Պատրանքներ

հեղինակ՝ Ռիչարդ Բախ թարգմանիչ՝ Ներսես Աթաբեկյան աղբյուր՝ «Ջոնաթան_Լիվինգսթոն_անունով_ճայը_Պատրանքներ»

ԱՌԱՋԱԲԱՆ

Երբ «Ճայը» լույս տեսավ, ինձ հաճախ էին հարցնում․ «Իսկ հետո՞, Ռիչա՛րղ, ինչի՞ մասին ես պատրաստվում գրել «Ջոնաթանից» հետո»։

Ես, սակայն, բնավ պարտավորված չէի զգում որևէ բան գրել, մեկ բառ անգամ։ Ուստի պատասխանում էի, թե իմ գրքերով,— բոլո՛ր գրքերով, ոչ միայն «Ճայով»,— արդեն ասել եմ այն, ինչ ուզում էի, և այլևս գրելիք չունեմ։ Բացի այդ, մի քիչ հետուտռաջ անելուց հետո մեքենան վերջապես գործի էր ընկել, գրքերն սկսել էին լույս աշխարհ գալ, և այնքան հաճելի էր գիտակցել, որ վերացել է ամեն օր առավոտից երեկո, առանց արձակուրդի և հանգստյան օրերի աշխատելու անհրաժեշտությունը։

Բայց, մեկ է, ամեն ամառ ես նստում էի իմ անդրջրհհղեղյան բիպլանը ու թռչում դեպի Միջին Արևմուտք՝ թռիչքը երեքուկես դոլարով ուղևորներ ման տալու մարգագետնային խոտերի անծայրածիր կանաչ օվկիանոսի վրայով։ Ու, վերջիվերջո, հասավ այն պահը, երբ կրկին զգացի ծանոթ լարվածությունը, ինչ֊որ բան լրիվ չի ասվել, ինչ֊որ բան դեռ մնացել է։

Ես գրամոլ չեմ։ Ավելին գրելուց ընդհանրապես հաճույք չեմ ստանում։ Ու եթե մի կողմ քաշվելու և ստվերում պահվելու ուժ գտնեի, եթե միայն կարողանայի դուռը չբանալ թակողի առաջ, երբևէ մտքովս չէր անցնի գրիչ վերցնել։

Բայց երբեմն, հանկարծ, դինամիտի հզոր պայթյունի պես ինչ֊որ բան է կատարվում, ապակու բեկորներ, աղյուսի փշրանք ու ծեփի կտորներ են թռչում դեմքիդ, պատը ցրիվ է գալիս, ու դուռն արդեն բացարձակապես որևէ նշանակություն չունի։ Իսկ բացված ճեղքի միջով մոտենում է ինչ֊որ մեկը և խշրտոցով անցնելով բեկորների վրայով՝ մահացա ճանկում կոկորդդ ու քնքշանվաղ ձայնով խոստանում է. ․Բաց չեմ թողնի, մինչև ինձ բառեր չհագցնես, բառեր, որ գրվում են թղթին»։ Հենց այդպես ինձ այցելեցին «Պատրանքները»։

Պառկել էհ խոտերի մեջ, ինչ֊որ տեղ Միջին Արևմուտքի անծայրածիր դաշտերում, ու նայում էի երկինք փորձելով ամպ ցրել սովորել։ Իսկ ուղեղիս մեջ պատկերներ էին վխտում, և մտքերս կամաց֊կամաց շարվում էին իրար ետևից՝ դառնալով դիպաշար։

Հետաքրքիր է, ահա պառկած եմ այստեղ ու փորձում եմ ցրել ամպերը․․․ իսկ եթե, եթե․․․ Հանկարծ հայտնվեր մեկը, որ ստույգ կգիտենար, թե դա ինչպես է արվում և ընդունակ կլիներ ինձ իսկապես ուսուցանելու այդ արվեստը։ Նա, ով ինձ կկարողանար բացատրել՝ ինչպես է կառուցված աշխարհը և ինչպես կառավարել այդ աշխտրհը։ Ի՞նչ կլիներ, եթե երջանկություն ունենայի հանդիպելու որևէ գերբնական էակի...․ Դե, եթե, օրինակ, մեր ժամանակներում հայտնվեր Սիդհարթհան։ Կամ՝ Հիսուսը։ Մեկը, որ իշխանություն ունի համաշխարհային պատրանքների վրա, քանզի հասու է եղել նրանցից անդին իրականությանը։ Ու եթե ինձ վիճակվեր անձամբ ծանոթանալ հետը, ասենք նա էլ թռչեր բիպլանով ու վայրէջք կատարեր հենց այս մարգագետնում, իմ կողքին։ Ինչպիսի՞ն կլիներ նա և ի՞նչ կասեր։

Հնարավոր է, որ իմ տետրակի՝ մեքենայի յուղից ու խոտի տերևներից աղտոտված էջերին հայտնվելով՝ նա ճշգրտորեն նման չլիներ Փրկչի։ Գուցե բառ անգամ չասեր այն ամենից, որ ասում է Փրկիչն այս գրքում։ Բայցևայնպես, նա, որ գրքից է, ուսուցանում էր. ․եր կյանքը մարմնավորումն է այն ամենի, ինչ կրում ենք մեր մտքում։ Ամենը, որ այնտեղ կատարվում է, ինքներս ենք ստեղծել։ Իսկ եթե այդպես է, ուրեմն մենք բոլորս, — դուք ձեր հերթին, ես իմ, — պատահմամբ չենք հանդիպել այստեղ, տվյալ կոնկրետ պահին։ Եվ այդ դեպքում, ամենայն հավանականությամբ, բնավ պատահական չէ, որ հիմա ձեր ձեռքին է այս գիրքը, ու հավւսնաբար եկել եք այստեղ, որ հիշեք։ Իսկ իմ գրած գիրքը կարող է ձեգ օգնել այդ հարցում։ Ես կատարվածի ա՛յդ մեկնաբանությունն եմ ընտրում։ Եվ իմ Փրկիչը բնավ էլ գեղարվեստական հորինվածք չէ, այլ միանգամայն իրական ոմն․ նա հիմա նստած է ինչ֊որ տեղ, զուգահեռ աշխարհներից մեկում ու գոհունակ ծիծաղում է՝ նայելով թե իրադարձություններն այստեղ ինչպես են զարգանում՝ ճիշտ ու ճիշտ այն սցենարով, որ հորինել ենք ինքներս մեզ համար։ Ես այդպես եմ կարծում, քանզի այդպիսին է իմ ընտրությունը։

ՀԵՂԻՆԱԿ

1

1․ Կանխորոշված էր, որ հայտնություն գա

Վարպետն աշխարհին

ծնված լինելով Ինդիանայի սրբազան երկրում։

Եվ աշխարհ եկավ ու հասակ առավ

գաղտնիքով օծուն բլուրների մոտ,

որ Ֆորտ֊Ուեյնից դեպ արևելք են։

2․ Եվ այս աշխարհի իմացությունը

Վարպետն ստացավ

դասատներում Ինդիանայի,

և ապա տարիք առնելով անցավ

արհեստանոցներն

ու աշխատում էր ավտոմեխանիկ։

3․ Բայց կար նաև այլ, ուրիշ գիտելիք,

որ բերել էր իր բազում կյանքերից՝

ապրած այլ, ուրիշ ժամանակներում

ու երկրներում բոլորովին այլ։

Եվ հիշում էր նա՝

իմաստնություն ու եռանդ առնելով

և տեսնում էին ամբողջը մարդիկ,

և շատերն էին խորհրդի համար

գալիս նրա մոտ։

4․ Եվ հավատում էր Վարպետն իր ուժին,

և համոզված էր, որ գիտի ինչպես

օգնի ինքն իրեն, բոլորին նաև,

բոլոր ապրողաց այս երկրի վրա։

Եվ հավատում էր քանի որ Վարպետն իր գիտեցածին,

ճշմարիտ խոսք էր դառնում գիտելիքն ու ճշմարիտ գործ։

Տեսնելով նրա զորությանն այդ մեծ՝

մարդիկ Վարպետի մոտ էին գալիս

ապաքինվելու հոգսերից բոլոր

և ախտերից, որ չարչարում էին ու տանջում իրենց։

5․ Եվ հավատում էր Վարպետն անպայման

բարի է, եթե ամեն արարած

ինքն իր մեջ տեսնի Աստծո զավակին,—

ու սա էր քանզի հավատքը նրա,

հենց այդպես էլ կար։

Ուստի և, դեպի արհեստանոցներն,

ուր աշխատում էր,

ամբոխն էր հորդում,

և այդ տեղերում վաղ առավոտից մինչև երեկո

բազմություն կար մեծ՝

իրենից խոսքն իր կամ գոնե հպումն ակնկալելով,

ու շրջակայքում պտտվում էին դեռ հուսալով, թե

կողքից անցնեչիս կդիպչի իրենց

Վարպետն իր շուքով

փոխակերպելով կյանքն

ու փրկելով չարչարանքներից։

6․ Եվ այնքան մեծ ու ահագին էին ամբոխները այդ,

և այնքան հոծ էր արհեստանոցում

հայտնության տենչով բռնվածների բազմությունը մեծ,

որ ոչ Վարպետը ու ոչ էլ մյուս մեխանիկները

մեքենաները նայելու անգամ հնար չունեին։

Եվ գործատեղի վարիչները ու տերերը մի օր

խնդրում էին, որ

Վարպետը թողնի գործիքները իր ու թողնի գնա։

7․ Եվ հեռանում էր այդժամ դաշտերը

ու ման էր գափս ագարակներում,

իսկ նրան հետքով գնացողները,

անվանում էին Փրկիչ ու կոչում հրաշագործ, և

քանի որ սա էր հավատքը նրանց,

հենց այդպես էլ կար։

8․ Իսկ Եթե հողմ էր բարձրանում հանկարծ,

երբ խոսում էր նա

լսողաց վրա,

անձրևի ոչ մի կաթիլ չէր ընկնում,

ու որքան էլ շատ լինեին վերջին

շարքերում կանգնած՝

նրա խոսքն այնտեղ հասնում էր հստակ,

ինչպես որ շուրջը հավաքվածների ականջն էր լսում։

Ու մեկ էր՝ քամու ոռնոց է

կամ թե ամպրոպն է ճայթում,

կամ Էլ կայծակն է ճեղքում կապարե ամպալեռները․․․

Եվ խոսում էր նա միշտ առակներով։

9․ Եվ այսպես ասաց․

«Ձերն է ընտրության իրավունքը և

ձեր մեջ է ուժը, որ հաշտ փնեք հենց ձեր ընտրության հետ։

Առողջությունը ընտրելով ներուստ

համաձայնում ենք առողջ ապրելուն,

և ընտրությունը ուժ է առնում մեր համաձայնությամբ։

Հիվանդությունը ընտրելով մենք մեր

համաձայնությամբ դառնում ենք հիվանդ։

Քանի որ մենք ենք մեզ համար ընտրում

թե՛ բարօրություն, թե՛ աղքատություն,

թե՛ ազատություն և թե՛ ճորտություն։

Ոչ մի ուրիշ ոք, այլ ինքներս ենք

ընտրություն անում, համաձայնում ենք

և ինքներս ենք կանգնում ղեկի մոտ»։

10․ Եվ այդ ժամանակ

ջրաղացպանը ձայն տվեց նրան

եւ այսպես ասաց․

«Քեզ համար հեշտ է խոսել․

Վարպետ ես, ի վերուստ գիտակ,

բնավ ինչպիսին մենք՝ բախտի կամքին թողնվածներս։

Ուստի, կարիքը չունես բանելու՝ քրտինք թափելով,

ինչպես որ մենք ենք բանում ամեն օր,

ինչպես որ ծանր մեր բեռն ենք տանում,

որ այս աշխարհում ապրենք ինչ֊որ կերպ»։

11․ Եվ պատասխանեց Վարպետը նրան

և այսպես ասաց.․«Կար֊չկար հսկա ու բյուրեղի պես մաքրաջուր մի գետ,

որի հատակին էակներ էին ինչ֊որ բնակվում։

Եվ ապրում էին համայնքով, մեկտեղ։

12․ Եվ անխոս ու լուռ գլորում էր գետն

իր բյուրեղի պես մաքուր ջրերը նրանց վրայով

տարեցների և պարմանիների,

և հարուստների, և անտունների,

ողորմածների և ցասկոտների,

ողջախոհների, ախտավորների․․․

Նրա ջրերի հոսքն իր էր ինքնին,

քանզի գնամ էր իր ճանապարհով

և իր սեփական էությունն էր նա ճանաչում միայն,

որն էր՝ բյուրեղյա մաքրությունը իր։

13․ Եվ ամեն մեկը իր ինքնահատուկ

եղանակով էր վերստին կառչում

շյուղերից խոտի, սուզագերանից

ու քարերից, որ շաղ էին եկել

մեծ բյուրեղի պես մաքրաջուր գետի

հատակին խորունկ։

Այդպես շարունակ՝

քանի որ դա էր կերպն իրենց կյանքի,

և իմաստն այն էր, որ գոյատևեն կարեցածին չափ՝

մնալով անշարժ ու դիմանալով ջրերի հոսքին։

Եվ ամեն մեկը դրան վարժված էր

իր ծննդյան հենց առաջին պահից։

14․ Բայց կար նրանց մեջ

մեկը, որ ասաց օրերից մի օր,

«Հոգնեցի ու չեմ կառչելու մնամ։

Հավատում եմ, որ հոսանքը գիտի թե ուր է հոսում։

Ու թող որ նրա իմացությունը

դեռ հասու չէ իմ հոգու աչքերին՝

կտրվեմ կամքին գետահոսանքի

ու թող նա տանի ինձ՝ ուր գնում է։

Մնալով տեղում և առաջվա պես կառչելով, անշուշտ

պիտի կործանվեմ,

և ձանձրույթը գորշ

կդառնա պատճառն իմ կործանումի»։

15․ Եվ լսողները ծիծաղում էին ու ասում

«Հիմա՜ր։ Բա՛ց թող, մի՛ կառչիր,

ու քո պատվելի գետը կնետի

քեզ ժեռ քարերին

ու կոլորի քեզ եղջյուրի նման,

ու կջախջախի

ու վերջը կգա քո միանգամից,

ու չես սպասի,

որ ձանձրույթը քեղ սպանի մի օր»։

16․ Ականջ չդրեց հորդորին նրանց՝

ողջամիտների,

խոր շունչ առավ և այն ամենն, ինչից

կառչած էր մինչ այդ, ազատ արձակեց։

Եվ այդ ժամանակ ջրերի հոսքը խլեց,

ոլորեց եղջյուրի նման,

նետեց քարերին, ափեափ խփեց,

բայց չկործանեց, չսպանեց նրան։

17․ ժամանակ անցավ,

բայց նա այլևս

տրված էր ջրի հարահոս կամքին։

Եվ այդ ժամանակ հոսանքն ընդունեց

ազատությունը նրա ու թեթև

տարավ ոչնչի չհարվածելով

չվնասեւով և ոչ մի անգամ։

18․ Ու տարավ նրան հոսանքը

հսկա իր հոսքով ներքև,

ուր չէր ճանաչում նրան ոչ մի ոք,

ուստի տեսնելով մոտ լողացողին,

ձայն տվին նրանք․

«Հրա՜շք է։ Տեսե՜ք,

—մեր նմանն է նա,

ճախրում է սակայն։

Մեսիան է, Փրկիչն

ու եկել է նա մեզ ազատելու»։

19․ Իսկ նա, ում հոսքը առաջ էր տանում

սրանց վրայով, պատասխան տվեց․

«Ես Փրկիչ եմ ոչ ավելի քան դուք։

Քանզի պատրաստ է հոսանքը ազատ

տանել ամենքին,

ով համարձակվի արձակել ամենն,

ինչից կառչում էր։

Դրա համար ենք աշխարհ զալիս մենք,

և այդ ուղին Է

Էությունը և իմաստը կյանքի»։

20․ Բայց չէին լսում՝

շարունակելով գոչել «Մեր Փրկի՛չ»,

խոնարհվում էին առավել ամուր կառչելու,

իսկ երբ վերև նայեցին՝

չտեսան նրան՝

հոսանքով հեռու քշվածը չկար։

Ապա մնալով մենակ, իրենց հետ՝

լեգենդներ էին հյուսում

Փրկիչի հայտնության մասին»։

21․ Եվ օրերն էին անցնում,

և անցնող օրերի միջով

տեսնում էր վարպետն

իր շուրջն ամբոխն է խտանում անվերջ,

և՛ ավեփ են սեղմվում իրեն,

և՛ առավել են շրջապատում խիտ,

և՛ շողշողում են աչքերը նրանց կատաղի ու չար։

Եվ տեսնում էր նա՝ ինչպե՜ս են տենչում,

որ ապաքինի իրենց շարունակ

ու գոհացում տա իրենց հրաշքով։

Ու որ գիտենա՝ իրե՜նց փոխարեն

և կյանքերն իրենց ցվախճան ապրի՝

փորձությունները կրելով բոլոր,

որ առաքվում են սոսկ իրե՛նց համար։

Եվ այդ ժամանակ թողնելով նրանց՝

բարձրացավ լեռան գագաթը, ապա

ամենաբարձր գագաթին ծնկած՝ մենակ աղոթեց։

22․ Եվ սրանք էին բառերը նրա․

«Դո՛ւ․ Շլացուցի՛չ,

Անվախճանական Շողարձակման մեջ

թող կամքդ լինի որ ամենայն ինչ թողնեմ,

ու տար այս բաժակը հեռու։

Ծանր է ինձ համար և արդեն իսպառ

անտանելի է, իմ ուժերից վեր։

Քանզի չի լինամ, որ գեթ մե՛կ ուրիշ

հոգու կյանքն ապրես,

իսկ նրանք բյուր են,

և բյուրք են լալիս,

և իրենց համար չեն տենչում նոր կյանք։

Ու ես զղջում եմ,

որ թույլ եմ տվել սույնը կատարվի

բայց եթե լինի կամքիդ ուզածով

թույլ տուր հեռանամ նրանցից, ու թող

մնամ իմ գործին, շարժիչներիս հետ,

ու սովորական մարդու պես ապրեմ,

ինչպես ապրում են ամենուր մարդիկ»։

23․ Եվ գագաթին էլ պատասխան եղավ

նրան մի ձայնով ոչ տղամարդու ու ոչ էւ կնոջ,

ոչ խաղաղ, ոչ Էլ ահեղ, բայց լեցուն

մի անչափելի բարեգթությամբ։

Եվ այսպես ասվեց․

«Իմ կամոք չէ, այլ՝ քո կամքով ողջը։

Քանզի իմ կամքը կամենում է քեզ

այն, ինչ կարող է լինել քո կամոք։

Ուրեմն, գնա քո ճանապարհով,

ինչպես մնացած մարդիկ են գնում,

ու երջանիկ լեր այս հողի վրա»։

24․ Խոսքը լսելով՝ Վարպետը ցնծաց

ու, երախտապարտ, երբ լեռն էր թողնում,

երգ էր դնդնում ինքը իր համար,

այն, որ երգել էր միշտ աշխատելիս։

Իսկ երբ որ կրկին շրջապատեցին ամբոխները խիտ

ու տենչում էին և՛ ապաքինում, և՛ իմաստնություն,

և՛ ամենօրյա հացը անքրտինք,

ու որպեսզի նա տա իր իմացությունը,

ու որպեսզի նա հաճույք պատճառի՝

հանդիսախաղով հրաշքների, որ

սոսկ ինքն էր գործում,

այդ ժամանակ նա ժպտաց ու ասաց

նրանց, որ բյուր ու բյուր էին իր շուրջ,

պարզապես ասաց․ «Ես հեռաճամ եմ»։

25․ Եվ լռաթյուն էր,

քանզի քարացան ամենքն ապշահար,

ու քամուց խոտն էր խշշում ոտքի տակ։

26․ Եվ այդ լռաթյան մեջ նա մրմնջաց․

«Եթե դիմել է մարդն իր Տիրոջը

և ասել է, որ թեթևացնել է տենչում

տառապանքն իր մերձավորաց,

ու Տերը նրան ողորմածաբար

հորդորել է, որ պիտի կատարվի

ինչպես կամեցավ,

հա՞րկ է, որ մարդը վարվի ճիշտ այնպես,

ինչպես որ Տերն է ցուցանել նրան»։

27․ Եվ բազմությունից

շատերը նրան պատասխանեցին,

թե չկա կասկած ու երկմտություն,

և պետք է վարվեւ ճիշտ այնպես,

ինչպես Տերն է ցուցանել,

ու եթե նույնիսկ կանխորոշված է

կրել դժոխքի չարչարանքները,

ուրախությամբ է կրել հարկավոր՝

համարելով դա շնորհ ու վայելք։

28․ «Նշանակություն չունի՞

ինչպիսի տառապանքներ են

և ինչ խնդիր էր, որ Տերը տվեց»,—

այսպես հարցրեց նրանց։

29․ Եվ նրան պատասխանեց․

«Փառք է կախաղան ելնեւն ու փառք է

գամվելն անպատիվ անարգասյունին,

ողջակիզվելը կրակների մեջ,

թե այդպիսին է խնդիրը Տիրոջ»։

30․ Եվ այդ ժամանակ

Վարպետը այսպես հարցրեց նրանց․

«Իսկ ի՞նչ կանեիք, եթե Տերն ուղիղ

ձեզ հետ խոսեր ու հրամայեր, որ

երջանիկ լինեք աշխարհում այնքան,

քանի ապրում եք։

Այդ ժամանա՞կ՝ ինչ»։

31․ Եվ լռություն էր նորից․

ոչ մի բառ ու ոչ մի հնչյուն՝

բլուրների և դաշտերի վրա,

ուր խմբվել էին իր շուրջը նրանք։

32․ Եվ ընկավ նրանց քար լռության մեջ

խոսքը Վարպետի,

և այսպես ասվեց.․«Երջանկությո՛ւնը՝ ճանապարհն ահա․

և այդ ճամփին եք գտնելու ստույգ իմացությունը,

հանուն որի ենք ընտրություն արել՝

ապրելու այստե՛ղ և ա՛յս օրերում։

Այս պահին սա եմ հասկացել, ուստի

իմ ընտրությունն է՝ թողնել ձեզ,

ամեն մեկիդ որ գնաք

ձեր ճանապարհով ինչպես ուզում եք»։

33․ Եվ բազմությունը ճեղքելով

ճամփով, որ ինքն էր ընտրել

թողեց նրանց ու վերադարձավ այն

աշխարհը, որտեղ մարդիկ էին ու մեքենաները,

ու սովորական օրվա ետևից հաջորդն էր գալիս,

ու կյանքն էր այսպես հոսում շարունակ։

2

Ամռան կեսերին էր, որ դիպվածն ինձ հանդիպեցրեց Դոնալդ Շիմոդային։ Չորս տարվա թռիչքների ընթացքում չէի հանդիպել մեկ այլ օդաչուի, որը կաներ այն, ինչ ես էի անում հնամաշ բիպլանով․ թռչեր քաղաքից քաղաք և ուղևորներ ման տար՝ տաս րոպեն չորս դոլարով։ Բայց մի անգամ, Իլինոյս նահանգի Ֆերիս քաղաքից հյուսիս, ցած նայեցի իմ Ֆլիտի բաց խցիկից ու, կհավատա՞ք, տեսա, որ ներքևում մի հին Թրեվըլ Էյր֊4000 է կանգնած՝ ճերմակականաչ, զմրուխտյա, ցանկապատված դաշտում։

Ես ազատ կյանք եմ վարում, բայց երբեմն չափազանց մենակ եմ զգում ինձ։ Եվ ահա, տեսա բիպլանը, մի քիչ մտմտացի ու վճռեցի, որ մեծ մեղք չի լինի, եթե նայեմ՝ ինչ կա այնտեղ։ Արագությունը հասցնելով նվազագույնի, ուղղորդման ղեկի օգնությամբ, սահքով՝ ես ու Ֆլիտը սկսեցինք իջնել։ Պտուտակի թափը կոտրելով՝ շարժիչը խլաձայն ու մեղմ ծոր տվեց իր խաղաղ «թիկ֊թակ»֊ը։ Պաշտպանիչ ակնոցը քաշեցի ճակատիս, որ ավելի լավ տեսնեմ, թե որտեղ եմ վայրէջք կատարելու։ Ներքևում սուլոցով սուրում էին հասկերի կանաչ ջունգլիները, առկայծեց ցանկապատը, որից այն կողմ, որքան կարողացա տեսնել, նոր հնձած դաշտն էր։ Ուղղորդման ղեկը հանեցի սահքի վիճակից ու ոչ մեծ շրջան արեցի գետնին.․խոտը խփվում էր անիվներին, հետո մեղմ շրշաց հողը, դանդա՛ղ, ավելի՛ դանդաղ, վերջապես լսվեցին շարժիչի արագ ճայթյունները, և մեքենան կանգ առավ մյուս ինքնաթիռի կողքին։ Ես անջատեցի շարժիչը։ Մեղմ կլակլտոց լսվեց, ու վրա հասավ հուլիսյան օրվա կատարյալ լռությունը։

Թրեվըլ էյլրի օդաչուն, մեջքով իր ինքնաթիռի ձախ անիվին հենված, նստել էր խոտին ու նայում էր ինձ։ Ինքս այդքան անխռով մնալ չէի կարող և չէի նստի այդպես՝ հետևելով, թե մեկ ուրիշն ինչպես է վայրէջք կատարում ինձնից ընդամենը տաս ոտնաչափի վրա։ Ես գլխով արեցի։ Նա ինձ դուր էր եկել՝ ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչու։

— Դու միայնակ մարդու տեսք ունես,— ասացի նրան։

—Դու՝ նույնպես։

— Չեմ ուզում խանգարել։ Եթե ավելորդ եմ, կշարունակեմ թռիչքս։

— Չէ, ես սպասում էի քեզ։

Ես ժպտացի․

— Կներես, որ ուշացա։

— Ոչի՛նչ։

Ես հանեցի սաղավարտն ու ակնոցը, դուրս եկա խցիկից ու իջա գետնին։ Օդում անցկացրած մի քանի ժամից հետո դա միշտ էլ հաճելի է։

— Հուսով եմ, որ ապուխտից ու պանրից չես հրաժարվի,— ասաց նա,— ապուխտ, պանիր, հնարավոր է՝ նաև մրջյուն։

Ու ոչ մի ձեռքսեղմում, ոչ մի ծանոթանալ։

Նա մարմնեղ չէր, ուսերին հասնող մազերն ավելի սև էին, քան անիվի ռետինը, որին հենվել էր։ Աչքերը մուգ էին բազեի աչքերի պես։ Լավ է, երբ նման աչքեր ունի ընկերդ, բայց անծանոթի պարագայում անհանգստության զգացում ես ապրում։ Նա միանգամայն կարող էր իր հերթական աղմկոտ մրցելույթին մեկնող կարատեի վարպետ լինել։

Ես նրա ձեռքից վերցրի սենդվիչն ու թերմոսի փոքրիկ բաժակը։

— Դու ո՞վ ես,— հարցրի,— ինքնաթիռով թափառելուս տարիներին ոչ մի անգամ ինձ պես շրջմոլիկի չէի հանդիպել։

— Ես, ճիշտն ասած, հատուկ որևէ բանի պիտանի չեմ,— ուրախ֊ուրախ ասաց նա։— Մի քիչ մեխանիկ եմ, եռակցող, քիչումիչ վաստակել եմ Քեթսի թրթուրավոր մեքենաները բանեցնելով։ Բանն այն է, որ երբ հարկ եղածից մի քիչ ավելի եմ մնում որևէ տեղ, միշտ ինչ֊որ պատմությունների մեջ եմ ընկնում։ Դրա համար էլ ինքնաթիռ սարքեցի ինձ համար և ահա շրջում եմ։

— Այդ ի՞նչ թրթուրավոր մեքենաներ են,— մանկուց խելքս գնում էր դիզելային տրակտորների համար։

— Դ֊8, Դ֊9։ Բայց այդ ամենը շատ կարճ տևեց, Օհայոյում։

— Դ֊9։ Այն մեծերն են, չէ՞, մի տան չափ։ Կրկնակի հաղորդակով․․․ դրանք իսկապե՞ս կարող են լեռ շարժել։

— Լեռներ շարժելու շատ ավելի լավ միջոցներ կան,— ասաց նա ժպիտով, որը մի ակնթարթ էլ չձգվեց։

Ինքնաթիռի թևին հենված՝ մի րոպեի չափ հետևում էի։ Լույսի խա՜ղ..․ Նրան դժվար էր մոտիկից նայել։ Ասես լուսապսակ լիներ գլխին՝ մեղմ առկայծող արծաթավուն խորապատկերի վրա։

— Ինչ֊որ բան այնպես չէ՞,— հարցրեց նա։

— Իսկ այդ ի՞նչ պատմությունների մեջ ես ընկել։

— Առանձնակի ոչինչ չկար։ Պարզապես հիմա ինձ, ինչպես որ քեզ, դուր է գալիս շարունակ տեղաշարժվելը։

Ես վերցրի սենդվիչս ու պտույտ տվի նրա ինքնաթիռի շուրջը։ 1928 կամ 1929 թվականի արտադրության մեքենա էր, ու վրան՝ ոչ մի քերծվածք։ Ոչ մի գործարան այդպիսի նոփ֊նոր ինքնաթիռներ չի արտադրում ու կանգնեցնում դաշտի մեջտեղը։ Յուղաներկի ու լաքի առնվազն քսան շերտերը հայելու պես շողշողում էին փայտե մասերին։ Խցիկի տակ՝ ոսկե տառերով, հին անգլիական տառատեսակով, գրված էր «ԴՈՆ», իսկ գրանցման քարտում նշված էր՝ Դ․ ՈՒ․ Շիմոդա։ Գործիքները նույնպես նոր էին, ասես հենց նոր արկղից հանած, 1928 թվականի իսկական թռիչքային գործիքներ։ Կաղնեփայտե հղկած սարքավահանակը և ուղղորդման ղեկը, խառնիչն ու բռնկման կանխարգելիչը՝ ձախից։ Հիմա արդեն բռնկման կանխարգելիչ չես տեսնի նույնիսկ լավագույնս վերականգնված ինքնաթիռներում։ Եվ ոչ մի տեղ՝ ոչ մի քերծվածք, ոչ մի բիծ՝ նրբակտավե երեսվածքին, յուղի ոչ մի կաթիլ՝ շարժիչի կափարիչին, ծղոտի ոչ մի շյուղ՝ խցիկի հատակին, ասես մեքենան երբևէ թռիչք կատարած չլիներ։ Կարծես այն պարզապես նյութականացել էր հենց այս դաշտում՝ ժամանակի ինչ֊որ կեսդարյա ճեղքվածքի միջով։ Ես զգացի, թե այդ ամենը տեսնելուց ինչպես են մեջքովս մրջյուններ վազվզում։

— Ինչքա՞ն ժամանակ է, որ ուղևորներ ես ման տալիս,— հարցրի նրան ինքնաթիռի մյուս կողմից։

— Մի ամիս, կարող է՝ հինգ շւսբաթ։

Նա թռե՜լ էր։ Հինգ շաբաթվա թռիչք դաշտերի վրայով․ ով էլ լինես՝ և՛ կեղտ կհայտնվի ինքնաթիռիդ վրա, և՛ ծղոտ՝ խցիկիդ հատակին։ Թեկուզ քիչ, բայց ինչ֊որ բան կլինի։ Իսկ այդ մեքենա՜ն..․ Յուղի ոչ մի կաթիլ՝ հողմապակու վրա, ոչ մի ջնջխված միջատ՝ պտուտակին։ Ամռանն Իլինոյսում դա անհնար է ցանկացած ինքնաթիռի համար։ Ես էլի հինգ րոպեի չափ զննեցի Թրեվըլ էյրը, ապա վերադարձա ու թևի տակ նստեցի խոտին՝ դեմքով դեպի օդաչուն։ Այդ տղան ինձ դուր էր գալիս, բայց ինչ֊որ բան այն չէր։

— Ինչո՞ւ ինձ ճշմարտությունը չես ասում։

— Ես արդեն ասացի քեզ ճշմարտությանը, Ռի՛չարդ։ Եվ անունս էլ գրված է ինքնաթիռի վրա։

— Մարդը չի կարող ուղևորներ ման տալ այնպես, որ ինքնաթիռը, թեկուզ մի քիչ, չյուղոտի, բարեկա՛մս, գոնե մի քիչ չկեղտոտի։ Գոնե մի բիծ՝ երեսվածքի վրա, հը՞։ Աստվա՜ծ իմ, գոնե խոտի մի շյուղ՝ հատակին։

Նա խաղաղ ժպտաց․

— Կան բաներ, որ դու չգիտես։

Այդ պահին նա օտարական էր, ուրիշ մոլորակի մարդ։ Ես հավատացի նրան, բայց որևէ բացատրություն չէի գտնում այդ ոսկերչական իրի գոյության համար, որն, ըստ էության, նրա ինքնաթիռն էր՝ թռիչքադաշտի կենտրոնում։

— Ճի՛շտ է։ Բայց երբևէ կիմանամ։ Ամեն ինչ կիմանամ։ Եվ այն ժամանակ կարող ես վերցնել իմ ինքնաթիռը, Դո՛նալդ, որովհետև այլևս թռչելու կարիք չեմ ունենա։

Նա հետաքրքրությամբ նայեց ինձ, ու սև հոնքերը ձգվեցին վեր։

— Իսկապե՞ս։ Պատմի՛ր։

Ես ցնծում էի․ ինչ֊որ մեկին հետաքրքրել էր իմ տեսությունը․․․

— Մարդիկ երկար ժամանակ թռչել չէին կարողանում։ Գուցե և ոչ այն պատճառով, որ դա անհնար էին համարում, գուցե չէին յուրացրել աերոդինամիկայի առաջին օրենքը։ Ես ուզում եմ հավատալ, որ ինչ֊որ տեղ գոյություն ունի մեկ այլ օրենք, և մեզ հարկավոր չեն ինքնաթիռները, որպեսզի թռչենք, կամ անցնենք պատերի միջով, կամ հասնենք ուրիշ մոլորակների։ Մենք կարոդ ենք սովորել և անել այդ ամենը նաև առանց մեքենաների։ Որտեղ էլ որ լինի։ Եթե ցանկանանք։

Նա ժպտաց իր հպանցիկ ժպիտով ու լուրջ֊լուրջ գլխով արեց։

— Եվ դու գտնում ես, որ կսովորես այդ ամենը, եթե շարունակես երեք դոլարով ուղևո՞ր ման տալ։

— Միակ ուսումնառությունը, որ իմաստ ունի, այն է, որին ինքդ ձգտում ես։ Չկա և չի կարող լինել երկրի վրա մեկը, որն ինձ ավելին կսովորեցնի, քան իմ ինքնաթիռն ու երկինքը։ Եվ եթե նման մեկը լիներ, ես անմիջապես կգնայի փնտրելու այդ մարդուն։ Մեկ է՝ տղամարդ լիներ, թե՝ կին։

Մուգ աչքերը հանդարտ ու սևեռուն նայում էին ինձ։

— Դու, եթե իսկապես ուզում ես սովորել, մի՞թե չես հավատում, որ քեզ ղեկավարում են։

— Այո, ինձ ղեկավարում են։ Իսկ ո՞ւմ չեն ղեկավարում։ Ես միշտ զգացել եմ, որ ինձ հետևում են կամ նման մի բան։

— Եվ կարծում ես՝ քեզ կբերեն Ուսուցչի մոտ, որը կօգնի քեզ։

— Եթե չպատահի այնպես, որ ինքս լինեմ այդ ուսուցիչը, ապա՝ այո։

— Կարող է և այդպես լինել,— ասաց նա.․․

Թարմ տեսքով, նոր արտադրության պիկապը, փոշու ամպ բարձրացնելով, անաղմուկ մոտեցավ մեզ ու կանգ առավ դաշտի եզրին։ Դռնակները բացվեցին։ Մեքենայից իջան մի ծերունի ու մի տասնամյա աղջնակ։ Այնպիսի անհողմություն էր, որ փոշեհատիկը կախվում֊մնում էր օդում։

— Այդ դո՞ւք եք այստեղ ուղևորներ ման տալիս,— հարցրեց ծերունին։ Դաշտը Դոնալդն էր գտել, ուստի ես ձայն չհանեցի։

— Այո, սը՛ր,— ուրախ֊ուրախ ասաց նա։— Այսօր վատ չէր լինի թռչել, ճի՞շտ է։ Ուզո՞ւմ եք։

— Իսկ եթե ուզեմ, չե՞ք սկսի խեղկատակություն անել օդում, գլուխկոնծի տալ,— ծերունու աչքերը չարաճճի կայծկլտում էին, քանի դեռ զննում էր մեզ, փորձելով տեսնել՝ գլուխ հանո՞ւմ ենք իր պես գեղջուկից։

— Կուզեք՝ կանենք, չեք ուզի՝ չենք անի։

— Բայց դուք երևի ահագին փող եք պլոկում, չէ՞։

— Կանխիկ երեք դոլար՝ ինը֊տաս րոպե թռիչքի համար։ Դա նշանակում է՝ երեսուներեք ու երեք տասնորդական սենթ՝ րոպեում։ Շատերն ասում են, որ արժե։

Ես կողմնակի մարդու տարօրինակ զգացում ունեի, որը պարապ նստել ու լսում էր, թե ուրիշն ինչպես է դրստում իր գործերը։ Ինձ դուր էր գալիս, որ նա այդ ամենն այդքան զուսպ ասաց։ Ես այնպես էի վարժվել թռիչքներս աղմկոտ գովազդելուն (Մարդի՜կ, ձեզ վերևում երաշխավորում եմ տաս աստիճանով ցածր ջերմություն։ Մեկնենք այնտեղ, ուր թռչում են միայն թռչուններն ու հրեշտակները։ Եվ այդ ամենը՝ երե՜ք դոլարով, չնչին մասը ձեր քսակի կամ գրպանի․․․), որ արդեն չէի էլ պատկերացնում՝ ինչպես կարելի է առանց դրա։

Միայնակ թռչելն ու ուղևորներ ման տալը ծանր աշխատանք է։ Ես վարժվել էի դրան, բայց մի ուրիշ հանգամանք էլ կար․ եթե ես ուղևորներ չունենայի, ուտելու բան էլ չէի ունենա։ Հիմա, երբ հնարավոր էր պարապության տրվել, քանզի իմ ճաշն այլևս կախված չէր իմ եկամտից, կարող էի գեթ մեկ անզամ լիցքաթափվել ու նայել՝ ինչ է կատարվում։ Աղջնակը հետ էր քաշվել ու նույնպես դիտում՛ էր։ Շիկահեր, խաժ աչքերով, լուրջ հայացքով՝ նա կանգնել էր այստեղ, որովհետև այստեղ էր իր պապիկը։ Նա թռչել չէր ուզում։ Ավելի հաճախ հակառակն է՝ թռիչք տենչացող երեխաներ ու զգուշավոր մեծեր։ Երբ դրանով եք վաստակում ձեր հացը, նման հարցերում հոտառություն է մշակվում, ես հո գիտեի, որ աղջնակը չի թռչելու, եթե նույնիսկ ամբողջ ամառը նստենք այստեղ։

— Ձեզնից ո՞րը, ջենթլմեննե՛ր,— հարցրեց ծերունին։

Շիմոդան իր բաժակի մեջ ջուր լցրեց։

— Ռիչարդը կտանի ձեզ։ Ես դեռ ճաշում եմ։ Կամ էլ՝ սպասեք։

— Ոչ, սը՛ր, ես պատրաստ եմ թռչել հենց հիմա։ Կարո՞ղ ենք անցնել իմ ագարակի վրայով։

— Իհարկե,—պատասխանեցի ես,— միայն ցույց տվեք, թե որ կողմն եք կամենում թռչել, սր՛ր։

Ես խցիկի առաջնամասից իջեցրի անկողինս, գործիքների արկղն ու կաթսայիկները, ծերունուն օգնեցի բարձրանալ ուղևորի տեղն ու կապեցի նրան ամրագոտիներով։ Ապա սահեցի ետևի նստիքին ու ձգեցի ամրագոտիս։

— Օգնիր, Դո՛ն, լա՞վ։

— Ըհը՛,— նա, գավաթը ձեռքին, վեր կացավ ու կանգնեց պտուտակի մոտ։— Ի՞նչ պիտի անեմ։

— Պտուտա՛կը։ Կամա՜ց պտտիր։ Հրումից կպոկվի ձեռքիցդ։

Միշտ, երբ որևէ մեկը դարձնում էր Ֆլիտի պտուտակը, չափազանց արագ էր անում դա, և ինչ֊որ անհասկանալի պատճառով շարժիչը չէր գործարկվում։ Բայց այս մարդն այնքան մեղմ պտտեց, ասես ողջ կյանքում այդ գործով էր զբաղվել։ Մագնետոն ճթթաց, կայծը գնաց ցիլինդր, ու հին շարժիչը թեթև֊ թեթև աշխատեց։ Շիմոդան վերադարձավ իր ինքնաթիռի մոտ, նստեց ու զրույցի բռնվեց աղջնակի հետ։

Շարժիչը մռնչաց, և դեսուդեն թռչող ծղոտի հողմապտույտի մեջ Ֆլիտը երկու հարյուր ոտնաչափ օդ բարձրացավ (եթե շարժիչը հիմա խափանվի, կիջնենք արտում), հինգ հարյուր ոտնաչափ (հիմա կարելի է շրջադարձ անել ու նստել արոտատեղում, այստեղից արևմուտք կովերի արոաավայր կա), ութ հարյուր ոտնաչափ։ Ես ուղղում եմ մեքենան՝ թռչելով այն կողմն, ուր ցույց է տալիս ծերունու մատը, հարավ֊արևելյան քամուն հակառակ։ Երեք րոպեի թռիչք, ու մենք արդեն պտույտ ենք անում ագարակի փղոսկրագույն շինությունների վրա, որ թաքնվել են եգիպտացորենի և անանուխի թփուտներում։ Տան հետևը բանջարանոցն է, որտեղ շաքարի եգիպտացորեն է աճում, սալաթ ու լոլիկ։

Առջևի նստիքին տեղավորված մարդը, քանի դեռ պտտվում էինք ագարակի վրա, ներքև էր նայում Ֆլիտի թևերի ու ծգալարերի բացվածքի միջով։ Ներքևում, սանդղամուտին, մի կին երևաց՝ կապույտ զգեստի վրայից ճերմակ գոգնոց կապած, ու ձեռքով արեց մեզ։ Տղամարդն ի պատասխան թափահարեց ձեռքը։ Հետո նրանք տպավորություններ կփոխանակեն, թե ինչ լավ էին տեսնամ մեկմեկու։ Վերջապես ծերունին դարձավ իմ կողմն ու գլխով արեց, այսինքն՝ արդեն բավական է, շնորհակալություն, կարոդ ենք վերադառնալ։

Ես մի մեծ պտույտ տվի Ֆերիս քաղաքի վրա՝ նշան անելով, որ ուղևոր եմ ման տալիս, ու սկսեցի պարուրաձև իջնել, որպեսզի ցույց տամ, թե որտեղից եմ թռչում։ Երբ դաշտի վերևը կտրուկ շրջադարձ անելով՝ գնացի վայրէջքի, Թրեվըլ Էյրը վեր ճախրեց և անմիջապես ուղղվեց ագարակի կողմը, որի վրայով հենց նոր թռչում էինք։

Մի ժամանակ ես թռչում էի հնգյակի կազմում, և իմ մեջ արթնացավ նույն զգացումը.․․ Մի ինքնաթիռն, ուղևորով հանդերձ, օդ է բարձրանում այն պահին, երբ մյուսը գնում է վայրէջքի։ Մենք թեթև ցնցումով դիպանք հողին ու գլորվեցինք դեպի դաշտի հեռավոր ծայրը, ճանապարհի կողմը։ Շարժիչը լռեց, ծերունին արձակեց ամրագոտին, ու ես օգնեցի, որ դուրս գա խցիկից։ Նա հանեց դրամապանակն ու գլուխն օրորելով՝ սկսեց հաշվել թղթադրամները։

— Ա՜յ սա ուղևորություն էր, տղա՛ս։

— Մենք էլ ենք նույն կարծիքին։ Վատ ապրանք չենք ծախում։

— Ծախողն ընկերդ է։

— Ահա՜ թե ինչ։

— Այո, ընկերդ սատանային էլ մոխիր կծաիփ։ Գրագ եմ գալիս։ Այդպես չէ՞։

— Ինչո՞ւ եք այդպես կարծում։

— Աղջնակի պատճառով, ուրիշ ինչի՞,— այդ ասելիս նա հետում էր Թրեվըլ Էյրին, որն արծաթակապտավուն ծխաշղարշի մեջ պտտվում էր ագարակի վրա։— Որ իմ թոռնիկ Սառան ինքնաթիռով թռչե՜ր։— Նա այնպես էր խոսում, ինչպես անտագնապ կխոսեր մարդը, նկատելով թե իր այգում խնձորենու չոր ճյուղն ինչպես է ծաղկել ու ծանրացել հասուն պտուղներով։— Ծննդյան պահից այդ աղջիկը մահու չափ վախենում է բարձրությունից։ Ճչո՜ւմ էր։ Պարզապես սարսափահար էր լինում։ Նա ավելի շատ մերկ ձեռքերով ձիաբոռ կբռներ, քան կմագլցեր ծառը։ Սանդուղքով ձեղնահարկ չէր բարձրանա, եթե նույնիսկ ջրհեղեղ սկսվեր։ Աղջնակը հրաշալի լեզու է գտնում մեքենաների հետ, ասենք՝ կենդանիների հետ էլ վատ չէ, բայց այ բարձրությո՜ւնը, դրանից փախչում է, ինչպես ժանտախտից։ Ու հիմա, տես, թռչո՜ւմ է։

Նա շարունակում էր խոսել այդ և զանազան այլ բաների մասին, հիշեց, թե շատ տարիներ առաջ մեզ նման շրջմոլիկներն ինչպես էին թռչում Հեյսբերգի ու Մոնմութի վրայով, այնպիսի «գրադարակներով», ինչպիսին մերն են, միայն թե դրանցով սատանա՜ն գիտի ինչեր էին անում։ Ես նայում էի, թե հեռավոր Թրեվըլ Էյրն ինչպես է աստիճանաբար խոշորանում, ինչպես պարուրաձև անցավ դաշտի վրայով, շատ ավելի կտրուկ շրջադարձով, քան ես կանեի, սահեց արտի վրայով, ապա ցանկապատի, դիպավ խոտին և այնքան ճշգրիտ նստեց երեք կետի վրա, որ շունչս բռնվեց։ Դոնալդ Շիմոդան, ըստ ամենայնի, շա՜տ վաղուց է թռչում, եթե կարողանում է ահա այսպես նստեցնել Թրեվըլ Էյրը։

Ինքնաթիռն առանց ջանքի գլորվեց ու կանգ առավ մեր կողքին։ Պտուտակը մեղմ ծլնգաց ու համրացավ։ Ես վեր թռա, որ օգնեմ, արձակեցի աղջնակի ամրագոտին, բացեցի առջեւի խցիկի դռնակը ու ցույց տվի, թե ուր դնի ոտքը, որ ինքնաթիռի թեվի երեսվածքը չվնասի։

— Ո՞նց է, դուրդ եկա՞վ։

Նա չլսեց անգամ, թե ինչ եմ հարցնում։

— Պապի՜կ։ Ես չե՜մ վախենում։ Ինձ համար սարսափելի չէր, ազնիվ խոսք։ Տունն ասես խաղաղիք լիներ, իսկ մայրիկը ձեռքով արեց ինձ, իսկ Դոնն ասաց, թե ես վախենում էի, որովհետև մի անգամ բարձր տեղից ընկել ու մահացել եմ, և որ այլևս չպիտի վախենամ։ Ես օդաչու կդառնամ, պապի՛կ։ Ես ինքնաթիռ կունենամ և ինքս էլ կվարեմ, կթռչեմ ամենուր ու ման կտամ մարդկանց։ Կարելի՞ է։

Շիմոդան ժպտաց ծերունուն ու թոթվեց ուսերը։

— Այդ նա՞ ասաց, որ օդաչու ես դառնալու, այո՞ , Սառա։

— Չէ, ե՛ս։ Ախր գիտես, չէ՛, որ շարժիչներից լավ եմ հասկանում։

Նրանք շնորհակալություն հայտնեցին, ու մեկը քայլեց, իսկ մյուսր վազ տվեց դեպի պիկապը՝ երկուսն էլ կերպափոխված նրանից, ինչ կատարվել էր դաշտում ու երկնքում։

Հայտնվեց ևս երկու մեքենա, հետո՝ էլի մեկը, և ամբողջ օրը մեզ մոտ լի՜քը ժողովուրդ կար, մարդիկ, որ անհամբերությամբ ուզում էին Ֆերիսը տեսնել երկնքից։ Մենք առանց դադարի տասներկու թե տասներեք ուղերթ կատարեցինք, ընդ որում ջանում էինք կարելվույն չափ, որից հետո սլացանք քաղաք՝ Ֆլիտի համար բենզին բերելու։ Հետո էլի մի քանի ուղևոր ունեցանք, և էլի, ու վրա հասավ երեկոն, իսկ մենք առանց դադարի հետուառաջ էինք թռչում, մինչև արևի մայր մտնելը։

Ինչ֊որ տեղ ուղենշանի վրա կարդացի՝ «Բնակչաթյունը֊200», ու երբ սկսեց մթնել, մտածեցի, որ նրանց բոլորին արդեն ման ենք տվել, հնարավոր է՝ ոմանց նաև արվարձաններից։ Իրարանցման մեջ մոռացել էի Դոնին հարցնել Սառայի մասին, հորինե՞լ էր նա այդ պատմությունը, թե լուրջ էր խոսում։ ժամանակ առ ժամանակ, քանի դեռ ուղևորները տեղավորվում էին, ես ուշադիր հետևում էի նրա ինքնաթիռին։ Ոչ մի բիծ, ոչ մի խալ, այն հավանաբար խույս էր տալիս միջատներից, որոնց ես, մեկ֊երկու ժամ թռիչքից հետո, ստիպված էի լինում մաքրել հողմապակուց։

Երկինքն արդեն համարյա մթնել էր, երբ ավարտեցինք։ Ու քանի դեռ ծղոտ էի լցնում իմ թիթեղյա վառարանը, վրան ածուխի խտակտորներ ավելացնում ու կրակ անում, լրիվ մթնեց, և կրակը վառ լուսացոլքեր էր նետում կողք կողքի կանգնած ինքնաթիռների վրա ու մեր շուրջը՝ ծղոտի ոսկեգույն ցողուններին։ Ես բաց արի մթերարկղը։

— Ապո՞ւր, թե՞ խաշած միս, գուցե սպագետի՞,— հարցրի,— գուցե տանձ կամ դե՞ղձ։ Տաք֊տաք դեղձեր ուզո՞ւմ ես։

— Մեկ է,— մեղմ ասաց նա,— որևէ բան կամ ոչինչ։

— Դու, ի՞նչ է, քաղցած չե՞ս։ Ախր ծանր օր էր։

— Տեսականիդ այն չէ, հանուն որի արժե սովածանալ, թերևս՝ եթե լավ միս լիներ։

Ես մսի պահածոն բացեցի իմ շվեդական սպայական վթարային դանակով, նույն կերպ և սպագետիի տուփը, ու երկուսն էլ դրեցի կրակին։ Գրպաններս լեփլեցուն էին թղթադրամներով։ Դա օրվա՝ ինձ համար առավել հաճելի պահերից էր։ Դուրս քաշեցի փողն ու սկսեցի հաշվել՝ չջանալով անգամ շտկել ու դասավորել դրամները։ Պարզվեց՝ հարյուր քառասունյոթ դոլար է, ու ես սկսեցի մտքում հաշիվ անել, ինչն ինձ համար այնքան էլ հեշտ չէր։

— Սպասի՛ր, սպասի՛ր․․․ թող մտածեմ, չորս ու երկուսն էլ մտքում․․․ քառասունինը ուղերթ՝ այսօր։ Դո՜ն, ես խփեցի այն ռեկորդը, երբ հարյուր դոլարանոց օր էի ունեցել, միայն ես ու Ֆլիտր։ Դա, հավանաբար, երկու հարյուր դոլարանոցն էլ կխփեիր, ախր հիմնականում դու էիր ման տալիս միանգամից երկուսին։

— Հիմնականում՝ այո։ Իսկ ի՞նչ կասես այն ուսուցչի կապակցությամբ, որին փնտրում ես,— փոքր֊ինչ հապաղելով հարցրեց Դոնը։

— Ես ոչ մի ուսուցչի էլ չեմ սպասում,— ասացի։— Ես փող եմ հաշվում։ Ես կարող եմ մի շաբաթ ապրել սրանով։ Մի ամբողջ շաբաթ կարող եմ մատս մատիս չտալ։

Նա ինձ նայելով՝ ժպտաց․

— Երբ փողերիդ մեջ լող տալն ավարտես, չե՞ս հաճի ինձ փոխանցել մսի պահածոն։

3

Հրմշտոց, ամբոխներ, մարդկային բազմության գետեր, որ հորձանք են տալիս դեպի կենտրոնում կանգնածը։ Հետո մարդկային հոսանքները ձուլվում են, դառնամ օվկիանոս, որն ուր որ է կուլ կտա կենտրոնում կանգնած մարդուն, սակայն խորտակվելու փոխարեն նա ինչ֊որ մեղեդի սուլելով քայլում է օվկիանոսի միջով ու անհետանում․․․ Ջրեղեն օվկիանոսը վերածվեց խոտեղենի։ Ոսկեճերմակ Թրեվըլ Էյրն իջավ խոտին, օդաչուն դուրս եկավ խցիկից և ինքնաթիռի վրա կտավե պաստառ փակցրեց ԹՌԻՉՔ֊3$֊ԹՌԻՉՔ։

Առավոտյան ժամը երեքն էր, երբ արթնացա, ու երագս հիշում էի ամբողջությամբ, և անհասկանալի պատճառով երջանիկ էի դրանից։ Ես բացեցի աչքերս ա լուսնալույսի տակ տեսա, որ խոշոր Թրեվըլ Էյրը կանգնած է Ֆլիտի կողքին։ Շիմոդան իր անկողնու վրա նստել էր ճիշտ այնպես, ինչպես այն ժամանակ, երբ առաջին անգամ հանդիպեցինք՝ ինքնաթիռի ձախ թևին հենված։ Չի կարելի ասել, թե նրան պարզորոշ տեսնում էի։ Ուղղակի գիտեի, որ այդպես է։

— Հե՜յ, Ռի՛չարդ,— մաթի միջից կամացուկ ձայն տվեց նա։— Սա մի՞թե քեզ ոչինչ չի ասում։

— Ի՞նչ պիտի ասի,— աղոտ գլխի ընկնելով, հարցրի ես՝ դեռևս հիշելով երազս ու, թվում է, բնավ չզարմանալով, որ նա արթուն է։

— Քո երազը։ Այդ տղան՝ բազմության մեջ, և ինքնաթիռը,— համբերատար բացատրեց նա։— Դու ուզում էիր գիտենալ իմ մասին, հիմա գիտես, ամեն ինչ կարգի՞ն է։

Այդպիսի հաղորդագրություններ եղել էին․ Դոնալդ Շիմոդան, նա, ում կոչում էին Մեխւսնիկ֊Մեսիա, ամերիկացի օդաչուն, որ չքացել էր քսանհինգ հազարանոց բազմության աչքի առաջ։ Դա հիշում էի, կարդացել էի Օհայո նահանգի մի փոքրիկ քաղաքի լրագրային վահանակին, աչքիս էր ընկել, որովհետև թերթի առաջին էջում էր։

— Դոնւսլդ Շիմո՞դա։

— Ձեր խոնարհ ծառան,— ասաց նա։— Հիմա դու գիտես, ուրեմն ստիպված չես լինի գլուխ ջարդել ինձ վրա։ Իսկ հիմա՝ քնի՛ր։

Ես դեռ երկար մտածում էի այդ ամենի մասին, մինչև քնով կանցնեի։

— Մի՞թե ձեզ թույլատրվում է․․․ Մտքովս չէր էլ անցնում․․․ Դու այնպիսի աշխատա՜նք անես՝ Փրկի՜չ, քեզնից սպասում են, որ փրկելու ես աշխարհը, այդպես չէ՞։ Մտքովս չէր անցնի, որ Փրկիչը կարող է հեշտ ու հանգիստ պնդօղակ պտտել, իսկ հետո վերցնել ու հրաժարվել ամեն ինչից։

Ես նստել էի Ֆլիտի շարժիչի կափարիչին ու վերևից նայում էի իմ տարօրինակ ընկերոջը։

— Տուր, խնդրում եմ, տասնվեց համարի բանալին։

Նա խառնշտորեց արկղը, գտավ ու ինձ նետեց մանեկաբանալին։ Ինչպես մյուս գործիքները՝ բանալին էլ, որ նետեց ինձ, դանդաղեցրեց թռիչքն ու ծուլորեն պտտվելով, լող տալով անկշռելիության մեջ՝ կախվեց֊մնաց օդում։ Բայց հենց դիպա, իջավ ափիս մեջ, ու սովորական քրոմապատ ավիացիոն մանեկաբանալի էր։ Թեև, ասենք, ոչ այնքան սովորական։ Այն պահից ի վեր, երբ ձեռքիս մեջ ջարդվեց 7/8 համարի բանալին, ամենալավագույն գործիքներն էի գնում, որ հնարավոր էր հայթայթել․․․ Դա իսկապես առաջնակարգ բանալի էր և, ըստ այդմ, ինչպես հայտնի է ցանկացած մեխանիկի՝ ոչ սովորական։ Գնից դատելով մանեկաբանալին կարող էր և մաքուր ոսկուց լինել, ու կատարյալ հաճույք էր այն ձեռքի մեջ պահելը, համոզված, որ չի ջարդվի, ինչպես էլ բանեցնես։

— Իհարկե, դու կարող ես հրաժարվել։ Հրաժարվել՝ ինչից ուզում ես, եթե միտքդ փոխել ես։

Նա թռիչքի նետեց Ֆիլիպսի պտուտակահանը, հենց այնպես, ասես զվարճանալու համար։

— Եվ այսպես, հրաժարվո՛ւմ ես Փրկիչ լինել, ու եթե խոսքս այնպես է հնչում, ասես արդարանում եմ, ապա պատճառը երևի այն է, որ իսկապես դեռ մի քիչ արդարանում եմ։ Ավելի լավ է, սակայն, այդպես, քան շարունակես աշխատանքն ու ատես այն։ Լավ Փրկիչը ոչինչ չի ատում։ Եվ ազատ է՝ գնալու ցանկացած ճանապարհով, որով ուզում է գնալ։ Դե ինչ, դա, իհարկե, արդարացի է ուզածդ մարդու համար։ Մենք բոլորս Աստծո որդիներն ենք, կամ՝ Գոյի, կամ՝ Բանականության գաղաւիարի, կամ որևէ այլ բանի՝ ինչ անուն էլ որ տաս։

Ես չարչարվում էի, որ մանեկները ձգեմ Քինների շարժիչի ցիլինդրի հիմնամասին։ Լավ շարժիչ է, ծերուկ Բ֊5֊ի, սակայն մի հարյուր ժամվա թռիչքից հետո մանեկները թուլանում ու սկսում են լխկլխկալ, ուրեմն ավելի լավ է չթողնես, որ բանը հասնի դրան ու նախօրոք ձգես։ Եվ, իհարկե, առաջին իսկ մանեկը, որ բռնեցի բանալիով, պահանջվածից քառորդ պտույտով թույլ էր։ Ու ես ուրախացա իմ շրջահայացությունից։

— Դո՛ն, Դո՛ն, ճիշտ է, բայց ինձ թվում է՝ եթե փրկչությունը չտարբերվեր մյուս աշխատանքներից, ապա, գիտե՞ս ինչ, Հիսուսը կվերադառնար ու հաց կվաստակեր մուրճ բանեցնելով։ Դա տարօրինակ չե՞ս համարում։

Նա մտքի մեջ ընկավ՝ փորձելով ըմբռնել իմ տեսակետը։

— Ես քեզ չեմ հասկանում։ Տարօրինակը հենց այն է, որ նա չթողեց ամեն ինչ, երբ իրեն առաջին անգամ սկսեցին Փրկիչ կոչել։ Այդ զզվելի նորությունը լսելուն պես փախչելու փոխարեն նա փորձեց տրամաբանել․ «Լա՛վ, ես Աստծո Որդին եմ, բայց մենք բոլորս ենք այդպիսին, ես Փրկիչ եմ, բայց դուք բոլորդ՝ նույնպես։ Հրաշքները, որ ես գործում եմ, դուք էլ կարող եք գործել»։ Ցանկացած ողջամիտ մարդ հասկանում է դա։

Շարժիչի կափարիչին տոթ էր, սակայն աշխատանքը որպես տաժանակիր գործ չէր ընկալվում։ Որքան ավելի շատ պիտի աշխատվեր, այնքան ավելի քիչ էի դա աշխատանք համարում։ Հաճույք էի ստանում այդ պահին անելուց այն, ինչը ցիլինդրին թույլ չէր տա պոկվել շարժիչից։

— Ասա, եթե քեզ էլի բանալի պետք լինի։

— Ինձ ոչ մի բանալի էլ պետք չէ։ Ես, պարզվում է, հոգու վեհացման այնպիսի մակարդակի եմ հասել, որ քո այդ ձեռնածություններին, Շիմո՛դա, պարզապես նայում եմ որպես ինչ֊որ աստիճանի վեհացած հոգու, կամ, հնարավոր է, սկսնակ հիպնոսողի խաղերի։

— Հիպնոսո՜ղ։ Դու ավելի ու ավելի ես մոտենում նշանակետին։ Բայց ավելի լավ է հիպնոսող լինել, քան Փրկիչ։ Ի՜նչ ձանձրալի աշխատանք է։ Ու ոնց մտքովս չէր անցել, որ այդքան ձանձրալի կլինի։

— Դու գիտեի՛ր,— իմաստունի տեսքով ասացի ես։ Նա միայն ծիծաղեց։— Դո՛ւ, Դո՛ն, երբևէ մտածե՞լ ես, որ, ի վերջո, հնարավոր է այնքան էլ հեշտ չլինի ամեն ինչ թողնելը։ Կարող է պարզվել, որ սովորական մարդու կյանքով ապրելն այնքան էլ դյուրին չէ։

Նա չծիծաղեց։

— Դու, իհարկե, իրավացի ես,— ասաց ու խառնշտորեց մազերը։— Բավական էր մի քիչ ավելի երկար մնայի որևէ տեղ, մեկ֊երկու օր ավելի, և ահա մարդիկ գլխի էին ընկնում, որ ես ինձնից ինչ֊որ տարօրինակ բան եմ ներկայացնում։ Ձեռքդ հպում ես թևքիս, ու բուժվում է վերջին փուլի քաղցկեղդ.․․ Եվ շաբաթ էլ չէր անցնում, ու ես հայտնվում էի բազմության կենտրոնում։ Այս ինքնաթիռն ինձ տեղաշարժվելու հնարավորություն է տալիս, ոչ ոք չգիտի՝ որտեղի՞ց եմ գալիս, ո՞ւր եմ գնում, և դա ինձ լիուլի բավարարում է։

— Քեզ կտրուկ փոփոխություններ են սպասում, Դո՛ն, շատ ավելի կտրուկ, քան կարծում ես։

— Իսկապե՞ս։

— Այո, մեր ժամանակներում ամեն ինչ նյութականից գնում է դեպի հոգևորը.․․ թեկուզև դանդաղ, բայց, մեկ է, ահռելի ընթացք է։ Կարծում եմ՝ աշխարհը քեզ հանգիստ չի թողնի։

— Նրանց ե՛ս չեմ պետք, այլ՝ հրաշքները։ Իսկ դա ես կարող եմ սովորեցնել ում ուզես։ Թող նա՛ Փրկիչ լինի։ Ես նրան չեմ ասի, որ դա ձանձրալի աշխատանք է։ Եվ բացի այդ․ «ՉԿԱ ՈՐԵՎԷ ՊՐՈԲԼԵՍ՝, ՈՐՆ ԱՅՆՔԱՆ ՄԵԾ ԼԻՆԵՐ, ՈՐՊԵՍԶԻ ԱՆՀՆԱՐ ԴԱՌՆԱՐ ՆՐԱՆԻՑ ՓԱԽՉԵԼԸ»։

Ես կափարիչից թռա խոտին ու սկսեցի ձգել երրորդ ցիլինդրի մանեկները։ Բոլորը չէ, որ թուլացել էին, բայց մի քանիսը հարկավոր էր ձգել։

— Դու, ի՞նչ է, «Խուզարկու շնի՞ց» ես մեջբերում անում, Դո՛ն։

— Ես ճշմարտությունը մեջբերելու եմ ցանկացած տեղից, որտեղ գտնելու լինեմ։ Դա քեզ դուր չի՞ գալիս։

— Դու չես կարող փախչել, Դոն։ Իսկ եթե սկսեմ հենց հիմա երկրպագե՞լ քեզ։ Իսկ եթե հոգնեմ շարժիչս բզբզելուց ու սկսեմ պաղատել, որ դու այն նորոգես իմ փոխարե՞ն։ Լսի՜ր, ես քեզ կտամ բոլոր փողերը, որ կվաստակեմ լուսաբացից մայրամուտ աշխատելով, ամբողջը, մինչև վերջին սենթը, եթե ինձ սովորեցնես ճախրել երկնքում։ Իսկ եթե չանես, այդժամ կգիտենամ, որ պարտավոր եմ աղոթել քեզ՝ Սրբի՛դ, Բեռը Թեթևացնելու Առաքվածի՛դ։

Նա ի պատասխան ժպտաց միայն։ Ինձ մինչև օրս թվում է՝ չէր հասկանում, որ չի կարողանա փախչել։ Ես ինչպե՞ս կարող էի գիտենալ այն, ինչ նա չգիտեր։

— Դու անցել ես այդ ներկայտցւսսն միջո՞վ, որ մենք տեսնում ենք հնդկական կինոնկարներում։ Ամբոխներ փողոցներում, միլիոնավոր ձեռքեր, որ հպվում են քեզ, ծաղիկներ ու խնկարկում, արծաթե գոբելեններով ծածկված ոսկյա հարթակներ, որոնց վրա կարող էիր կանգնել ու խոսել։

— Ոչ։ Նախքան ինձ համար այդպիսի աշխատանք ուզելը, գիտեի, որ դրան չեմ դիմանա։ Ուստի խնդրեցի Միացյալ Նահանգներն ու ստացա միայն ամբոխներ։

Հուշերը նրան ցավ էին պատճառում, և ես զղջացի, որ սկսել եմ այդ խոսակցությունը։

Նա նստել էր խոտին և, իմ միջով նայելով, շարունակեց․

— Ես ուզում էի ասել՝ Աստծո՜ւ սիրուն, եթե ազատություն և ուրախություն եք ցանկանում, չե՞ք տեսնում միթե, որ այն ձեզնից դուրս գոյություն չունի ոչ մի տեղ։ Ասացեք ինձ, որ ունեք և կունենա՛ք։ Վարվեք այնպես, ասես ձերն է, ու կլինի՛ ձերը։ Ռի՛չարդ, ի՜նչ մի սարսափելի դժվար բան է դա։ Բայց նրանք նույնիսկ չէին լսում, համենայնդեպս՝ մեծ մասը։ Հրաշքնե՜րը․․․ Պատկերացնո՞ւմ ես, դա նույնն է, թե գնաս ավտոարշավի զուտ վթարներ տեսնելու, նույն կերպ նրանք ինձ մոտ էին գալիս, որ հրաշք տեսնեն։ Սկզբում վշտանում էի, հետո սկսեցի ձանձրանալ։ Գաղափար չունեմ, թե մյուս Փրկիչներն ինչպես են դիմանում դրան։

— Երբ դու բանն այդպես ես ներկայացնում, այն ինչ֊որ չափով կորցնում է հմայքը,—ասացի ես ու վերջին մանեկը ձգելով՝ ցած դրի գործիքները։— Այսօր ո՞ւր ենք գնալու։

Նա մոտեցավ իմ խցիկին ու ջնջխված միջատներին հողմապակուց մաքրելու փոխարեն ափը պարզեց վրան, և ճզմված փոքրիկ արարածները շունչ առան ու թռան֊գնացին։ Իր հողմապակին, իհարկե, երբեք մաքրելու կարիք չէր ունենում, և ես գիտեի արդեն, որ իր շարժիչն էլ երբեք որևէ աշխատանք ու ջանք չէր պահանջում։

— Ես չգիտեմ,— ասաց նա,— ես չգիտեմ՝ մենք ուր ենք գնում։

— Դու ի՞նչ ես ուզում ասել։ Չէ որ գիտես այն ամենն, ինչ եղել է, և ինչ պիտի լինի։ Դու ստո՛ւյգ գիտես, թե ար ենք գնում։

Նա հառաչեց․

— Այո, բայց աշխատում եմ չմտածել դրա մասին։

Այն կարճ միջոցում, քանի դեռ փորփրում էի շարժիչը, ներքին ցնծությամբ մտածում էի, որ պարզապես պետք է մնալ այդ տղայի հետ, ու ոչ մի հոգս չեմ ունենա, որևէ վատ բան չի պատահի, և ամեն ինչ հրաշալի կլինի։ Բայց այն, թե ինչպես ասաց․ «Ես ջանում եմ չմտածել դրա մասին», ինձ ստիպեց խորհել՝ ինչ է կատարվում մեր աշխարհն ուղարկված Փրկիչների հետ։ Ողջամտությունն իմ ներսում ճչո՜ւմ էր օդ բարձրանալուն պես դառնալ դեպի հարավ ու թռչել֊հեռանալ այդ մարդուց որքան կարելի է հեռու։ Սակայն հայտնի է, թե որքան մենակ է լինում միայնակ թռչողը, և ես ուրախ էի նրան գտնելու համար․ պարզապես՝ լինի մեկը, ում հետ կկարողանաս խոսել, և այդ մեկն էլերոնը տարբերի ուղղաձիգ կայունարարից։ Ես կշրջվեի դեպի հարավ, սակայն օդ բարձրանալով՝ մնացի նրա հետ, ու մենք թռանք դեպի հյուսիս և արևելք, դեպի ապագան, որի մասին նա աշխատում էր չմտածել։

4

— Դու որտե՞ղ ես սովորել այս ամենը, Դոն։ Դու այնքան շատ գիտես, բայց գուցե ի՞նձ է թվում, թե գիտես։ Դու շա՜տ գիտես։ Այդ ամենը զուտ փորձառությո՞ւն է։ Մի՞թե համապատասխան կրթություն չեն ստանում ուսուցիչ դառնալու համւսր։

— Գի՜րք են տալիս կարդալու։

Ես հենց նոր լվացած մետաքսե վզնոցս փռեցի ձգալարին ու հայացքս հառեցի նրան․

— Գի՞րք։

— «Ձեռնարկ Փրկիչների համար»։ Աստվածաշնչի պես բան է՝ ուսուցիչների համար։ Մի օրինակը կարծեմ պահել եմ, եթե քեզ հետաքրքրում է։

— Այո՛, այո՛։ Դու նկատի ունես գիրքը, որ քեզ ասում է․․․

Նա մի քիչ խառնշտորեց իրերն իր ինքնաթիռի առաջնամասում ու հատորյակը ձեռքին մոտեցավ ինձ։ Գրքի կազմն ինչ֊որ կտորից էր, որ թավիշ էր հիշեցնում։

«Փրկչի առձեռն տեղեկատու»՝ գրված էր սև տառերով։— «Հուշագիր վեհացած հոգու համար»։

— Դու ի՞նչ նկատի ունեիր՝ «Փրկչի ձեռնարկ» ասելով։ Այստեղ գրված է «Փրկչի առձեռն տեղեկատու»։

— Մի՞թե նույնը չէ։

Նա սկսեց հավաքել ինքնաթիռի շուրջը շաղ տված իրերը, ասես որոշել էր, որ առաջ շարժվելու ժամանակն է։ Ես թերթեցի գրքույկը՝ ասացվածքների ու կարճ պարբերությունների ժողովածու։

Հեռանկարը․—

Օգտվիր Նրանից կամ Կորցրու։

Եթե դիմում ես այս էջին,

ուրեմն մոռացել ես,

որ շուրջդ կատարվողն իրականություն չէ։

Խորհի՛ր դրա մասին։

Հիշիր՝ որտեղից ես եկել, ար ես գնում,

նախ և առաջ մտածիր,

թե ինչու ես ստեղծել այս խսւռնաշվւոթը,

որի մեջ հենց ինքդ էլ հայտնվել ես։

Դու զարհուրելի վախճան կունենաս, հիշի՛ր։

Դա լավ վարժանք է,

և քեզ շատ ավելի մեծ հաճույք կպատճառի,

եթե չմոռանաս այդ իրողությունը։

Սակայն մահդ լրջությամբ ընդունիր։

Ծիծաղը կառափնարանի ճանապարհին

սովորաբար անհասկանալի է

պակաս զարգացած կենսաձևերի համար,

և նրանք քեզ խելագար կկոչեն։

— Դու սա կարդացե՞լ ես, Դո՛ն, հեռանկարը կորցնելու մասին։

—Ո՛չ։

— Այստեղ ասված է․ կվիճակվի մեռնել զարհուրելի մահով։

— Չի՛ վիճակվի։ Կախված է հանգամանքներից և նրանից, թե ինչպես ես հարմար գտնում կազմակերպել այդ ամենը։

— Իսկ դու պատրաստվո՞ւմ ես մեռնել զարհուրելի մահով։

— Չգիտեմ։ Չե՞ս կարծում, որ դրանից մեծ օգուտ չկա, քանի որ վճռել եմ թողնել այս աշխատանքը։ Մի փոքրիկ, խաղաղ համբարձումը լիովին բավարար կլիներ։ Ես վերջնական որոշում կընդունեմ մի քանի շաբաթից, երբ ավարտեմ այն, ինչի համար եկել եմ։

Նրա խոսելու կերպն ինձ երբեմն կատակ էր թվում, այն ժամանակ չգիտեի, որ լրջորեն է խոսում այդ մի քանի շաբաթվա մասին։ Ես կրկին խորասուզվեցի գրքի մեջ։ Դա այն կարգի գիտելիք էր, որը կարող էր պիտանի լինել ուսուցչին։ Այդ առումով ամեն ինչ կարգին էր։

Սովորեւը

սոսկ ճշտումն է այն ամենի,

ինչն արդնն գիտես։

Արարքը՝ ցուցադրեչն է,

որ գիտես։

Ուսուցանելը՝

հիշեցնել մյուսներին,

որ իրենք ամեն ինչ նույնքան լավ գիտեն,

որքան դու։

Դուք բոլորը սովորողներ եք,

կատարողներ, ուսուցիչներ։

Ձեր միակ պարտականությունը

ձեզ տրված

կյանքերից ցանկացածում

հավատարմությունն է ինքներդ ձեզ։

Հավատարմությունը

որևէ մեկին կամ ինչ֊որ բանի՝ ոչ միայն անհնար է,

այւև՝ կեղծ Փրկչի հայտանշան։

Ամենապարզ հարցերն

ամենից խորունկն են։

Որտե՞ղ ես ծնվել։ Որտե՞ղ է քո տունը։

Ո՞ւր ես գնում։

Ի՞նչ ես անում։

Երբեմն մտածիր դրա մասին

ու հետևիր,

թե ինչպես են փոխվում քո պատասխանները։

Դու ամենից չավ ուսուցանում ես այն ամենն,

ինչը հենց քեզ է ամենից ավելի

հարկավոր, որ սովորես։

— Դու չափից դուրս լռակյաց ես դարձել, Ռի՛չարդ,— ասաց Շրմոդան այնպես, ասես ցանկանում էր խոսքի բռնվել։

— Այո,— ասացի՝ շարունակելով կարդալ։ Քանի որ գիրքը միայն ուսուցիչների համար էր, չէի ցանկանում կտրվել նրանից։

Ապրիր այնպես,

որ երբեք չամաչես,

եթե քո արածից կամ ասածից որևէ բան

հայտնի դաոնա աշխարհին,

նույնիսկ եթե այն, ինչ ասվելու է,

սուտ կլինի։

Ընկերներդ

ձեր ծանոթության աոաջին իսկ րոպեից

քեզ ավեչի լավ կճանաչեն,

քան մնացած բոլորը՝

հազար տարի անց։

Պատասխանատվությունից

խոաափելու լավագույն միջոցը՝

«Պատասխանատվությունն ի՛մն է»

ասա։

Ես գրքում մի տարօրինակ բան նկատեցի։

— Դոն, էջերը համարակալված չեն։

— Այո,— ասաց նա։— Պարզապես բացում ես գիրքը, և քո առաջ այն է, ինչի կարիքն առավել ունես։

— Կախարդակա՜ն գիրք է։

— Ոչ։ Դու կարող ես նույն կերպ վարվել ցանկացած գրքի հետ։ Նույնիսկ՝ հին լրագրի, եթե բավականաչափ ուշադիր կարդաս։ Մի՞թե նույնը չես անում, երբ ինչ֊որ հարց ունես, բացում ես ցանկացած գիրք ու նայում, թե ինչ է ասում քեզ։

— Ո՛չ։

— Դե ինչ, որևէ առիթով փորձիր։

Ես փորձեցի։ Փակեցի աչքերս ու հարցրի, թե ինչ կպատահի ինձ, եթե շարունակեմ մնալ այդ տարօրինակ մարդու հետ։ Հետաքրքիր կլիներ անշուշտ, բայց չէի կարողանում ձերբազատվել այն զգացողությունից, որ նրա հետ շուտով մի բնավ ոչ ուրախալի բան է կատարվելու, ու ես չէի ցանկանա մոտակայքում լինել, երբ դա կատարվեր։ Մտմտալով դրա մասին, բաց արի գիրքը, հետո բացեցի աչքերս ու կարդացի․

Քեզ

կյանքում առաջնորդում է

ներքին ուսուցանող գիտակցությունը,

զվարթ հոգևոր էությունը,

որն էլ հենց

քո իրական «Ես»֊ն է։

Երես մի՛ դարձնի

ապագայի կարելություններից,

քանի դեռ համողված չես, թե չկա այնպիսի մի բան,

որ կկարողանայիր նրանցից սովորել։

Դու միշտ ազատ ես՝

փոխելու որոշումդ

և ընտրելու այլ ապագա

կամ

ուրիշ անցյալ։

Ընտրել ուրի՞շ անցյալ։ Տառացի՞ հասկանալ, թե փոխաբերական իմաստով, սա ի՞նչ կարող է նշանակել։

— Կարծում եմ՝ միտքս պարզապես խորամանկում է, Դո՛ն։ Ես չգիտեմ ինչպես կարող եմ սովորել այս ամենը։

— Փորձառությո՜ւն։ Մի քիչ տեսություն ու լի՜քը կենսափորձ,— ասաց նա։— Քեզնից շաբաթուկես ժամանակ կխլի։

— Մեկուկես շաբա՞թ։

— Այո։ Հավատա, որ գիտես բոլոր պատասխանները։ Հավատա, որ Ուսուցիչ ես, և կդառնաս ուսուցիչ։

— Ես երբեք չեմ ասել, թե ցանկանում եմ ուսուցիչ լինել։

— Ճիշտ է,— ասաց նա,— չես ասել։

Բայց ես գրքույկն ինձ մոտ պահեցի, ու Դոնն այդպես էլ երբեք չհարցրեց նրա մասին։

5

Միջին Արևմուտքում ագարակատերերին բարեբեր հող է հարկավոր, որ տնտեսությունը ծաղկի։ Այն նույնքան պետք է նաև թափառական օդաչուներին, որպեսզի մոտ լինեն իրենց ուղևորներին։ Նրանք թռիչքադաշտ պիտի գտնեն քաղաքից ոչ հեռու՝ մարգագետին կամ արտ, խոտածածկ կամ հնձած ցորենով, վարսակով, ու որ մոտակայքում կովեր չլինեն, որոնք կարող են ուտել ինքնաթիռների նրբակտավե երեսվածքը, որ հարևանությամբ ճանապարհ լինի՝ մեքենաների, ու դռնակ՝ մարդկանց համար, դաշտը պիտի այնպիսի դիրք ունենա, որ ինքնաթիռն ստիպված չլինի ցածրաթռիչք անցնել որևէ տան վրայով, այն պիտի բավականաչափ հարթ լինի, որպեսզի մեքենան կտոր֊կտոր չլինի՝ դարուփոսերին 50 մ/վրկ արագությամբ ցնցվելով, այն պիտի բավականաչւսփ երկար լինի, որ հնարավոր դառնա անվտանգ թռչելն ու վայրէջք կատարելը ամռան օրով, ու նաև անհրաժեշտ է հողատիրոջ թույլտվությունը՝ այդ դաշտից թռչելու համար։

Ես մտածում էի այդ ամենի մասին, քանի դեռ շաբաթ առավոտվա միջով թռչում էինք դեպի հյուսիս։ Փրկիչը և ես։ Իսկ ներքևում, հազարավոր ոտնաչափ հեռու, փափուկ հետ էին մղվում հողի կանաչն ու ոսկին։ Դոնալդ Շիմոդայի Թրեվըլ Էյրը աղմուկով սուրում էր իմ աջից՝ իր հայելային մակերևույթով արևային լուսահատիկներ ցրելով շուրջը։ Հրաշալի ինքնաթիռ է, մտածեցի, միայն թե՝ մի քիչ խոշոր՝ այն ժամանակների համար, երբ վրա հասնեն հյուրախաղերի իսկապես ծանր օրերը։ Այն մեկ ուղերթով կարող է երկու ուղևոր տեղափոխել, բայց և երկու անգամ ավելի ծանր է, քան իմ Ֆլիտը, ուստի թռիչքի և վայրէջքի համար ավելի մեծ դաշտ է պահանջվելու։ Ես էլ մի ժամանակ Թրեվըլ Էյր ունեի, բայց, ի վերջո, նրա փոխարեն գնեցի Ֆլիտը, քանի որ այն կարող էր տեղավորվել ցանկացած փոքրիկ դաշտում, որն ավելի հեշտ է գտնել ուզածդ քաղաքի մերձակայքում։ Ես ու Ֆլիտը կարող ենք աշխատել հինգ հարյուր ոտնաչափ դաշտում, այն դեպքում, երբ Թրեվըլ Էյրը հազար֊հազար երեք հարյուր ոտնաչափ է պահանջում։

Դու վարժվել ես այդ տղային, մտածում էի ես, վարժվիր, ուրեմն, նաև նրա ինքնաթիռի բերած դժվարություններին։ Ու հենց այդ միտքն առկայծեց իմ մեջ, փոքրիկ քաղաքի հարևանությամբ մի մաքուր ու կոկ արոտատեղ նկատեցի։ Ֆերմերային ստանդարտ դաշտ էր՝ հազար երեք հարյուր քսան ոտնաչափ մեծությամբ, բաժանված երկու մասի, երկրորդ մասը վաճառված էր քաղաքին՝ որպես բեյսբոլի դաշտ։ Համոզված, որ Շիմոդայի ինքնաթիռն այստեղ չի կարողանա նստել, ես Ֆլիտը նետեցի ձախ թևին, քիթը վեր, ու սկսեցինք իջնել բեյսբոլի դաշտի վրա։ Մենք գետնին դիպանք անմիջապես ցանկապատի ետևը՜ դաշտի ձախ կողմից, ու գլորվեցինք մինչև լրիվ կանգ առնելը, այնպես որ, դեռ էլի տեղ մնաց։ Ես պարզապես ցանկանամ էի նրան ցույց տալ, թե ինչի է ընդունակ Ֆլիտը, եթե ինչպես հարկն է կառավարվի։

Դրոսելային կափույրի պայթյունն ինքնաթիռը, նոր թռիչքի պատրաստելով, պտտեց տեղում, բայց երբ շրջվեցի, որ օդ բարձրւսնամ, Թրեվըլ էյրն արդեն դաշտի վրա էր՝ վայրէջքի պատրաստ։ Պոչը կախ, աջ թևը բարձր՝ այն նման էր սքանչելի, հպարտ կոնդորի, որը ճախրում է գետնից քիչ բարձր։ Նա այնքան դանդաղ ու ցածր էր թռչում, որ ծոծրակիս մազերը փշաքաղվեցին։ Ուր որ է աղետ է լինելու։ Եթե ուզում եք Թրեվըլ Էյրը պահել և ցանկապատի վրայով վայրէջքի գնալ 60 մ/վրկ արագությամբ, ընդ որում, երբ հիսուն քայլի վրա մեկ այլ ինքնաթիռ է կանգնած, նշանակում է որոշել եք այն սեղմել, դարձնել փոքրիկ գնդակի չափ մի բան։ Սակայն դրա փոխարեն ոսկերանգ ու ձյունաթույր բիպլանը քարացավ օդում։ Ես, իհարկե, կանգ առնելու ցանկություն չունեի, բայց այն թռչում էր 30 մ/վայրկյանից ոչ ավելի արագությամբ․ ինքնաթիռը, որ, խնդրում եմ նկատի ունենալ, վաղուց արդեն պիտի վայր ընկած լիներ նման արագության դեպքում, քարացավ օդում և, ասես շունչը պահած, երեք անիվներով նստեց խոտին։ Նա օգտագործել էր ընդամենը երեք քառորդն այն տարածության, որն ինձ պետք էր եկել Ֆլիտի վայրէջքի համար։

Ես պարզապես նստել էի խցիկում ու նայում էի, քանի դեռ նա կանգնեցնում էր մեքենան և անջատում շարժիչը։ Երբ, առանց աչքս նրանից կտրելու, հանգցրի շարժիչը, ձայն տվեց․

— Վատ դաշտ չես գտել, քաղաքին էլ մոտ է, ճի՞շտ է։

Առաջին ուղևորները՝ «Հոնդա» մոտոցիկլներով երկու տղա, արդեն ուղղվում էին մեր կողմը, որ պարզեն, թե ինչ է կատարվում։

— «Քաղաքին մոտ» ասելով ի՞նչ նկատի ունես,— շարժիչի աղմուկից խլացած՝ բղավեցի ես։

— Ախր, քաղաքն այստեղից մի քանի քայլի վրա է։

— Չէ, դրա մասին չեմ ասում։ ՍԱ Ի՞ՆՉ ՎԱՅՐԷՋՔ ԷՐ։ Այն էլ՝ Թրեվըլ Էյրով։ Դու ինչպե՞ս իջար այստեղ։

Նա աչքով արեց․

— Մոգությո՜ւն է։

— Չէ, Դո՛ն, ճի՜շտը․․․ Ախր ես տեսա ինչպես իջար։

Նա կարող էր նկատել, որ ես ցնցված եմ ու լրջորեն վախեցած։

— Ռի՛չարդ, դու գիտես թռչող բանալիներին, հիվանդությունների ապաքինմանը, ջուրը գինի դարձնելուն, ջրերի վրայով քայլելուն, Թրեվըլ Էյրը հարյուր քայլաչափ հրապարակում նստեցնելուն վերաբերող բոլոր հարցերի պատասխանները։ Դու ուզո՞ւմ ես իմանալ այդ բոլոր հրաշքների պատասխանները։

Ես այնպիսի զգացողություն ունեի, ասես նա լազերի ճառագայթ ուղղած լիներ վրաս։

— Ես ուզում եմ իմանալ դու ինչպե՞ս վայրէջք կատարեցիր այստեղ։

— Լսի՛ր,— ձայն տվեց նա իր խցիկից։— Ի՞նչ է այս աշխարհը և այն ամենը, որ կա աշխարհում։ Պատրանքնե՜ր, Ռի՛չարդ։ Նրա յուրաքանչյուր մասնիկը ՊԱՏՐԱՆՔ է։ Մի՞թե չես հասկանում։

Ո՛չ ժպտում էր, ո՛չ աչքով անում։ Ասես մոլեգնած էր, որ ի սկզբանե չգիտեմ այդ ամենը։

Մոտոցիկլը կանգ առավ ինքնաթիռի պոչամասի մոտ․ տղաներն այնպիսի տեսք անեին, ասես հենց հիմա պատրաստ են թռչել։

— Այո,— ահա այն ամենը, ինչ կարողացա ասել։— Լա՛վ։ Պատրանքներին համաձայն եմ։

Տղաներն սկսեցին նրան համոզել, որ ման տա իրենց, իսկ ինձ մնում էր միայն արագ գտնել դաշտի տիրոջն ու նրա արոտավայրից թռչելու իրավունք ստանալ։

Միայն մեկ բան կարելի է ասել Թրեւլըլ Էյրի այդ օրվա թռիչքների ու վայրէջքների մասին։ Ասես այն իրականում փոքրիկ Ե֊2 կամ ուղղաթիռ լիներ՝ Թրեւլըլ Էյրի զգեստ հագած։ Համենայնդեպս, ինձ համար շատ ավելի հեշտ էր ընկալել մանեկաբանալու անկշիռ թռիչքը, քան հանգիստ նայել ինքնաթիռին, որն ուղևորներով հանդերձ վեր է սուրում 80 մ/վրկ արագությամբ։ Մի բան է՝ հավատալ լևիտացիսյին, երբ այն տեսնում ես, բոլորովին այլ բան՝ լիովին հավատալ հրաշքին։ Ես սկսեցի մտածել այն ամենի շուրջ, ինչի մասին նա այդքան թեթև էր խոսում։ Պատրանքնե՜ր։ Նա առաջներում էլի էր խոսել այդ մասին․․․ Երբ ես տղեկ էի ու մոգություն էի սովորում, մոգերն ասում էին նույնը։ Նրանք մեզ զգուշացնում էին․ «Նայե՛ք, այն, ինչ դուք հիմա կտեսնեք, հրաշք չէ, իրականում մոգություն էլ չէ։ Իրականում դա մոգության պատրանքն է»։ Հետո նրանք ջահը դարս էին քաշում հնդկընկույզի միջից ու փիղը դարձնում թենիսի ռակետ։ Ներքին պայծառատեսության բռնկման պահին գրպանիցս հանեցի «Փրկչի տեղեկատուն» ու բաց արի։ Երկու նախադասություն մենավորիկ կանգնել էին էջին․

Չկա այնպիսի մի պրոբլեմ,

որն իր մեջ

քեզ համար թաքցրած ընծա չունենա։

Դու պրոբլեմներ ես փնտրում,

քանզի քեղ պետք են

նրանց ընծաները։

Լավ չեմ հասկանում՝ ինչու, բայց կարդալով՝ խաղաղվեցի։ Շփոթմունքս անցավ։ Եվ կարդացի նորից ու նորից, մինչև, անգիր անելը։

Քաղաքի անունը Տրոյա էր, ու տեղիս արոտավայրերը մեզ խոստանում էին նույնքան առատաձեռն լինել, որքան Ֆերիսինը, որտեղից թռել֊եկել էինք։ Սակայն Ֆերիսում ես խաղաղության զգացում ունեի, իսկ այստեղ օդում ինչ֊որ լարվածություն կար, որն ինձ դուր չէր գալիս։ Թռիչքները, որ մեր ուղևորների համար արկած էին, միակ իրադարձությունը կյանքում, ինձ համար արդեն դարձել էին սովորական, առտնին գործ, որի վրա այժմ կախվել էր տարօրինակ տագնապի ամպը։ Իմ արկածն այն էր, որ թռչում էի այդ խենթի հետ, այն անհնարինն էր, որ նա անում էր իր ինքնաթիռով, և այն տարօրինակ բաները, որ ասում էր՝ այդ ամենը բացատրելու համար։ Տրոյայի բնակիչները Թրեվըլ Էյրի թռիչքի հրաշքից ապշած էին ոչ ավելի, քան ես կապշեի, եթե հանկարծ օրը կեսօրին ծլնգար վաթսուն տարի լռած զանգը․․․ Նրանք չգիտեին, որ այն ամենը, ինչ այստեղ կատարվում է, անհնարին է։

— Շնորհակւսլություն թռիչքի համար,— ասում էին նրանք։— Եվ սա այն ամենն է, ինչով վաստակում եք ձեր հա՞ցը։ Մի՞թե ուրիշ տեղ չեք աշխատում։

Կամ․

— Ինչո՞ւ եք այսպիսի փոքրիկ վայր ընտրել, ինչպիսին Տրոյան է։ Կամ էլ․

— Ջե՛րի, քո ագարակը կոշկատուփից մեծ չէր երևում։

Օրը լարված էր, աշխատանքը՝ ծով։ Չափազանց շատ մարդիկ էին գալիս թռչելու, և մեզ մի ամբողջ կույտ փող էր սպասում։ Սակայն ինչ֊որ մեկն իմ ներսում շարունակ շշնջում էր․ «Փախի՜ր։ Փւսխի՜ր, հեռու փախիր այստեղից»։ Ես բանի տեղ չդրի նրան ու հետագայում շարունակ զղջում էի դրա համար։

Ժամը երեքին անջատեցի շարժիչն ու գնացի վառելիք բերելու։ Երկու անգամ գնացի ու վերադարձա՝ երկու հինգգալոնանոց կանիստրներով ավտոբենզին բերելով Սքելիի լիցքակայանից։ Եվ այստեղ հանկարծ գլխի ընկա՝ ախր, ոչ մի անգամ չէի տեսել, որ Թրեվըլ Էյրը լիցքավորվեր։ Շիմոդան իր ինքնաթիռը չէր լիցքավորել Ֆերիսից թռչելուց ի վեր, այդ ընթացքում նա արդեն թռել էր յոթ ժամ, սկսվում էր ութերորդը՝ առանց մի կաթիլ բենզինի կամ գոնե յուղի։ Ես գիտեի, որ նա բարի մարդ է և ինձ չի նեղացնի, բայց և այնպես՝ վախեցա։ Որքան էլ խնայող լինես, Թրեվըլ Էյրին կարող ես ստիպել, որ թռչի առավելագույնը հինգ, բայց ոչ թռիչքների ու վայրէջքների ամբողջ ութ ժամ։ Իսկ նա շարունակ թռչում էր ու թռչում, քանի դեռ ես բենզին էի լցնում իմ բաքի կենտրոնական բաժինն ու յուղ ավելացնում շարժիչի մեջ։ Թռիչքի սպասողների հերթը երկարեց․․․ Ու, թվում է, նա չէր ցանկանում հիասթափեցնել մարդկանց։ Մի պահի կարողացա բռնացնել, երբ ինչ֊որ տղամարդու և նրա կնոջը օգնում էր խցիկ բարձրանալ։ Ամբողջ ուժով ջանում էի, որ ձայնս ինչքան հնարավոր է հանգիստ ու անփույթ հնչի․

— Դոն, վառելիքիդ վիճակն ինչպե՞ս է։ Բենզին պետք չէ՞։

Ես, հինգգալոնանոց կանիստրը ձեռքիս, կանգնել էի նրա ինքնաթիռի թևի մոտ։ Նա ուղիղ նայեց աչքերիս ու մտահոգ խոժոռվեց, ասես հարցրել էի՝ իրեն շնչելու համար օդ պետք չէ՞։

— Ո՛չ,— ասաց նա, ու ես ինձ վերջին նստարանի արժանացած բթամիտ առաջին դասարանցի զգացի։— Ո՛չ, Ո֊ի՛չարդ, ինձ բենզին պետք չէ։

Ես զգացի, որ չարւսնում եմ։ Համենայնդեպս, ինքնաթիռներից ու նրանց վառելիքից ինչ֊որ բան հասկանում էի։

Նա ծիծաղեց, ու ես անմիջապես փափկեցի։

— Շնորհակալությո՛ւն, պետք չէ։ Ես նրան անցած տարի արդեն լիցքավորել եմ։

Եվ ահա նա նորից խցիկում է ու, գերբնական դանդաղ թռիչք կատարելով, թռավ֊գնաց իր ուղևորների հետ միասին։ Նախ մեջս ցանկություն առաջացավ, որ հավաքված մարդիկ թողեն, տուն գնան, հետո՝ որ մենք անհապաղ չքվենք այստեղից։ Միակ բանը, որ ցանկանում էի՝ թռչել ու գտնել մի մեծ, ամայի դաշտ՝ հեռու ցանկացած քաղաքից, և պարզապես նստել ու խորհել, թռիչքային մատյանում գրի առնել բոլոր իրադարձությունները ու ինչ֊որ կերպ գլուխ հանել այս ամենից։ Ես բարձրացա խցիկ ու հանգստանում էի, մինչ Դոնը վայրէջք կկատարեր։ Մեծ ինքնաթիռի պտուտակի մռնչոցի մեջ մոտեցա նրա մեքենային։

— Ես հոգնեցի թռչելուց, Դո՛ն։ Ուզում եմ մեկնել այստեղից, հանգստանալ, վայրէջք կատարել քաղաքներից հեռու։ Հրաշալի էր քեզ հետ թռչելը։ Երբևէ կտեսնվենք, լա՞վ։

Նա անգամ աչքը չթարթեց․

— Էլի մի թռիչք՝ ու պաարւսստ եմ։ Այնտեղ մի տղա է սպասում։

— Լա՛վ։

Տղան սպասում էր չարչրկված, անշուք հաշմանդամի սայլակում, որով կտրել էր քաղաքից դաշտն ընկած ճանապարհը։ Նա ճզմված, ինչ֊որ ահռելի ծանրության տակ նստիքի մեջ մխրճված մարդու տեսք ուներ, բայց այստեղ էր, քանզի ցանկանում էր թռչել։ Ուրիշներն էլ կային, քառասուն, թե հիսուն մարդ, որը՝ մեքենայում, որը՝ դաշտում, ու բոլորը հետաքրքրությամբ պատրաստվում էին նայել, թե Դոնն այդ տղային սայլակից ինչպես է տեղափոխելու ինքնաթիռի խցիկը։ Իսկ նա դրա մասին չէր էլ մտածում։

— Ոզո՞ւմ ես թռչել։

Հաշմանդամի սայլակի մարդը ծուռտիկ ժպտաց ու մի տեսակ կողքանց գլխով արեց։

— Դե ինչ, թռա՞նք,— ասաց Դոնը կամացուկ, ասես խոսում էր մեկի հետ, որը վաղուց էր սպասում իր հերթին, և ահա խաղին մասնակցելու ժամանակը եկել էր։ Եթե ինչ֊որ տարօրինակ բան կար այդ ամենի մեջ, ապա հետ, անցյալին նայելով՝ կարող եմ ասել՝ այն լարվածությունն էր, որով Դոնը խոսում էր։ Դա շինծու լարվածություն չէր, ո՛չ, բայց և հրաման էր, որը ենթադրում էր, թե մարդը հիմա վեր կկենա ու կբարձրանա ինքնաթիռ, և՛ ոչ մի առարկություն։ Այն, ինչ հետո կատարվեց, նման էր ներկայացման վերջնարարի․ դերասանը հաշմված խեղանդամ էր խաղում, ու ժամանակն էր, որ վեր կենա և գլուխ տա հանդիսատեսին։ Ահռելի ծանրությունն ընկավ նրա վրայից, ասես չէր էլ եղել։ Մարդը պոկվեց սայլակից և, ինքն իրենից ապշած, համարյա թե վազքով դիմեց դեպի Թռեվըլ Էյրը։

Ես շատ մոտ էի կանգնած ու լսեցի․ «Այս ի՜նչ արեցիք։ Դուք ի՜նչ արեցիք ինձ հետ»։

— Դուք ուզո՞ւմ եք թռչել, թե՞ դուք չեք ուզում թռչել,— հարցրեց Դոնը։— Գինը երեք դոլար է։ Խնդրում եմ վճարել նախքան թռչելը։

— Թռչո՜ւմ եմ,— ճչաց մարդը։

Շիմոդան նրան օգնեց, որ բարձրանա առջևի խցիկը, ինչպես սովորաբար վարվում էր մյուս ուղևորների հետ։

Մեքենաներում նստածները դուրս թափվեցին, հավաքվածների միջով բվվոցի ալիք անցավ, ապա վրա հասավ շշմեցնող լռությունը։ Մարդը չէր քայլում արդեն տասնհինգ տարի, այն պահից ի վեր, երբ նրա բեռնատարը գլորվել էր կամրջից։ Եվ ահա, սավանից պատրաստած թևերը մեջքին կապած երեխայի պես, նա ցատկեց ինքնաթիռի խցիկը, չափից դուրս գրգռված, թևերը թափահարելով՝ սահեց նստիքին, ասես նրան հենց նոր էին ձեռքեր տվել, որոնց հետ կարելի էր խաղալ։ Նախքան որևէ մեկը կհասցներ խոսել, Շիմոդան սեղմեց դրոսելի կափույրն, ու ինքնաթիռը ճախրեց վեր՝ կտրուկ շրջանցելով ծառերը և սրընթաց բարձրություն հավաքելով։

Ակնթարթը կտրո՞ղ է երջանիկ ու, միևնույն ժամանակ, զարհուրելի լինել։ Հետո այդպիսի բազում ակնթարթներ եղան։ Դա հրաշք էր․ հրաշագործ ապաքինումը մարդու, որն այնպիսի տեսք ուներ, ինչպիսին հարկ է, որ ունենար խեղանդամը, և միևնույն ժամանակ զգացվում էր՝ անպայման ինչ֊որ տագնապալի բան է կատարվելու, երբ այդ զույգն իջնի ցած։ Մարդկանց բազմությունն արդեն վերածվել էր հոծ ու սպասման մեջ քարացած խմբի, իսկ մարդկային հոծ խումբն ամբոխն է, և այդ ամենի մեջ ոչ մի լավ բան չկա։ Վայրկյաններն անցնում էին, հարյուրավոր աչքեր շաղափում էին պստլիկ կետը, որ անհոգ ճախրում էր արևի ճառագայթների մեջ, և ինչ֊որ սոսկալի բան պիտի կատարվեր։ Թրեվըլ Էյրը ծուլորեն մի քանի ութ գծեց, ապա՝ ձիգ պարույր, ու քարացավ օդում՝ ցանկապատի վրա, նմանվելով դանդաղաշարժ, աղմկոտ թռչող ափսեի, որը պատրաստվում է վայրէջք կատարել։ Եթե նրա մեջ մի փշուր ողջամտություն լիներ, ուղևորին կիջեցներ դաշտի հեռավոր ծայրին, արագ կիջեցներ ու կչքանար։ Մարդկային բազմությունն ավելի էր մեծացել, հայտնվել էր հաշմանդամի ևս մեկ սայլակ, որը վազքով հրում էր ինչ֊որ կին։

Դոնն ինքնաթիռը մոտ քշեց ամբոխին, մեքենան դարձրեց այնպես, որ պտուտակը հայտնվեր հակառակ կողմում, և անջատեց շարժիչը։ Մարդիկ մոտ վազեցին խցիկին, և ինձ մի պահ թվաց, թե նրանք պատրաստվում են պլոկել ֆյուզելաժի երեսվածքը, որպեսզի հասնեն ուղևորին ու նրան։

Դա վախկոտությո՞ւն էր։ Չգիտե՛մ։ Ես դանդաղաքայլ մոտեցա իմ մեքենային, բաց արի կափույրները, գործարկեցի պտուտակը, որ շարժիչն աշխատի։ Ապա ելա խցիկ, Ֆլիտի քիթը դարձրի քամուն հակառակ և օդ բարձրացա։ Իմ վերջին հայացքում դրոշմվեց Դոնալդ Շիմոդան, որ նստել էր իր խցիկի անկյունում, իսկ շուրջը ամբոխն էր։ Ես մեքենան դարձրի դեպի արևելք, ապա հարավ֊արևելք, ու շուտով վայրէջք կատարեցի՝ գիշերելու հանդիպած առաջին իսկ դաշտում, որտեղ սաղարթախիտ ծառեր կային և առվակ, որից կարելի էր ջուր խմել։ Դաշտը հեռու էր քաղաքից։

6

Մինչև օրս չեմ կարող ասել, թե ինչ էր կատարվում ինձ հետ։ Պարզապես մի ճնշող զգացում ինձ հեռու էր քշում այդ տղայից՝ Դոնալդ Շիմոդայից։

Եթե վիճակվի եղբայրանալ ճակատագրի հետ, ապա ինքը Փրկիչն էլ չի կարողանա ստիպել, որ անբանության մատնվեմ։ Դաշտում լռություն էր։ Դա մի հսկայական, լռակյաց մարգագետին էր՝ երկնքի դեմ բաց։ Միակ ձայնը առվակինն էր, ասենք՝ այն էլ հազիվ էր լսվում։ Նորից մենակ եմ։ Մարդը վարժվում է իր մենակությանը, սակայն բավական է մենությունը խախտվի թեկուզ մեկ օրով, ու ստիպված ես լինում նորից վարժվել, ամենասկզբից։

— Օ՚քեյ, վատ չզվարճացանք,— ասացի ես մարգագետնին,— փառահեղ էր, և կարող էր այդպես լինել, որ ես շատ բան սովորեի այդ տղայից։ Բայց հերիք է, չե՛մ ուզում այդ ամբոխները, նույնիսկ երջանիկ ամբոխները․․․ Ամբոխին վախեցրիր՝ կամ կխաչի, կամ կերկրպագի։ Կներեք, բայց դա արդեն չափազանց է։

Այդ ասելով՝ պապանձվեցի։ Բառերը, որ հնչեցին, ստուգապես կարող էին Շիմոդայինը լինել։ Նա ինչո՞ւ մնաց այնտեղ։ Իմ ողջամտությունը բավականացրեց, որ հեռանամ, չնայած Փրկիչ չէի։ Պատրանքնե՜ր։ Նա ինչ նկատի ուներ՝ պատրանքներ ասելով։ Դա շատ ավելին էր նշանակում, քան այն ամենը, որ ասում և անում էր,— նա մոլեգնած էր, երբ ասաց․ «Այդ ամենը պատրանքներ են»։ Իհարկե, դա պրոբլեմ էր, և ինձ պետք էին նրա ընծաները, բայց ես դեռ չգիտեի, թե ինչ է նշանակում։

Շուտով կրակ արեցի և գուլյաշի պես մի բան եփեցի ինձ համար՝ սոյայի, արիշտայի ու երկու նրբերշիկի խառնուրդ,— եռօրյա վաղեմության կռճոններ, որ դեռ կարելի էր օգտագործել։ Սննդամթերքի արկղը հենց գործիքների արկղի կողքին էր․ ես առանց որևէ անհրաժեշտության դուրս քաշեցի 16 համարի բանալին ու սկսեցի զննել, ապա մաքուր սրբեցի ու սկսեցի դրանով խառնել գուլյաշը։

Ինչպես հիշում եք՝ մենակ էի, շուրջս՝ ոչ մի շունչ, ուստի, հանուն զվարճության, փորձեցի թռցնել բանալին, ինչպես Դոնն էր անում։ Եվ ահա, եթե բանալին ուղիղ վեր էի նետում և աչքերս թարթում այն պահին, երբ դադարում էր բարձրանալ ու սկսում էր ցած ընկնել, կես վայրկյանի չափ այնպիսի զգացում էի ունենում, ասես լողում է օդում։ Սակայն հետո շրմփում էր խոտին կամ իմ ծնկանը, ու տպավորությունն անմիջապես ցնդում էր։ Բայց չէ՞ որ դա նոիյն բանալին էր․․․ Նա ինչպե՞ս էր անում։ Եթե այդ ամենը պատրանքներ են, մի՛ստր Շիմո՛դա, ապա ի՞նչն է իրական։ Եվ եթե կյանքը պատրանք է, ինչո՞ւ ենք այն ապրում ընդհանրապես։

Վերջապես ձեռ քաշեցի իմ զբաղմունքից։ Մանեկաբանալին էլի մեկ֊երկու անգամ նետեցի վեր ու դադարեցի։ Եվ այդ հրաժարումն անսպասելի ուրախություն բերեց։ Շուրջն ամեն ինչ անսպասելիորեն երջանկություն զգեցավ,— և՛ այն, որ ես այնտեղ եմ, ուր կամ, և՛ այն, որ գիտեմ՝ ինչ գիտեմ, թեև դա բոլոր պատրանքների կամ գոնե մի քանի պատրանքի գոյության հարցի պատասխանը չէր։

Մենակ լինելիս երբեմն երգում եմ։ «Օ՜, ես ու այս Ներկը հին ․․․»՝ երգում էի ես ու թփթփացնում Ֆլիտի թևին՝ նրա հանդեպ իսկական սիրո զգացումով բռնված (չմոռանաք, որ չկար մեկը, ով կկարողանար լսել ինձ)։ «Մենք թափառում ենք երկնքում բարձր.․․ վարգում դաշտերով, մինչև մեզանից մեկը հետ մնա․․․»։ Երաժշտությունն ու բառերը ծնվում էին երգելուն զուգահեռ։— «Եվ ես նա չէի, ով հետ է մնում․․․ Մինչև չջարդվի ողնուցը․․․ այդժամ ես այն կձգեմ փաթեթավորման մետաղալարով․․․ ու մենք կթռչենք, կթռչենք առաջ․․․ ԿԹՌՉԵՆՔ ԱՌԱ՜Ջ․․․»։ Տողերը հաջորդում էին իրար, քանի դեռ տրամադրությունս տեղն էր ու երջանիկ էի, որովհետև հանգն այստեղ տասներորդական նշանակություն ունի։ Ես դադարեցի մտածել Փրկչի պրոբլեմների մասին, որևէ հնար չունեի պարզելու, թե ով է նա և ինչ կա այս ամենի ետևում։ Դրա համար էլ դադարեցի ջանալ ու կարծում եմ, որ հենց դա էլ երջանկություն բերեց ինձ։

Դեռ բավական ժամանակ կար մինչև տասը, երբ խարույկը հանգավ, նրա հետ մարեց և իմ երգը։

— Որտեղ էլ որ լինես, Դո՛նալդ Շիմոդա,— ծածկոցն ինքնաթիռի թևի տակ փռելով՝ ասացի ես,— երջանիկ թռիչք եմ մաղթում ու՝ ոչ մի ամբոխ։ Եթե, իհարկե, դա այն է, ինչ դու ցանկանում ես։ Ո՛չ, խոսքս հետ եմ վերցնում։ Ես ցանկանում եմ, թանկագին միայնակ Փրկի՛չ, որ գտնես այն ամենն, ինչ ուզում ես։

Նրա գրքույկը, երբ վերնաշապիկս հանում էի, ընկավ գրպանիցս, ու բացված էջին կարդացի․

Կապերը,

որոնցով կապված են

քո իսկական ընտանիքում,

արյան կապեր չեն,

այլ կապեր հարգանքի և ցնծության՝

առ մեկմեկու կյանքը։

Քիչ է պատահում,

որ մի ընտանիքի անդամները

հասակ առնեն

նույն հարկի տակ։

Ես չհասկացա, թե այդ ամենն ինչով կարոդ էր վերաբերել ինձ, և ինքս ինձ հիշեցրի՝ գրքին երբեք թույլ չպիտի տամ, որ դուրս մղի իմ սեփական մտքերը։ Ես շուռումուռ էի գալիս ծածկոցի տակ, հետո անջատվեցի,— ասես մարեց էլեկտրական լամպը,— աներազ, երկնքի ու մի քանի հազար աստղերի ներքո, որոնք եթե նույնիսկ պատրանք էլ էին, ապա սքանչելի պատրանք։

Երբ մյուս առավոտ արթնացա, արևը նոր էր ծագել՝ շուրջը լույս ու ոսկի ստվերներ շաղելով։ Արթնացա ոչ թե նրանից, որ արդեն լույս էր, այլ ինչ֊որ մեկը թեթև հպվեց գլխիս։ Մտածեցի՝ ծղոտ է։ Երկրորդ միտքս այն էր, թե բզեզ է, որ ծանր թրմփաց ու քիչ էր մնում ջարդեր ձեռքս․․․ 16 համարի մանեկաբանալին էր,— այդ ծանր երկաթակտորը, որ ընկավ ողջ արագությամբ,— ես անմիջապես արթնացա։ Մանեկաբանալին հետ թռավ ողնուցի ծխնիից, մի ակնթարթ տապ արեց խոտերի մեջ, ապա ճախրեց վեր։ Հետո, երբ, արդեն լրիվ արթնացած սկսեցի հետևել նրա ընթացքին, փափուկ իջավ հողին ու անշարժացավ։ Այն պահին, երբ որոշեցի վերցնել, կրկին նույն հին ու բարի 9/16 բանալին էր, որը ճանաչում ու սիրում էի, առաջվա պես ծանր, առաջվա պես՝ ինձ ձանձրացրած մանեկներն ու պնդօղակները ձգելու ցանկությամբ այրվող։

Ես երբեք «գրողը տանի» կամ «սատանա» չեմ ասում, մանկուց մնացած սովորություն է։ Բայց լրջորեն մտահոգված էի, իսկ նման դեպքում այլ բան չես ասի։ Ի՞նչ է կատարվում իմ մանեկաբանալու հետ։ Դոնալդ Շիմոդան այստեղից առնվազն վաթսուն մղոն հեռավորության վրա է, հորիզոնից անդին։ Ես վերցրի բանալին, զննեցի, ծանրութեթև արեցի ձեռքիս մեջ՝ ինձ նախապատմական կապիկ զգալով, որը չի կարողանում հասկանալ, թե անիվն ինչպես է պտտվում իր աչքի առաջ։ Չէ որ մի պարզ պատճառ պիտի լինի․․․ Վերջապես դադարեցի, բանալին նեղսրտած դրեցի գործիքների արկղն ու կրակ արեցի, որ բաղարջ թխեմ։ Շտապելու տեղ չունեի։ Կարող եմ ամբողջ օրն այստեղ մնալ, եթե ցանկանամ։

Բաղարջը թավայում լավ փքվել էր, ու ես արդեն պատրաստվում էի շուռ տալ երբ երկնքում արևմուտքից եկող ձայն լսեցի։ Անհնար էր ենթադրել, որ դա Շիմոդայի ինքնաթիռի ձայնն է, կամ որևէ մեկը հետևել֊գտել է ինձ այս մեկուսի դաշտում՝ Միջին Արևմուտքի միլիոնավոր դաշտերի մեջ, բայց գիտեի, որ նա է, ու սկսեցի շվշվացնել՝ մեկ բաղարջին, մեկ երկնքին հետևելով, փորձելով գտնել այն բառերը, որոնցով դիմավորելու եմ նրան, երբ վայրէջք կատարի։ Իհարկե, դա Թրեվըլ Էյրն էր։ Ցածր թռչելով Ֆլիտի վրայից, կտրուկ, ձև թափելով՝ շրջադարձ արեց, ճախրեց օդում ու նստեց այն արագությամբ, որով և հարկ է, որ նստեր Թրեվըլ Էյրը։ Նա մոտ քշեց ինքնաթիռն ու հանգցրեց շարժիչը։ Ես ոչինչ չասացի։ Ձեռքով արեցի, բայց՝ ոչ մի բառ։ Սուլելն էլ դադարեցրի։ Նա դուրս եկավ խցիկից ու մոտեցավ կրակին։

— Ողջո՛ւյն, Ռի՛չարդ։

— Դու ուշացար,— ասացի,— բաղարջը քիչ էր մնում վառվի։

— Ների՛ր։

Ես նրան մեկնեցի առվակի ջրով լի գավաթն ու անագե ափսեն՝ վրան բաղարջի կեսն ու մի քիչ մարգարին։

— Այնտեղ այդ ամենն ինչո՞վ ավարտվեց։

— Բարեհաջող ավարտվեց,— ասաց նա՝ մի ակնթարթ թեթև ժպտալով։— Ողջառողջ ծլկեցի։

Նա որոշ ժամանակ լուռումունջ ուտում էր։

— Գիտե՞ս,— իր պատառը զննելով՝ վերջապես ասաց նա,— սա ահավոր գարշանք է։

— Ոչ ոք չի պնդում, թե դու պարտավոր ես ուտել իմ հացը,— վիրավորվեցի ես։— Ինչո՞ւ են բոլորն ատում իմ հացը։ ՈՉ ՈՔ ԻՄ ԲԱՂԱՐՋՆԵՐԸ ՉԻ ՍԻ֊ ՐՈԻՄ։ Ինչո՞ւ է այդպես, Ուսուցի՛չ։

— Դե ինչ,— քմծիծաղ տվեց նա,— հիմա ես խոսում եմ որպես Աստված։ Կարծում եմ՝ դու հավատում ես, որ դրանք լավն են, դրա համար էլ քեզ համեղ են թվում։ Փորձիր, բայց առանց վստահաբար հավատալու՝ ինչին հավատում ես․ չէ որ այս բաղարջը․․․ հրդեհի պես բան է․․․ ջրհեղեղից հետո․․․ ջրաղացում, քեզ այդպես չի՞ թվամ։ Կարծում եմ՝ կուզենայիր հացին համեմունքներ խառնել։

—Ների՛ր, մի տեսակ մտքիցս թռել էր։ Բայց չե՞ս կարծում, որ ինքնին հացը հանապազօրյա,— ոչ թե համեմունքները կամ ինչ֊որ վառված պատառ,— հանապազօրյա հաց է, չե՞ս կարծում։

— Սարսափելի է,— ասաց նա՝ վերադարձնելով բաղարջի կտորը, որից մի պատառ էր միայն կծել։— Ավելի լավ է սոված մնամ։ Իսկ դեղձ մնացե՞լ է։

— Արկղում կա։

Նա ինձ ինչպե՞ս էր գտել այդ դաշտում։ Քսանութ ոտնաչափ երկարությամբ թևերով ինքնաթիռն այնքան էլ հասանելի նշանակետ չէ քսան հազար մղոնանոց պրերիայում, մանավանդ երբ թռչում ես արևին հակառակ։ Բայց ես երդվել էի չհարցնել։ Եթե կուզենա, թող ինքը պատմի։

— Ինձ ինչպե՞ս գտար,— հարցրի,— չէ որ կարող էի իջնել՝ ուր պատահեր։

Նա արդեն բացել էր դեղձերի տուփը և դանակին քաղելով՝ ուտում էր, ինչը նույնպես հեշտ գործ չէ։

— Նմանը ձգում է նմանին,— քրթմնջաց նա՝ դեղձից մի կտոր կծելով։

— Ի՞նչ։

— Տիեզերական օրենք է։ —Հա՜։

Ես կերա֊վերջացրի բաղարջս ու թավան լվացի առվակի ջրում։

— Գուցե բացատրե՞ս։ Նվաստս ինչո՞վ է նման ձերդ մեծարգո բարեծնությանը։ Թե՞ «նմանություն» ասելով, նկատի անես, որ ինքնաթիռներն են նման, այդ կարգի մի բա՞ն։

— Մենք՝ հրաշագործներս, պիտի միասին լինենք,— ասաց նա։ Ու խոսքը և՛ կատակ էր, և՛ սարսափելի՝ այնպե՜ս ասաց։

— Ինչպե՞ս, Դո՛ն։ Քո այդ հայտարարությո՜ւնը․․․ գուցե բացատրե՞ս ինչ էր մտքիդ, երբ ասում էիր՝ մենք, հրաշագործներս։

— Գործիքների արկղում 16 համարի դիրքից ելնելով՝ ես կասեի, որ այս առավոտ զբաղվել ես լևիտացիայով։ Ասա, եթե սխալվում եմ։

— Ոչ մի բանով էլ չէի զբաղվում։ Ես արթնացա․․․ այդ բանն ինքը ինձ արթնացրեց։

— Հա՜, ինքը,— նա ծիծաղեց վրաս։

—ԱՅՈ՛, ԻՆՔԸ։

— Հրաշագործության քո ընկալումը նույնքան խորն է, որքան հաց թխելու ըմբռնումդ։

Ես չպատասխանեցի, միայն ավելի հարմար նստեցի անկողնուն ու փորձում էի ինձ հնարավորինս հանգիստ պահել։ Եթե ասելու բան ունի, ինքը կասի, երբ անհրաժեշտ համարի։

— Մեզնից ոմանք այդ ամենը սկզբում անգիտակցաբար են անում։ Մեր սթափ միտքը չի ընդունում այդ ամենը, դրա համար էլ հրաշքները գործում ենք քնի մեջ։— Նա վեր նայեց՝ առաջին մանրիկ ամպերին։— Անհամբեր մի՛ լինի, Ռի՛չարդ։ Մենք բոլորս շատ ավելին սովորելու ճանապարհին ենք։ Հիմա դա շատ ավելի արագ կհասնի գիտակցությանդ, և ղու շատ ավելի վաղ կդառնաս ծեր ու իմաստուն հոգևոր մաեստրո, քան գլխի կընկնես, որ դարձել ես։

— Ի՞նչ է նշանակում՝ շատ ավելի վաղ, քան գլխի կընկնեմ։ Ես դա չեմ ուզում իմանալ։ Ես ոչինչ չեմ ուզում իմանալ։

— Դու ոչինչ չես ուզում իմանալ։

— Դե լավ, ես ուզում եմ իմանալ ինչո՞ւ գոյություն ունի այս աշխարհը, և ինչո՞ւ եմ ես ապրում այստեղ և ո՞ւր կընկնեմ հետո, ես ուզում եմ իմանալ ինչպես թռչեմ առանց ինքնաթիռի, եթե ցանկանամ։

— Ների ր։

— Ինչի՞ համար ներեմ։

— Այդպես բան դուրս չի գա։ Եթե ուզում ես իմանալ, թև ինչու գոյություն ունի այս աշխարհը, ինչպես է այն կառուցված՝ դու մեքենայաբար սկսում ես հրաշքներ գործել՝ այն ամենն, ինչն ընդունված է հրաշք անվանել։ Բայց, իհարկե, ոչ մի հրաշալիք էլ չկա։ Իմացար այն, ինչ գիտեն մոգերը, և դա այլևս մոգություն չի լինի,— նա հայացքը կտրեց երկնքից։— Դու նման ես մյուսներին։ Դու արդեն ամեն ինչ գիտես, պարզապես չես գիտակցում, որ գիտես։

— Ես չեմ հասկանում,— ասացի,— չեմ հիշում, որ հարցրած լինեիր՝ ուզո՞ւմ եմ, արդյոք, այդ ամենը սովորել,— այն ամենը, որ դեպի քեզ է ձգում ամբոխներն ու դժբախտությանը՝ ողջ կյանքիդ ընթացքում։ Գուցե պարզապես մոռացե՞լ եմ։

Ու հենց ասացի, արդեն գիտեի, թե ինչ եմ լսելու, — այն, ինչ ես կհիշեմ հետագայում,— ու նա իրավացի կլինի։

Դոնը, ալյուրի մնացորդներով պարկը գլխի տակ, մեկնվեց խոտին։

— Լսի՛ ր, ամբոխների հարցում մի անհանգստանա։ Նրանք չեն դիպչի քեզ, քանի դեռ ինքդ չես ցանկանում։ Հիշի՛ր, դու կախարդ ես,— ո՜ւ— դու անտեսանելի ես և անցնում ես փակ դռների միջով։

— Ամբոխը քեզ ճանկել էր Տրոյայում, ճի՞շտ է։

— Իսկ ես ասացի, թե չէի՞ ցանկանում դա։ Այդ ես թույլ տվի նրանց։ Դա ինձ դուր էր գալիս։ Ամեն մեկիս մեջ մի քիչ չկայացած դերասան կա, հակառակ դեպքում երբեք Ուսուցիչ չէինք դառնա։

— Բայց մի՞թե դու չես հրաժարվել։ Ես չէ՞ որ կարդացի․․․

— Այնպես պատահեց, որ ինձնից Մեն֊Ս՝իակ֊Լրիվ Դրույքով Փրկիչ էին սարքում, և այդ առաջարկը մերժելով մերժեցի։ Բայց ես չեմ կարոդ հետ վարժվել այն ամենից, ինչի վրա դրել եմ ողջ կյանքս, ճիշտ չե՞մ։

Ես, ծղոտի շյուղը ծամելով, փակեցի աչքերս։

— Լսի՛ր, Դո՛նալդ, դու ինձ ի՞նչ ես վարձում բացատրել։ Չե՞ս կարոդ ուղիղ ասել, թե ինչ է կատարվում։

Երկար ժամանակ լռություն էր, հետո նա խոսեց․

— Գուցե պետք է, որ դո՞ւ ասես։ Դու ինձ կասես այն, ինչը ես փորձում եմ ասել քեզ, ու ես կուղղեմ, եթե սխալվես։

Մի րոպեի չափ մտմտում էի այդ ամենի վրա, ապա որոշեցի զարմացնել նրան։

—Օ՚քեյ, ե՛ս կասեմ։ — Ես դադար տվի, որ տեսնեմ՝ ինչքան կարող է համբերել, եթե իր նկատի ունեցածն այնքւսն էլ շուտ չասվի։ Արևն արդեն մի քիչ բարձրացել ու տաքացնում էր, հեռվում, ինչ֊որ տեղ, մի անտեսանելի դաշտում, ինչ֊որ ագարակատեր գործի դրեց դիզելային տրակտորը, թեև օրը կիրակի էր։

— Օ՚քեյ, ե՛ս կասեմ։ Նախ՝ պատահականություն չէր, որ քեզ առաջին անգամ տեսա դաշտում, Ֆերիսի մոտ, ճի՞շտ է։

Նա լուռ ու խաղաղ էր՝ աճող խոտի պես։

— Եվ երկրորդ, իմ ու քռ միջև յուրատեսակ միստիկական համաձայնություն կա, որը ես, հավանաբար, մոռացել եմ, իսկ դու՝ ոչ։

Մեղմ քամի էր փչում՝ մերթ բերելով, մերթ վանելով բանող տրակտորի հեռավոր հռնդոցը։ Իմ ինչ֊որ մասնիկը, որ լսում էր ինձ, չէր գտնում, թե այն ամենը, ինչ ասում եմ, հորինվածք է։ Ես ճշմարիտ պատմություն էի հորինում։

— Ուզում եմ ասել, որ մենք հանղիպել ենք երեք կամ չորս հազար տարի առաջ, մի օր ավելի, մի օր պակաս։ Մեզ դուր են գալիս նույն արկածները, հնարավոր է, որ մենք ատում ենք նույն ավերիչներին, սովորում ենք միանման հաճույքով, նույնչաւի արագ։ Քո հիշողությունն ավելի լավն է։ Եվ մեր բոլոր հանդիպումները հենց այն են, ինչ դու նկատի ունես՝ «Նմանը ձգում է նմանին» ասելով։

Ես նոր ծղոտիկ վերցրի։

— Դե ինչ, կարողանո՞ւմ եմ։

— Սկզբում կարծում էի, թե ճանապարհը երկար է լինելու,— ասաց նա։— Այդպես է, բայց, կարծես, մի պստիկ հնարավորություն կա, որ այս անգամ կհաղթահարես։ Շարունակի՛ր, ասա՛։

— Ես շարունակելու կարիք չունեմ, որովհետև դու արդեն գիտես այն, ինչ գիտեն մարդիկ։ Բայց եթե ես դա չասեի, դու չէիր իմանա, թե ինչ եմ մտածում և ինչ գիտեմ, իսկ առանց դրա չեմ կարոդ սովորել այն ամենը, որ ուզում եմ սովորել։— Ես դեն նետեցի ծղոտիկը։— Դա ինչի՞ համար է, քո ինչի՞ն են պետք իմ նմանները, Դո՛ն։ Երբ էլ որ հայտնվեն քեզ նման կատարյալ մարդիկ, նրանց համար հրաշագործ ուժերն ընդամենը ածանցյալ են լինելու։ Ես քեզ պետք չեմ, քեզ ընդհանրապես ոչինչ պետք չէ այս աշխարհից։

Ես դարձրի գլուխս ու նայեցի նրան։ Շիմոդայի աչքերը փակ էին։

— Ինչպես Թրեվըլ Էյրի՞ն բենզին պետք չէ,— ասաց նա։

— ․․․ Ոչ մի արկած, քանզի դու գիտես, որ այս աշխարհում ոչինչ չի կարող խանգարել քեզ։ Քո միակ պրոբլեմն այն է, որ դու պրոբլեմ չունես։

Ասացի ու մտածեցի, որ սարսափելի բան էր ասածս։

— Այստեղ վրիպեցիր,— խոսեց նա։— Ասա ինձ՝ ինչո՞ւ հրաժարվեցի իմ աշխատանքից․․․ դու գիտե՞ս, թե ինչու եմ հրաժարվել Փրկիչ աշխատել։

— Դու ասում էիր՝ ամբոխները։ Ամեն մեկն ուզում էր, որ հրաշքներդ հատկապես ի՛ր համար գործես։

— Այո։ Բայց դա ոչ թե նախ և առաջն է, այլ երկրորդը։ Ամբոխից վախենալը քո՛ խաչն է, Ոի՛չարդ, ոչ թե իմ։ Ինձ հոգնեցնում են ոչ թե պարզապես ամբոխները, այլ ամբոխը, որ ընդհանրապես թքած ունի, թե ի՛նչ եմ ասելու։ Կարող ես ոտքով կտրել օվկիանոսը՝ Նյու Յորքից Լոնդոն, կարող ես ոսկու անձրև տեղալ, մե՛կ է, նրանց հետաքրքրությունը չես շարժի, պատկերւսցնո՞ւմ ես։

Երբ նա ասում էր այս ամենը, այնքան միայնակ տեսք ուներ, ինչպիսին երբևէ չէի տեսել, որ ունեցած լիներ մեկնումեկը այս երկրի վրա։ Նրան ոչ ուտելիք է պետք, ո՛չ տուն, ո՛չ փող, ո՛չ փառք։ Նա մեռնում է իր իմացածն ասելու կարիքից, ու ոչ մեկին հետաքրքիր չէ, ոչ ոք չի լսում նրան։ Ես կկոցեցի աչքերս, որ արցունքս պահեմ։

— Դե ինչ, ինքդ ես մեղավոր,— ասացի։— Եթե քո երջանիկ լինելը կախված է նրանից, թե ինչ է անում մեկ ուրիշը, ուրեմն, համենայնդեպս, պրոբլեմ ունես։

Նա արագ բարձրացրեց գլուխն, ու աչքերից կայծեր թռան, ասես խփած լինեի մանեկաբանալիով։ Ես անմիջապես մտածեցի, որ անխոհեմ կլիներ այդ տղային իմ դեմ լարելը։ Կայծակնահար մարդն արագ է վառվում։ Սակայն նա ժպտաց իր հպանցիկ ժպիտով։

— Գիտե՞ս ինչ, Ռի՛չարդ,— դանդաղ խոսեց նա։— Դու․․․ դու․․․ իրավացի ես։

Ու կրկին լռեց՝ համարյա տրանսի մեջ ընկնելով այն ամենից, ինչ ասել էի։ Այդ փոփոխությունը չնկատելով՝ շարունակում էի պատմել, թե ինչպես ենք հանդիպել, թե ինչ է պետք սովորել, բոլոր այն գաղափարների մասին, որ անցնում էին իմ գլխով, վաղորդյան ասուպների ու իրիկնային երկնաքարերի պես։ Նա լուռումունջ պառկել էր խոտին, չէր շարժվում, չէր խոսում, ո՛չ մի խոսք։ Կեսօրվա կողմ ավարտեցի Տիեզերքի ու նրա պարունակության իմ վարկածը։

—․․․ Եվ ես ինձ այնպես եմ զգում, ասես նոր֊նոր եմ սկսել, Դո՛ն, այնքան բան ունեմ ասելու։ Ես որտեղի՞ց գիտեմ այդ ամենը։ Ինչպե՞ս է այդ ամենը կատարվում։

Նա չպատասխանեց։

— Եթե սպասում ես, որ պիտի պատասխանեմ քո սեփական հարցերին, ապա խոստովանում եմ, որ չգիտեմ։ Ինչո՞ւ եմ կարողանում այդ ամենի մասին խոսել այժմ, երբ նախկինում նույնիսկ չէի էլ փորձել։ Ի՞նչ է պատահել ինձ։

Ոչ մի պատասխան։

— Դո՛ն, գուցե խոսեիր, հը՞։ Խնդրում եմ․․․

Նա ոչ մի բառ չարտաբերեց։ Ես նրա առաջ բացում էի կյանքի համապատկերը, իսկ իմ Փրկիչը, կարծես իր երջանկության մասին ասված պատահական բառի մեջ լսելով այն ամենն, ինչ իրեն պետք էր՝ խորունկ քնել էր։

7

Չորեքշաբթի, առավոտյան ժամը վեցը։ Դեռ չէի արթնացել, ու հանկարծ,— Բ֊Ո՜Ւ֊Ո՜Ւ֊Մ՛,— խլացուցիչ, անկասելի աղմուկ՝ բարձրահունչ, պայթուցիկ սիմֆոնիայի պես, անսպասելի հազարաձայն երգչախումբ, բառերը՝ լատիներեն, ջութակներ, թմբուկներ, շեփորներ, որոնց ձայներից զրնգում են ապակիները։ Հողը ցնցվում էր։ Ֆլիտը վեր֊վեր թռավ, ու ես դուրս պրծա անիվների տակից, կատվի պես, որին հարվածել էր 400 վոլտտնոց էլեկտրական աղեղը, և բուրդը փշաքաղվել էր տարակուսանքից։ Երկնքում վառվում էր ոսկեկրակ արշալույսը, սրընթաց անցնում էին նոսրացող ամպերը, և այդ ամենը հնչում էր որպես խենթացնող կրեշչենդո։

— ՎԵ՛ՐՋ ՏՈԻՐ։ ՎԵ՛ՐՋ ՏՈՒՐ։ ԱՆՋԱՏԻՐ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ։ ԱՆՋԱՏԻ՜Ր։

Շիմոդան այնքան բարձր ու կատաղի Էր գոռում, որ լսելի Էր այդ դղրդոցի միջով։ Երաժշտության ձայնն անմիջապես կտրվեց, իսկ արձագանքը թռչում Էր ավելի ու ավելի հեռու։ Ապա խաղաղ հոգևոր երաժշտություն լսվեց, մեղմ, ինչպես ծովային զեփյուռը, ինչպես Բեթհովենը՝ երազանքներում։

Բայց այդ փոփոխությանը նրա վրա ազդեցություն չունեցավ։

— Լսի՛ր, ասացի, չէ՞, անջատի ր։ Երաժշտությունը լռեց։

— Օ՜ֆ,— տնքաց Շիմոդան։ Ես նայեցի նրան․

— Ամեն ինչին իր տեղն ու ժամանակը, այո՞։

— Ասենք, տեղն ու ժամանակը, հետո՞…։ Մի քիչ երկնային երաժշտությունը հրաշալի է մտքերիդ միայնության մեջ կամ, գուցե թե, ինչ֊որ առանձնահատուկ հանգամանքներում, բայց առավոտն սկսել դրանի՜ց, և այն էլ այդքան բա՜րձր։ Դու այդ ի՞նչ ես անում։

— Ե՞Ս ինչ եմ անում։ Դո՛ն, ես խոր քնած էի, դու ի՞նչ ես ուզում ասել՝ ԵՍ ի՞նչ եմ անում։

Նա օրորեց գլուխը, անօգնական թոթվեց ուսերը, փնչացրեց ու նորից մտավ քնապարկը՝ ինքնաթիռի թևի տակ։

«Փրկչի տեղեկատուն» բաց ընկած էր խոտին։ Ես զգուշորեն շրջեցի գիրքն ու կարդացի․

Պնդելով,

թե ինչ֊որ բան չես կարողանամ,

քեզ զրկում ես

Ամենազորությունից։

Այո, փրկիչներին ես դեռ այնքան էլ լավ չէի հասկանում։

8

Մենք օրն ավարտեցինք Համոնդում, Վիսկոնսինի նահանգ, ման տվինք մի քանի ուղևորի (երկուշաբթի էր), ապա ոտքով հասանք քաղաք, ճաշեցինք ու վերադարձանք։

— Դո՛ն, ես քեզ հավատում եմ՝ որ այս կյանքը կարող է հետաքրքիր կամ ձանձրալի, կամ այնպիսին լինել, ինչպիսին մեր խելքին կփչի դարձնել այն, բայց նույնիսկ իմ ամենափայլուն պահերին չեմ կարողացել հասկանալ, թե ինչ ենք անում այստեղ։ Սա՝ նախ և առաջ։ Ինձ որևէ բան պատմիր դրա մասին։

Մենք անցանք տնտեսական ապրանքների խանութի (փակ է) ու կինոթատրոնի (բաց է․ «Բաթչ Քասիդի և Ստնդընս Քիդ») մոտով, և պատասխանելու փոխարեն նա կանգ առավ ու հետ դարձավ մայթով։

— Մոտդ փող կա, չէ՞։

— Լի՜քը։ Ի՞նչ է պատահել։

— Արի կինո նայենք,— առաջարկեց նա։— Համաձա՞յն ես։

— Չգիտեմ, Դո՛ն։ Դու գնա։ Ես կվերադառնամ ինքնաթիռների մոտ։ Չեմ ուզում, որ երկար ժամանակ առանց հսկողության մնան։ Համ էլ ի՞նչ մի կարևոր բան դարձավ կինոն։

— Ինքնաթիռներին բան չի պատահի։ Գնանք կինո։

— Կինոնկարն արդեն սկսվել է։

— Ուրեմն, ուշանամ ենք։

Նա արդեն իր համար տոմս էր գնել։ Ես նրա հետևից հայտնվեցի դահլիճի խավարում, ու մենք նստեցինք առաջին պատահած տեղը, վերջին շարքում։ Մեր շուրջը, մթան մեջ, հիսուն մարդ կար։ Որոշ ժամանակ անց մոռացա ինչի համար էինք եկել, ֆիլմը կլանեց ինձ։ Համենայնդեպս ես այն միշտ դասական նկար էի համարել։ Արդեն երրորդ անգամն էի դիտում։ ժամանակն այդ ֆիլմում մերթ պարուրաձև էր շարժվում, մերթ ձգվում էր, ինչպես լինում է լավ նկարներում, ու ես սկզբում դեռ հետևում էի տեխնիկական հնարքներին… ինչպես են կառուցված տեսարանները, ինչպես Է մեկը համակցվում մյուսին, ինչու է այս տեսարանն ընթանում հիմա ու ոչ թե հետո։ Աշխատում էի նկարը գնահատել այդ տեսանկյունից, բայց այն վերստին կլանեց, և մոռացա, թե ով ու ինչ կա շուրջս։

Այն դրվագում, երբ Բաթչն ու Սանդընսը շրջապատվում են բոլիվիական ամբողջ բանակով, համարյա ֆիլմի ավարտին, Շիմոդան հանկարծ ցնցեց ուսս։ Ես, առանց աչքս էկրանից կտրելու, թեքվեցի նրա կողմը, որ շուտ ասի, թե իրեն ինչ է հարկավոր, իսկ ավելի լավ է՝ սպասի մինչև կինոնկարի ավարտը։

— Ռի՛չարդ։

— Այո՞։

— Դու ինչո՞ւ ես այստեղ։

— Սա լավ ֆիլմ Է, Դո՛ն։ Սը՜ս։— Բաթչն ու Սանդընսը, երկուսն էլ արյան մեջ կորած, խոսում էին այն մասին, թե ինչու է անհրաժեշտ, որ իրենք մեկնեն Ավստրալիա։

— Ինչո՞վ է լավ։

— Հետաքրքի՜ր Է։ Հետո կպատմեմ։

— Կտրվի՛ր ֆիլմից։ Արթնացի՛ր։ Այս ամենը պատրանք Է։ Ես սրտնեղեցի։

— Դո՛նալդ, էլի մի քանի րոպե, ու մենք կկարողանանք զրուցել ինչի մասին ուզում ենք։ Բայց թույլ տուր մինչև վերջ նայեմ, լա՞վ։

Նա կրքոտ, դրամատիկ շշնջաց․

— Ռի՛չարդ, դու ինչո՞ւ ես այստեղ։

— Լսիր, ես այստեղ եմ որովհետև դու խնդրեցիր մտնել ներս։

Ես շրջվեցի փորձելով մինչև վերջ նայել կինոնկարը։

— Պարտադիր չէր, որ ներս մտնեիր, դու կարող էիր ասել․ «Շնորհակալությո՛ւն, չե՛մ ուզում»։

— ԻՆՁ ԴՈ՛ՒՐ է ԳԱԼԻՍ ԱՅՍ ԿԻՆՈՆ։— Աոջևի շարքում նստած տղամարդը շրջվեց ու զայրալից հայացքով չափեց մեզ։— Ինձ դուր է գալիս այս ֆիլմը, Դո՛ն։ Ի՞նչ վատ բան կա դրանում։

—Ոչ մի։

Մինչև կինոնկարի ավարտը նա այլևս ոչ մի բառ չասաց, ու մենք նորից հին տրակտորների կողքով քայլեցինք հեռուն, դեպի դաշտը, դեպի խավարը՝ մեր ինքնաթիռների մոտ։ Ուր որ է անձրև էր սկսվելու։ Ես մտածում էի դահլիճում նրա տարօրինակ պահվածքի մասին։

— Դո՛ն, քո արարքները մի՞շտ են որևէ պատճա՞ռ ունենում։

— Երբեմն։

— Ինչո՞ւ գնացինք կինո։ Ինչո՞ւ այդքան անսպասելի ուզեցիր նայել «Սանդընսը»։

— Դու հարց ունեիր։

— Այո՛։ Դու ունես պատասխանը։

— Դա իմ պատասխանն էր։ Մենք գնացինք կինո, որովհետև դու հարց տվեցիր։ Կինոն քո հարցի պատասխանն էր։— Ես հասկացա, որ նա ծիծաղում է վրաս։

— Ի՞նչ հարց էր։

— Քո հարցի էությունը, Ոի՚չարդ, այն էր, որ նույնիսկ ամենահրաշալի պահերիդ չես կարողացել հասկանալ, թե ինչի՞ համար ենք այստեղ։

Ես հիշեցի․

— Եվ կինոն պատասխա՞նն էր։

— Այո։

— Ահա՜ թե ինչ․․․

— Չե՞ս հասկանում,— հարցրեց նա։

— Ոչ։

— Դա լավ ֆիլմ էր,— սկսեց բացատրել Դոնալդը։— Բայց աշխարհի ամենալավ ֆիլմն անգամ պատրանք է։ Ճի՞շտ է։ Կադրերն անշարժ են, մեզ միայն թվամ է, թե շարժվում են։ Լույսի խաղ, որը միայն խավարում հաստատված ողորկ էկրանին է որպես շարժում ընկալվում։

— Այդպես է,— ես սկսում էի գլխի ընկնել։

— Մյուսները, ցանկացւսծ մարդ և ամենուր, նրանք, որ գնում են կինո, ինչո՞ւ են հայտնվում այնտեղ, եթե այդ ամենն ընդամենը պատրանք է։

— Ի՞նչ ասեմ, զբաղմունք է։

— Ժամա՛նց։ Ճի՛շտ է։ Դա՝ մեկ։

— Ֆիլմը կարող է դաստիարակչական լինել։

— Լա՜վ։ Միշտ այդպես է։ Ուսուցում։ Երկու։

— Երևակայությո՚ւն։ Փախո՛ւստ։

— Դա նույնպես ժամանց է։ Մե՛կ։

— Տեխնիկական խնդիրներ, հասկանալ, թե ինչպես է ստեղծվել ֆիլմը։

— Ուսուցո՛ւմ։ Երկո՛ւ։

— Փախուստ ձանձրույթից։

— Փախուստ, դա արդեն ասել ես։

— Սոցիալական պատճառներ․ ընկերների հետ լինելու ցանկություն,— ասացի ես։

— Դա կինո գնալո՛ւ պատճառն է, բայց ոչ՝ կինոնկար դիտելու։ Ինչ էլ որ լինի, դա նույնպես ժամանց է։ Մե՛կ։

Ինչ էլ որ առաջարկում էի, համապատասխանում էր նրա երկու ծալված մատներին․ մարդիկ կինոնկար են դիտում հանուն զվարճության կամ սովորելու համար, կամ էլ՝ երկուսը միասին։

— Իսկ կինոն նմա՞ն է կյանքին, Դո՛ն։

— Այո:

— Ուրեմն, ինչո՞ւ են ոմանք ընտրում վատ կյանքը, սարսափի ֆիլմը։

— Նրանք սարսափի ֆիլմ դիտելու են գալիս ոչ միայն հանուն ժամանցի․ նրանք գիտե՜ն, որ դա սարսափի ֆիլմ է, երբ մտնում են ներս։

— Ուրեմն, ինչո՞ւ են մտնում։

— Սարսափի ֆիլմերը քեզ դո՞ւր են գալիս, դու նայո՞ւմ ես։

— Ոչ։

— Բայց չէ որ շատերն ահագին փող ու ժամանակ են ծախսում, որ սարսափի ֆիլմեր կամ մելոդրամներ դիտեն, որոնք մյուսների համար տխուր ու ձանձրալի են։

Նա դադար տվեց, սպասելով, թե ինչ կպատասիսսնեմ։

—Այո։

— Դու պարտավոր չես նայել այդ ֆիլմերը։ Նրանք էլ պարտավոր չեն։ Դա կոչվում է ազատություն։

— Բայց ինչո՞ւ պիտի որևէ մեկը սարսափի մատնվի։ Կամ մեռնի ձանձրույթից։

— Նրանք կարծում են, որ արժանի են դրան։ Որ իրենք ստեղծված են մեկ ուրիշին սարսափեցնելու համար, կամ նրանց դուր է գալիս սարսափի հաճույքը, կամ էլ այդ ձանձրույթը,— այն, ինչպիսին, նրանց կարծիքով, պիտի լինեն ֆիլմերը։ Կարո՞ղ ես, արդյոք, պատկերւսցնել, թե քանի֊քանիսը, իրենց համար միանգամայն տրամաբանական պատճառներով, հաճույք են ստանում այն մտքից, որ անօգնական են իրենց իսկ ֆիլմերում։ Չե՛ս կարող։

— Չեմ կարող,— ասացի ես։

— Մինչև դա չհասկանաս, նորից ու նորից հարցնելու ես, թե ոմանք ինչո՞ւ են դժբախտ։ Նրանք դժբախտ են, որովհետև դժբախտ լինելն են ընտրել, և դա, Ոի՛չարդ, ճիշտ է։

— Հը՛մ։

— Մենք խաղամոլներ ենք, որոնք զվարճանում են բանականությամբ։ Մենք Տիեզերքի ջրասամույրներն ենք։ Մենք չենք կարող մեռնել, մենք չենք կարող մեզ ավելի վնաս պատճառել, քան էկրանի պատրանքները։ Սակայն կարող ենք հավատալ, որ զոհեր ենք, սպանվողներ կամ սպանողներ, որոնք ցնցվում են անհաջողության սարսափից։

— Բազում կյանքե՞ր,— հարցրի ես։

— Դու քանի՞ ֆիլմ կլինես նայած։

— 0՜․․․

— Ֆիլմեր՝ այս մոլորակի վրա գոյություն ունեցող կյանքի մասին և այլ մոլորակների կյանքի մասին, այն ամենը, ինչ տարածության և ժամանակ է բովանդակում, այդ ամենը կինո է, և այդ ամենը պատրանք է,— ասաց նա։— Բայց և այնպես, մենք աներևակայելի շատ բան կարող ենք սովորել ու մի լավ զվարճանալ մեր պատրանքների հաշվին, ճի՞շտ է...

— Իսկ որքա՞ն հեռու է տանում ֆիլմերի հետ քո այդ զուգահեռը։

— Իսկ ինչքա՞ն հեռու ես ուզում։ Դու այսօր կինո նայեցիր, որովհետև, մասամբ, ես էլ էի ցանկանում դիտել։ Մարդկանցից շատերն այս կամ այն կյանքն են ընտրում, որովհետև նրանց դուր է գալիս միասին ինչ֊որ բան անելը։ Այս ֆիլմի դերասանները միասին խաղացել են նաև այլ նկարներում։ Մինչ այս, թե հետո՝ կախված է նրանից, թե դու ինչ ֆիլմ ես դիտել սկզբում։ Կամ էլ կարող ես նրանց միաժամանակ տեսնել տարբեր էկրանների վրա։ Մենք տոմս ենք գնում այդ ֆիլմերի համար՝ մուտքի գինը վճարելով նրանով, որ համաձայնում ենք հավատալ տարածության իրական լինելուն և ժամանակի իրական լինելուն... Ոչ մեկն էլ իրական չէ, բայց այդ գինը վճարել չցանկացողը, չի կարող հայտնվել այս մոլորակի վրա կամ ընդհանրապես որևէ այլ տարածա֊ժամանակային համակարգում։

— Դո՛ն, կա՞ն մարդիկ, որոնք ընդհանրապես որևիցե կյանք չեն ունենում տարածության ու ժամանակի մեջ։

— Կա՞ն մարդիկ, որոնք երբեք կինո չեն գնում։

— Հասկացա։ Նրանք սովորում ու զվարճանում են այլ միջոցներով։

— Դու իրավացի ես,— ինձնից գոհ՝ ասաց նա։— Տարածություն֊ժամանակը բավական պարզունակ դպրոց է։ Սակայն մարդկանց մեծ մասը մնում է պատրանքների հետ, եթե նույնիսկ դրանք ձանձրալի են, ու չի ցանկանամ, որ լույսերը շուտ վառվեն։

— Ո՞վ է գրում ֆիլմերը, Դո՛ն։

— Տարօրինակ չէ°, թե մենք որքա՜ն բան գիտենք, եթե հարցնում ենք ինքներս մեզ, այլ ոչ ուրիշ մեկին։ Ո՞վ է գրում այդ ֆիլմերը, Ռի՚չարդ։

— Մե՛նք,— ասացի ես։

— Ո՞վ է խաղում։ —Մե՛նք

— Ո՞վքեր են օպերատորը, կինոմեխանիկը, կինոթատրոնի տնօրենը, հսկիչը, ո՞վ է հետևում, որ ամեն ինչ կարգով ընթանա։ Ո՞վ է ազատ՝ դուրս գալու կեսից, ցանկացած ժամանակ, ուզածդ պահի փոխել սյուժեն, ո՞վ է ընդունակ դիտելու այդ ֆիլմը նորից ու նորից։

— Սպասիր՝ մտածեմ, Դո՛ն,— ասացի ես։— Նա, ով ցանկանո՞ւմ է դա։

— Դա քեզ համար բավարա՞ր ազատություն է,— հարցրեց նա։

— Կինոն մատչելի է, որովհետև բնազդաբար զգում ենք, որ այն մեր կյանքի զուգահե՞ռն է։

— Գուցե այդպես է․․․ գուցե՝ ոչ։ Մի՞թե դա կարևոր է, հը՞։ Ի՞նչ բան է կինոպրոյեկտորը։

— Միտք,— ասացի ես,— ո՛չ, երևակայություն։ Ինչ էլ որ ասելու լինես՝ դա մեր երևակայությունն է։

— Իսկ ինքը ֆի՞լմն ինչ է,— հարցրեց նա։

— Բացատրիր ինձ։

— Այն ամե՞նն, ինչ մենք համաձայն ենք առնել մեր երևակայության մեջ։

— Կարող է և այդպես, Դո՛ն։

— Դու կարող ես բռնել կինոժապավենը,— ասաց նա,— ծայրեծայր ձեռքիդ է․ սկիզբը, միջնամսաը, վերջը։ Այն ամեն ինչ պարունակում է ակնթարթի մեջ և ակնթարթի միլիոներորդական մասում։ Ֆիլմը կա այն ժամանակից դուրս, որն ինքը արձանագրում է, ու եթե գիտես՝ դա ինչ ֆիլմ է, ապա ընդհանուր առմամբ գիտես, թե ինչ է կատարվելու, դեռևս մինչև կինոդահլիճ մտնելդ, այնտեղ ճակատամարտեր ու խռովություններ կլինեն, հաղթողներ և պարտվածներ, սեր, դժբախտություն,— դու գիտես, որ այդ ամենը կլինի, բայց որպեսզի դա կլանի քեզ, նվաճի, որպեսզի այդ ամենից առավելագույն հաճույք ստանաս, ստիպված ես ժապավենը դնել կինոպրոյեկտորի մեջ ու ոսպնյակների միջով բաց թողնել րոպե առ րոպե... Ցանկացած պատրանք պահանջում է, որ ժամանակն ու տարածությունը ապրված լինեն։ Ուստի, դու վճարում ես քո հինգ սենթը և տոմսակ ես ստանում, նստում ու մոռանում ես, թե ինչ է կատարվում դահլիճի պատերից այն կողմ, ու քեզ համար սկսվում է ֆիլմը։

— Եվ իրականում ոչ ոք չի՞ տառապում։ Եվ արյան փոխարեն լոլիկի հյո՞ւթ է։

— Ոչ, արյան հարցում ամեն ինչ կարգին է, Ոի՛չարդ,— ասաց նա,— բայց դա միանգամայն կարող էր և լոլիկի հյութ լինել, եթե խոսենք ազդեցության մասին, որ այդ ամենն ունենում է մեր իսկական կյանքի վրա։

— Իսկ իրականությո՞ւնը։

— Իրականությունն անտարբեր է, Ռի՛չարդ, աստվածային անխռովություն։ Մոր համար մեկ է՝ որդին խաղի մեջ ինչ դեր ունի․ այսօր՝ ջահել կտրիճ, վաղը՝ չարագործ։ Գոյը նույնիսկ տեղյակ չէ մեր պատրանքներին ու խաղերին։ Այն ճանաչում է միայն իրեն ու մեզ՝ ըստ իր պատկերի, կատարելության և ավարտունության։

— Ես համոզված չեմ, թե ցանկանում եմ կատարյալ և ավարտուն լինել, Դո՛ն։ Ինչ վերաբերում է ձանձրույթին․․․

— Երկինք նայիր,— ասաց նա․ դա թեմայի այնպիսի արագ փոփոխություն էր, որ իսկապես երկինք նայեցի, այնտեղ, վերևում, ճղճղված փետրավոր ամպերն իրենց լուսավոր եզաշերտերով արծաթին էին տալիս նոր֊նոր ծաթած լուսնալույսի մեջ։

— Գեղեցիկ երկինք է,— ասացի ես։

— Սա կատարյա՞լ երկինք է։

— Ինչ ասեմ, երկինքը միշտ կատարյալ երկինք է,Դո՛ն։

— Գուցե դու ցանկանում ես ասել, որ չնայած ամեն վայրկյան փոփոխվելուն երկինքը միշտ կատարյա՞լ երկինք է։

— Ահա թե ինչ։ Այ թե խելոքն եմ։ Այո՛։

— Ու ծովն էլ՝ միշտ կատարյալ ծով է, բայց չէ՞ որ այն նույնպես շարունակ փոփոխվում է,— ասաց նա։— Եթե կատարելությունը նեխումն է, ապա երկինքը ճահիճ է։ Գոյը, սակայն, որևէ կապ ունի՞ ճահճի հետ։

— Գոյը հենց այն է, ինչ որևէ կապ չունի ճահճի հետ,— մտացրիվ ասացի ես։— Կատարյալն ու շարունակ փոփոխվողը։ Այո՜։ Հավատում եմ։ Համաձայն եմ դրան։

— Դու դրան վաղուց, շատ վաղուց ես համաձայնել, եթե շեշտը դնում ես հատկապես ժամանակի վրա։

Ես կտրուկ դարձա նրա կողմը․

— Դո՛ն, քեզ համար ձանձրալի չէ՞ շարունակ նույն չափումի մեջ մնալը։

— Բայց միթե ես միայն մեկ չափման մեջ եմ,— ասաց նա։— Իսկ դո՞ւ։

— Դո՛ն, ինչի՞ց է, որ ինչ ասում եմ, սխալ է դուրս գալիս։

— Բայց մի՞թե այն ամենն, ինչ դու ասում ես, սխալ է,— ի պատասխան հարցրեց նա։

— Ինձ թվում է՝ քիթս խոթում եմ ուրիշի գործերի մեջ։

— Գուցե դու մտածում ես իսկակա՞ն կալվածքի մասին,— ասաց նա։

— Իսկական կալվածք կամ ապահովագրություն։

— Իսկական կալվածքը, եթե այն քեզ իսկապես պետք է, ապագա ունի։

— Լա՛վ, ների՛ր,— ասացի ես։— Ոչ ապագա եմ ուզում, ոչ էլ անցյալ։ Ես այդ դեպքում շատ արագ Փառահեղ Ծեր Պատրանքների Աշխարհի Ուսուցիչ կդառնայի։ Ասենք, մի շաբաթում, հա՞։

— Ինչ կա որ, Ռի՛չարդ, կարծում եմ՝ նույնիսկ շատ ավելի արագ։

Ես ուշադիր նայեցի, բայց Շիմոդան չէր ժպտում։

9

Օրերը հաջորդում էին օրերին։ Մենք, ինչպես միշտ, թռչում էինք, բայց ես դադարել էի ամառը հաշվարկել քաղաքների անուններով կամ այն գումարներով, որ վճարում էին ուղևորները։ Ես սկսեցի ամառը նշագրել այն ամենով, ինչ սովորել էի, զրույցներով, որ զրուցում էինք թռիչքներն ավարտելուց հետո, հրաշքներով, որ երբեմն֊երբեմն կատարվում էին, մինչև այն պահը, երբ վերջապես իմացա, որ դրանք բոլորովին էլ հրաշքներ չեն։

Պատկերացրու,

որ Տիեզերքը սքանչեչի է

և՛ արդարամիտ,

և՛ կատարյալ,—

մի անգամ ինձ ասաց գրպանի տեղեկատուն։

Եվ այդ ժամանակ

վստահ եղիր,

Գոյը, համենայնդեպս,

նրան փոքր֊ինչ ավելի

լավ է պատկերացրել,

քան դու արեցիր։

10

Խաղաղ օր էր… Երբեմն֊երբեմն միայն՝ որեւէ պատահական ուղեւոր։ Թռիչքադադարներին ես ամպ ցրել էի սովորում։ Ժամանակին թռիչքների հրահանգիչ էի աշխատել ու գիտեի, որ սովորողները միշտ թեթեւ գործերը բարդացնում են․ ես դա լավ պիտի իմանայի, քանի որ հիմա ինքս աշակերտ էի, որը սարսափազդու հայացքը գամում էր իր գանգրահեր թիրախներին։ Շիմոդան մեկնվել էր Ֆլիտի թեւի տակ ու քնած էր ձեւանում։ Թեթեւ խփեցի ձեռքին, ու նա արթնացավ։

— Չեմ կարողանում,— ասացի ես։

— Կարող ես,— ասաց ու նորից փակեց աչքերը։

— Դո՛ն, ես փորձեցի։ Բայց հենց մտածում եմ, թե սկսում է ստացվել, ամպն, ասես վրաս ծիծաղելով, ավելի է փքվում։

Նա հոգոց հանեց ու նստեց տեղը։

— Խնդրում եմ ինձ համար մի թեթեւ ամպ ընտրես։

Ես ընտրեցի երկնքի ամենամեծ եւ ամենից չարագուշակ ամպը երեք հազար ոտնաչափ բարձրության վրա, որը դժոխային ճերմակ ծուխ էր արձակում։

— Ա՜յ սիլոսի աշտարակի վրա երեւացողթ,— ասացի։— Այն, որ գնալով սեւանում է։

Նա լուռ ինձ նայեց։

— Ինչո՞ւ ես ինձ այդքան ատում։

— Որովհետեւ սիրում եմ քեզ, Դոն։ Դրա համար էլ խնդրում եմ,— ժպտացի ես։— Քեզ մարտահրավեր է հարկավոր։ Բայց եթե ուզում ես, թերեւս ընտրեմ ավելի փոքր մի ամպիկ։

Նա նորից հոգոց հանեց ու նայեց երկինք։

— Կփորձեմ։ Դե, ո՞րն ես ասում։

Ես վեր նայեցի, ամպը, այդ հրեշն անձրեւի միլիոնավոր տոննաներով, չքացել էր, պարզապես կապույտ երկնքի՝ անհարթ եզրերով մի անցք էր նրա քիչ առաջվա տեղում։

— Ա՛յ քեզ բան,— կամացուկ ասացի ես։

— Վատ աշխատանք չէ,— գնահատեց նա։— Չէ՛, թեկուզեւ ցանկանում եմ ընդունել այն գովեստները, որ տեղալու ես վրաս, բայց պիտի ազնվորեն խոստովանեմ, որ դա այնքան էլ դժվար չէր։— Նա ցույց տվեց ամպի մի փոքրիկ պատառիկ, որ մեր գլխավերեւն էր։— Ահա՛։ Քո հերթն է։ Պատրա՞ստ ես։ Սկսի՛ր։

Ես նայեցի փամփլիկ ճստիկին, իսկ նա՝ ինձ։ Ես մտածեցի, որ նա չքացել է, մտածեցի թափուր տեղի մասին, ուր գտնվում էր, ես տեք ճառագայթների տեսիլքը մղեցի նրա վրա, խնդրեցի, որ հայտնվի մեկ այլ վայրում, ու դանդաղ՝ մեկ րոպե անց, հինգ, յոթ րոպե անց ամպը վերջապես չքացավ։ Մյուս ամպերն ավելի էին փքվել, իսկ իմը չքացավ։

— Դու այնքան էլ հմուտ ու ճարպիկ չես, ճի՞շտ է,— ասաց նա։

— Բայց չէ՞ որ առաջին անգամն էր, չէ որ նոր֊նոր եմ սկսում։ Ապստամբում եմ անհնարինի դեմ… դե, աներեւակայելի դեմ, եւ այն ամենը, որ կարողանում ես ինձ ասել՝ անհմուտն ու անճարպիկն է։ Ամեն ինչ հրաշալի էր, եւ ինքդ գիտես դա։

— Ապշելու բան է։ Դու այնքան կապված էիր նրան, ու նա, համենայնդեպս, չքացավ։

— Կապվա՜ծ․ ես այդ ամպին խփում էի ինչով կարող էի։ Գնդաձեւ կայծակներ, լազերային ճառագայթներ, տան մեծության փոշեկուլներ…

— Բացասական կապեր են, Ռի՛չարդ։ Եթե իսկապես ցանկանում ես ամպը վանել քո կյանքից, դա մեծ պատմություն մի դարձրու, պարզապես մի լարվիր ու հեռացրու այն քո գիտակցությունից։ Սա է ամբողջը ու՝ վերջ։

Ամպը չգիտի՝

ինքն ինչու է շարժվում

այս կամ այն ուղղությամբ

եւ այս կամ այ նարագությամբ,—

ահա թե ինձ ինչ ասաց տեղեկատուն։—

Նա հրում է զգում… ահա այն կետը,

ուր հիմա պետք է գնալ։

Բայց երկինքը գիտի՝

ուր եւ ինչու են լողում ամպերը,

եւ ինչ պատկեր է գծվում նրանցով,

ու դու նույնպես կիմանաս,

երբ բարձրանաս բավականաչափ բարձր,

որպեսզի տեսնես հորիզոնի հակառակ կողմը։

11

Ցանկացած ցանկություն

Քեզ տրվում է ուժերի հետ միասին,

որոնք անհրաժեշտ են

այն իրականացնելու համար։

Հնարավոր է, սակայն,

որ ստիպված լինես ջանալ։

Մենք վայրէջք կատարեցինք հսկայական արոտավայրում լողալու եւ ջրխմոցի համար նախատեսված երեք ակր մեծությամբ արհեստական լճակի կողքին, քաղաքներից հեռու ինչ֊որ տեղ՝ Ինդիանա եւ Իլինոյս նահանգների սահմանին։ Ոչ մի ուղեւոր․ ես մտածեցի, որ մեզ համար հանգստյան օր է։

— Լսի՛ր,— ասաց նա։— Չէ՛, մի՛ լսիր, պարզապես միտր լռության մեջ ու հետեւիր։ Այն, ինչ կտեսնես, բոլորովին էլ հրաշք չէ։ Կարդա միջուկային ֆիզկայի քո գրքույկը… նույնիսկ երեխան կարող է քայլել ջրի վրայով։

Ասաց եւ թվում է նույնիսկ չնկատելով, որ ջուր է, շրջվեց ու մի քանի յարդ անցավ լճակի երեսով։ Ասես լճակը ամառային շոգ օրվա տեսլապատրանք լիներ՝ քարե լճի վրա։ Նա հաստատուն կանգնել էր ջրերին։ Ո՛չ ալիքները, ո՛չ մեղմ ծփանքը չէին թրջում ամառային կոշիկները։

— Ահա,— ասաց նա։— Արի՛։ Հիմա դու։

Ես իմ աչքով տեսա։ Դա հնարավո՜ր օր, ու հավանաբար այն պատճառով, որ կանգնած էր այնտեղ, գնացի, որ միանամ նրան։ Այնպիսի զգացում էր, ասես քայլում ես թափանցիկ երկնագույն մոմլաթի վրայով, ու ես ծիծաղեցի։

— Դո՛նալդ, այս ի՞նչ ես անում ինձ հետ։

— Ես պարզապես քեզ ցույց եմ տալիս այն, ինչ ամեն ոք վաղ թե ուշ սովորելու է,— ասաց նա,— ուղղակի դու ձեռքս ընկար։

— Բայց ես…

— Լսի՛ր, ջուրը կարող է պինդ լինել,— նա ոտքը խփեց ջրին, ու ձայնն այնպիսին էր, ասես կաշվե առարկայով քարի էր խփել,— կամ չլինել։— Նա նորից խփեց, ու կոշկատակից ցայտած ջուրը թրջեց մեզ։— Ըմբռնեցի՞ր։ Հապա փորձիր։

Ի՜նչ արագ ենք վարժվում հրաշքներին։ Մեկ րոպեից էլ պակաս ժամանակ անցավ, ես սկսեցի մտածել, որ ջրի վրայով քայլելը հնարավոր է, բնական… ի՜նչ մի դժվար բան է։

— Բայց եթե ջուրը հիմա պինդ է, ինչպե՞ս կարող ենք այն խմել։

— Ճիշտ այնպես, ինչպես վրայով քայլում ենք, Ռի՛չարդ, այն պինդ չէ եւ հեղուկ չէ։ Ես ու դու ենք որոշում՝ ինչպիսին է լինելու մեզ համար։ Եթե ուզում ես, որ ջուրը հեղուկ լինի, մտածիր որ հեղուկ է ու խմիր։ Եթե ուզում ես օդ դառնա, քեզ այնպես պահիր, ասես օդ է ու շնչիր։ Փորձի՛ր։

Գուցե դա ինչ֊որ կերպ առնչվում է հոգու վեհացմա՞նը՝ մտածեցի ես։ Գուցե թույլատրելի է, որ այդ ամենը կատարվի որոշակի, ասենք՝ հիսուն ոտնաչափ շառավղով տարածության մեջ…

Ես խոնարհվեցի ջրի վրա ու երեսս թաղեցի լճակի մեջ։ Հեղո՜ւկ է։ Հետո պառկեցի, դեմքս սուզեցի նրա երկնագույնի մեջ ու վստահ ներշնչեցի։ Շնչվում էր տաք հեղուկ թթվածնի պես, առանց խեղդելու, առանց շնչահեղձ անելու։ Ես նստեցի տեղս ու հարցական նայեցի Շիմոդային՝ ենթադրելով, որ նա գիտի, թե ինչ եմ մտածում։

— Խոսի՛ր,— ասաց նա։

— Ինչո՞ւ պիտի խոսեմ։

— Որովհետեւ այն, ինչ պիտի ասվի, ավելի լավ է բառերով արտահայտել։ Խոսի՛ր։

— Եթե մենք կարող ենք քայլել ջրի վրայով, շնչել այն, խմել, ինչո՞ւ չենք կարող նույն կերպ վարվել հողի հետ։

— Այդպե՜ս, լա՛վ։ Ուշադիր եղիր…

— Նա թեթեւաքայլ, ասես նկարած լճի վրայով, գնաց դեպի ափը։ Բայց երբ ոտքերը դիպան հողին, այնտեղ, ուր ավազից հետո խոտն էր, սկսեց սուզվել, մինչեւ որ մի քանի քայլից մինչեւ ուսերը չթաղվեց հողի ու կանաչի մեջ։ Ասես լճակն անսպասելիորեն կղզի էր դարձել՝ հողի ծովում։ Միառժամանակ նա լողում էր արոտավայրում՝ շուրջը կավի գորշ կաթիլներ շաղելով, հետո բարձրացավ֊մնաց մակերեւույթին, ապա վեր կացավ ու քայլեց։ Եվ անսպասելի հրաշք էր հողի վրայով քայլող մարդ տեսնելը։

Ես կանգնել էի ջրի երեսին ու ծափահարում էի։ Նա խոնարհում արեց ու ծափահարեց ի պատասխան։ Ես քայլեցի դեպի լճակի եզրը, պատկերացրի, որ հողը հեղուկ է ու ոտնաթաթիս ծայրով դիպա ափին։ Խոտը ալիք֊ալիք ծփաց։ Հողը խո՞րն է։ Ես քիչ էր մնում բարձրաձայն հարցնեի։ Հողն այնքան խորն էր, որքան պատկերացնում էի։ Երկու ոտնաչափ խորություն։ Ու ես քայլեցի ծանծաղուտով։ Վստահորեն ոտքս դրեցի ափին ու գլխովին թաղվեցի, սուզվեցի վայրկենապես։ Հողի տակ մութ էր, սեւ ու թաց, եւ ես սկսեցի դուրս պրծնել դեպի վեր, շունչս պահած, թպրտալով՝ դեպի պինդ ջուրը, դեպի լճակի եզրը, որից կարելի էր կառչել։

Դոնը նստել էր խոտին ու ծիծաղում էր․

— Քեզ հայտնի՞ է, որ հրաշալի աշակերտ ես։

— Ոչ մի աշակերտ էլ չեմ։ Դո՛ւրս քաշիր ինձ այստեղից։

— Ինքդ դուրս եկ։

Ես դադարեցրի պայքարը․ ես հողը պինդ եմ տեսնում ու հենց հիմա կարող եմ դուրս գալ։ Ես նրան պինդ եմ տեսնում… Ու ես դուրս եկա՝ ոտից գլուխ պնդացած ցեխի կեղեւով պատված։

— Երիտասա՛րդ, բայց դու լրիվ ցեխակոլոլ եղար այս ընթացքում։

Նրա երկնագույն վերնաշապիկի ու ջինսի վրա ոչ մի փոշեհատիկ, ոչ մի բիծ չկար։

— Ա՜խ,— ես թափ տվի ցեխը մազերիցս, հողի փշուրներն ականջներիցս դուրս թափեցի։ Վերջում հանեցի դրամապանակս, գցեցի խոտին, մտա ջուրն ու սկսեցի լվացվել ավանդական եղանակով։

— Ես գիտեմ, որ մաքրվելու սրանից լավ ձեւ կա։

— Ճիշտ է, ավելի արագ։

— Միայն թե մի՛ ասա։ Պարզապես նստիր ու ծիծաղիր, թող ինքս գլխի ընկնեմ։

— Օʼքեյ։

Ի վերջո, ջրաշիթեր թողնելով, ստիպված էի մոտենալ Ֆլիտին ու փոխել շորերս՝ թաց հագուստս կախելով թեւի ամրաններից։

— Ռի՛չարդ, չմոռանաս այն, ինչ արեցիր այսօր։ Հեշտ են մոռացվում այն ժամանակները, երբ հասկանում էիր աշխարհը, եւ օրերից մի օր մտածում ես, թե դրանք երազներ կամ հնացած հրաշքների էին։ Ոչ մի լավ բան հրաշք չէ, ոչ մի հրաշալիք երազ չէ։

— Աշխարհը երազ է՝ ինքդ էիր ասում, ու երբեմն այն հրաշալի է։ Մայրամո՛ւտ։ Ամպե՛ր։ Երկի՛նք…

— Ո՛չ։ Պատկերն է երազ։ Գեղեցկությունն իրական է։ Կարո՞ղ ես ըմբռնել տարբերությունը։

Ես, համարյա ըմբռնելով, գլխով արեցի։ Ավելի ուշ ծածուկ նայեցի տեղեկատուն։

Աշխարհը

քո աշակերտական տետրն է,

որի էջերին խնդիրներդ ես լուծում։

Դա իրականություն չէ,

թեեւ կարող ես

իրականությունն արտացոլել այնտեղ,

եթե ցանկանաս։

Դու նաեւ ազատ ես՝

անհեթեթություններ գրելու այնտեղ

կամ սուտ,

կամ պատռելու էջերը։

12

Իսկական մեղքն

այն է,

երբ սահման են դնում Գոյին։

Չանե՛ս։

Խաղաղ, տաք օր, հենց նոր տեղացած անձրեւահեղեղից թրջված մայթ։ Մենք գնում ենք քաղաք։

— Դո՛ն, դու կարող ես անցնել պատերի միջով, ճի՞շտ է։

— Ոչ։

— Երբ դու հարցին «ոչ» ես պատասխանում, ես գիտեմ, որ դա «այո» է, ուղղակի նշանակում է, որ քեզ դուր չի գալիս հարցադրումը։

— Ի՜նչ դիտունակն ենք, չէ՞,— ասաց նա։

— Պրոբլեմն անցնելո՞ւ մեջ է, թե՞ պատերի։

— Այո՛։ Եվ ավելի։ Քո հարցը ենթադրում է, որ ես գոյություն ունեմ մեկ սահմանափակ տարածություն֊ժամանակի մեջ եւ գնում եմ դեպի այլ տարածություն֊ժամանակ։ Այսօր ես տրամադրված չեմ ընդունելու ինձ ուղղված կեղծ հղումներդ։

Ես խոժոռվեցի։ Նա գիտե՝ ինչի մասին եմ հարցնում։ Ինչո՞ւ շիտակ չպատասխանեց, ինչո՞ւ թույլ չտվեց իմանամ՝ ինչպես են կատարվում նման բաները։

— Սա իմ թույլ փորձն էր օգնելու, որ ավելի ճշգրիտ լինես քո մտածողության մեջ,— մեղմ ասաց նա։

— Օʼքեյ։ Դու կարո՞ղ ես այնպես անել, որ թվա՝ անցնում ես պատերի միջով, եթե ցանկանաս։ Այսպիսի հարցադրումնե ավելի՞ լավն է։

— Այո։ Ավելի լավն է։ Բայց եթե ուզում ես ճշգրին լինել…

— Մի՛ ասա։ Ես գիտեմ ինչպես արտահայտեմ այն, ինչը նկատի ունեմ։ Ահա իմ հարցը․ ինչպե՞ս է լինում, որ դու կարողանում ես սահմանափակ նույնացման պատրանքը, ուրը սույն հավատքի մեջ արտահայտված է այնպիսի տարածական֊ժամանակային կոնտինուումով, ինչպիեին քո «մարմինն» է, անցկացնել «պատ» կոչվող նյութական սահմանափակման պատրանքի միջով։

— Կեցցե՛ս,— ասաց նա։— Երբ ճիշտ ես դնում հարցը, այն ինքնին դառնում է պատասխան, այնպես չէ՞։

— Ոչ, հարցն ինքն իրեն չպատասխանեց։ Ինչպե՞ս ես անցնում պատերի միջով, Դո՛ն։

— Ռի՜չարդ։ Համարյա բռնել էիր պատասխանը, իսկ հետո վերցրիր ու քամուն տվիր։ Ես չեմ կարով անցնել պատերի միջով… Երբ դու այդպես ես խոսում, ենթադրում ես մի բան, որը ես ընդհանրապես չեմ ենթադռում, իսկ եթե սկսեմ ենթադրել, ապա պատասխանս այսպիսին կլինի․ «Ես չեմ կարող»։

— Բայց, Դո՛ն, չէ՞ որ այնքան դժվար է ամեն ինչ այդքան ճշգրիտ շարադրելը։ Մի՞թե չգիտես, թե ես ինչը նկատի ունեմ։

— Ուրեմն, քանի որ դժվար է, դու չես փորձում անել այդ։ Սկզգում քայլելն էլ դժվար էր, բայց ու վարժվացիր ու հիմա այնպես ես քայլում, ասես բոլորովին էլ դժվար չէ։

Ես հոգոց հանեցի․

— Դե լավ, թողնենք այդ հարցը։ Ես այն թողնում եմ։ Իմ հարցն է․ դու ի՞նչ ես կարող։

Նա ինձ այնպես նայեց, ասես տագնապելու ոչինչ չուներ։

— Ուրեմն, դու ասում ես, որ մարմինը պատրանք է ու պատն էլ պատրանք է, իսկ նույնացումն՝ իրականություն, եւ այն անհնար է սասանել պատրանքներով։

— Ես նման բան չեմ ասում։ Դո՛ւ ես ասում։

— Բայց դա ճշմարտություն է։

— Իհարկե,— ասաց Դոնալդը։

— Եվ դու դա ինչպե՞ս ես անում։

— Ռի՛չարդ, ոչինչ էլ չպիտի անես։ Դու պատկերացնում ես, որ դա արդեն արվել է, ահա եւ ամբողջը։

— Ա՛յ քեզ բան։ Մեղմ է հնչում։

— Դա նույն քայլելն է։ Քեզ զարմացնո՞ւմ է, որ մի ժամամնակ դժվար է եղել քայլել սովորելը։

— Դո՛ն։ Պատերի միջով անցնելն ինձ համար հիմա դժվար չէ։ անհնա՜ր է։

— Քեզ թվում է, եթե նորից ու նորից կրկնես «անհնար է», հազար անգամ կրկնես, ապա բոլոր դժվար բաները քեզ համար կհեշտանա՞ն։

— Ների՛ր, դա հնարավոր է, եւ կանեմ, երբ հասնի ժամանակը։

— Մարդի՛կ, նա քայլում է ջրերի վրայով, ամպ է քշում ու վհատվել է նրանից, որ չի անցնում պատերի միջով։

— Բայց այդ ամենը հեշտ էր, իսկ սա…

— Պաշտպանի՛ր, պաշտպանի՛ր քո սահմանափակումները, եւ նրանք քոնը կլինեն,— երգեց նա։— Մի շաբաթ առաջ դու չէ՞իր հողի մեջ լող տվողը։

— Եղել է նման բան։

— Իսկ պատը նույն հողը չէ՞, բայց՝ ուղղահայաց։ Մի՞թե քեզ համար նշանակություն ունի, թե որ ուղղությամբ է շարժվում պատրանքը։ Հորիզոնական պատրանքները հաղթահարելի են, ուղղահայացները՝ ո՞չ։

— Դո՛ն, կարծես թե դու ինձ համբերությունից հանում ես։

— Այդպե՜ս, եթե ես քեզ համբերությունից հանում եմ, ուրեմն եկել է քեզ մի քիչ մենակ թողնելու ժամանակը։

Քաղաքի վերջին շենքը ցորենի եւ անասնակերի պահեստն էր՝ մեծ, նարնջագույն աղյուսից մի շինություն։ Ինձ թվաց, թե նա ուզում է ինքնաթիռների կողմը գնալ ուրիշ ճանապարհով, ուրիշ, ինչ֊որ գաղտնաթաքույց արահետ բռնելով։ Ամենակարճ ճանապարհն աղյուսաշեն պատի միջով էր։ Դոնալդն անսպասելիորեն շրջվեց աջ ու անհայտացավ։ Ես հիմա մտածում եմ՝ եթե անմիջապես շրջվեի նրա հետ, ես էլ կանցնեի պատի միջով։ Բայց ես պարզապես կանգնել էի մայթին եւ այն կետին էի նայում, որտեղ նա էր մի քիչ առաջ։ Երբ ձեռքս պարզեցի ու դիպա աղյուսին, դա պինդ աղյուս էր։

— Երբեւէ, Դո՛նալդ,— ասացի ես,— երբեւ է…

Ու երկար ճանապարհով, միայնակ, գնացի ինքնաթիռների կողմը։

— Դոնալդ,— ասացի դաշտին հասնելով,— ես հանգեցի եզրակացության, որ դու պարզապես չես ապրում այս աշխարհում։

Նա վախեցած ինձ նայեց ինքնաթիռի թեւի վրայից, որտեղ բաքը բենզին լցնել էր սովորում։

— Իհարկե՝ ոչ։ Բայց դու մի՞թե կարող ես տալ որեւէ մեկի անունը, որ ապրում է։

— Դու ի՞նչ նկատի ունես, Դո՛ն։ Ես ապրում եմ այս աշխարհում։

— Հրաշալի՛ է,— ասաց նա, կարծես ես անկնախ հետաքննությամբ մի սոսկալի գաղտնիք էի բացահայտել։— Հիշեցրու՝ քեզ այսօր լանչով պատվեմ… Ես ցնցված եմ նրանից, որ դու երբեք չես դադարում սովորել։

Ես շվարել էի։ Դոնն այդ ասում էր առանց սարկազմի կամ հեգնանքի։ Նա նկատի ուներ այն, ինչ ասում էր։

— Չեմ հասկանում քեզ, Դո՛ն։ Իհարկե, ես ապրում եմ այս աշխարհում։ Ես ու էլի չորս միլիարդ մարդ։ Այդ դու ես, որ…

— Տե՜ր Աստված, Ռի՛չարդ։ Դու լո՜ւրջ ես ասում։ Լանչը չի կայանա։ Ոչ մի նրբերշիկ, ոչ մի գարեւջուր, ընդհանրապես ոչինչ։ Իսկ ինձ թվում էր, թե յուրացրել ես հիմանակն գիտելիքը,— նա լռեց եւ խղճահարված ու չարությամբ վերեւից վրաս նայեց։— Եվ այսպես, դու համոզված ես։ Դու, պարզվում է, ապրում ես այն նույն աշխարհում, որտեղ ապրում է, ասենք, բորսայի մակլերը, այո՞։ Քո կյանքը հենց նոր գլուխկոնծի տվեց ու փոխվեց, ենթադրենք, նոր քաղաքականության՝ արժեթղթերի վերանայման հետեւանքով, ընդ որում՝ փայատերերը կորցնում են ներդումների հիսուն տոկոսից ավելին, այնպես չէ՞ Դու նույն աշխարհում ես, որտեղ մրցաշխարերի մասնակի շախմատիստն է ապրում, այո՞։ Այս շաբաթ Նյու Յորքում մրցաշար է սկսվել։ Պետրոսյանը, Ֆիշերն ու Բրաունը Մանհեթընում պայքարում են կես միլիոն դոլար խաղագումարի համար, իսկ դու ի՞նչ ես անում Օհայո նահանգում, Մեյթլենդի ինչ֊որ արոտավայրում։ Դու քո 1929 թվի արտադրության Ֆլիտի հետ վայրէջք ես կատարել ինչ֊որ ագարակատիրոջ դաշտում, այդ նույն ագարակատիրոջ՝ քեզ համար կենսականորեն անհրաժեշտ թույլտվությամբ, մարդկանց հետ, որ ցանկանում են տաս րոպե զբոսնել Քինների շարժիչ ունեցող ու ամպրոպից մահու չափ վախեցող ինքնաթիռով… Ի՞նչ ես կարծում, քանի մարդ է ապրում քո աշխարհում։ Դու ասում ես, որ քո աշխարհում ապրում է չորս միլիարդ մա՞րդ։ Դու այդտեղ, ներքեւում կանգնել ու ինձ ասում ես, թե չորս միլիարդ մարդ չորս միլիարդ առանձին աշխարհներո՞ւմ չեն ապրում․ դու ինչ է, ինձ հիմարի տե՞ղ ես դրել։

Նա զայրույթից շնչակտուր էր լինում, ու խոսքն ահավոր արագ էր։

— Դո՛ն, ես համարյա գզում էի այդ յուրահատուկ սոուսով նրբերշիկների համը։

— Ների՛ր, ես երջանիկ կլինեի դրանք գնելու քեզ համար, բայց, ավա՜ղ, ավելի լավ է մոռանաս այդ մասին։

Դա վերջին անգամն էր, որ մեղադրեցի նրան, թե չի ապրում այս աշխարհում, եւ բավական ժամանակ կորցրի՝ հասկանալու այն բառերը, որոնց վրա բացվել էր տեղեկատուն․

Եթե դու ինչ֊որ ժամանակ վարժվես

ապրել որպես հորինված կերպար,

կհասկանաս,

որ հորինված բնավորությունները

երբեմն ավելի իրական են,

քան մարմինն ու սիրտ

ունեցող մարդիկ։

13

Քո խիղճը

եսասիրությանդ

ազնվության չափանիշն է։

Ուշադի՛ր լսիր նարն։

— Մենք բոլորս ազատ ենք անելու այն ամենն, ինչ ցանկանում ենք,— ասաց նա այդ նույն երեկոյան։— Միթե դա պարզ ու պայծառ ու ակնհայտ չէ։ Սա չէ՞ Տիեզերքի կառավարմանը տանող մեծ ուղին։

— Համարյա այդպես է։ Բայց դու մոռացել ես բավական կարեւոր մասը,— ասացի ես։

— Իսկապե՞ս։

— Մենք բոլորս ազատ ենք անելու այն ամենն, ինչ ցանկանում ենք, քանի դեռ որեւէ մեկին վնաս չենք պատճառում,— հանդիմանեցի նրան։— Ես գիտեմ, որ դու հենց այդ նկատի ունեիր, բայց հարկ է, որ ասես այն, ինչը նկատի ունես։

Հանկարծ խավարի խորքից քստքստացող ոտնաձայն լսվեց, ու ես արագ բարձրացրի գլուխս․

— Լսեցի՞ր։

— Այո։ Կարծես այնտեղ ինչ֊որ մեկը կա,— Դոնը վեր կացավ ու դիմեց դեպի խավարը։ Եվ հանկարծ նա ծիծաղեց ու ինչ֊որ անուն տվեց, որը ես լավ չլսեցի։— Ամեն ինչ կարգին է,— լսվեց նրա ձայնը։— Ոչ, մենք ուրախ կլինեինք քեզ համար… Չարժե թափառել շուրջբոլորը, գնա՛նք։ Մենք քեզ հրավիրում ենք, իսկապե՛ս…

— Շնորհակալությո՛ն։ Ես չէի ցանկանա անկոչ հյուր լինել ու փչացնել ձեր երեկոն։

Ձայնը խոսում էր ուժեղ ակցենտով՝ ոչ այն է ռուսական, ոչ այն է չեխական, բայց ավելի շատ, թերեւս, նման էր տրանսիլվանյանի։ Մարդը, ում Շիմոդան առաջնորդեց դեպի կրակը… դե ինչ, անսովոր էր գիշերվա կեսին նման մեկին հանդիպել արեւմուտքում։ Փոքրիկ, թուլակազմ, գայլանման մի մարդուկ, որը վախեցնում էր իր կերպարանքով․ իրիկնազգեստով էր, վրայից՝ ատլասե աստառ ունեցող, կնգուղավոր սեւ թիկնոց,— լույսի տակ նա մոլորված տեսք ուներ։

— Այս կողմերով էի անցնում,— ասաց նա։— Այս արտը դեպի իմ դաշտը տանող ամենակարճ ճանապարհն է…

— Իսկապե՞ս,— Շիմոդան չէր հավատում նրան, գիտեր, որ ստում է, սայց եւ, միեւնույն ժամանակ, մի կերպ զսպում էր իրեն, որ բարձրաձայն չծիծաղի։ Ես հույս ունեի, որ շուտով կհասկանամ ինչն ինչոց է։

— Հարմար տեղավորվեք,— ասացի ես։— Կարո՞ղ ենք որեւէ բանով ձեզ օգտակար լինել։

— Ես այնքան էլ համոզված չէի, թե կարող եմ օգտակար լինել, սակայն մարդուկը լրիվ փշաքաղվել էր եւ այնքան դժբախտ տեսք ուներ, որ իսկապես ցանկացա՝ իպեն անկաշկանդ զգա, եթե կարող է։ Նա ժպտալով նայեց ինձ, ու ես այդ հայացքից սահմռկեցի։

— Այո,— ասաց նա,— կարող եք ինձ օգնել։ Հավատացե՛ք, դա ինձ շատ է պետք։ Այլապես չէի խնդրի… Կարելի՞ է խմել ձեր արյունը։ Մի չի՜չ, դա իմ կերակուրն է։ Ի դժբախտություն ինձ, ես մարդկային արյան կարիք եմ զգում…

Գուցե ակցենտից էր, գուցե նա այնքան էլ լավ չէր տիրապետում անգլերենին, կամ էլ լավ չհասկացա ասածը, բայց շատ ավելի արագ վեր կացա, քան այդ անում էի բազում ամիսների ընթացքում, եւ այդ սրընթաց շարժումից ծղոտ թռավ կրակի մեջ։

Մարդուկը ետ քաշվեց․

— Ես ընդհանրապես անվտանգ եմ, բայց եւ փոքր մարդ չեմ ու կարող եմ սպառնալի տեսք ունենալ,— նա տխուր֊տրտում շրջվեց։— Սը՛ր։ Ներեցե՛ք ինձ։ Ներեցե՛ք։ Խնդրում եմ, մոռացեք այն, ինչ ասացի արյան մասին։ Բայց գիտե՞ք ինչ…

— Դուք այդ ի՞նչ եք ասում։— Ես ավելի գազազեցի նրանից, որ վախեցել էի։— Ի՜նչ ցնդաբանություն եք խոսում, սատանան տանի, պարո՛ն։ Չգիտեմ, թե ով եք, ինչ եք, գուցե որեւէ ՎԱՄ…

Շիմոդան խոսքս կտրեց ավելի արագ, քան կավարտեի բառը․

— Ռի՛չարդ, մեր հյուրը խոսում էր, իսկ դու ընդհատեցիր նրան։ Խնդրում եմ, սը՛ր, շարունակեք, իմ ընկերը փոքր֊ինչ անհամբեր է։

— Դո՛նալդ,— ասացի,— այս տղան…

— Սո՛ւս…

Ես այն աստիճան ապշած էի, որ սսկվեցի ու միայն աննկարագրելի սարսափով նայում էի այդ տարօրինակ արարածին, որը մեր խարույկի լույսով խլվել էր իր համար սովորական խավացից։

— Խնդրում եմ, հասկացեք,— դադարիր հետո վեհերոտ խոսվեց նա։— Չէ որ վամպիր ծնվելն իմ ընտրությունը չէ։ Դա դժբախտություն է։ Ես այնքան քիչ բարեկամներ ունեմ։ Բայց ամեն գիշեր, ամեն գիշեր ես պիտի մի քիչ, գոնե չնչին չափով մարդկային արյուն առնեմ, հակառակ դեպքում կտառապեմ ահավոր ցավերից։ Ես, եթե այն չստանամ, չեմ կարողանա ապրել։ Խնդրո՜ւմ եմ․ ինձ համար շատ ցավոտ կլինի ու ես կմեռնեմ, եթե չթողնեք ծծեմ ձեր արյունը…

Նա շրթունքները լիզելով՝ մի քայլ մոտեցավ, մտածելով, թե Շիմոդան վերահսկում է ինձ եւ ինչ֊որ կերպ կկարողանա ստիպել, որ ենթարկվեմ։

— Էլի մի քայլ, եւ անպայման արյուն կլինի, պարո՛ն։ Դիպեք ինձ եւ կմեռնեք։

Ես, ամենայն հավանականությամբ, չէի սպանի նրան, բայց եւ չէի ցանկանում գործ ունենալ հետը, համենայնդեպս՝ առայժմ։ Հավանաբար վամպիրը հավատաց ինձ, որոհետեւ կանգ առավ ու հոգոց արձակեց։ Նա դարձավ Շիմոդային․

— Ձեր ուզածին հասա՞ք։

— Կարծում եմ՝ այո։ Շնորհակա՛լ եմ։

— Եվ այստեղ վամպիրը ժպտաց ինձ՝ անկեղծորեն, իրենից չափազանց գոհ, ինչպես դերասանը բեմի վրա, երբ ներկայացումն ավարտվում է։

— Հանդարտվեք, ես ձեր արյունը չեմ խմի, Ռի՛չարդ,— բարեկամաբար ասաց նա կատարյալ անգլերենով, առանց որեւէ ակցենտի, ու մինչ նայում էի նրան, անհետանում էր՝ ասես սեփական լույսը մարելով։ Հինգ վայրկյանից չքացավ։

Շիմոդան նորից նստեց կրակի մոտ։

— Ես այնքան ուրախ եմ, որ դու նկատի չունես այն, ինչ ասում ես։

Ես՝ հրեշի հետ մարտի բռնվելու պատրաստ, դեռ դողում էի ադրենալինի հոսքից։

— Դո՛ն, ես համոզված չեմ, որ պիտանի եմ դրան։ Գուցե ավելի լավ է բացատրե՞ս, թե ինչ է կատարվում։ Դե գոնե… ի՞նչ… ի՞նչ է սա։

— Դոտը վամպիր էր, Տրանսիլվանիայից,— ասաց նա։— Կամ, ավելի ճշգրիտ լինելու համար՝ Դոտը մտակերպար էր, Տրանսիլվանիայից։ Եթե երբեւէ ցանկանաս որեւէ բան բացատրել ու թվա, թե քեզ չեն լսում, լրացրու ասելիքդ մի փոքրիկ մտակերպարով, որպեսզի ցուցադրես այն, ինչը նկատի ունես։ Կարծում ես չափն անցե՞լ էի նրա հարցում՝ այդ կնգուղը, ժանիքները, ակցենտը։ Քեզ համար շա՞տ էր սարսափելի։

— Կնգուղն առաջնակարգ էր, Դո՛ն։ Բայց երեւի շատ էր ստերեոտիպը, անհեթեթ էր… Ես բոլորովին չվախեցա։

Նա հառաչեց։

— Դե լավ, դու ստացար՝ ինչ պեքտ էր, եւ դա ամենագլխավորն է։

— Ի՞ՆՉՆ էր պետք։

— Ռի՛չարդ, վամպիրների հանդեպ քո մոլեգնությամբ դու արեցիր այն, ինչ ցանկանում էիր անել, թեեւ գիտեիր, որ դա ինչ֊որ մեկին վնասելու է։ Նա քեզ ասաց, չէ՞, որ իր համար չափազանց ցավոտ կլինի, եթե…

— Նա պատրաստվում էր խմել իմ արյունը։

— Ինչպես մենք ենք վարվում ցանկացածի հետ, երբ ասում ենք, որ մեզ համար ցավոտ կլինի, եթե նրանք չապրեն մեր ուզածի պես։

Ես այդ ամենի մասին մտածելով՝ երկար ժամանակ լուռ էի։ Միշտ հավատացած եմ եղել, թե պիտի վարվենք այնպես, ինչպես ցանկանում ենք, եթե մերձավորին վնաս չենք պատճառում։ Իսկ այստեղ, ահա, դա չէր գործում, ինչ֊որ բան չէր բավականացնում։

— ՔԵզ մտահոգողը,— ասաց Դոնալդը,— հանրահայտ պատվիրանն է, որն անհնար է կատարել։ Ասված է՝ վնաս չպատճառել մեկ ուրիշին։ Մենք ինքներս ենք ընտրում՝ վնաս պատճառե՞նք, թե՝ ոչ։ Մենք նա ենք, ով որոշում է։ Ուրիշ ոչ ոք։ Իմ վամպիրը քեզ ասաց, որ իրեն վնաս կպատճառվի, եթե դու թույլ չկաս։ Դա նրա վճիռն էր՝ որ իրեն վնաս պատճառեն, ի՛ր ընտրությամբ։ Այն, ինչպես դու ես դրան վերաբերվում, քո՛ վճիռն է, քո՛ ընտրությունը․ նրան արյուն տալ կամ մերժել, գործ ունենալ նրա հետ, թե կաղամախու ցիցը խրել սիրտը։ Եթե նա չի ցանկանում, որ ցիցն իր սիրտը խրվի, ազատ է քեզ դիմակայելու ցանկացած եղանակով։ Եվ այլն, եւ այլն, ընտրությո՜ւն, ընտրությո՜ւն։

— Եթե այդպես նայենք խնդրին…

— Լսիր,— ասաց նա,— սա կարեւոր է։ Մենք բոլորս։ Ազատ ենք։ Այն ամենը։ Ինչ։ Մենք ցանկանում ենք։ Անել։

14

Ցանկացած մարդ

հայտնվում է քո կյանքում,

բոլոր դեպքերը

կատարվում են քեզ հետ,

որովհետեւ

դու նրանց դեպի քեզ ես ձգում։

Ընտրությունը՝ ինչպես վարվես նրանց հետ՝

կախված է քեզնից։

— Դու քեզ մենակ չե՞ս զգա, Դո՛ն։

Մենք նստած էինք Օհայոյի Ռեյերսոն սրճարանում, երբ մտքովս անցավ տալ այդ հարցը։

— Տարօրինակ է, որ դու…

— Սպասիր,— ասացի,— հարցս դեռ չեմ ավարտել։ Դու քեզ երբեւէ, թեկուզ մի քիչ, մենակ չե՞ս զգում։

— Այն, ինչ դու մտածում ես…

— Սպասի՛ր։ Ահա այս մարդիկ։ Մենք նրանց տեսնում ենք մի քանի րոպե։ Երբեմն֊երբեմն ամբոխի մեջ առկայծում է որեւէ դեքմ, շողշողուն գեղեցկությամբ որեւէ կին, եւ ես ցանկանում եմ կանգ առնել ու ասել՝ «Ողջո՛ւյն», պարզապես կանգնել ու չշարժվել, զրուցել մի քիչ։ Սակայն տաս րոպեն անցնում է՝ նրա հետ կամ առանց նրա, ու ես թռչում եմ Շելբիվիլ, որպեսզի նրան այլեւս չտեսնեմ։ Ես միայնակ եմ։ Կարծում եմ, որ երբեք չեմ կարողանա իսկական բարեկամներ գտնել, քանի որ ինքս փոփոխամիտ եմ։

Նա լուռ էր։

— Թե՞ կկարողանամ։

— Հիմա ես կարո՞ղ եմ խոսել։

— Երեւի այո։

Նրբերշիկներն այդ սրճարանում մատուցում էին թղթե անձեռոցիկի մեջ փաթաթած, ու երբ բացում էինք փաթեթը, քնջութի սերմեր թափվեցին, փոքրիկ, անհեթեթ սերմեր, բայց նրբերշիկները լավն էին։ Նա առժամանակ լուռումունջ ուտում էր, ես՝ նույնպես, մտածելով, թե ինչ պիտի պատասխանի։

— Ես այսպես, Ռի՛չարդ։ Մենք մագնիսներ ենք, հաստանո՞ւմ ես։ Նույնիսկ՝ ոչ մագնիսներ, մենք վրան պղնձալար փաթաթած երկաթ ենք, ու հենց պետք է լինում, որ մագնիսանանք, կարողանում ենք մագնիսանալ։ Մեր ներքին լարումը լարի միջով թողնելով՝ կարող ենք մեզ ձգել այն ամենը, ինչ պետք է, որ ձգենք։ Մագնիսին չի հուզում, թե ինքն ինչպես է աշխատում։ Այն ինքնաբավ է եւ, ըստ իր բնության, որոշ իրերի ձգում է, մյուսներին՝ ոչ։

Ես կերա֊վերջացրի տապակած կարտոֆիլն ու խոժոռ նայեցի նրան։

— Դու մի բան մոռացար․ ինչպե՞ս եմ դա անելու։

— Բայց դու ոչինչ չպիտի անես․ տիեզերական օրենք է, հիշո՞ւմ ես։ Նմանը ձգում է նմանին։ Պարզապես եղիր այնպիսին, ինչպիսին կաս՝ խաղաղ, մաքուր, պարզ։ Ամեն ինչ մեքենայաբար է կատարվում։ Երբ մենք ինքնարտահայտվում ենք այս աշխարհում, րոպեն մեկ հարցնելով՝ իսկապե՞ս պետք էր այնպես վարվել, եւ արարքներ ենք կատարում, մեզ պատասխանելով՝ «այո», դա մեքենայաբար վանում է նրանց, ովքեր ոչինչ չունեն սովորելու, նրանց, ովքեր մեզ նման են, ու ձգում է նրանց, ովքեր կարող են ու բան ունեն սովորելու մեզնից։

— Բայց պատկերացնո՞ւմ ես դրա համար ինչպիսի հավատ է հարկավոր, իսկ այդ ընթացքում դու ավելի ու ավելի մենակ ես։

Նա իր նրբերշիկների վրայից տարօրինակ հայացքով նայեց ինձ։

— Ցնդաբանություն է այդ ամենը հավատի հարցում։ Միակ բանը, որ անհրաժեշտ է, երեւակայությունն է։

Նա մեր արանքում մաքրեց սեղանի երեսը՝ մի կողմ դնելով խմելու ծղոտիկը, տապակած կարտոֆիլը, քեթչուպը, պատառաքաղներն ու դանակները։ Ինձ հետաքրքրեց, թե ինչ է կատարվելու, ինչ է նյութականանալու այստեղ, հենց իմ աչքի առաջ։

— Եթե երեւակայություն ունես, թեկուզ այս քնջութի հատիկի չափ,— նա նմուշի համար վերցրած հատիկը դրեց սեղանի մաքուր կենտրոնում,— կարող ես ամեն ինչ։

Ես նայեցի քնջութի հատիկին, ապա՝ նրան։

— Գոնե փրկիչները հավաքվեին ու համաձայնության գային։ Իսկ ինձ թվում էր, թե հավատ է հարկավոր։

— Ոչ։ Երբ ես աշխատում էի, ուզում էի ճշտում անել, բայց դա տեւական ծանր պայքարի բան էր։ Երկու հազար տարի առաջ, հինգ հազար տարի առաջ նրանք երեւակայության համար ԽՈՍՔ չունեին։ Հավատը լավագույնն էր, որով կարող էին ազդել հետեւորդների հույժ հանդիսավոր խմբակույտի վրա։ Բացի այդ նրանք քնջութի սերմեր չունեին։

Ես հաստատ գիտեի, որ նրանք քնջութի սերմեր ունեցել են, դա փաստ էր, բայց թույլ տվեցի, որ խաբի։

— Ինձնից մագնիսացնող երեւակայություն են սպասում։ Ես պատկերացնում եմ, որ Իլինոյս նահանգի Տերինգտոնում, արոտավայրում հավաքված ամբոխի մեջ հայտնվում է ոմն իմաստուն միստիկական տիկին, այո՞։ Դա ես կարող եմ անել, բայց միայն այդքանը․ դա պարզապես իմ երեւակայությունն է։

Նա, հուսահատված, աչքերը հառեց երկինք, որն այդ պահին ներկայացնված էր սպիտակաթիթեղ առաստաղով ու «Էմ եւ Էդա» սրճարանի պաղ լուսավորությամբ։

— Պարզապես քո երեւակայությո՞նը։ Իհարկե, դա քո երեւակայությունն է։ Այս աշխարհը քո երեւակայությունն է, մոռացե՞լ ես։ Որտեղ քո մտքերն են, այնտեղ էլ քո փորձն է։ Մարդն ինչպես մտածում է, այնպիսին էլ կա։ Այն, ինչից վախենում էի, հենց ինձ հետ էլ կատարվեց։ Մտարկիր՝ եւ կհարստանաս։ Ստեղծագործական տեսակում՝ հանուն ժամանցի եւ շահի։ Ինչպես բարեկամներ գտնես՝ լինելով այն, ինչ կաս։ Քո երեւակայությունը մատնաչափ իսկ չի փոփոխի Գոյը, մչ մի կերպ չի ազդի իրականության վրա։ Բայց չէ որ մենք խոսում ենք կինոաշխարհների ու կինոկյանքերի մասին, որտեղ ակնթարթը պատրանք է ու երեւակայություն։ Այս ամենը երազանքներ են՝ հագեցած խորհրդանիշերով, որոնք մենք՝ արթմնի երազատեսներս, մեր երեւակայության մեջ կանչում ենք մեզ համար։

Նա դանակն ու պատառաքաղն այնպես միացրեց, ասես կամուրջ էր կառուցում՝ իրենից ինձ։

— Քեզ հետաքրքրո՞ւմ է՝ ինչ են ասում քո երազները։ Ուրեմն, պարզապես նայիր փաստերին ու հարցրում, թե դրանք ինչ են նշանակում։ Դու եւ քո ինքնաթիռները, նրանք ամենուր են, ուր էլ որ նայելու լինես։

— Դե լավ, Դո՛ն, թող այդպես լինի։— Ես ուզում էի, որ նա մեղմի թափը եւ ամբողջը միանգամից չթափի գլխիս, րոպեում մեկ մղոնը չափազանց արագ է նոր գաղափարների համար։

— Եթե երազում ինքնաթիռներ տեսնեիր, դա քեզ համար ի՞նչ կնշանակեր։

— Իհարկե, ազատություն։ Ինքնաթիռային երազները փախուստ են, թռիչք եւ ազատագրում՝ ինքդ քեզնից։

— Որքա՞ն նյութեղեն ես ցանկանում դա։ Արթնացումը նույնն է, ինչ քո ցանկությունը՝ ազատագրվել այն ամենից, ինչ քեզ ձգում է հետ՝ քացացած հնից, իշխանություններից, ձանձրույթից, ձգողականության ուժից։ Դու միայն մեկ բան չես հասկացել՝ որ արդեն ազատ ես ու միշտ ազատ ես եղել։ Եթե գոնե այս քնջութի հատիկի պես երեւակայություն ունենայիր, կլինեիր մոգի քո կյանքի գերագույն տիրակալը։ Միա՛յն երեւակայություն։ Իհարկե, միայն այդպես։

Մատուցողուհին, ամանները սրբելով, ստեպ֊ստեպ նայում էր նրան, փորձելով հասկանալ, թե ով կարող է լինել։

— Ուրեմն դու երբեք մենակ չե՞ս լինում, Դո՛ն։

— Եթե միայն ցանկանում եմ։ Ես ընկերներ ունեմ այլ չափումներում, որոնք ժամանակ առ ժամանակ այցելում են ինձ։ Դու նույնպես ունես։

— Չէ, ես նկատի ունեմ ա՛յս չափումը, ա՛յս երեւակայական աշխարհը։ Ցույց տուր ինձ ինչ ասում ես, ներկայացրու այդ մասնիսի մի փոքրիկ հրաշքը… Ես շատ եմ ուզում սովորել…

— Դո՛ւ ինձ ցույց կտաս,— ասաց նա։— Քո կյանքի մեջ որեւէ բան կանչելու համար պատկերացրու, որ այն արդեն այստեղ է։

— Օրինակ՝ ի՞նչ, ինչի՞ նման։ Ինչպես իմ չքնաղ լեդի՞ն։

— Ինչ որ կուզես։ Բայց ոչ քո լեդին․ սկզբի համար որեւէ փոքրիկ բան։

— Ես, ի՞նչ է, հենց հիմա՞ պիտի փորձեմ։

— Այո։

— Օʼքեյ… Երկնագույն փետրագրիչ։

Նա անօգնական նայեց ինձ։

— Ռի՛չարդ, երկնագույն գրի՞չ։

— Դու ասացից, չէ՞, ինչ ուզում ես՝ անծանոթուհուց բացի, որեւէ այլ, փոքրիկ բան։

— Հրաշալի է։ Երկնագույն գրիչ։ Պատկերացրո՛ւ՝ յուրաքանչյուր գիծը, եզրը, գրչածայրը, V֊աձեւ բաժանախազն այնտեղ, ուր ծայրը ճեղքված է, աղվամազը՝ բնիկի շուրջ։ Մի րոպե միայն։ Հետո բաց թող նրան։

Ես րոպեի չափ փակեցի աչքերս ու մտքում տեսա պատկերը, հինգ դյույմ երկարությամբ, նուրփ երկնագույն, արծաթավուն եզրերով։ Պայծառ, մաքուր գրիչը, որ ճախրում էր խավարի մեջ։

— Նրան պատիր ոսկելույսով, եթե ցանկանում ես։ Ապաքինման ունակությունն օգնում է, որ ապաքինումն իրականանա, բայց նույն կերպ ազդում է նաեւ մագնետիզմը։

Ես գրիչը պատեցի ոսկեգույն լուսապսակով։

— Օʼքեյ։

— Այդպես, հիմա կարող ես բացել աչքերդ։

Ես բաց արի աչքերս։

— Ո՞ւր է իմ գրիչը։

— Եթե այն մտքիդ մեջ պարզ ու հստակ է եղել, հենց այս պահին գլխիդ կփլվի Մաքի բեռնատարի պես։

— Իմ գրիչը Մաքի բեռնատարի պե՞ս։

— Պատկերավոր ասած, Ռի՛չարդ։

Ես ամբողջ օրն սպասում էի գրչի հայտնությանը, բայց չէր հայտնվում։ Վրա հասավ երեկոն, մենք հնդկահավի մսով տաք սենդվիչներ էինք ճաշակում, երբ տեսա այն՝ նկարն ու մակագրությունը կաթի փոքրիկ տուփի վրա․ ՓԱԹԵԹԱՎՈՐՎԱԾ Է ՍՔՈԹԻ ԿԱԹՆԱՖԵՐՄԱՅԻ ՀԱՄԱՐ՝ «ԵՐԿՆԱԳՈՒՅՆ ԳՐԻՉ» ՖԻՐՄԱՅԻ ԿՈՂՄԻՑ, ԲՐԱՅԸՆ, ՕՀԱՅՈ։

— Դո՛ն, իմ գրի՜չը։

Նա նայեց ինձ ու թոթվեց ուսերը։

— Կարծում էի՝ քեզ իսկականն է պետք։

— Ինչ կա որ, սկսնակներին ուզածդ գրիչն էլ հարմար է։

— Դու պարզապես տեսա՞ր գրիչը, թե բռնել էիր ձեռքիդ։

— Պարզապես տեսա։

— Այդ դեպքում՝ հասկանալի է։ Եթե ուզում ես նրա հետ լինել, ինչը մագնիսացնում ես, պիտի քեզ էլ զետեղես այդ պատկերի մեջ։ Ների՛ր, ես դա քեզ չէի ասել։

Տարօրինակ, անծանոթ, զգացում։ Ստացվե՜ց։ Ես գիտակցաբար իմ կյանքոի մեջ ձգեցի առաջին իրը։

— Այսոր՝ գրիչը,— ասացի ես,— վաղը՝ աշխարհը։

— Զգույշ եղիր, Ռի՛չարդ,— լուրջ֊լուրջ ասաց նա,— թե չէ կզղջաս…

15

Ճշմարտությունը,

որ բարբառում ես,

չունի անցյալ

եւ չունի ապագա։

Այն կա,

եւ դա ամենն է,

ինչ հնարավոր է նրան։

Ես մեջքի վրա պառկել էի Ֆլիտի տակ ու ֆյուզելաժից մաքրում էի յուղաբծերը։ Շարժիչը, չգիտես ինչպես, հիմա նախկինից քիչ էր արտանետում։ Շիմոդան ման տվեց իր ուղեւորին, ապա մոտեցավ ու նստեց խոտին, քանի դեռ ես աշխատում էի։

— Ռի՛չարդ, ինչո՞վ ես պատրաստվում ցնցել աշխարհը, երբ շուրջդ բոլորն իրենց հանապազօրյա հացն են վաստակում, իսկ դու անպատասխանատու կերպով շրջում ես այսուայնկողմ եւ ուղեւորներ ման ածում,— նա դարձյալ ստուգում էր ինձ։— Ահա մի հարց, որ միշտ ծառայել է քո առաջ։

— Դե ինչ, Դո՛նալդ։ Մաս առաջին։ Ես գոյություն ունեմ, որպեսզի կյանքս ապրեմ այնպես, որ այն ինձ երջանկացնի։

— Օʼքեյ։ Երկրո՞րդ մասը։

— Մաս երկրորդ։ Ամեն ոք ազատ է անելու այն, ինչ ցանկանում է, որպեսզի վաստակի իր հացը։ Մաս երրորդ։ Պատասխանատվությունն ունակությունն է՝ պատասխան տալու այն կենսակերպի համար, որն ընտրել ես։ Եվ, իհարկե, կա միայն մեկը, որի առաջ մենք պետք է պատասխան տանք, եւ դա…

— Մենք ինքներս ենք,— ասաց Դոնալդը՝ ասես պատասխանելով իր շուրջը նստոտած ճշմարտություն որոնողների բազմությանը։

— Այո, մենք նույնիսկ ինքներս մեզ կարող ենք պատասխանատու չլինել, եթե չենք ցանկանում… Որեւէ վատ բան չկա անպատասխանատու լինելու մեջ։ Սակայն մեզնից շատերը գտնում են, որ ավելի հետաքրքրական կլիներ գիտենալ, թե ինչու ենք հենց այդ ընտրությունն անում․ ենթադրենք, թռչնակի թռիչքին հետեւելը, կամ մրջյուն տրորելը, կամ հանուն փողի որեւէ գործով զբաղվելը, որից գուցե եւ հրաժարվեինք։— Ես ճակատս կնճռոտեցի։— Չափազանց երկար պատասխան չէ՞ր։

Նա գլխով արեց․

— Երկարավուն է։

— Օʼքեյ… Ինչպես եմ պատրաստվում ցնցել աշխարհը…,— ես դուրս սողացի ինքնաթիռի տակից ու միառժամանակ հանգստանում էի թեւի ստվերում։— Ինչպես աշխարհին եմ թույլատրում ապրել իր ընտրության համաձայն, այնպես էլ ինձ թույլ կտամ իմ ընտրությամբ ապրել։

Նա ինձ մի երջանիկ ու հպարտ ժպիտ պարգեւեց․

— Իսկական Փրկչին արժանի պատասխան էր։ Պարզ, շիտակ, հեշտ է մտապահվում եւ անհասկանալի է այնքան ժամանակ, քանի դեռ մի ազատ պահի չես փորձել հասկանալ։

— Ինձ մի անգամ էլ փորձիր, Դո՛ն,— հրաշալի էր հետեւել, թե ինչպես է աշխատում միտքս, երբ մտորում եմ։

— Ուսուցի՛չ,— ասաց նա։— Ես ցանկանում եմ, որ ինձ սիրեն։ Ես բարի եմ ու մարդկանց հետ վարվում եմ ճիշտ այնպես, ինչպես կուզեի, որ ինձ հետ վարվեին, բայց, մեկ է, ես ընկերներ չունեմ ու կատարելապես մենակ եմ։ Ինչպե՞ս կպատասխանես նման հարցին։

— Բռնվեցի՜ր,— ասացի ես,— չնչին պատկերացում անգամ չունեմ, թե ինչ եմ ասելու։

— Ի՞նչ։

— Գոնե մի քիչ հումոր լինի, Դո՛ն, որ երեկոն աշխուժացնենք։ Ընթացքի անվնաս փոփոխություն։

— Ավելի լավ է լրջորեն զգուշանաս, թե ինչպես ես պատրաստվում աշխուժացնել քո երեկոն։ Պրոբլեմները խաղուպար չեն մարդկանց համար, որոնք գալիս են քեզ մոտ, եթե միայն նրանք վեհացած հոգիներ չեն, այդ դեպքում նրանք իրենք Փրկիչներ են։ Քեզ պատասխաններ են տրվում, ուրեմն բարի եղիր արտահայտել դրանք։ Հապա փորձիր այդ կարգի մի հիմարություն՝ բռնվեցի՜ր, ու կտեսնես ամբոխն ինչ արագությամբ է խարույկ հանում մարդուն։

Ես հպարտորեն հխկվեցի։

— Որոնո՛ղ, դու գալիս ես ինձ մոտ ու պատասխան ես փնտրում, եւ տրվի թող քեզ այդ պատասխանը։ Ոսկե կանոնը չի գործում։ Կցանկանայի՞ր հանդպելլ մազոխիստի, որը մյուսների հետ կվարվեր այնպես, ինչպես կցանկանար, որ իր հետ վարվեին։ Կամ Կոկորդիլոսների Աստծուն, որը ծարավի է ողջ֊ողջ հորձանուտը նետվելու պատվին։ Նույնիսկ սամարացին, ումից ամեն ինչ սկսվեց․ ի՞նչը պիտի ստիպեր նրան մտածել, թե մարդը, ում նա ճափեզրին պառկած է գտել, ուզում է,որ իր վերքերին յուղ լցնեն։ Իսկ եթե մարդն այդ խաղաղ րոպեներն օգտագործում էր հոգեպես ապաքինվելու համար՝ հաճույք ստանալով իրեն նետված մարտահրավերից։

Այն, ինչ ասում էի, ինձ համոզիչ էր թվում։

— Եթե նույնիսկ փոխենք Կանոնը, դարձնելով ՄՅՈՒՍՆԵՐԻ ՀԵՏ ՎԱՐՎԻՐ ԱՅՆՊԵՍ, ԻՆՉՊԵՍ ՆՐԱՆՔ ԵՆ ԱՆԿԱՆՈՒՄ, ՈՐ ԻՐԵՆՑ ՀԵՏ ՎԱՐՎԵՍ, չենք կարողանա գիտենալ, թե ինպես է որեւէ մեկը, մեզնից բացի, ցանկանում, որ իր հետ վարվեն։ Իրականում Կանոնը նշանակում է․ ՄՅՈՒՍՆԵՐԻ ՀԵՏ ՎԱՐՎԻՐ ԱՅՆՊԵՍ, ԻՆՉՊԵՍ ԻՐՈ՛Ք ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ԵՍ ՆՐԱՆՑ ՀԵՏ ՎԱՐՎԵԼ։ ԸՆԴՈՒՆԻ՛Ր մազոխիստին ըստ այդ կանոնի եւ ստիպված չես լինի նրան մտրակահարել սոսա այն պատճառով, որ նա ցանկանում է։ Ինչպես որ քեզնից չի պահանջվի կոկորդիլոսներին կերակրել նրանց երկրպագուներով։

Ես նայեցի նրան․

— Շա՞տ է շատախոս։

— Ինչպես միշտ, Ռիչա՛րդ․ դու կկորցնես ունկնդիրներիդ իննսուն տոկոսը, եթե հակիրճություն չսովորես։

— Իսկ ինչ վատ բան կա ունկնդիրների իննսուն տոկոսը կորցնելու մեջ, Դո՛ն։ Ի՞նչ վատ բան կա ԲՈԼՈՐ ունկնդիրներին կորցնելու մեջ։ Ես գիտեմ այն, ինչ գիտեմ, եւ ասում եմ այն, ինչ ասում եմ։ Իսկ եթե դա վատ է, ուրեմն պարզապես շատ վատ է։ Ինքնաթիռով զբոսանք՝ կանխիկ երեք դոլարով։

— Գիտե՞ս ինչ,— Շիմոդան, իր կապույտ ջինսից հարդի ծղոտները թափ տալով, վեր կացավ։

— Ի՞նչ,— նեղացկոտ ասացի ես։

— Դու հենց նոր քննություն հանձնեցիր։ Քեզ իբրեւ Ուսուցիչ ինչպե՞ս ես զգում։

— Ահավոր տխումր եմ։

Դոնալդ Շիմոդան իր հպանցիկ ժպիտով նայեց ինձ․

— Կվարժվես,— ասաց նա։

Ահա մի թեստ,

որով կպարզես՝

ավարտե՞լ է, արդյոք,

առաքելությունդ

երկրի վրա․

Եթե դու ողջ ես,

ուրեմն այն շարունակվում է։

16

Տնտեսական ապրանքների, ինչպես ընդունված է, երկա՜ր, երկարո՜ւկ խանութ, դարակներ, որ ձգվում են դեպի ինչ֊որ տեղ, դեպի անհունը… Ես սուզվել էի Հեյվորդի տնտեսական ապրանքների խանութի կիսախավար խորքերը՝ 3/6 դյույմանոց մանեկներ ու հեղույսներ եւ բանալիներ փնտրելով Ֆլիտի պոչային հենակների համար։ Քանի դեռ որոնում էի, Շիմոդան համբերատար շրջում էր խանութում․ նրան չէ՞ որ, այստեղ ոչինչ հարկավոր չէր։ Երկրի ողջ տնտեսությունը, մտածեցի ես, կկործանվեր, եթե բոլորը նրա պես վարվեին՝ մտակերպարից ու ոչնչից ստեղծելով այն ամենը, ինչ իրենց պետք է, եւ նորոգումն անեին առանց պահեստամասերի ու աշխատանքի։

Վերջապես կես դյուժին ինձ անհրաժեշտ հեղույս գտա ու վերադարձա դեպի վաճառասեղանը, որի մոտ կանգնած էր խանութի տերը։ Այնտեղից մեղմ երաժշտություն էր հնչում։ Այդ մեղեդին երջանկության անվերջ հիշեցում էր՝ մանկությունից սկսած։ Այս անգամ նավգում էին ջնարով, հնչում էր ասես ինչ֊որ թաքուն ձայնարկիչից… Տարօրինակ էր այդ մեղեդին չորս հարյուր բնակիչ ունեցող փոքրիկ քաղաքում լսելը։

Պարզվեց, որ դա տարօրինակ էր նաեւ Հեյվորդի համար, քանի որ ոչ մի ձայնակրիչ էլ չկար։ Խանութպանը նստել էր իր փայտաշեն աթոռակին ու վաճառասեղանին հենված՝ լսում էր, թե ինչպես է Փրկիչն այդ մեղեդին նվագում դարակից վերցրած էժանագին վեցլարանոց կիթառով։ Սքանչելի երաժշտություն էր, ու ես, իմ յոթանասուներեք սենթը վճարելով, լուռ կանգնել֊լսում էի՝ կրկին ու կրկին հմայված։ Գուցե էժանագին գործիքի փոքր֊ինչ մետաղաձայն հնչողությո՞ւնն էր պատճառը, բայց դրա մեջ անցյալ դարերի Անգլիայի աղոտ արձագանքը կար։

— Դո՛նալդ, սքանչելի էր, ես չգիտեի, որ դու կիթառ ես նվագում։

— Իսկապե՞ս։ Այդ դեպքում պատկերացրու, թե ինչպես է մեկնումեկը մոտենում Հիսուսին ու նրան մեկնում կիթառը, իսկ նա ասում է․ «Ես այս գործիքով նվագել չգիտեմ»։ Նա մի՞թե նման բան կասեր։

Շիմոդան կիթառը դրեց տեղն, ու մենք դուրս եկանք արեւով ողողված փողոցը։

— Կամ, ասենք, կողքից անցնելիս լինեին՝ ռուսերեն կամ պարսկերեն խոսելով, դու, ի՞նչ է, կարծում ես իր աուրային արժանի որեւէ Ուսուցիչ չէ՞ր հասկանա՝ ինչ են խոսում։ Կամ, դիցուք, հարկ լիներ, որ նա դիզելային տրակտոր կամ ինքնաթիռ վարեր, չէ՞ր կարողանա։

— Նշանակում է՝ դու ամեն ինչ գիտե՞ս։

— Իհարկե։ Դու՝ նույնպես։ Ես պարզապես գիտեմ, որ ես ամեն ինչ գիտեմ։

— Ես է՞լ կկարողանայի քեզ նման կիթառ նվագել։

— Ոչ, դու կունենայիր քո սեփական, իմից տարբերվող ոճը։

— Ինչպե՞ս կարող եմ դա անել։— Ես չէի պատրաստվում վազել հետ՝ կիթառ գնելու, ուղղակի հետաքրքիր էր։

— Պարզապես հրաժարվիր քո բոլոր արգելանքներից ու սահմանափակումներից, ինչպես եւ համոզմունքից, թե նվագել չգիտես։ Իրին հպվիր այնպես, ասես քո կյանքի մասն է, ու հենց այդպես էլ կա։ Գիտցիր, որ քեզ համար հաճելի է նվագելը, ու հենց այդպես էլ պիտի լինի, քո ենթագիտակցական «Ես»֊ին թույլ տուր գերիշխել մատներիդ վրա, ու նվագիր։

Ես ինչ֊որ տեղ կարդացել էի դրա մասին՝ հիպնոսով սովորեցնելու, երբ աշակերտներին ասում են, թե նրանք արվեստի վարպետներ են, ու նրանք նվագում, նկարում, գրում են, որպես ավրեստի վարպետներ։

— Դո՛ն, դժվար է հրաժարվել իմացությունից, որ ես կիթառ նվագել չգիտեմ։

— Այդ դեպքում քեզ համար դժվար կլինի կիթառ նվագելը։ Այդ գործի վրա տարիների վարժանք կդնես, մինչեւ քեզ թույլ տաս ճիշտ վարվել, մինչեւ գերզարգացած միտքդ ասի, որ բավականադափ տառապել ես՝ վաստակելով լավ նվագելու իրավունքը։

— Այդ դեպքում ինչո՞ւ տեւական վարժանքի կարիք չեղավ, որպեսզի թռչել սովորեմ։ Չէ որ գտնում են, թե դա չափազանց դժվար է, իսկ ես շատ արագ էի ըմբռնում ամեն ինչ։

— Դու ուզո՞ւմ էիր թռչել։

— Ուրիշ ոչինչ չէի ուզում։ Աշխարհում ամենից ավելի՝ դա։ Ես նայում էի ներքեւ՝ ամպերին ու վաղորդայնի քուլա֊քուլա գոլորշիներին, որ լռության մեջ ոււղղաձիգ բարձրանում էին վեր, ու ես կարող էի տեսնե՜լ… Ես հասկացա, հասկացա։ Դու ուզում ես ասել, որ երբեք նույն զգացումը չեմ ունեցել կիթառի հանդեպ, ճի՞շտ է։ Եվ այս սիրտ ծակող զգացումն ասում է ինձ, Դո՛ն, որ դու էլ ես այդպես թռչել սովորել։ Դու մի անգամ պարզամես մտել ես Թրեվըլ Էյրի խցիկը ու թռել։ Թեեւ նախկինում երբեւէ ինքնաթիռ չէիր նստել։

— Աստվա՜ծ իմ, որպիսի՜ ինտուիցիա։

— Դու արտոնագիր ստանալու համար քննություն չես հանձնել, չէ՞։ Ոչ, սպասի՛ր։ Դու նույնիսկ արտոնագիր չունես, ճի՞շտ է։ Սովորական թռիչքային արտոնագիր։

Նա տարօրինակ, ժպիտ հիշեցնող հայացքով նայեց ինձ, ասես իրեն մղում էի, որ ցույց տա արտոնագիրը, իսկ ինքը գիտեր, որ կարո՛ղ է ցույց տալ։

— Դու նկատի ունես այս թղթի կտո՞րը, Ռի՛չարդ։ Վարորդական իրավունքի պես մի բա՞ն։

— Այո, թղթի կտորը։

Նա ձեռքը գրպանը չտարավ ու չփորձեց դուրս քաշել թերթիկը․ պարզապես բացեց ափն, ու արտոնագիրն այնտեղ էր։ Ասես միշտ այնտեղ էր պահում՝ սպասելով, որ կտամ այդ հարցը։ Թերթիկը ո՛չ խունացած էր, ո՛չ էլ ճմռթված, ու ես մտածեցի, որ մի տաս վայրկյան առաջ այն ընդհանրապես գոյություն չուներ։

Ես վերցրի ու սկսեցի զննել։ Պաշտոնական թռիչքային վկայական էր՝ Տրանսպորտի նախարարության կնիքով․ Դոնալդ Ուիլյամ Շիմոդա, Ինդիանայի հասցեն, իրավունք ունի վարելու քաղաքացիական ինքնաթիռներ, մեկ եւ բազմատեղանոց սավառնակներ, բեռնատար օդանավեր ու պլաներներ։

— Իսկ ամֆիբիա եւ ուղղաթիռ վարելու իրավունք չունե՞ս։

— Կունենամ, եթե պետք լինի,— ասաց նա այնքան հանելուկային կերպով, որ ես իրենից շուտ ծիծաղեցի։

Բերքի միջազգային բյուրոյի դիմացի մայթն ավլող մարդը նայեց մեզ ու նույնպես ժպտաց։

— Իսկ ե՞ս ինչպես վարվեմ,— հարցրի,— Ինձ տրանսպորտային օդաչուի վկայական է պետք։

— Ստիպված ես լինելու ինքդ կեղծել քո արտոնագրերը,— ասաց նա։

17

Ջեֆ Սայքի ռադիոզրույցի ժամանակ Դոնալի Դիմոդային տեսա այնպիսին, ինչպիսին երբեք չէի տեսել։ Շոուն սկսվեց երեկոյան իննին ու պիտի շարունասվեր մինչեւ կեսգիշեր՝ փոքրիկ արհեստանոցի փոքրիկ սենյակում, որտեղ բոլոր պատերից թվատախտակներ էին կախված, դարակներ՝ կոմերցիոն հաղորդումների կոճեռով, եւ ամենուրեք ստեղնակոճակներ էին փայլփլում։ Սայքը հաղորդումն սկսեց այնպիսի հարցով․ որեւէ անօրինական բան կա՞ հնամաշ ինքնաթիռով շրջելու եւ ուղեւորներ ման տալու մեջ։

Այդ հարցի պատասխանը հետեւյալն է․ ոչ, երկրով մեկ թռիչքներ կատարելու մեջ անօրինական ոչինչ չկա, քանի որ ինքնաթիռները նույնքան մանրակրկիտ տեսչական ստուգման են ենթարկվում, որքան ցանկացած ռեակտիվ տրանսպորտ։ Դրանք անվտանգ են ու հզոր՝ այդ կարգի ժամանակակից շատ ու շատ ինքնաթիռներից, եւ միակ բանը, որ անհրաժեշտ է՝ ինքնաթիռ վարելու իրավունքն է ու դաշտի տիրոջ թույլտվությունը։ Բայց Շիմոդան այդպես չպատասխանեց։

— Ոչ ոք, Ջե՛ֆ, չի կարող մեզ խանգարել անելու այն, ինչ ցանկանում ենք անել,— ասաց նա։

Դե ինչ, դա միանգամայն ճիշտ է, բայց այն ռամավարությունը չէ, որ պահանջվում է ռադիոլսարանի հետ զրուցելիս, լսարան, որին հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչ է կատարվում երկրով մեկ թռչող ինքնաթիռների հետ։ Մեկ րոպեից Սայքի սեղանին վառվեց ուղիղ հեռախոսակապի լամպիկը։

— Մենք առաջին գծով կանչ ունենք,— ասաց Սայքը,— խոսեք, տիկի՛ն։

— Ես գծո՞ւմ եմ։

— Այո, տիկի՛ն, դուք գծում եք։ Մեր հյուրն է միստր Դոնալդ Շիմոդան, օդաչու։ Խոսե՛ք, դուք գծում եք։

— Այսպես, ես կուզեի այդ երիտասարդին ասել, որ ամեն ոք չպիտի անի այն, ինչ ցանկանում է, ու նաեւ՝ որ որոշ մարդիկ ստիպված են վաստակել իրենց հացը եւ փոքր֊ինչ ավելի պատասխանատվություն կրել, քան այսուայնտեղ թռչելն ու կառնավալներ կազմակերպելն է։

— Իրենց հացը վաստակելու համար բանող մարդիկ անում են այն, ինչ ուզում են, ինչն ամենից ավելի են ցանկանում անել,— ասաց Շիմոդան։— Ճիշտ այնպես, ինչպես մարդիկ, որ թուղթ են խաղում՝ իրենց հացը վաստակելու համար…

— Սուրբ Գրքում ասված է․ « Արյուն֊քրտինքով վաստակես քո հացը եւ նեղությունով ուտես նրանից կյանքիդ բոլոր օրերում»։

— Մենք ազատ ենք այդ էլ անելու, եթե ուզում ենք։

— Ձեր գործո՜վ զբաղվեք… Ինձ այնպես ձանձրացրել են ձեր նմանները, որ շարունակ կրկնում են՝ ձեր գործո՜վ զբաղվեք, ձեր գործո՜վ զբաղվեք։ Դուք կհասնեք նրան, որ բոլորը կվայրենանան, եւ կավերեն աշխարհը։ Արդեն ավերում են։ Տեսեք, թե ինչ է կատարվում բնության հետ, գետերի, օվկիանոսների։

Մի հիսուն անգամ տիկինը նրան գեղեցիկ պատասխանի հնարավորություն տվեց, բայց նա չօգտվեց եւ ոչ մեկից։

— Եթե աշխարհը կործանվի, օʼքեյ,— ասաց նա,— գոյություն ունեն հիսուն միլիոն այլ աշխարհներ, որոնցից մենք կարող ենք ընտրություն անել եւ արարել։ Քանի դեռ մոլորակները պետք են մարդկանց, կլինեն մոլորակներ, որտեղ հնարավոր կլինի ապրել։

Հազիվ թե դա հարց տվողին հանդապտեցնելու նպատակ ունենար, եւ ես զարմացած նայեցի Շիմոդային։ Նա խոսում է՝ ելնելով իր հայեցակետից, որը հիմնված էր կյանքերի բազմաքանակության հեռապատկերի վրա, տեսություն, որին կարող էր արֆագանքել միայն Ուսուցիչը… Հարց տվողը, բնականաբար, ենթադրում էր, թե բանավեճը վերաբերում է միայն այս աշխարհին, որտեղ սկիզբը ծնունդ է, իսկ մահը՝ վախճան։ Շիմոդան նույնպես գիտեր այդ ամենը։ Ինչո՞ւ էր, ուրեմն, ժխտում։

— Ամեն ինչ օʼքեյ է, այնպես չէ՞,— կրկին ընկալուչի մեջ լսվեց ձայնը։— Այս աշխարհում, մեր շուրջ, ոչ չարություն կա, ոչ մեղք։ Դա ձեզ չի անհանգստացնում, այո՞։

— Անհանգստության պատճառ չկա, տիկի՛ն։ Մենք տեսնում ենք ամբողջի մասնիկը միայն, որ կյանքն է, եւ այդ մասնիկը խաբկանք է։ Ամեն ինչ հավասարակշռված է, եւ ոչ ոք չի տառապում, ոչ ոք չի մահանում՝ առանց դրան համաձայնելու։ Ոչ ոք չի անում այն, ինչ չի ցանկանում։ Չկա բարին եւ չկա չարը այն ամենից դուրս, ինչը մեզ երջանկացնում է եւ ինչը մեզ դժբախտացնում է։

Ասվածից եւ ոչ մի բան զրուցակցուհուն ավելի զիջողամիտ չդարձրեց։

— Որտեղի՞ց գիտեք այն ամենը, որ ասում եք։ Որտեղի՞ց գիտեք, որ ամենն, ինչի մասին խոսում եք, ճիշտ է։

— Ես չգիտեմ, որ դա ճիշտ է,— ասաց Շիմոդան։— Ես հավատում եմ դրան, որովհետեւ ուրախացնում է այդ ամենին հավատալը։

Ես փակեցի աչքերս։ Նա կարող էր ասել, որ փորձել է, եւ դա ազդում է… ապաքինումը, հրաշքները, կենսափորձը, որը նրա մտածողությունը դարձրել է ճշգրիտ ու արդյունավետ Բայց չասաց։ Ինչո՞ւ։ Պատճա՜ռ կար։ Աչքերս կիսախուփ են, սենյակը համարյա ամբողջությամբ սուզվել է գորշ կիսախավարի մեջ, միայն Շիմոդայի՝ խոսափողին հակված, աղոտ ուրվապատկերն է առանձնանում լամպի թույլ լուսապատառի մեջ։ Նա այդ ամենն ասում է դիմահար, այլընտրանք չառաջարկելով, փորձ անգամ չանելով օգնելու, որ խեղճ ունկնդիրները որեւէ բան հասկանան։

— Ամեն ոք, ով փոքրիշատե բան է տվել աշխարհին, աստվածայնորեն եսասեր է եղել՝ ապրելով հանուն իր գերագույն շահերի։ Բացառություններ չկան։

Հաջորդ զանգահարողը տղամարդ էր։

— Եսասե՞ր։ Մի՛ստր, դուք գիտե՞ք, թե ինչ բան է Նեռը։

— Մի վայրկյանի չափ, աթոռի բռնակից հենված, Շիմոդան ժպտում էր։

— Գուցե դո՞ւք ասեք,— խնդրեց նա։

— Քրիստոսն ասել է, որ պիտի ապրենք հանուն մեր մերձավորների։ Նեռն ասում է, որ եսասեր լինենք, ապրենք մեզ ահմար, իսկ մյուսները թող չքվեն գրողի ծոցը։

— Կամ՝ Աստծո, կամ որեւէ այլ տեղ, ուր կցանկանան։

— Ձեզ հայտնի՞ է, որ շատ վտանգավոր մարդ եք, մի՛ստր։ Իսկ ի՞նչ կկատարվի, եթե ձեզ լսելով, բոլորն սկսեն անել այն, ինչ ուզում են։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչ կկատարվի այդ ժամանակ։

— Ես կարծում եմ, որ սա, հնարավոր է, ամենաերջանիկ մոլորակը դառնա Գալակտիկայի այս հատվածում,— ասաց Դոնալդը։

— Մի՛ստր, չէի ցանկանա, որ իմ երեխաները լսեին՝ ինչ ասում եք։ Եթե մենք ազատ ենք անելու այն, ինչ ցանկանում ենք, ապա ես ազատ եմ հրացանը ձեռքիս դուրս գալու դաշտ եւ պարպելու այն ձեր տխմար գլխի մեջ։

— Իհարկե, դուք ազատ եք անելու այդ։

Ուժեղ շխկոց լսվեց։ Քաղաքի ինչ֊որ մասում առնվազն մեկ զայրացած տղամարդ արդեն կար։ Ու ոչ միայն նա․ զանգում էին նաեւ զայրացած կանայք, վահանակի կոճակները շարունակ թարթում ու մարում էին։ Պետք չէր այդպես, նա այդ ամենը կարող էր այլ կերպ ասել՝ որեւղ մեկին ափերից չհանելով։

Ես դարձյալ զգացի այն, ինչ Տրոյայում էի զգացել, երբ ամբոխը պոկվեց տեղից ու շրջապատեց նրան։ Եկել էր ժամանակը, մեզ համար ակնհայտորեն եկել էր ազատ շարժվելու ժամանակը։

Այնտեղ, ստուդիայում, տեղեկատուն այլեւս չէր օգնում։

Ազատ ու երջանիկ

ապրելու համար

դուք պիտի զոհեք

ձանձրույթը։

Միշտ չէ, որ դա

թեթեւ զոհաբերություն է լինում։

Ջեֆ Սայքը բոլորին պատմել էր, թե ով ենք մենք, որ մեր ինքնաթիռները վայրէջք են կատարել Ջոն Թոմասի դաշտում՝ 41 մայրուղու հարեւանությամբ, ու որ մենք գիշերները քնում ենք ինքնաթիռի թեւի տակ։

Ես զգում էի ինչպես են զայրույթի ալիքները հորդում իրենց երեխաների բարոյականության, ամերիկյան կենսակերպի ապագայի համար տագնապող մարդկանցից, եւ դա ինձ երջանկություն չէր բերում։ Ծրագրի ավարտին մնում էր էլի կես ժամ, ու դա ավելի էր խորացնում տագնապը։

— Գիտե՞ք ինչ, մի՛ստր, ինձ թվում է՝ դուք խաբեբա եք,— ասաց հերթական հարց տվողը։

— Իհարկե խաբեբա եմ։ Մենք բոզորս էլ այս աշխարհում խաբեբաներ ենք․ մենք ձեւանում ենք մի բան, որն իրականում չենք։ Մենք, չէ՞ որ, մարմիններ չենք, որ իրականում տեղաշարժվում են այսուայնկողմ, ոչ էլ ատոմներ ու մոլեկուլներ։ Մենք Գոյի ամնեռ, անտրոհելի գաղափարներն ենք, որքան էլ ուժգին հավատալու լինենք հակառակին…

Նա առաջինն էր, որ հիշեցրեց ինձ, թե ազատ եմ հեռանալու, եթե ինձ դուր չի եկել այն ամենն, ինչ ինքը ասում է, եւ նա կծիծաղեր այն տագնապների վրա, որ իմ մեջ արթնացնում էին ինքնաթիռների մոտ հավաքված, հաշվեհարդար տենչացող ջահակիր ամբոխները։

18

Մի վհատվիր

բաժանումներից․

հրաժեշտն անհրաժեշտ է,

որպեսզի կրկին հանդիպեք։

Իսկ նոր հանդիպումը,—

մի ակնթարթ կամ մի կյանք հետո,—

անկասկած կլինի՝

իսկական բարեկամների համար։

Հաջորդ օրը, մինչ ուղեւորների հավաքվելը, կանգնել էինք իմ ինքնաթիռի մոտ։

— Հիշո՞ւմ ես ինչ ասացիր, երբ գտար իմ պրոբլեմը՝ ու ոչ ոք ինչ չի լսի, ինչ հրաշքներ էլ գործեմ։

— Ոչ։

— Իսկ այդ զրույցը հիշո՞ւմ ես, Ռիչա՛րդ։

— Այո, հիշում եմ։ Դու ինձ հանկարծ այնքան միայնակ թվացիր, բայց չեմ հիշում, թե ինչ եմ ասել։

— Դու ասացիր, որ եթե ես կախում ունեմ մարդկանցից, որոնց հետաքրքրում է, թե ինչ եմ ասում, նշանակում է՝ իմ երջանկությունը կախված է ուրիշ մեկից։ Ես եկա այստեղ, որպեսզի մի պարզ ճշմարտություն իմանամ․ կարեւոր չէ՝ խոսում եմ ես, թե՝ ոչ։ Ես այս կյանքն ընտրեցի, որպեսզի մեկնումեկին պատմեմ ինչպես է կառուցաված այս աշխարհը, եւ ճիշտ նույն կերպ կարող էի ընտրել այն՝ ընդհանրապես ոչինչ չասելու համար։ Գոյին ես հարկավոր չեմ, Ռի՛չարդ, որպեսզի որեւէ մեկին պատմի, թե ինքն ինչպես է գործում։

— Դա ինքնին հասկանալի է, Դո՛ն, դա ես էլ կարող էի ասել։

— Խորի՜ն շնորհակալություն։ Ես գտնում եմ գաղափարը, հանուն որի ապրել եմ այս կյանքը, ավարտում եմ մի ամբողջ կյանքի աշխատանք, իսկ նա ասում է․ «Դա ինքնին հասկանալի է, Դո՛ն»։

Նա ծիծաղում էր, բայց, դրա հետ մեկտեղ, տխուր էր, եւ ես այս անգամ չէի հասկանում՝ ինչու։

19

Քո տգիտության հայտանշանը

խորությունն է քո հավատի

առ անարդարությունն

ու ողբերգությունը։

Այն, ինչ թրթուրը

աշխարհի վերջ է կոչում,

Ուսուչիչն անվանում է թիթեռ։

Տեղեկատուի բառերը նախօրեի միակ նախազգուշացումն էին։ Ինչ֊որ պահի դա սովորական, ոչ մեծ ամբոխ էր, որ սպասում էր թռիչքի։ Նրա ինքնաթիռը վայրէջք կատարելով, ամբողջովին պտտահողմով պարուրված, գլորեց մարդկանց կողմը։ Ինձ՝ Ֆլիտի թեւին կանգնածիս ու բաքը բենզին լցնողիս համար արտառոց ոչինչ չպարունակող բարի ու խաղաղ տեսարան։ Հաջորդ պահին ինչ֊որ ձայն լսվեց, ասես անվադող պատռվեր, եւ ինքը՝ ամբոխն էլ մեկեն պատառոտվելով՝ ցիրուցան փախավ։ Թրվըլ Էյրի դողն անվնաս էր։ Շարժիչն իր պարապ պտույտներն էր թխկթխկացնում, ինչպես մի վայրկյան առաջ, սակայն օդաչուի խցիկի նրբակտավե երեսվածքի մեջ մի ոտնաչափ անցք էր բացվել, իսկ Շիմոդան ճզմված էր հակառակ կողին․ նրա գլուխը կախվել էր ցած, մարմինն անշարժ էր՝ ասես ակնթարթային մահից կարկամած։

Վայրկյանի մի քանի հազարերորդական մաս անցավ, մինչեւ դեն նետելով կանիստրն ու թեւից ցած թռչելով՝ հասկացա, որ Դոնալդ Շիմոդային գնդակահարել են, եւ էլի մի վայրկյանի դափ վազում էի։ Դա սիրողական ֆիլմ էր հիշեցնում։ Հրացանավոր մարդը փախչում էր մյուսների հետ միասին, ետեւից՝ ես, այնքան մոտ, որ սրով խփեմ՝ կհասնի։ Հիմա հիշում եմ, որ նա ինձ չէր հետաքրքրում։ Ես ոչ գազազած էի, ոչ ցնցված, ոչ վախեցած։ Միակ բանը, որ նշանակություն ուներ՝ հնավարովինս արաս հասնել Թրեվըլ Էյրի խցիկին ու խոսել բարեկամիս հետ։

Նրան ասես ռմբահարած լինեին։ Մարմնի ձախ մասը՝ ամբողջովին կաշի, միս ու արյուն, ինչ֊որ փերթեր, ծվեններ, ինչ֊որ այլ կարմիր ծորացող խյուս։ Գլուխը խփվել էր գործարկչին՝ սարքավահանակի ստորին աջ անկյունում, ու ես մտածեցի՝ եթե ամրագոտիով կապված լիներ, այդպես ուժեղ հետ չէր շպրտվի։

— Դո՛ն, լա՞վ ես,— ապո՜ւշ բառեր։

Նա բացեց աչքերն ու ժպտաց։ Արյունը ծայտել էր երեսին։

— Ռի՛չարդ, սա ի՞նչ բան է։

Ես աշռելի թեթեւություն զգացի՝ տեսնելով, որ նա կարողանում է խոսել։ Եթե կարողանում է խոսել, կարողանում է մտածել, ուրեմն ամեն ինչ կարգին է։

Նա շչարժվեց, միայն մի փոքր թեքեց գլուխն, ու ես նորից վախեցա՝ ավելի շատ նրա անշարժությունից, ան արյունից ու խյուսից։

— Ես չէի կարծում, թե դու թշնամիներ ունես։

— Թշնամիներ չունեմ։ Դա… բարեկամ էր… Ավելի լավ է նրանց չունենալ… Ատելությամբ լցված մեկը… ինչ աղետ ասես կբերի… ինքն իրեն… ինձ սպանելով…

Նստիքի ու խցիկի կողապատերը կորել էին արյան մեջ։ Դժվար կլինի մաքրել Թրեվըլ Էյրը, թեեւ ինքնաթիռն ինքը շատ չէր տուժել։

— Դա պիտի կատարվե՞ր, Դո՛ն։

— Ոչ,— թույլ ձայնով, հազիվ շնչելով՝ պատասխանեց նա։— Բայց ես կարծում էի… ինձ դուր է գալիս… այս դրաման…

— Դե ինչ, գործի անցիր։ Ապաքինի՛ր քեզ։ Այդ ամբոխի հետ, որ այս կողմն է ուղղվում, դեռ շատ հոգս ենք ունենալու։

Բայց քանի դեռ խաղում էի նրա հոգու հետ, իմ բարեկամ Դոնալդ Շիմոդան, չնայած իր բոլոր գիտելիքներին եւ իրականության իմացությանը, հաղթահարեց մինչեւ սարքավահանակն ընկած վերջին դյույմը ու մահացավ։

Ականջներս խշշում էին։ Աշխարհը գլխիվայր շուռ եկավ, եւ ես բզկաված ֆյուզելաժի կողապատից սողացի կարմիր ու թաց խոտին։ Այնպիսի զգացում էր, ասես տեէեկատուն, որ գրպանումս էր, ինձ կողքի է քաշում, որ երբ թրխկացի հողին, ընկավ գրպանիցս, եւ քամին սկսեց խշխշոցով թերթել էջերը։

Ես ծուլորեն վերցրի գրքույքը։ Մի՞թե ավարտվում է՝ մտածեցի։ Մի՞թե այն ամենը, ինչ ասում էր Ուսուցիչը, ընդամենը բառեր էին, որոնք չկարողացան նրան պահպանել ինչ֊որ կատաղած շան առաջին իսկ հարձակումից՝ ագարակի դաշտում։

Ես ստիպված էի երիցս կարդալ, մինչեւ կարողացա հավատալ բառերին․

Ամենն, ինչ ասված է այս գրքում,

կարող է

եւ ճշմարիտ չլինել։

ՎԵՐՋ

Վերջաբան

Աշնան կողմ, տաք օդի հոսանքների հետ, թռա հարավ։ Հարմար դաշտերը քիչ էին, ամեն անգամ ավելի ու ավելի բարձր բլուրներ էին հանդիպում, եւ այդ օրերին ավելի ու ավելի շատ մարդիկ էին կանգ առնում ինձ մոտ՝ զրույցներ եւ իմ կրակի վրա մրգապաստեղ խորովելու։

Ժամանակ առ ժամանակ մեկնումեկը, որ իրականում այնքան էլ հիվանդ չէր, ասում էր, թե հետս զրուցելուց հետո իրեն շատ ավելի լավ է զգում, իսկ հաջորդ օրը մարդիկ մի տեսակ տարօրինակ էին նայում ինձ, հետաքրքրումթյամբ մոտեմոտ էին անում։ Առավել հաճախ ես հապճեպ թռչում֊հեռանում էի այդ վայրից։

Որեւէ հրաշք չէր կատարվում, թեեւ Ֆլիտն աշխատում էր լավ, քան երբեւղ, եւ ավելի քիչ բենզին էր ծախսում։ Յուղն ընդհանրապես դադարել էր թափվել, պտուտակի ու հողմապակու վրա ջնջխված միջատներ չկային։ Օդն, անկասկած, ավելի էր ցրտել, իսկ գուե այդ փոքրիկ արարածնե՞րն էին հմտացել ու կարողանում էին խույս տալ։

Բայց եւ այնպես, ժամանակի գետն ինձ համար դադարել էր հոսել այն օրվանից, երբ գնդակահարեցին Դոնալդ Շիմոդային։ Դա վերջն էր, որին չէի կարողանում ո՛չ հավատալ, ո՛չ էլ հասկանալ։ Ժամանակն ասես կանգ էր առել այդ վայրկյանին, որը վերապրում էի նորից ու նորից, հազարերորդ անգամ՝ հուսալով, թե այն, հնարավոր է, որեւէ կերպ փոխվի։ Եվ նման բան չէր կատարվում։ Ինձ ի՞նչ էր սովորեցնելու այդ օրը։

Մի անգամ երեկոյան, հոկտեմբերի վերջին, այն բանից հետո, երբ վախեցա Միսսիսիպիում ու հեռու թռա ամբոխից, վայրէջք կատարեցի մի ամայի դաշտում, որի չափը հենց այնքան էր, որ Ֆլիտը կարողանար նստել։ Ու կրկին, քուն մտնելուց առաջ, մտովի վերադարձա այն վերջին ակնթարթին… Նա ինչո՞ւ մեռավ։ Դրա համար որեւէ պատճառ չկար։ Եթե այն, ինչ ասում էր, ճիշտ էր…

Հիմա չկար մեկը, ում հետ կկարողանայի զրուցել, ինչպես մենք էինք զրուցում, չկար մեկը, ումից սովորեի, գնայի հետքով, որ բառերով գրոհեի նրան, մեկը, ում վրա կհեսանեի իմ նոր, հստակ մտածելու կերպը։ Ի՞նքս։ Այո, բայց ես չունեի կեսն անգամ այն զվարթության, որն ինձ ուսուցանում էր նա՝ շարունակ գետնելով հոգեւոր կարատեով։

Այդ ամենը մտմտալով՝ քնեցի։ Քնած էի, եւ ինձ երազ եղավ։

Նա, մեջքով ինձ դարձած, ծունկի էր իջել դաշտում ու խցում էր Թրեվըլ Էյրի կողին բացված անցքը, այնտեղ, ուր գնդակն էր ծակել֊անցել։ Ծնկների մոտ ընկած էր առաժնակարգ նրբակտավի մի գալարափաթեթ ու բիտիուրատի լուծույթի ամանը։ Ես գիտեի, որ քնած եմ ու երազ եմ տեսնում, ու ես գիտեի, որ այդ ամենը կատարվում է իրականում։

— ԴՈ՜Ն։

Նա դանդաղ վեր կացավ ու դարձավ ինձ՝ ժպտալով իմ վշտին եւ իմ ուրախությանը։

— Ողջո՛ւյն, բարեկա՛մ,— ասաց նա։

Արցունքները չէին թողնում նայեմ։ Մահ չկա՛, մահ ընդհանրապե՛ս չկա, իսկ այս մարդն իմ ընկերն է։

— Դո՛նալդ, դու ո՜ղջ ես։ Այս ի՞նչ ես ուզում անել։

Ես, ձեռքերս տարածելով, մոտ վազեցի ու գրկեցի նրան, ու նա իրական էր։ Ես կարող էի զգալ նրա թռիչքային բաճկոնի կաշին, սեղմել թեւերն այդ կաշվի տակ։

— Ողջո՛ւյն,— ասաց նա։— Դեմ չե՞ս․ միակ բանը, որ ուզում եմ՝ այս անցքը փակելն է, ահա այստեղ։

Ես ուրախ էի նրան տեսնելու համար։ Ոչինչ անհնար չէր թվում։

— Բիտուրատով ու նրբակտավո՞վ,— հարցրի ես։— Բիտուրատով ու նրբակտավո՞վ ես ուզում սոսնձել։ Բայց դու դա չես անի․ դու պարզորոշ տեսնում ես, որ դա արդեն արված է…,— ափս էկրանի պես պահեցի պատառոտված, արնաթաթախ անցքի դեմ, ու երբ ձեռքս անցավ վրայով, անցքը չքացավ։ Պարզապես ինքնաթիռի մաքուր կողն էր՝ հայելափայլ ներկած, ու ոչ մի կար՝ քթամասից մինչեւ պոչը։

— Ուրեմն դու դա այդպե՜ս ես անում,— ասաց նա։ Մուգ աչքերում շողշողում էր դմբո աշակերտի հպարտությունը, որից վերջապես տանելի մեխանիկ էր ստացվել։

Ես դա տարօրինակ չհամարեցի․ երազում աշխատանքը հենց այդպես էլ արվում է։

Ինքնաթիռի թեւից ոչ հեռու բոցկլտում էր վաղորդյան փոքրիկ խարույկը՝ թավան վրան։

— Դո՛ն, դու ինչ֊որ բա՞ն ես եփում։ Գիտե՞ս, երբեւէ չեմ տեսել, որ ճաշ եփեիր։ Սա ի՞նչ է։

— Բաղարջ,— անտարբեր ասաց նա։— Միակ, վերջին բանը, որ ցանկանում եմ անել քո կյանքում՝ ցույց տալ, թե ինչպես են բաղարջ թխում։

Նա գրչահատով հացից երկու կտոր կտրեց ու մեկը պարզեց ինձ։ Նույնիսկ հիմա, երբ գրում եմ, դեռեւս զգում եմ համը… տաշեղների ու հնացած գրասենյակային սոսնձի, որը տաքացրել էր ճարպի հետ։

— Դե, ինչպե՞ս է,— հարցրեց նա։

— Դո՜ն…

— Ուրվականի վրեժը,— քմծիծաղ տվեց նա։— Գաջից եմ սարքել,— նա իր բաժինը վերստին դրեց թավայի մեջ,— որպեսզի քեզ հիշեցնեմ, եթե երբեւէ ցանկանաս որեւէ մեկին ուսուցանել, քո գիտելիքներով արա, ոչ թե քո բլիթներով։ Օʼքե՞յ։

— Ո՛Չ։ Ինչ սիրում ես՝ սիրիր եւ իմ հացը։ Սա է կյանքի հիմքը, Դո՛ն։

— Շատ լավ։ Բայց ես հավաստիացնում եմ, որ քո առաջին իսկ ընտրիքը, ում հետ էլ այն կիսելու լինես, վերջինը կդառնա, եթե նրան կերակրես այս զզվանքով։

Մենք ծիծաղեցինք ու լռեցինք, եւ ես լուռումունջ նայում էի նրան։

— Դո՛ն, ամեն ինչ կարգին է, այո՞։

— Դու գտնում ես, որ ես մեռե՞լ եմ։ Դե՛, Ռիչարդ…

— Եվ սա երազ չէ։ Ես չե՞մ մոռանա, որ հիմա, ահա, տեսնում եմ քեզ։

— Ոչ, սա երազ չէ, սա այլ տարածություն֊ժամանակ է, իսկ ցանկացած այլ տարածություն֊ժամանակ երազ է Երկրի ցանկացած ողջամիտ բնակչի համար, ինչպիսին դու կլինես դեռ էլի որոշ ժամանակ։ Բայց դու հիշելու ես, եւ դա կփոխի քո մտածողությունն ու կյանքը։

— Ես քեզ նորից կտեսնե՞մ։ Դու կվերադառնա՞ս։

— Կարծում եմ՝ ոչ։ Ես ցանկանում եմ թափանցել ժամանակի ու տարածության սահմաններից անդին։ Իրականում՝ արդեն թափանցել եմ, բայց գոյություն ունի այդ կապը մեր միջեւ, քո, իմ ու մեր ընտանիքի մյուս անդամների միջեւ։ Եթե խրվես որեւէ պրոբլեմի մեջ, այն պահիր մտքումդ ու նրա հետ պառկիր քնելու, եւ մենք կհանդիպենք այստեղ, ինքնաթիռի մոտ, ու կխոսենք նրա մասին, եթե ցանկանաս։

— Դո՛ն…

— Ի՞նչ։

— Ինչի՞ համար էր հրացանը։ Ինչո՞ւ դա կատարվեց։ Ես ո՛չ ուժ, ո՛չ էլ փառք եմ տեսնում նրանում, որ թույլ ես տալիս հրացանից կրակել սրտիդ։

Նա նստել էր խոտին, թեւի մոտ։

— Քանի որ ես առաջին մեծության Փրկիչ չէի, Ռի՛չարդ, ինձ հարկավոր չէր որեւէ մեկին որեւէ բան ապացուցել։ Ու քանի որ քեզ փորձառություն էր հարկավոր, ու որպեսզի չհուզվեիր եւ չվշտանայիր արտաքին տեսքի համար,— ընդգծեց նա,— դո՛ւ կարող էիր արնաքամ լինել, որպեսզի սովորեիր։ Իսկ ինձ համար դա ժամանց է։ Մեռնելը նման է շոգ կեսօրին խորունկ լճի մեջ սուզվելուն։ Շոկի մեջ ես ընկնում սուր ու կտրող ցրտից, ակնթարթային ցավ ես զգում, իսկ հետո հաճելի է՝ իրականության մեջ լողալը։ Սակայն բազում կրկնություններից հետո նույնիսկ շոկն է մեղմանում։

Ժամանակն անցնում էր․ նա վեր կացավ։

— Շատ քչերին է հետաքրքրում, թե դու ասելու ինչ ունես, Ռի՛չարդ, բայց դա կարեւոր չէ։ Հիշի՛ր․ ուսուցչի որակը ամբոխի չափերով չի որոշվում։

— Դո՛ն, ես կփորձեմ, խոստանում եմ։ Բայց եւ անդարձ կփախչեմ, հենց որ դադարեմ հաճույք ստանալ աշխատանքից։

Ոչ ոք չդիպավ Թրեվըլ Էյրին, սակայն պտուտակը հանկարծ սկսեց պտտվել, շարժիչը կապույտ ծուխ արձակեց, ու թավ գվվոցը լցվեց մարգագետինը։

— Խոստումն ընդունված է, բայց…,— նա նայեց ու ժպտաց՝ ասես չհասկանալով ինձ։

— Ընդունված է, բայց ի՞նչ։ Ասա՛։ Բառերո՛վ։ Ասա՛ ինձ։ Քեզ ի՞նչը չի բավարարում։

— Քեզ դուր չեն գալիս ամբոխները,— ասաց նա։

— Այո, դա ինձ չի հրապուրում, ինձ դուր է գալիս զրուցելն ու մտքեր փոխանակելը, բայց երկրպագումը, որի միջով դու անցել ես, ու կախյալությունը… հուսով եմ, որ դու չես խնդրում… չէ որ ես փախա։

— Գուցե ես պարզապես համր եմ, Ռի՛չարդ, կամ չեմ հասկանում մի ինքնին հասկանալի բան, որը դու շատ լավ ես հասկանում։ Բայց ի՞նչ վատ բան կա նրանում, որ այդ ամենը գրվի թղթին։ Մի՞թե այնպիսի կանոն կա, թե Փրկիչը չի կարող գրի առնել այն, ինչը ճշմարիտ է համարում, այն ամենը, ինչ հետաքրքիր է, ինչն ուրախացնում է նրան։ Բացի այդ, եթե մարդկանց դուր չգա այն, ինչ նա ասում է, գուցե այրե՞ն նրա խոսքը՝ վրան կրակելու փոխարեն։ Կայրեն բառերը, կծեծեն մահակով, իսկ եթե դուր գա, կարող են նորից կարդալ կամ խաղարկել որեւէ գաղափար, որ իրենց համար իմաստ կունենա։ Ի՞նչ վատ բան կա գրքերի մեջ, Ռի՛չարդ։ Բայց գուցե ես պարզապես հիմա՞ր եմ։

— Գրքե՞ր։

— Իսկ ինչո՞ւ՝ ոչ։

— Բայց պատկերացնո՞ւմ ես ինչքա՜ն աշխատանք է պետք… Ես երդվել եմ այլեւս ոչ մի բառ չգրել։

— Դե ինչ, ների՛ր,— ասաց նա։— Ահա՜ թե ինչ։ Ես չգիտեի։

Նա բարձրացավ ստորին թեւին եւ այնտեղից անցավ խցիկը։

— Դե, ցտեսությո՛ւն, կհանդիպենք։ Դիմացիր այստեղ, մի խոսքով։ Թույլ մի տա, որ քեզ ափերից հանեն։ Համոզվա՞ծ ես, որ չես ուզում գրել այդ ամենի մասին։

— Երբե՛ք,— ասացի ես։— Երբե՛ք, ոչ մի բառ։

Նա թոթվեց ուսերն ու հագավ թռիչքային ձեռնոցները, ձգեց գազի բռնակն, ու շարժիչի դղրդոցը պայթեց, ամեն ինչ պտույտ եկավ շուրջս, մինչեւ որ արթնացան Ֆլիտի թեւի տակ, իսկ երազի արձագանքը դեռ զնգում էր ականջներիս մեջ։

Ես մենակ էի։ Ես եւ աշխարհը։ Դաշտում այնպիսի լռություն էր, ինչպես լուռ է լինում կանաչ֊աշնանային ձյունը լուսաբացին։ Հետո հենց այնպես, հանուն զվարճանքի, դեռ լրիվ չարթնացած, ձեռքս առա օրագիրս ու սկսեցի գրել․ մի փրկիչ՝ ուրիշ մարդկանց աշխարհում՝ իր ընկերոջ մասին․

1. Կանխորոշված էր, որ հայտնություն գա

Վարպետն աշխարհին՝

ծնված լինելով Ինդիանայի սրբազան երկրում…