Changes
/* Գլուխ քառասունմեկերորդ */
Մորաքույր Սալլին մտքիցս չէր հեռանում, Թոմը՝ նույնպես։ Ես շատ անհանգիստ քնեցի։ Գիշերը երկու անգամ շանթարգելով իջա ներքև, շրջեցի տան չորս կողմը և տեսա մորաքրոջը՝ պատուհանի մոտ, մոմի առջև նստած, արտասվալի աչքերը ճանապարհին ուղղած։ Ես ուզում էի նրա համար մի բան արած լինել, բայց չէի կարող։ Ես կարող էի միայն երդվել, թե այլևս չեմ անի այնպիսի բան, որը նրան վշտացնի։ Երրորդ անգամ արթնացա լուսադեմին և սահեցի ներքև։ Մորաքույրը դեռ այնտեղ էր։ Մոմը գրեթե սպառվել էր, և նրա ալեհեր գլուխը հանգչում էր ձեռքերի վրա։ Քնել էր։
==Գլուխ քառասուներկուերորդ==
Ծերունին ճաշից առաջ նորից գնաց քաղաք, բայց Թոմի վերաբերյալ ոչինչ չէր իմացել։ Նրանք երկուսն էլ սեղանի առջև նստած՝ լուռ մտածում էին, ոչ ուտում էին, ոչ խմում։ Վերջապես ծերունին ասաց․
― Քեզ տվեցի՞ նամակը։
― Ի՞նչ նամակ։
― Այն, որ երեկ փոստի գրասենյակից ստացա։
― Ոչ, ինձ նամակ չես տվել։
― Ուրեմն՝ մոռացել եմ։
Նա որոնեց գրպաններում և ապա գնաց ինչ֊որ տեղ, ուր դրել էր նամակը, բերեց այն ու տվեց կնոջը։ Կինն ասաց․
― Օ՜, Սանկտ֊Պետերբուրգից է, քրոջիցս։
Ես մտածում էի, թե վատ չի լինի՝ մեկ էլ զբոսնելու գնալ, բայց չկարողացա տեղիցս շարժվել։ Նամակը դեռ չբացած, մորաքույրն այն վայր գցեց ու վազեց դուրս․ պատուհանից ինչ֊որ բան էր տեսել։ Ես հետևեցի նրան։ Դա Թոմ Սոյերն էր՝ ներքնակի վրա պառկած։ Տեսա և ծեր բժշկին։ Նրանց հետ էր Ջիմը՝ մորաքույր Սալլիի չթե զգեստը հագած, ձեռքերը մեջքին կապած։ Գալիս էր նաև մի հոծ բազմություն։ Ես նամակը թաքցրի առաջին պատահած իրի տակ ու դուրս վազեցի։ Մորաքույր Սալլին, լաց լինելով, նետվեց Թոմի կողմը։
― Օ՜, մեռել է, մեռե՜լ, գիտեմ, մեռե՜լ է։
Թոմը մի փոքր շուռ տվեց գլուխը և ինչ֊որ անկապ բառեր մրմնջաց։ Դա ցույց էր տալիս, որ նա նորմալ վիճակում չէ։ Մորաքույրը բարձրացրեց ձեռքերն ու ասաց․
― Կենդանի է, փա՜ռք աստծո։ Այդքանը բավական է։
Նա համբուրեց Թոմին ու վազեց տուն՝ անկողին պատրաստելու, յուրաքանչյուր քայլափոխում նեգրերին ու բոլորին աջ ու ձախ արագ֊արագ հրամաններ տալու, որքան լեզուն կարող էր պտտվել բերանում։
Ես հետևում էի մարդկանց, տեսնելու, թե ինչ են անելու Ջիմին։ Ծեր բժիշկն ու հորեղբայր Սայլասը հետևեցին Թոմին, երբ նրան տարան ներս։ Մարդիկ չափազանց զայրացած էին։ Մի քանիսն ուզում էին կախել Ջիմին՝ որպես օրինակ տեղի նեգրերի համար, որպեսզի նրանք փախչելու փորձ չանեն, ինչպես արել էր Ջիմը, առաջացնելով այդքան իրարանցում և մի ամբողջ ընտանիք գիշեր֊ցերեկ պահելով սարսափի մեջ։ Մի քանիսն էլ ասում էին, թե չպետք է կախել, դա բոլորովին էլ նպատակահարմար չէ․ նա իրենց նեգրը չէ, և տերը կարող է ներկայանալ ու, անկասկած, ստիպել, որ իրենք վճարեն նրա համար։ Դա մասամբ մեղմեց նրանց զայրույթը, որովեհետև այն մարդիկ են միշտ ամենից շատ ուզում օրինազանց նեգրին կախել, որոնք ամենից քիչ ցանկություն ունեն այդ հաճույքը ստանալուց հետո վճարել նրա համար։ Նրանք շատ էին հայհոյում Ջիմին և հաճախ մեկ֊երկու հարված հասցնում գլխին, բայց Ջիմը ոչինչ չէր ասում։ Ցույց էլ չտվեց, թե ինձ ճանաչում է։ Նրան տարան նույն հյուղակը, հագցրին իր շորերը, նորից կապեցին շղթայով և այս անգամ ոչ թե մահճակալի ոտից, այլ մի մեծ սյունից, շղթայեցին նաև ձեռքերն ու երկու ոտքերը։ Ասացին, որ բացի հացից ու ջրից ոչինչ չի ստանա, մինչև տերը գա, կամ իրեն վաճառեն աճուրդով, եթե տերը որոշակի ժամանակից հետո չգա։ Ապա լցրին մեր փորած անցքը և ասացին, որ յուրաքանչյուր գիշեր երկու ագարակատեր հրացաններով պահակություն են անելու հյուղակի մոտ, իսկ ցերեկը դռան առաջ կապելու են մի բուլդոգ։ Երբ վերջացրին ամեն ինչ և հեռանում էին հրաժեշտի ընդհանուր հայհոյանքներով, ծեր բժիշկը մոտեցավ նրանց, նայեց այդ տեսարանին ու ասաց․
― Այդքան խիստ մի՛ վարվեք նրա հետ։ Նա վատ նեգր չէ։ Երբ ես հասա այնտեղ, որտեղ գտա տղային, տեսա, որ չեմ կարող գնդակը հանել առանց մեկի օգնության։ Իսկ տղան այնպիսի վիճակում էր, որ չէի կարող գնալ և մեկին օգնության կանչել։ Նրա դրությունը ավելի ու ավելի վատանում էր։ Երկար ժամանակ նա զառանցեց և այլևս թույլ չէր տալիս, որ մոտենամ։ Ասում էր, որ եթե կավճով նախշեմ իր լաստը, կսպանի ինձ։ Մի խոսքով, անմիտ֊անմիտ զառանցում էր։ Տեսա, որ մենակ ոչինչ չեմ կարող անել, ասացի, որ պետք է մի կերպ օգնող ճարեմ։ Հենց որ արտասանեցի այս բառերը, ինչ֊որ տեղից դուրս սողաց նեգրը և ասաց, որ ինքը կօգնի։ Եվ իսկապես օգնեց, այն էլ շատ լավ։ Ես, իհարկե, ենթադրեցի, որ նա փախած նեգր է և ստիպված եղա օրվա մնացած մասն ու ամբողջ գիշերը մեխվել այնտեղ։ Ինչպիսի՜ դժվար կացություն։ Քաղաքում տենդով բռնված երկու հիվանդ ունեի, և, իհարկե, կուզենայի շտապ վերադառնալ, տեսնել նրանց, բայց չեկա, որովհետև նեգրը կարող էր փախչել, և ինձ կմեղադրեին դրա համար, իսկ գետի վրա ոչ մի նավակ այնքան մոտ չեկավ, որ կանչեի։ Հարկ եղավ սպասել մինչև առավոտ։ Ես երբեք չեմ տեսել մի նեգրի, որը այդպես խնամեր հիվանդին ու ավելի հավատարիմ լիներ, եթե դրանով վտանգի էր ենթարկում իր ազատությունը։ Միաժամանակ ես պարզ նկատում էի, որ նա վերջին ժամանակները շատ տանջվել և կատարյալ ուժասպառ է եղել։ Դրա համար էլ ես սիրեցի այս նեգրին։ Կարող եմ ասել, ջենտլմեններ, որ այսպիսի նեգրը հազար դոլար արժե, ինչպես և արժանի է սիրալիր վերաբերմունքի։ Ինձ մոտ կար այն ամենը, ինչի կարիքն ունեի, և տղան խնամվում էր նույնքան լավ, որքան տանը, գուցեև ավելի լավ, որովհետև այնտեղ շատ խաղաղ էր։ Բայց ես մնացի այնտեղ, և երկուսն էլ իմ հսկողության տակ էին։ Սպասեցի գրեթե մինչև լուսաբաց։ Մեր մոտով անցավ մի նավակ։ Մեջը մի քանի մարդ կար։ Բարեբախտաբար, նեգրն այդ պահին նստած էր հարդանկողնու վրա, գլուխն իջեցրած ծնկներին ու խորը քնած։ Ես կամացուկ նշան արի նրանց, և նրանք աննկատ վրա պրծան, ամուր բռնեցին ու կապեցին, նախքան նա իմացավ, թե ինչ է տեղի ունենում, և մենք ոչ մի նեղություն չկրեցինք։ Տղան նույնպես քնած էր, թեև անհանգիստ։ Թիակները փաթաթեցինք շորով՝ ձայնը խլացնելու համար, լաստը կապեցինք նավակից և կամաց քաշեցինք դեպի քաղաք։ Նեգրը սկզբից մինչև վերջ ոչ մի բառ չարտասանեց և բոլորովին չդիմադրեց։ Նա վատ նեգր չէ, ջենտլմեններ, իմ կարծիքը նրա մասին այդ է։
Մեկն ասաց․
― Այո, պետք է ասել, որ այդ բոլորը շատ դուրեկան բաներ են։
Այնուհետև մյուսներն էլ մասամբ մեղմացան, և ես շատ շնորհապարտ մնացի այդ ծեր բժշկին Ջիմի մասին այդպես բարեխոսելու համար։ Ուրախ էի, որ բժշկի ասածները չէին տարբերվում Ջիմի մասին իմ ունեցած կարծիքից։ Ես միշտ էլ մտածել եմ, որ նա բարի սիրտ ունի։ Առաջին իսկ հանդիպումից նա ինձ վրա լավ մարդու տպավորություն է թողել։ Բոլորն էլ ընդունում էին, որ Ջիմը լավ է վարվել, արժանի է ուշադրության և պարգևատրման։ Բոլորը սրտանց խոստացան այլևս չհայհոյել նրան։
Ապա դուրս եկան հյուղակից ու փակեցին դուռը։ Ես հույս ունեի, թե շղթաներից մեկը կամ երկուսը կպակասեցնեն, որովհետև դրանք սարսափելի ծանր էին, կամ հացի ու ջրի հետ միս ու կանաչեղեն էլ կտան։ Բայց այդ մասին նրանք չմտածեցին, իսկ իմ միջամտությունը համարում էի սխալ։ Սակայն որոշեցի բժշկի պատմածները այս կամ այն ձևով հասցնել մորաքույր Սալլիին, հենց որ ազատվեի ինձ վրա խուժող ալիքներից ու ծանծաղուտ դուրս գայի, այսինքն՝ բացատրեի, թե ինչպես մոռացա հայտնել, որ Սիդը վիրավորված է, երբ, իբր թե, ես ու նա այդ ահավոր գիշերը մակույկ նստած որոնում էինք փախած նեգրին։
Բայց ես դրա համար շատ ժամանակ ունեի։ Մորաքույր Սալլին գիշեր֊ցերեկ չէր հեռանում հիվանդի սենյակից, և ամեն անգամ, երբ տեսնում էի հորեղբայր Սայլասին, ծլկում էի։
Հաջորդ առավոտյան լսեցի, որ Թոմը բավական լավացել է, և մորաքույր Սալլին գնացել է մի փոքր քնելու։ Ես ինձ գցեցի հիվանդի սենյակը, մտածելով, որ եթե նրան արթուն գտնեմ, ապա կկարողանանք մեր մեղքը քավող մի պատմություն հորինել։ Բայց նա հանգիստ քնած էր։ Դեմքը գունատ էր և այնպես չէր այրվում, ինչպես առաջին օրը, երբ բերին։ Նստեցի ու սպասեցի, մինչև արթնանար։ Մոտավորապես կես ժամ հետո մորաքույր Սալլին կամաց մտավ սենյակ, և ես նորից լուռ նստեցի ինչպես կոճղ։ Նա ձեռքի շարժումով ինձ հասկացրեց, որ ձայն չհանեմ, նստեց իմ կողքին ու սկսեց շշունջով ասել, որ մենք բոլորս այժմ կարող ենք ուրախ լինել․ բոլոր լավ նշանները կան։ Թոմը երկար ժամանակ այդպես հանգիստ քնած է և ավելի ու ավելի լավ է երևում։ Կարելի է վստահ ասել, որ կարթնանա լիովին սթափված։
Մենք նստած՝ դիտում էինք Թոմին։ Շուտով նա մի փոքր շարժվեց, շատ բնական ձևով բացեց աչքերը, նայեց շուրջն ու ասաց․
― Օ՜, տանն եմ ես։ Ինչպե՞ս եկա։ Որտե՞ղ է լաստը։
― Ամեն ինչ լավ է, ― ասացի ես։
― Իսկ Ջի՞մը։
― Նույնպես, ― ասացի ես, բայց ոչ հաստատ եղանակով։ Նա այդ չնկատեց ու ասաց․
― Լավ է, սքանչելի։ Այժմ մենք շատ լավ ենք ու ապահով։ Մորաքրեոջն ասացի՞ր։
Ուզում էի ասել «այո», բայց մորաքույրը մեջ ընկավ ու ասաց․
― Ինչի՞ մասին, Սիդ։
― Այն եղանակի մասին, որով կատարվեց այս ամբողջը։
― Ի՞նչը։
― Ամբողջ գործը, մեկից բացի, ուրիշ գործ չկա, պատմե՞ց, թե ինչպես փախած նեգրին ազատ արձակեցինք ես ու Թոմը։
― Տե՜ր աստված։ Ազատ արձակեցիք փախած․․․ Ինչի՞ մասին է այս երեխան խոսում։ Նորից զառանցում է, աստվա՜ծ իմ։
― Ոչ, չեմ զառանցում։ Ես հասկանում եմ, թե ինչի մասին եմ խոսում։ Մենք նրան ազատ արձակեցինք, ես ու Թոմը։ Մենք որոշել էինք, արեցինք և արեցինք արժանավայել ձևով։
Թոմն սկսեց պատմել, իսկ մորաքույրը երբեք չընդհատեց նրան։ Ամբողջ ժամանակ նստած ու աչքերը չռած, թույլ տալով, որ շարունակի։ Ես տեսնում էի, որ իմաստ չուներ մեջ ընկնել։
― Բայց, մորաքույր, այդ գործը մեզ վրա շատ ծանր նստեց։ Մենք աշխատեցինք շաբաթներով, ժամ առ ժամ, ամեն գիշեր, այն ժամանակ, երբ դուք բոլորդ քնած էիք։ Հարկ եղավ գողանալ մոմեր, սավան, շապիկ, ձեր զգեստը, գոգնոցներ, թիթեղյա ամաններ, սեղանի դանակներ, տապակ, ջրաղացքար, այլուր և բազմաթիվ այլ բաներ։ Դուք չեք կարող պատկերացնել, թե որքան չարչարվեցինք սղոցներ, տապակներ, մակագրություններ ու այս կամ այն բանը պատրաստելու համար։ Կիսով չափ էլ չեք կարող պատկերացնել, թե որքան զվարճալի էր այդ։ Հարկ եղավ դագաղների ու այլ բաների նկարներ պատրաստել, անանուն նամակներ գրել իբր թե ավազակների կողմից, շանթարգելով բարձրանալ վեր, իջնել ցած, դեպի հյուղակը ստորերկրյա ճանապարհ փորել, պարանից սանդուղք շինել և հասցնել Ջիմին կարկանդակի խմորի մեջ դրած, գդալներն ու այն իրերը, որոնցով աշխատելու էր նա, ուղարկում էինք ձեր գոգնոցի գրպանը դրած․․․
― Ողորմա՜ծ տեր։
― ․․․ մենք հյուղակը լցրել էինք առնետներով, օձերով ու այլ արարածներով, որ Ջիմն ընկերներ ունենա։ Դուք Թոմին այնքան պահեցիք այստեղ՝ կարագը գլխարկի մեջ, որ քիչ էր մնում ամբողջ գործը փչացնեինք, որովհետև մարդիկ հյուղակ եկան, երբ մենք այնտեղից դեռ չէինք հեռացել։ Ստիպված եղանք աճապարել, մեզ լսեցին, ընկան մեր ետևից, և ես էլ ստացա իմ բաժինը։ Մենք դուրս եկանք ճանապարհից և թույլ տվինք, որ նրանք առաջ անցնեն։ Իսկ շները, երբ եկան, մեզ ուշադրություն չդարձրին, վազեցին այն ուղղությամբ, որտեղ աղմուկը մեծ էր։ Մենք էլ նստեցինք մեր մակույկն ու թիավարեցինք դեպի լաստը, և ամեն ինչ ապահով էր, Ջիմը դարձավ ազատ մարդ։ Այդ բոլորը մենք արինք և ճարպկորեն կատարեցինք, չէ՞, մորաքույր։
― Իսկապես, իմ կյանքում նման բան երբեք չէի լսել։ Ուրեմն՝ դուք, փոքրիկ սրիկաներդ եք եղել այս ամբողջ նեղության պատճառը, բոլորին գժվեցնողները, մահվան աստիճանի վախեցնողները։ Այժմ ավելի քան երբևէ տրամադիր եմ հենց այս րոպեին ձեզ խելքի բերելու։ Պատկերացրու․ այստեղ քանի՜ գիշեր․․․ Սպասի՜ր, փոքրիկ անպիտան, լավացիր դեռ, ես ձեզ այնպես ջարդեմ, որ ձեր միջից սատանան դուրս գա։
Բայց Թոմն այնպես հպարտ և ուրախ էր, որ չէր կարող լեզուն փակել։ Խոսո՜ւմ էր ու խոսում, իսկ մորաքույրը բարկանում էր, իրեն կորցնում։ Երկուսն էլ խոսում էին միաժամանակ։ Կարծես կատուների ժողով լիներ։ Մորաքույրն ասաց․
― Լավ, հիմա դու լրիվ ուրախացիր արածիդ համար, բայց տես, եթե դու մեկ էլ խառնվես նրա գործին․․․
― Խառնվել ո՞ւմ գործին, ― ասաց Թոմը, ժպիտը թողնելով ու զարմացած նայելով նրան։
― Ո՞ւմ, փախած նեգրի գործին, հապա էլ ո՞ւմ։
Թոմը չափազանց լուրջ նայեց ինձ ու ասաց․
― Թոմ, հենց նոր չասացի՞ր, թե ամեն ինչ կարգին է։ Մի՞թե նա չի փախել։
― Նա՝ փախած նեգրը, ― ասաց մորաքույր Սալլին, ― իհարկե, չի փախել։ Նրան ողջ և առողջ ետ են բերել։ Նա նորից նույն հյուղակում է, տալիս են միայն հաց ու ջուր։ Շղթայակապ կմնա, մինչև տերը պահանջի կամ վաճառի աճուրդով։
Թոմն անմիջապես վեր ելավ, նստեց անկողնում, աչքերը բոցավառվեցին, ռունգերը խռիկների նման բաց ու խութ եղան։ Նա բարձրարաձայն գոչեց․
― Նրանք Ջիմին բանտարկելու իրավունք չունեն։ Շո՛ւտ, առանց մի րոպե կորցնելու շտապի՛ր և ազա՛տ արձակիր․ նա այլևս ստրուկ չէ, ազատ է, ինչպես ամեն արարած, որ քայլում է երկրի վրա։
― Ի՞նչ է դա նշանակում, տղաս։
― Այն, ինչ նշանակում է իմ ասած ամեն մի բառը, մորաքույր Սալլի։ Եթե ոչ ոք չկա, որ գնա ազատ արձակի նրան, ես կգնամ։ Ես գիտեմ նրա ամբողջ կյանքը, նույնպես և Թոմը։ Պառավ միսս Ուոթսոնը մեռավ երկու ամիս առաջ։ Նա ամաչում էր, որ ուզում էր Ջիմին գետով ուղարկել ցած ու վաճառել։ Նա այդպես էլ ասել էր և իր կտակում ազատություն է տվել Ջիմին։
― Այդ դեպքում, ինչո՞ւ էիր ուզում նրան ազատել, երբ գիտեիր, որ նա արդեն ազատ է։
― Ահա քեզ հարց, և դա որքա՜ն հատուկ է կանանց։ Ուզում էի միայն նրա համար, որ ես սիրում եմ արկածներ, և պատրաստ էի մինչև վիզս թաղվել արյան մեջ․․․ Ա՜խ, աստվա՜ծ իմ, մորաքույր Պո՜լլին։
Կործանվեմ, եթե այդ րոպեին մորաքույր Պոլլին չկանգնեց դռան շեմքին, բարեհամբույր ու գոհ, ինչպես հրեշտակը։
Մորաքույր Սալլին նետվեց ընդառաջ, և այնպես ամուր գրկեց գլուխը, որ քիչ էր մնում տեղից հաներ։ Սկսեց լաց լինել։ Ես ինձ համար մի հարմար տեղ գտա մահճակալի տակ։ Զգացի, որ մեր գլխին փոթորիկ է գալու։ Երբեմն թաքուն նայում էի նրանց։ Թոմի մորաքույր Պոլլին ազատվեց քրոջ գրկից և կանգնեց, ակնոցի վերևով այնպես նայելով Թոմին, կարծես ուզում էր փոշի դարձնել նրան։
― Այո, ավելի լավ է երեսդ շուռ տաս։ Քո տեղը լինեի, այդպես կանեի, Թոմ։
― Օ՜, աստվա՜ծ իմ, ― ասաց մորաքույր Սալլին, ― մի՞թե նա այնքան փոխվել է։ Չէ՞ որ սա Թոմը չէ, Սիդն է, Թոմը․․․ Թոմը հենց նոր այստեղ էր, ո՞ւր կորավ։
― Ուզում ես ասել, որտեղ է Հեք Ֆի՞ննը։ Կարծում եմ, ես այնպիսի մի անպիտանի, ինչպիսին Թոմն է, չեմ խնամել այսքան տարի, որպեսզի տեսնելիս չճանաչեմ։ Ա՜յդ էր պակաս։ Դո՛ւրս արի մահճակալի տակից, Հե՛ք Ֆինն։
Ես դուրս եկա։ Ընկճված էի զգում ինձ։
Մորաքույր Սալլին այնպես էր շփոթվել, որ ես իմ կյանքում այդ վիճակում ընկած մարդ չէի տեսել, բացի հորեղբայր Սայլասից, որն ավելի շփոթվեց, երբ ներս մտավ, և նրան պատմեցին ամեն ինչ։ Նա կարծես հարբել էր և օրվա մնացած ժամերին ոչինչ չկարողացավ հասկանալ։ Իսկ երեկոյան այնպիսի քարոզ կարդաց, որ մեծ համբավի արժանացավ․ ոչ ոք, նույնիսկ ամենածեր մարդը, ոչինչ չհասկացավ նրա ասածից։ Այսպիսով, Թոմի մորաքույր Պոլլին պատմեց նրանց, թե ով եմ ես։ Ստիպված եղա վեր կենալ և ասել, թե ինչպիսի նեղ դրության մեջ էի ընկել, երբ միսիս Ֆելփսն ինձ ընդունեց որպես Թոմ Սոյերի։ (Այստեղ միսիս Ֆելփսը ընդմիջեց ինձ ու ասաց․ «Օ՜, շարունակի՛ր ինձ մորաքույր Սալլի կոչել․ այժմ ես վարժվել եմ դրան և փոխելու կարիք չկա»)․․․ Երբ մորաքույր Սալլին ինձ ընդունեց որպես Թոմ Սոյերի, ինձ մնում էր համաձայնել դրան, ուրիշ ճար չկար։ Ես գիտեի, որ Թոմը դրանից չէր նեղանա, որովհետև դա, լինելով գաղտնիք, նրա համար նույնիսկ ցանկալի կլիներ։ Դրանից նա մի արկած դուրս կբերեր և կատարելապես գոհ կլիներ։ Այդպես էլ եղավ։ Նա թույլ տվեց, որ ինքը լինի Սիդ, և իմ գործը կարողացածի չափ մեղմացրեց։
Մորաքույր Պոլլին ասաց, որ Թոմն իրավացի է․ պառավ միսս Ուոթսոնը Ջիմին ազատություն է տվել։ Կտակում իրոք այդպես էլ գրված է։ Թոմ Սոյերն այս բոլոր նեղություններին ու տանջանքներին դիմել է միայն ազատագրված մի նեգր ազատելու համար։ Բայց ես ամբողջ ժամանակ, մինչև այդ զրույցի վերջը, չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչպես Թոմ Սոյերն իր այդպիսի դաստիարակությամբ կարող էր օգնել մեկին մի նեգրի ազատելու համար։
Մորաքույր Պոլլին ասաց, որ երբ մորաքույր Սալլին գրել էր, թե Թոմն ու Սիդը ողջ֊առողջ տեղ են հասել, մտածեց․ «Ահա, թե ինչ։ Ես այդպես էլ սպասում էի, երբ թույլ տվեցի, որ նա անցնի այդ ճանապարհն առանց մեկի հսկողության»։
Եվ ինքը ստիպված է եղել գետի վրայով հազար հարյուր մղոն ճանապարհ անցնել նավով և իմանալ, թե այդ արարածն այժմ ինչով է զբաղված, քանի որ այդ մասին գրած ոչ մի նամակին պատասխան չի ստացել։
― Բայց ես քեզանից ոչ մի նամակ չեմ ստացել, ― ասաց մորաքույր Սալլին։
― Զարմանալի է, չէ՞ որ ես երկու անգամ գրեցի և հարցրի, թե ինչ է նշանակում «Սիդն այստեղ է»։
― Ես ոչ մի նամակ չեմ ստացել, քույրիկ։
Մորաքույր Պոլլին դանդաղ ու խոժոռված շուռ եկավ դեպի Թոմն ու կանչեց․
― Թո՛մ։
― Ի՞նչ, ― պատասխանեց Թոմը դյուրագրգիռ։
― Ինձ այդպես չպատասխանես, անամո՛թ․․․ Այստեղ տուր նամակները։
― Ի՞նչ նամակ։
― Այն նամակները։ Սպասի՛ր դու․․․
― Սնդուկում են։ Ոչ ոք ձեռք չի տվել, ստացված օրից ընկած են այնտեղ, չեմ էլ բացել։ Բայց ես գիտեի, որ դրանք նեղություն կտան մեզ և մտածեցի, որ եթե չես շտապում, ուրեմն․․․
― Քեզ պետք է այնքան ծեծել, որ կաշիդ պլոկվի, և դա սխալ չի լինի։ Բայց ես մի նամակ էլ գրեցի, որով նախազգուշացնում էի, թե գալիս եմ։ Ենթադրում եմ, որ դա․․․
― Ոչ, երեկ եկավ։ Դեռ չեմ կարդացել, բայց ինձ մոտ է, ստացել եմ։
Ուզում էի երկու դոլարի վրա գրազ գալ, որ մոտը չէ, բայց մտածեցի, որ գուցե լռելն ավելի ապահով է, և ոչինչ չասացի։
==Վերջին գլուխ==
Առաջին անգամ, երբ ես ու Թոմը մենակ էինք, հարցրի, թե ի՞նչ էր մտածում նա, երբ կազմակերպեց այդ փախուստը, ի՞նչ էր ծրագրել անել հետագայում, եթե փախուստը հաջող անցներ, և ինքը ազատած լիներ մի նեգրի, որը մինչև այդ արդեն ազատված էր։ Եվ նա ասաց, թե սկզբում ինչ էր ծրագրել գլխում, եթե ապահով դուրս բերեինք Ջիմին։ Մենք պետք է լաստով նրան տանեինք ներքև, մինչև գետաբերանը, որպես արկածային զվարճություն, ապա հայտնեինք, որ նա ազատ է, հանդիսավոր կերպով շոգենավով ետ բերեինք կորցրած ժամանակի համար, նախապես գրեինք տուն և հավաքեինք շրջակայքի նեգրերին, որ դիմավորեին և առաջնորդեին քաղաք՝ ջահերով ու երաժշտությամբ։ Նա կդառնար հերոս, մենք ևս հերոսներ կդառնայինք։ Բայց, իմ կարծիքով, առանց այդ էլ ամեն ինչ նույնքան լավ էր։
Մենք Ջիմին անմիջապես ազատեցինք շղթաներից, և երբ մորաքույր Պոլլին, հորեղբայր Սայլասն ու մորաքույր Սալլին իմացան, թե նա որքան լավ էր օգնել բժշկին՝ Թոմին խնամելիս, մեծ աղմուկ բարձրացրին։ Տեղավորեցին հարգ ու պատվով, տալիս էին լավագույն ուտելիքները, աշխատում էին այնպես անել, որ չձանձրանա, ոչ մի գործ չանի։ Մենք նրան տարանք հիվանդի սենյակը և լրջորեն խոսեցինք։ Թոմը նրան քառասուն դոլար տվեց՝ այդքան համբերատար կերպով մեր բանտարկյալը լինելու և հանձնարարված պարտականություններն այնքան լավ կատարելու համար։ Ջիմն անսահման ուրախ էր, նրա ձայնալարերը բացվեցին, և նա ասաց․
― Ահա, Հեք, ի՞նչ ասացի քեզ, ի՞նչ ասացի, երբ Ջեքսոնի կղզում էինք․ ասացի, որ մազոտ կուրծ ունեմ և ինչի՛ նշան է դա։ Ասացի, որ մի անգամ հարուստ եղել եմ և նորից կհարստանամ։ Եվ դա ճիշտ դուրս եկավ։ Ահա այդ հարստությունը, էլ չխոսես։ Նշանը նշան է, հիշիր խոսքերս։ Ես նույնքան համոզված էի, որ կհարստանամ, որքան հավատում եմ, որ այս րոպեին կանգնած եմ ասյտեղ։
Ապա Թոմը խոսե՜ց, խոսե՜ց։ Ասաց, որ մենք երեքով մոտ օրերս, գիշերով կծլկենք այստեղից, լավ կպատրաստվենք ու երկու շաբաթով կամ մեկ ամսով կփախչենք հնդկացիների կողմերը, արկածներ որոնելու։ Ես տվեցի իմ համաձայնությունը, բայց ասացի, որ պատրաստություններ տեսնելու, հագուստներ գնելու համար փող չունեմ։ Տնից էլ հազիվ թե ստանամ, որովհետև հայրս վաղուց վերադարձած, դատավոր Թեչըրից ստացած կլինի իմ փողը և ամբողջովին խմած, վատնած կլինի։
― Ո՛չ, չի ստացել, ― ասաց Թոմը, ― ամբողջ փողն իր տեղում է՝ վեց հազար դոլար, նույնիսկ ավելի։ Բացի այդ, հայրդ դեռ չի վերադարձել։ Համենայն դեպս, երբ ես եկա, չէր վերադարձել։
Ջիմը մի տեսակ հանդիսավոր լուրջ եղանակով ասաց․
― Նա այլևս հետ չի գա, Հե՛ք։
― Ինչո՞ւ, Ջիմ, ― ասացի ես։
― Պատճառը հետաքրքիր չէ, Հեք, բայց այլևս ետ չի գա։
Ես շարունակեցի հարց ու փորձ անել այնքան, մինչև նա վերջապես ասաց․
― Հիշո՞ւմ ես այն տունը, որ լողալով իջնում էր ջրի հետ։ Մեջը ծածկված մի մարդ կար։ Երբ ես մտա ներս, բաց արեցի դեմքը, չթողեցի, որ դու ներս գաս։ Դե՛հ բավական է, դու կարող ես դրամն ստանալ, երբ ուզենաս․ այդ մարդը նա էր։
Թոմն արդեն լավացել էր և գնդակը ժամացույցի շղթային ամրացրած կախել էր վզից որպես ժամացույց և միշտ նայում էր, թե ժամը քանի՞սն է։ Այսպիսով, այլևս ոչինչ չկա, որի մասին գրեմ և անչափ ուրախ եմ դրա համար։ Եթե իմանայի, թե ինչ գլխացավանք է գիրք գրելը, երբեք չէի ձեռնարկի, ոչ էլ այսուհետև կձեռնարկեմ։ Բայց կարծում եմ, ես ավելի շուտ կթռչեմ հնդկացիների կողմերը, քան մյուսները, որովհետև մորաքույր Սալլին պատրաստվում է որդեգրել և քաղաքակրթել ինձ, իսկ ես չեմ դիմանա դրան․ նրա մոտ արդեն եղել եմ։
