունքին, և հորիզոնի վրա գորշագույն ամպերի կույտերը հրդեհվում են, երբ հետզհետե մթնող երկնքի դեմ բարդիների բարձրուղեշ կատարներն օրորվում են իրիկնային մեղմասույր քամուց։

Մութը, իջնելով երկնքի կապտալույս խորություններից․ ծածկում է հորիզոնները, և լսվում է քուն մտնող թռչունների մնջյունը, ինչպես իրիկնային սրտագրավ մեղեդի։

Երգով ու բույրով արբած վերադառնում եմ գյուղ։ Տան դռան առաջ ինձ դիմավորում է բարի տանտիրուհիս։ Ուշացել եմ, և նա տագնապած է սաստիկ․․․

Ես վառում եմ սենյակիս լույսը, նստում սեղանիս առաջ և բաց եմ անում գիրքը։

Վաղն առավոտ հենց առաջին ժամին ինձ բաց դաս է հանձնարարված։

Ես լի եմ եռանդով։ Երիտասարդական ավյունը հորդում է իմ մեջ և մի անբացատրելի քաղցր զգացում երջանիկ ու կենսախինդ տրամադրություն է ստեղծում մեջս։

Ապրելու և աշխատելու սերը երբեք այնպես չի հորդել իմ մեջ, ինչպես հիմա․․․

Գարո՞ւնն է ինձ հարբեցրել, աշխատանքի սե՞րն է խանդավառել, թե իմ սիրելիի ջերմ ողջյունը, որ Արուսյակը հաղորդեց ինձ, երբ Երևանից դարձին անցավ մեր գյուղով․․․

Այս ուսումնական տարում պլանով նախատեսված էքսկուրսիաներից վերջինը, դեպի Երևանի Մաշտոցի անվան պետական Մատենադարան, գիտությունների ակադեմիա և Պետհրատ, այսօր հաջողությամբ ավարտվեց։

Երեկոյան ժամը հինգին վերադարձանք Երևանից։ Էջմիածնում մեզ հանդիպեց Հայկուշը։

― Հենց այսօ՞ր էքսկուրսիայի պիտի տանեիր աշակերտներիդ,― ասաց․

― Ինչո՞ւ, ի՞նչ է եղել որ․․․

― Խորենյանը այսօր ինձ հետ օրվա բոլոր ժամերին եղավ ձեր դպրոցում, հետաքրքրվեց ուսումնական ծրագրերի կատարումով, ուսումնաօժանդակ օբյեկտների վիճակով, կոլեկտիվի համերաշխության հարցով, դասեր լսեց և շատ ափսոսեց, որ էքսկուրսիայի պատճառով չկարողացավ քո դասը լսել։

Էջմիածին վերադառնալիս շարունակ կրկնում էր․

― Հենց այսօ՞ր պիտի Արաքսը էքսկուրսիայի տաներ աշակերտներին։

Երբեմն ուզում եմ հավատալ, որ ես դժբախտ աղջիկ եմ․․․ Իսկապես հենց այսօ՞ր պիտի բացակաեի դպրոցից։

IX

Էջմիածնի շրջանային գործադիր կոմիտեն Գեղամ Սուրենյանին ազատել է աշխատանքից, բաժնի ղեկավարությունը ժամանակավորապես հանձնարարելով Հայկուշ Ավագյանին։ Այս լուրն ինձ ուրախացրեց։

Իրավ որ Էջմիածնի նման կուլտուրապես առաջադեմ և ուսումնական հարուստ տրադիցիաներ ունեցող շրջանի համար Սուրենյանը հարմար թեկնածու չէր։

Երեկ տարրական դասարանների երեխաներին արձակեցինք։ Այսօր նրանց աշխատանքների ցուցահանդեսի բացումն է։

Բարձր դասարանցիները նախապատրաստվում են տարեվերջի քննություններին։

Ուսուցիչները լծված են տենդագին աշխատանքի, անընդհատ կոնսուլտացիաներ աշակերտների հետ, լուսաբանում ծրագրի մութ ու անորոշ կետերի, կրկնություն ու վերամշակում հանգուցավոր հարցերի և քննությունների հետ կապված այլ գործեր կլանում են մեր ամբողջ ժամանակը։

Տասն օրից սկսում են քննությունները։ Այս տարի միջնակարգ կրթությամբ դպրոցն ավարտում են հիսունհինգ պատանիներ ու աղջիկներ։ Քննությունների ընթացքում մշտապես իմ դպրոցում լինելը պարտադիր է, այնպես որ եթե վաղը՝ շաբաթ օրը չօգտվեմ Երևան գնալու վերջին առիթից, այլևս մինչև արձակուրդ դժվար կլինի ինձ բացակայել գյուղից։

Ես կարոտել եմ սիրելիներիս և ցանկանում եմ տեսնել նրանց նախքան քննություններն սկսելը։

X

Դռան զանգը հնչեցրի։ Միջանցքում տղամարդու ոտնաձայն լսվեց։ Արտակը բացեց դուռը և ինձ տեսնելով բացականչեց։

― Ա՜, երբեք ավելի սիրելի այցելուի չէի կարող սպասել։

Եվ ինձ թևանցուկ առաջնորդեց հյուրասենյակ։

Մենակ էր տանը։ Այս հանգամանքը, խոստովանում եմ, ինձ մի փոքր հուզմունք պատճառեց, որ սակայն լի էր ուրախության զգացումով։

― Գարնանային արձակուրդին քեզ ինչքա՜ն եմ սպասել,― ասաց, վերցնելով ձեռքս իր զույգ ափերի մեջ։

Նստել էինք իրար մոտ։ Նայում էր ինձ անքթիթ ու ժպտում։

― Գարնանային արձակուրդին,― ասացի,― մեզ՝ ուսուցիչներիս չէր թույլատրվում բացակայել դպրոցից, պարտականություններ ունեինք կատարելու, մոռացե՞լ ես, որ դա լուսավորության մինիստրության հրահանգն էր։

Արտակը ծիծաղեց․

― Ես այդ ընդհանրապես չէի մոռացել,― ասաց,― բայց չգիտեմ ինչու, չէի մտածել, որ այդ հրահանգը կկաշկանդի քեզ և, հրահանգին հակառակ, ամեն օր էլ սպասում էի քեզ։

― Երկար սպասեցի,― շարունակեց նա,― և դու չեկար։ Քեզ տեսնելու ցանկությունս սակայն այնքան բուռն էր, որ մի օր ուզեցի ինքս այցելել քեզ, օգտվելով շրջանային դպրոցներն այցելելու իմ պարտականությունից։ Ես սրանից երկու շաբաթ առաջ․․․

― Երկար մեր դպրոցը և ինձ չգտար,― ընդհատեցի նրան, ծիծաղելով։ Բայց այդ օրը, շարունակեցի,― հավատա ինձ Արտակ, ես էլ դժբախտ էի եղել, չհանդիպելով քեզ ոչ ձեր փողոցում, որտեղից ես երկու անգամ անցա աշակերտներին ընկերացած և ոչ էլ մինիստրությունում, ուր ինձ ասացին, թե շրջան ես մեկնել։

― Գոնե հանդիպեիր մայրիկին։

― Իսկ ի՞նչ անեի աշակերտներին, որտե՞ղ թաքցնեի նրանց, չէ՞ որ «Հովիվ քաջ յուր դնե իվերա ոչխարաց յուրոց»։

Արտակը ծիծաղեց։

― Գիտե՞ս,― ասացի,― այդ փոփոխությունն անհրաժեշտ էր, որովհետև ձեր շրջանում ուսումնակրթական գործի ղեկավարությունը հանձնված էր․․․

― Մի անընդունակ մարդու,― ընդհատեցի նրան։

― Ինչպես նաև անբարեխիղճ ու անազնիվ,― ավելացրեց։

― Նա,― ասացի առանց անունը տալու,― Հայկուշի ասելով այժմ ծանր մեղադրանքի տակ է։

― Գիտեմ,― ասաց,― քննությունները շարունակվում են, և գուցե գործը հասնի դատական օրգաններին։

Հետո մեղմաձայն, բայց կրքով ավելացրեց։

― Հայտնի են դարձել այդ անառակի հանցավոր ու դատապարտելի շատ արարքներ․․․

Ցնցվեցի և բնազդաբար նրանից հեռանալու շարժում արեցի։ Ձեռքս դրեցի կրծքիս։ Սիրտս խփում էր մուրճի պես։ Ինձ թվաց, որ կուշաթափվեմ, եթե Արտակը սկսի խոսել նրա անմարդկային արարքի մասին։

Եվ նա սկսեց խոսել նրա անմարդկային արարքի մասին, առանց ուշ դարձնելու իմ խռովահույզ վիճակին։

― Եվ դա եղել է,― սկսեց նա,― մոտ հինգ տարի առաջ․․․

Զսպանակից մղվածի պես ոտքի ելա և ձեռքս դեպի իրեն պարզած՝

― Մի շարունակիր,― ընդհատեցի նրան գրեթե գոռալով,― ես գիտեմ, այո, այդ հինգ տարի առաջ էր, ես այդ չեմ մոռացել, ես այդ չպիտի մոռանամ, ես չեմ կարող այդ մոռանալ․․․

Ակներևաբար այդ րոպեին ինձ մեռելի պես դժգույն և ցնորվածի նման այլայլված էր տեսել․ ոտքի ելնելով մոտեցավ ինձ, բռնեց ձեռքս, համբուրեց, շոյեց վարսերս, քնքշաձայն ու գորովագին ասաց․

― Ի՞նչ եղավ քեզ դու ծանո՞թ էիր որբուհու ողբերգությանը, ճանաչո՞ւմ էիր նրան, որբուհուն․․․

― Նստեք,― ասացի, առանց նրա հարցին պատասխանելու և հենվեցի թևին, որ չընկնեմ։

― Դու ճանաչո՞ւմ էիր այդ թշվառին,― նորից դիմեց ինձ նույն անողոք հարցով։

Ես նրա հարցը նորից թողեցի անպատասխան, իբր հուզված լինելով չէի լսել այն։

― Դու ճանաչո՞ւմ ես այդ դժբախտին,― հարցրի ես Արտակին։

― Ոչ,― ասաց,― ես միայն լսել եմ նրա մասին։ Արուսյակն է պատմել։

― Կուզենայի՞ր ճանաչել։

― Այո, և կուզենայի իմանալ նրա կյանքի հետագա ուղին, փողոց շպրտվելուց հետո։

― Ես քեզ կծանոթացնեմ նրա հետ,― ասացի,― այդ իմ պարտքն է, պարտք, առանց որի հատուցման ես պիտի դժվարանամ շնչել այսուհետև։

Ես նրան չէի նայում, և չգիտեմ թե իմ նախաբանը ինչ ազդեցություն գործեց նրա վրա։ Հուզված էի իմ կյանքի տխուր մի էջը բաց անելու պարտքի ծանր գիտակցությամբ, իսկ նա ակներևաբար դժբախտ մի աղջկա կյանքի եղերական պատմությունն իմանալու ցավագին հետաքրքրությամբ։

― Լսիր,― ասացի,― հինգ տարի առաջ նա ընդամենը տասնութ տարեկան էր, հորից ու մորից զրկված, անփորձ մի աղջիկ էր և չէր հավատում, որ չար մարդիկ կան աշխարհում, ու նա դարձավ դյուրին որսը մի գարշելի որոգայթի։

Հետո նրան երկու ամսից փողոց նետեցին․․․

Դժբախտությունը զգաստացրեց նրան և նա բանվոր դարձավ ու գործարանից գտավ գիտության տաճարի ճանապարհը․․․

Եվ գիտության տաճարում, երբ նա արդեն ոչ միամիտ էր և ոչ տգետ, հանդիպեց մի թխահեր ու գեղահասակ երիտասարդի, որ գաղտնաբար ու սիրով նայում էր նրան և կանչում․

«Արմենյան Արաքս»։

Բանվոր աղջիկը թաքուն, բայց կրակոտ սիրով սիրեց այդ երիտասարդին, որ ցույց էր տվել իրեն թանկագին գանձերը մեր մեծասքանչ լեզվի, ավարտեց ինստիտուտն ու դարձավ․․․

Արտակն ընդոստ ոտքի ելավ և հուզումնահար․

― Հերրիք է,― ասաց,― ես արդեն ճանաչում եմ իմ անմեղ, իմ գոհար որբուհուն, իմ գեղանի Արաքսին․․․

Ու ինձ պինդ սեղմեց կրծքին։

Մեր շրթները առաջին անգամ իրար հանդիպեցին։

Ես լաց էի լինում ու երջանիկ էի։

XI

Կիրակի երեկոյան վերադարձա Երևանից։ Այսօր, երկուշաբթի գնացի դպրոց, ուր սովորական ուրախ աղմուկի փոխարեն հանդիսավոր լռություն էր։

Մանկավարժական խորհրդի նիստում զեկուցեցի ուսումնական տարում իմ կատարած ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների մասին։

Երբեք այնպես անպատրաստ չէի գնացել զեկուցման։ Դժվարանում էի կենտրոնանալ, միտքս շարունակ թռչում էր դեպի Երևան, ուր Արտակն ու ես շաբաթ երեկո երկար ու ջերմ զրույց ունեցանք և որոշեցինք ամուսիններ դառնալ։

Երկու օր առաջ ավարտեցինք քննությունները։ Վաղը, հունիսի 25֊ին դպրոցի դռները փակ կլինեն։

Շաբաթ երեկոյան Արմիկ մայրիկի տանը ուրախություն է լինելու, որին մասնակցելու են մեր ողջ ուսուցչական կազմը, ինչպես նաև Փառանձեմ Արշակյանը, Հայկուշն ու Արուսյակը։

Հաջորդ օրը ես և Արտակը մեկնելու ենք դեպի հյուսիսի մեծ ոստանը, ուր տարվա այս եղանակին սպիտակ գիշերներ են։