Changes

Իսկ Դմիարի Դմիտրի Ֆյոդորովիչը, որին Գրուշենկան, դեպի նոր կյանք սուրալով, իր վերջին ոգջույնն ողջույնն էր հղել ու «պատվիրել» էր ընդմիշտ հիշել իր մի ժամվա սերը, այդ րոպեին նույնպես ահավոր հուզմունքի ու հոգսերի մեջ էր ու ոչինչ չգիտեր Գրուշենկայի գլխով անցած-դարձած բաների մասին։ Վերջին երկու օրերի ընթացքում նա այնպիսի աներևակայելի վիճակի մեջ էր, որ իսկապես կարող էր հիվանդանալ ուղեղի բորբոքումով, ինչպես ինքն էր ասում հետո։ Ալյոշան նախորդ օրն առավոտյան չէր կարողացել գտնել նրան, իսկ Իվանն էլ չէր կարողացել նույն օրը տեսակցություն ունենալ նրա հետ գինետանը։ Նրա վարձած բնակարանի տանտերերը, անսալով իր հրամանին, թաքցրել էին նրա հետքերը։ Իսկ ինքն այդ երկու օրվա մեջ բառացիորեն խոյանում էր այս ու այն կողմ, «պայքարելով իր ճակատագրի դեմ ու փրկելով իրեն», ինչպես ինքն իսկ արտահայտվեց հետո. և նույնիսկ մի քանի ժամով քաղաքից դուրս սլացավ հրատապ մի գործ կարգադրելու, չնայած որ իր համար սարսափելի էր հեռանալ ու գեթ մի րոպե աչքից հեռու թողնել Գրուշենկային։ Այդ բոլորը հետագայում պարզվեցին ամենայն մանրամասնությամբ ու վավերագրական վկայություններով, բայց այժմ նշենք փաստորեն ամենակարևոր պատահարները նրա կյանքի այդ երկու սարսափելի օրերից, որոնց հաջորդեց ահավոր աղետը՝ այնքան անակնկալորեն պայթելով նրա գլխին ու շուռ տալով ճակատագիրը։

Թեև Գրուշենկան, ճիշտ է, մի ժամ սիրել էր նրան ճշմարտապես ու անկեղծորեն, բայց և, միաժամանակ, իրոք որ դաժանորեն ու անողոք կերպով տանջում էր նրան երբեմն։ Գլխավորն այն էր, որ Միտյան ոչինչ չէր կարողանում կռահել նրա մտադրություններից։ Սիրալիրությամբ կամ բռնի կերպով մի բան կորզելը նույնպես անհնար էր. Գրուշենկան ոչ մի կերպ տեղի չէր տա, այլ պարզապես կարող էր բարկանալ ու բոլորովին երես դարձնել նրանից։ Միտյան որոշակիորեն հասկանում էր այդ։ Շատ իրավացիորեն կասկածում էր, որ Գրուշենկան ևս ներքին մի պայքարով է տվայտում, տատանվում է արտասովոր մի անորոշության մեջ, ուզում է մի բան վճռել ու չի կարողանում հստակ որոշում տալ։ Ուստի և Միտյան հիմք ուներ ենթադրելու, որ նա մերթ ընդ մերթ պետք է պարզապես ատի իրեն՝ Միտյային, ատի իր ցուցաբերած կիրքը. և սիրտը նվաղում էր այդ ենթադրությունից։ Գուցե և իրոք այդպես էր, բայց նա այնուամենայնիվ չէր հասկանում, թե ինչն էր Գրուշենկայի սրտնեղության բուն պատճառը։ Ճիշտն ասած, ամբողջ այդ տանջալի հարցը նրա համար երկու եզր ուներ միայն. «Կա՛մ ինքը՝ Միտյան, կա՛մ Ֆյոդոր Պավլովիչը»։ Ի դեպ, այստեղ պետք է մի որոշակի փաստ նշել. նա լիովին համողված համոզված էր, որ Ֆյոդոր Պավլովիչն անպայման օրինական ամուսնություն կառաջարկի Գրուշենկային (եթե արդեն չի առաջարկել), և ոչ մի րոպե չէր հավատում, թե ծերունի հեշտամոլը կարող է հույս ունենալ միայն երեք հազար ռուբլով գործը գլուխ բերելու։ Միտյան այդ եզրակացությանն էր հասել, ծանոթ լինելով Գրուշենկայի բնավորությանը։ Ահա թե ինչու երբեմն նրան կարող էր թվալ թե Գրուշենկայի ամբողջ տանջանքի և անվճռականության պատճառը նույն երկընտրանքն է պարզապես, այսինքն չգիտե, թե ո՛ւմ ընտրի նրանցից, ո՛ր մեկն ավելի շահավոր կլինի իրեն։ Տարօրինակ բան, այդ օրերին Միտյայի մտքով իսկ չանցավ, թե շուտով վերադառնալու է «սպան», այսինքն այն մարդը, որ ճակատագրական դեր էր կատարել Գրուշենկայի կյանքում, և որի ժամանումին նա սպասում էր այնպիսի՜ հուզմունքով ու վախով, ճիշտ է, որ Գրուշենկան վերջերս այդ խնդրի շուրջ ծպտուն չէր հանել Միտյայի ներկայությամբ։ Սակայն Միտյային քաջ հայտնի էր այն նամակը, որ մի ամիս առաջ Գրուշենկան ստացել էր այդ իր երբեմնի գայթակղիչից, մասամբ հայտնի էր նաև նամակի բովանդակությունը։ Գրուշենկան այն ժամանակ, զայրույթի մի րոպեին, ցույց էր տվել նամակը, բայց զարմանքով տեսել էր, որ Միտյան ոչ մի կարևորություն չընծայեց դրան։ Եվ շատ դժվար կլիներ բացատրել, թե ինչու. պատճառը գուցե պարզապես այն էր, որ Միտյան, այս կնոջ սիրույն իր հարազատ հոր դեմ մղած պայքարի ահավոր այլանդակությունից ճնշված, այլևս ոչ մի ավելի սարսափելի ու վտանգավոր բան չէր էլ կարող ենթադրել իր համար, գոնե այդ ժամանակ։ Ու պարզապես չէր հավատում, որ մի սիրեկան, հինգ տարի անհայտանալուց հետո, հանկարծ լույս աշխարհ է ընկնում չգիտես որտեղից, և ավելի ևս չէր հավատում, որ նա կգա շուտով։ Մանավանդ որ «սպայի» առաջին նամակում, որ տեսել էր Միտյան, շատ անորոշ կերպով էր խոսվում այդ նոր մրցակցի գալստյան մասին. նամակը շատ մշուշապատ էր, շատ վերամբարձ և միայն դյուրազգաց խոսքերով լեցուն։ Պետք է նշել, որ Գրուշենկան նրանից թաքցրել էր նամակի վհրջին վերջին տողերը, ուր մի քիչ ավելի որոշակի էր խոսվում վերադարձի մասին։ Բացի այդ, Միտյան հետագայում հիշեց, որ այդ պահին հենց Գրուշենկայի դեմքին էլ ակամա ու հպարտամիտ մի արհամարհանք էր նշմարել՝ Սիբիրից եկած այդ գրության նկատմամբ։ Այնուհետև Գրուշենկան այլևս ոչինչ չէր հայտնել այդ նոր մրցակցի հետ իր հետագա փոխհարաբերությունների մասին։ Այսպիսով, կամաց֊կամաց, Միտյան նույնիսկ բոլորովին մոռացել էր այդ սպային։ Նա միայն մտածում էր այն մասին, թե ինչ էլ լիներ հետևանքը, ինչպիսի ընթացք էլ ստանար խնդիրը, այնուամենայնիվ Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ իր վերջնական ընդհարումը չափազանց մոտալուտ էր արդեն և պետք է իր վախճանին հասներ ուրիշ որևէ բանից առաջ։ Ամեն րոպե Գրուշենկայի վճռին էր սպասում սրտի նվաղումով և հավատում էր շարունակ, որ դա տեղի կունենա մի տեսակ անակնկալորեն, րոպեական ներշնչումով։ Նա հանկարծ կասի իրեն՝ «Ա՛ռ ինձ, ես քոնն եմ հավիտյան», և ամեն ինչ կվերջանա, իսկույն ևեթ կգրկի նրան ու կտանի աշխարհի մյուս ծայրր։ ծայրը։ Օ՜, անմիջապես կտանի նրան հեռու, որքան կարելի է հեռու, եթե ոչ աշխարհի ծայրը, գոնե Ռուսաստանի հեռավոր մի անկյունը, կամուսնանա այնտեղ նրա հետ ու բնակություն կհաստատի incognito, այնպես որ այլևս ո՜չ ոք ոչինչ չիմանա իրենց մասին, ո՛չ այստեղ, ո՛չ այնտեղ ու ո՜չ մի տեղ։ Եվ այն ժամանակ, օ՜, այն ժամանակ բոլորովին նո՜ր մի կյանք կսկսի անմիջապես։ Այդ տարբեր, վերանորոգված և արդեն «առաքինի» («անպայման, անպայման առաքինի») կյանքի մասին նա երազում էր ամեն րոպե ու տենդագին։ Ծարավի էր այդ հարության ու վերանորոգության։ Նրան շատ էր տանջում այն նողկալի ճահճափոսը, որի մեջ խրվել էր իր սեփական կամքով, և նա, ինչպես շատ-շատերը նման դեպքերում, ամենից ավելի հավատում էր միջավայրի փոփոխության. միայն թե չլինեն այս մարդիկ, միայն թե չլինեն այս հանգամանքները, միայն թե ինքը փախչի-գնա՜ այս անիծյալ տեղից, և ամեն ինչ կվերածնվի, ամեն ինչ կընթանա նոր ձևով։ Ահա թե ինչի էր հավատում, ահա թե ինչ էր տենչում։

Բայց դա կարող էր լինել հարցի առաջին, երջանիկ լուծման պարագային։ Կար նաև մի այլ լուծում, հնարավոր էր նաև մի այլ, բայց արդեն սարսափելի վախճան։ Գրուշենկան հանկարծ կարող էր ասել «Գնա՝ բանիդ, հենց նոր ես գործը կարգադրեցի Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ ե նրա՛ հետ էլ ամուսնանում եմ, իսկ դու ինձ պետք չես»... և այդ դեպքում... բայց այդ դեպ» քումդեպքում... Սակայն Միտյան չգիտեր, թե ինչ է լինելու այդ դեպքում, մինչև վերջին ժամը չգիտեր. այս հարցում պետք է արդար լինել նրա նկատմամբ։ Որոշակի մտադրություն չուներ, ոճիր չէր ծրագրել։ Հետամտում էր պարզապես, լրտեսում ու տանջվում էր, բայց համենայն դեպս իր ճակատագրի առաջին, երջանիկ լուծմանն էր պատրաստվում միայն։ Որևէ այլ մտմտուք վանում էր նույնիսկ իրենից։ Բայց ահա այստեղ բոլորովին ուրիշ մի տանջանք էր սկսում արդեն, իր առաջ ծառանում էր բոլորովին նոր ու կողմնակի մի հանգամանք, որ նույնպես ճակատագրական էր ու անլուծելի։

Առաջ անցնելով ասեմ, որ նա հենց գիտե՛ր գուցե, թե որտեղից կարող է ձեռք բերել այդ փողը, գուցե գիտեր նաև, թե այդ փողը որտեղ է գտնվում։ Առայժմ ավելի մանրամասնորեն չեմ խոսի այս մասին, որովհետև հետագայում ամեն ինչ պարզ է դառնալու։ Բայց ահա ասեմ, թեև տարտամորեն, թե ինչն էր գլխավոր դժբախտությունը նրա համար. որպեսզի, կարողանար վերցնել այդ ինչ-որ մի տեղ գտնվող միջոցները, որպեսզի ''իրավանք ունենար'' վերցնելու, պետք է նախ և առաջ Կատերինա Իվանովնային վերադարձներ երեք հազարը. այլապես՝ «գրպանահատ եմ ես, սրիկա, իսկ չեմ ուզում սրիկա լինելով սկսել իմ նոր կյանքը»,— որոշեց Միտյան։ Ուստի վճռեց ամբողջ աշխարհը շուռ տալ, եթե պետք լիներ, բայց անպայման այդ երեք հազարը վերադարձնել Կատերինա Իվանովնային՝ ամեն գնով և ''ամեն բանից տռաջառաջ''։ Այդ վճիռը վերջնականապես հասունացավ, այսպես ասած, նրա կյանքի ամենավերջին ժամերին, այսինքն Ալյոշայի հետ իր վերջին հանդիպումից սկսած՝ երկու օր առաջ, երեկոյան, ճանապարհի վրա, այն բանից հետո, երբ Գրուշենկան անպատվել էր Կատերինա Իվանովնային. իսկ Միտյան, լսելով Ալյոշայից այդ պատմությունը, խոստովանել էր, որ ինքը սրիկա է, և պատվիրել էր հաղորդել իր այդ խոստովանությունը Կատերինա Իվանովնային, «եթե դա կարող է որևէ չափով մխիթարել նրան»։ Եվ հենց այդ ժամանակ էլ, այդ գիշեր, բաժանվելով եղբորից, նա իր մոլեգնության մեջ ունեցել էր այն զգացումը, թե նույնիսկ ավելի լավ է «սպանել ու կողոպտել որևէ մեկին, բայց պարտքը վերադարձնել Կատյային անպայման»։ «Ավելի լավ է՝ մարդ սպանող ու կողոպտող ավազակ դառնամ բոլորի աչքին, Սիբիր գնամ, քան թե Կատյան իրավունք ունենա ասելու, թե ես իրեն դավաճանեցի և հենց ի՛ր փողերը գողացա և ի՛ր փողերով էլ փախա Գրուշենկայի հետ՝ առաքինի՜ մի կյանք սկսելու համար։ Այդ բանը չե՛մ կարող անել»։ Այդպես էր ասել Միտյան ատամները կրճտացնելով, և իսկապես մերթ ընդ մերթ նրան կարող էր թվալ, թե ի վերջո ուղեղի բորբոքում կստանա։ Բայց առայժմ պայքարում էր...

Տարօրինակ բան։ Կարծես թե այդ վճռից հետո այլևս նրա համար ոչինչ չէր մնում, բացի հուսահատությունից, որովհետև որտեղի՞ց հանկարծ կարող էր այդպիսի գումար գտնել, այն էլ նրա նման անկուտի մեկը. և սակայն մինչև վերջ էլ հույս ուներ, որ ձեռք կբերի այդ երեք հազարը, հույս ուներ, որ այդ գումարը կգա, ինքնիրեն կընկնի իր ձեռքը՝ թեկուզ նույնիսկ երկնքից։ Բայց հենց այդպես է լինում վիճակը այն մարդկանց, որոնք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչի նման, իրենց ամբողջ կյանքում կարող են միայն ծախսել ու վատնել ժառանգաբար իրենց հասած ձրի դրամը, բայց ոչ մի պատկերացում չունեն, թե ինչպես է դրամը ձեռք բերվում։ Երկու օր առաջ, Ալյոշայից բաժանվելուց անմիջապես հետո, պատրանքների ամենացնորական մի մրրիկ բարձրացավ նրա գլխում և խառնեց բոլոր մտքերը։ Եվ այդպիսով, հենց սկզբից էլ բացարձակապես արտառոց մի քայլի դիմեց։ Գուցե այո, հենց այսպիսի պայմաններում, հենց այսպիսի մարդկանց համար, առաջին իսկ քայլից հնարավոր են թվում ամենից ավելի անկարելի ու ցնորական միջոցառումները։ Նա հանկարծ որոշեց գնալ վաճառական Սամսոնովի մոտ, այն ծերունու, որ Գրուշենկայի հովանավորն էր, և մի «ծրագիր» առաջարկել նրան, այդ «ծրագրի» հաշվին էլ նրանից ուղղակի ձեռք բերել ամբողջ անհրաժեշտ գումարը։ Գործառնության տեսակետից իր ծրագրի շահաբեր լինելու մասին ոչ մի տարակույս չուներ, միակ տարակույսն այն էր, թե Սամսոնովն ի՛նչ աչքով կնայի իր այդ անսովոր արարքին, եթե հանկարծ ուզենա հարցը դիտել ոչ միայն վաճառաշահության առումով։ Միայն թեև դեմքով գիտեր այդ վաճառականին, բայց անձնապես ծանոթ չէր ու մի բառ անգամ չէր փոխանակել հետը։ Սակայն, չգիտես ինչու, արդեն վաղուց նրա մեջ հաստատվել էր այն համոզմունքը, թե այդ ծեր անառակը, որ այժմ մահվան դուռն էր հասել, գուցե այս րոպեիս բնավ էլ չի ընդդիմանա, եթե Գրուշենկան պատվավոր մի ձևով դասավորի իր կյանքը և ամուսնանա «վստահելի մարդու» հետ. ու ոչ միայն չի ընդդիմանա, այլև ցանկանում է այդ բանը, և եթե առիթը ներկայանա՝ ի՛նքը կնպաստի դրան։ Միտյան, իր ականջին հասած լուրերի՞ց, թե Գրուշենկայի ինչ-որ ասածից ելնելով, եզրակացրել էր նաև, թե ծերունին Գրուշենկայի համար գուցե նախընտրեր իրեն՝ Միտյային, քան թե Ֆյոդոր Պավլովիչին։ Մեր այս վեպի ընթերցողներից շատերին գուցե թվա, թե Դմիտրի Ֆյոդորովիչը չափից ավելի կոպիտ ու անբծախնդիր հաշվենկատությամբ էր վարվում՝ ապավինելով այդպիսի օգնության և մտադրվելով իր հարսնացուին առնել, այսպես ասած, նրա հովանավորի ձեռքից։ Կարող եմ միայն նշել, որ Գրուշենկայի անցյալը արդեն վերջնականապես անցած-գնացած բան էր թվում Միտյային։ Նա անհուն կարեկցանքով էր նայում այդ անցյալին և իր կրքի ամբողջ հրայրքով որոշել էր, որ եթե Գրուշենկան ասի իրեն՝ «Սիրում եմ քեզ ու կամուսնանամ քեզ հետ», ապա իսկույն ևեթ ծնունդ կառնի բոլորովին նոր մի Գրուշենկա և միաժամանակ բոլորովին նոր մի Դմիտրի Ֆյոդորովիչ արդեն բոլոր արատներից զերծ, միայն բարեմասնություններով զարդարված, երկուսն էլ կներեն իրար և արդեն բոլորովին նոր ձևով կսկսեն իրենց կյանքը։ Իսկ գալով Կուզմա Սամսոնովին, Միտյան նրան համարում էր մի մարդ, որ ճակատագրական դեր է խաղացել Գրուշենկայի կյանքի այդ անցած-գնացած շրջանում, և որին, սակայն, երբեք չի սիրել Գրուշենկան, մի մարդ, որն արդեն (և այս էր գլխավորը) նույնպես «անցել է», վերջացել, այնպես որ նա բոլորովին գոյություն էլ չունի։ Եվ բացի այդ, Միտյան հիմա նույնիսկ մարդ էլ չէր կարող համարել նրան, որովհետև քաղաքում ամեն ոք գիտեր, թե նա պարզապես հիվանդ մի ավերակ էր և, այսպես ասած, միայն հայրական փոխհարաբերություն էր պահպանում Գրուշենկայի հետ, այլ ոչ թե նախկին հիմունքներով էր կապված, և դա վաղուց արդեն այդպես էր, համարյա թե մի տարի է այդպես էր։ Համենայն դեպս, Միտյայի կողմից բավականաչափ պարզամտություն էլ կար այս բոլորի մեջ, որովհետև նա, իր բոլոր մոլություններով հանդերձ, շատ պարզամիտ մարդ էր։ Հենց իր այդ պարզամտության հետևանքով էլ նա, ի միջի այլոց, ամենայն լրջությամբ համոզված էր, որ Կուզման, պատրաստվելով անդենական աշխարհ մեկնելու, անկեղծորեն զղջում է Գրուշենկայի հետ իր ունեցած անցյալի համար, և որ հիմա Գրուշենկան չունի ավելի նձնվեր անձնվեր մի հովանավոր ու բարեկամ, քան արդեն անվնաս այս ծերունին։

Վանքի ճանապարհին Ալյոշայի հետ իր խոսակցությունից հետո գրեթե անքուն մի գիշեր անցկացնելով, հաջորդ օրն իսկ, առավոտյան ժամը տասի մոտ, նա հայտնվեց Սամսոնովի տանը և պատվիրեց, որ իր մասին զեկուցեն տանտիրոջը։ Հին էր այդ տունը, մռայլ, շատ ընդարձակ, երկհարկանի, ուներ կցաշենք և այլ օժանդակ շինություններ բակում։ Ներքևի հարկում ապրում էին Սամսոնովի երկու ամուսնացած որդիներն իրենց ընտանիքներով, ինչպես և տարեց քույրն ու չամուսնացած մի աղջիկը։ Իսկ կցաշենքում բնակվում էին նրա երկու գործակատարները, որոնցից մեկը նույնպես բազմանդամ ընտանիք ուներ։ Թե՛ զավակները, թե՛ գործակատարները խճողված էին ապրում, բայց ծերունին մեն֊մենակ գրավել էր տան ամբողջ վերնամասը և չէր թողնում, որ նույնիսկ աղջիկն ապրի իր հետ, թեև այդ օրիորդն էր նրան խնամում և, հակառակ իր ունեցած շնչարգելության, պարտավոր էր ամեն անգամ ներքևից վեր վազել, երբ հասներ որոշյալ ժամը կամ էլ երբ հայրը որևէ ժամանակ կանչեր նրան։ Այդ «վերնամասը» բաղկացած էր բազմաթիվ մեծ շքասենյակներից, որոնք կահավորված էին վաճառական դասի հին ոճով՝ կարմիր փայտե անճոռնի բազկաթոռների և աթոռների երկար, միապաղաղ շարքեր, ծածկոցով պատված բյուրեղապակյա ջահեր, պատերի վրա մռայլ հայելիներ։ Բոլոր այդ սենյակները մնում էին դատարկ ու անբնակ, որովհետև հիվանդ ծերունին ամփոփվել էր հեռավոր մի անկյունում գտնվող իր փոքրիկ ննջասենյակի մեջ, ուր նրան ծառայում էին պառավ ու լաչակավոր սպասուհին և մեկ էլ «լաճը», որի մշտական տեղը միջանցքի օթոցն էր։ Ծերունին, իր ուռած ոտքերի պատճառով, արդեն համարյա բոլորովին չէր կարողանում քայլել. երբեմն միայն բարձրանում էր կաշվե բազկաթոռից, և պառավ սպասուհին, թևերի տակից բռնելով, մեկ֊երկու անգամ տանում֊բերում էր նրան սենյակում։ Նույնիսկ այս պառավի հանդեպ նա խոժոռ էր ու մունջ։ Երբ նրան զեկուցեցին «կապիտանի» այցելության մասին, իսկույն ևեթ հրամայեց մերժել։ Բայց Միտյան համառեց ու կրկին զեկուցել տվեց։ Կուզմա Կուզմիչը մանրամասն հարցուփորձի ենթարկեց լաճին, թե՝ ի՞նչ տեսք ունի, գուցե հարբա՞ծ է։ Խենթուխելառ չի՞ գոռգոռում։ Եվ պատասխան ստացավ, թե «խելքը տեղն է, բայց գնալ չի ուզում»։ Ծերունին նորից հրամայեց մերժել։ Այդ ժամանակ Միտյան, որ նախատեսել էր այս բոլորը և հատկապես թուղթ ու մատիտ էր վերցրել հետը այսպիսի մի դեպքի համար, թղթի կտորի վրա հստակորեն գրեց մի տող՝ «Ամենակարևորագույն գործով, որ սերտ կապ ունի Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի հետ», և ուղարկեց ծերունուն։ Մի քիչ մտածելուց հետո, ծերունին կարգադրեց, որ լաճն այցելուին տանի հյուրասրահ, իսկ պառավ սպասուհուն ուղարկեց ներքև՝ հրամայելով, որ կրտսեր որդին անմիջապես բարձրանա իր մոտ։ Այս կրտսեր որդին, տասներկու վերշոկ հասակով և ահռելի ուժի տեր մի տղամարդ, որ երեսն ածիլում էր ու եվրոպացու նման էր հագնվում (Սամսոնովն ինքը կաֆտան էր հագնում և մորուք ուներ), անհապաղ ու լուռումունջ վեր եկավ։ Նրանք բոլորն էլ դողում էին իրենց հոր առաջ։ Հայրն այս աժդահային կանչեց ոչ թե որովհետև վախենում էր կապիտանից (նա բոլորովին էլ վախկոտ բնավորություն չուներ), այլ հենց այնպես, ավելի ճիշտ՝ որևէ դեպքում մի վկա ունենալու համար։ Սամսոնովն ի վերջո քարշ եկավ հյուրասրահ՝ իրեն թևանցուկ արած որդու և լաճի ընկերակցությամբ։ Պետք է ենթադրել, թե նա բավական ուժեղ մի հետաքրքրություն էլ էր զգում։ Այդ հյուրասրահը, ուր սպասում էր Միտյան, վիթխարի, մռայլ, մարդու հոգին տխրությամբ խեղդող մի սենյակ էր՝ երկշար լուսամուտներով, վերնատնով, «մարմարակերպ» պատերով և երեք բյուրեղապակյա հսկա ջահերով, որոնք ծածկոցով էին պատած։ Միտյան մուտքի դռան մոտ նստել էր աթոռակի վրա և ջղային անհամբերությամբ սպասում էր իր բախտին։ Երբ ծերունին երևաց հանդիպակաց դռնից,մոտ քսան մետր հեռու, Միտյան ընդոստ վեր կացավ ու իր ամուր, կանգունաչափ, զինվորական քայլերով ընդառաջ գնաց։ Վայելուչ էր հագնվել Միտյան՝ կոճկված սերթուկ, սև ձեռնոց, կլոր գլխարկը ձեռքին, ճիշտ ու ճիշտ այնպես, ինչպես երեք օր առաջ վանքամ՝ սրբահոր մոտ, Ֆյոդոր Պավլովիչի ու եղբայրների հետ ընտանեկան հավաքույթին։ Ծերունին, կանգնած, սպասում էր ամբարտավան ու խստադեմ, և Միտյան անմիջապես զգաց, որ նա ոտից գլուխ զննեց իրեն, երբ ինքը մոտենում էր։ Միտյային զարմացրեց նաև Կուզմա Կուզմիչի դեմքը, որ արտակարգորեն ուռել էր վերջերս, ստորին շրթունքը, որ արդեն հաստ էր, հիմա մի տեսակ կախ ընկած բլիթ էր թվում։ Ծանրաբարո ու լռելյայն գլուխ տվեց նա հյուրին, բազմոցի մոտ մի բազկաթոռ մատնանշեց նրա համար, իսկ ինքը դանդաղորեն, որդու թևին հենվելով ու ցավագին տնքալով, սկսեց նստել բազմոցի վրա՝ Միտյայի դիմաց, այնպես որ Միտյան, ի տես նրա ցավագին ճիգերի, անմիջապես զղջահարվեց ու նրբազգաց մի ամոթով լցվեց, գիտակցելով իր այժմու ոչնչությունը այդ այնքան կարևոր անձնավորության առաջ, որին ինքը անհանգստացրել էր։

Միտյան հենց ուզում էր բռնել նրա ձեռքը, որպեսզի թոթի, բայց ծերունու աչքերում չարանենգ մի բան երևացւ։ երևաց։ Միտյան ետ քաշեց ձեռքը, սակայն ինքնիրեն հանդիմանեց կասկածամտության համար։ «Պարզապես հոգնել է...»,— անցավ նրա մտքով։

— Նրա՜ սիրույնւ սիրույն, Գրո՜ւշենկայի սիրույն, Կուզմա Կուզմիչ։ Դուք հասկանում եք, որ այս բոլորը նրա՜ սիրույն է,— գոռաց նա հանկարծ ամբողջ սրահով մեկ, գլուխ տվեց, կտրուկ շրջվեց և նույն արագ, կանգունաչափ քայլերով, առանց ետ նայելու սլացավ դեպի դուռը։ Դողում էր ցնծությունից։ «Արդեն կործանվում էր ամեն ինչ, և ահա պահապան հրեշտակը փրկեց,— անցնում էր նրա մտքով։— Եթե այս ծերունու նման գործարար մարդը (ազնվագույն ծերունի է, ի՜նչ կեցվածք ունի), եթե այսպիսի մարդն է այս ուղին ցույց տալիս, ուրեմն... ուրեմն անշո՜ւշտ թե շահեցինք գործը։ Հենց հիմա պետք է թռչել֊գնալ։ Մինչև գիշե՞ր կվերադառնամ, գիշե՞րը կվերադառնամ՝ միևնույնն է, գործը հաղթանակով արված է արդեն։ Կարո՞ղ է պատահել, որ ծերուկը քթիս ծիծաղած լինի»։ Այսպես բացականչելով Միտյան գնում էր դեպի իր բնակարանը, և անշուշտ ուրիշ կերպ չէր էլ կարող պատկերացնել, այսինքն՝ կա՛մ գործնական մի խորհուրդ է դա (այսպիսի մի գործարար մարդու), և ծերուկը գիտե այս գործը, գիտե այդ Լյագավիին (տարօրինակ ազգանուն), և կամ էլ... կամ էլ Սամսոնովն իր քթին ծիծաղեց։ Ավա՜ղ, հենց այս վերջին միտքն էր միայն ճշմարիտ։ Հետագայում, երկար ժամանակ հետո, երբ արդեն կատարվել էր աղետը, ծերունի Սամսոնովն ինքը խոստովանեց ծիծաղելով, որ այն ժամանակ ձեռք էր առել «կապիտանին»։ Չարասիրտ, անկարեկից ու հեգնասեր մարդ էր նա, և այդ բոլորի վրա դեռ հիվանդագին հակակրանքի պոռթկումներ էլ էր ունենում։ Չգիտեմ, թե ինչը մղեց ծերունուն՝ արդյոք կապիտանի հուզաբորբոք արտահայտությո՞ւնը, արդյոք «փողը քամուն տվող այդ լոթու» հիմար համոզմո՞ւնքը, թե նա, Սամսոնովը, կարող է տեղի տալ նրա «ծրագրի» նման ցանցառ մի բանի, արդյոք խանդի զգացմո՞ւնքը Գրուշենկայի համար, որի անունով «այդ թոկից փախածը» եկել էր փող պոկելու ինչ֊որ մի ցնդաբանություն առաջարկելով,— չգիտեմ, բայց հենց այն րոպեին, երբ Միտյան կանգնած էր նրա առաջ և զգում էր, որ ոտքերը թուլանում են ու անիմաստ բացականչում էր, թե կործանվել է, այդ րոպեին ահա ծերունին անսահման չարասրտությամբ նայեց նրան և որոշեց քթին ծիծաղել։ Երբ Միտյան դուրս գնաց, Կուզմա Կուզմիչը, զայրույթից գունատվելով, դարձավ իր որդուն և հրամայեց այնպես անել, որ այդ քրջոտն այլևս ոտք չդնի իր տունը և նույնիսկ բակի դուռը չբացեն նրա առաջ, թե չէ՜...

նա Նա խոսքը չվերջացրեց, չասաց իր սպառնալիքը, բայց նույնիսկ որդին, որ հաճախ էր նրա բարկությունը տեսել, վախից դողաց։ Հետո մի ամբողջ ժամ ծերունին ոտից գլուխ ցնցվում էր զայրույթից, իսկ երեկոյան հիվանդացավ և մարդ ուղարկեց բժիշկ կանչելու։

Սուրալով դեպի Վոլովյա կայանը, Միտյան թեև փայլում էր այն բերկրալի նախազգացումից, թե վերջապե՜ս կլուծի ու կվերջացնի «բոլոր այս խնդիրները», բայց այնուամենայնիվ դողում էր նաև վախից՝ ի՞նչ կանի հիմա Գրուշենկան իր բացակայության ընթացքում։ Հապա եթե հենց այսօ՞ր որոշի վերջապես գնալ Ֆյոդոր Պավլովիչի մոտ։ Ահա թե ինչու Միտյան մեկնելուց առաջ ոչինչ չասաց նրան և տանտերերին էլ պատվիրեց ոչ մի դեպքում չհայտնել, թե ուր է գնացել ինքը, եթե որևէ տեղից գան և իրեն հարցնեն։ «Անպայման, անպայման այս երեկո պետք է վերադառնամ,— կրկնում էր նա տմբտմբալով կառքի մեջ,— իսկ այդ Լյադավիին Լյագավիին լավ կլինի, որ քարշ տամ բերեմ այստեղ... որ այս գործը վերջացնենք...»։ Այսպիսի երազներով էր տարվում Միտյան և սիրտը թրթռում էր, բայց ավաղ, բոլորովին բախտ չէր վիճակվել նրան, որ երազանքները կատարվեին ըստ իր կազմած «ծրագրի»։

Նախ և առաջ, ուշացավ. Վոլովյա կայանից բռնեց գյուղամիջյա կարճ ճանապարհը, բայց պարզվեց, որ այդ կարճ ճանապարհը ոչ թե տասներկու, այլ տասնութ վերստ է։ Երկրորդ՝ տանը չգտավ Իլյինսկոեի քահանային, որ հարևան գյուղն էր գնացել։ Մինչև որ Միտյան նույն հոգնած ու տանջված ձիերով հասավ այդ հարևան գյուղը և գտավ նրան, արդեն համարյա գիշեր եղավ։ Տեր հայրը, ամոթխած ու սիրալիր երևույթով մի մարդուկ, անմիջապես բացատրեց նրան, որ այդ Լյագավին թեև սկզբում իր տանն էր իջևանել, բայց հիմա գտնվում է Սուխոյ Պոսյոլոկում, այնտեղ անտառապահի խրճիթում է գիշերելու այսօր, որովհետև այնտեղ էլ փայտանյութ է սակարկում։ Երբ Միտյան թախանձագին խնդրեց, որ նա իրեն հենց անմիջապես տանի Լյագավիի մոտ և «այդպիսով, այսպես ասած, փրկի իրեն», տեր հայրն սկզբում տատանվեց թեև, բայց վերջապես համաձայնվեց ուղեկցել նրան մինչև Սուխոյ Պոսյոլոկ, երևի հետաքրքրություն զգալով, բայց դժբախտաբար խորհուրդ տվեց «ոտքով գնալ», քանի որ ընդամենը մի վերստ ճանապարհ կլիներ, դե «մի քիչ էլ ավել»։ Միտյան, բնական է, համաձայնվեց ու ճամփա ընկավ իր կանգունաչափ քայլերով, այնպես որ խեղճ տեր հայրը համարյա վազում էր նրա ետևից։ Դեռ ոչ ծեր ու շատ զգուշավոր մի մարդուկ էր նա։ Միտյան նրա հետ էլ անմիջապես սկսեց խոսել իր ծրագրերի մասին, եռանդով ու ջղայնորեն խորհուրդներ հարցրեց Լյագավիի վերաբերյալ և խոսե՜ց ու խոսեց ամբողջ ճանապարհին։ Տեր հայրը ուշադիր լսւմ էր, բայց քիչ էր խորհուրդ տալիս։ Միտյայի հարցերին խուսափուկ էր պատասխանում. «Չգիտեմ, օհ, չգիտեմ, ես ո՞նց կարող եմ իմանալ էդ բանը» և այլն։ Երբ Միտյան սկսեց խոսել Ժառանգության հարցով հոր հետ իր ընդհարումների մասին, տեր հայրը նույնիսկ վախեցավ, որովհետև ինչ-որ փոխհարաբերություններ ուներ Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ և նրանից կախյալ դրության մեջ էր։ Բայց և այնպես նա զարմացած հարցրեց, թե ինչո՞ւ Միտյան Լյագավի է կոչում այդ առևտրական գյուղացի Գորստկինին, և բարի եղավ բացատրելու, որ նա թեև իսկապես Լյագավի է կոչվում, բայց և Լյագավի չէ, որովհետև սարսափելի վիրավորվում է այդ անունից, պետք է անպայման Գորստկին ասել նրան, «թե չէ ոչինչ չեք կարող անել նրա հետ, չի էլ լսի ձեզ»,— եզրակացրեց տեր հայրը։ Միտյան մի րոպե որոշ զարմանք զգաց և բացատրեց, որ Սամսոնովն ինքը այդպես էր կոչում նրան։ Լսելով այդ բանը, տեր հայրն իսկույն խոսակցությունը փոխեց, թեև լավ կաներ՝ հենց այդ րոպեին էլ Դմիտրի Ֆյոդորովիչին հայտներ իր ենթադրությունը, որ եթե Սամսոնովն ինքը նրան ուղարկել է այդ գյուղացու մոտ և Լյագավի անունն է տվել, արդյոք ծիծաղելու համար չի՞ արել այդպես, և արդյոք մի վատ բան չկա՞ դրա մեջ։ Բայց Միտյան ժամանակ չուներ «այդպիսի մանրուքների վրա» կանգ առնելու։ Շտապում էր նա, քայլում էր մեծ֊մեծ քայլերով և Սուխոյ Պոսյոլոկ հասնելուց հետո միայն նկատեց, որ անցել էին ոչ թե մի վերստ, ոչ էլ մեկուկես, այլ երևի երեք վերստ, սրտնեղեց դրանից, բայց ձայն չհանեց։ Մտան խրճիթ։ Տեր հոր ծանոթ անտառապահն ապրում էր խրճիթի մի կեսում, իսկ մյուս, ավելի մաքուր կեսում, միջանցքի մյուս կողմը, Գորստկինն էր տեղավորվել, տեղավորվել։ Մտան այդ մաքուր սենյակը և ճարպամոմ վառեցին։ Խրճիթը սաստիկ տաքացված էր։ Սոճեփայտե սեղանի վրա հանգած մի ինքնաեռ կար, նաև մի մատուցարան՝ բաժակներով, ռոմի դատարկ մի շիշ, մի մեծ շիշ էլ օղի՝ դեռ կեսը լեցուն, և ցորենահացի մնացուկներ։ Իսկ ինքը՝ եկվորը մեջքի վրա պառկել էր նստարանին, գլխի տակ ճմռթված վերնազգեստն էր դրել բարձի փոխարեն և ծանր խռմփացնում էր։ Միտյան վարանած կանգնեց։ «Իհարկե պետք է արթնացնել. իմ գործը չափազանց կարևոր է, շտապե՜լ եմ այնպես, և շտապում եմ այսօր իսկ վերադառնալ»,— սկսեց տագնապել Միտյան։ Բայց տեր հայրն ու անտառապահը լուռ կանգնել էին, չէին հայտնում իրենց կարծիքը։ Միտյան մոտեցավ և ինքը ջանաց արթնացնել նրան, ջանաց եռանդով, բայց քնած գյուղացին չէր արթնանում։ «Հարբած է,— որոշեց Միտյան,— բայց ի՜նչ անեմ հիմա ես, աստված իմ, ի՜նչ անեմ»։ Եվ հանկարծ սոսկալի անհամբերությամբ սկսեց քաշքշել նրա ձեռքերից, ոտքերից, ցնցել գլուխը, բարձրացնել ու նստեցնել նստարանին, բայց և այնպես, շատ երկար ջանքերից հետո, կարողացավ հասնել միայն մի բանի՝ քնածն սկսեց անիմաստ բառաչյուններ արձակել և թունդ հայհոյել, թեև անորոշ արտասանելով բառերը։

— Ողրեբգությո՜ւնՈղբերգությո՜ւն,— ասաց ատամները կրճտացնելով, մեքենաբար մոտեցավ քնած մարդուն և սկսեց նրա դեմքին նայել։ Բարակ֊մարակ, միջին տարիքի մի գյուղացի էր, խիստ երկարավուն դեմքով, խարտյաշ գանգուրներով, մորուքը երկար էր, բարակ ու կարմրավուն, հագել էր չթե վերնաշապիկ ու սև բաճկոնակ, որի գրպանից երևում էր արծաթե ժամացույցի շղթան, Միտյան սոսկալի ատելությամբ էր դիտում այդ դեմքը, և, չգիտես ինչու, այդ մարդու գանգուր մազեր ունենալը հատկապես նրա ատելությունն էր գրգռում։ Անտանելիորեն վիրավորական էր մանավանդ այն, որ ահա ինքը, Միտյան, այնքա՜ն բան զոհելով, այնքա՜ն բան մի կողմ թողնելով, կատարելապես տանջված, իր անհետաձգելի գործի համար կանգնել է նրա գլխին, իսկ «այս պորտաբույծը, որից հիմա իմ ամբողջ ճակատագիրն է կախված, այնպես է խռմփացնում, որ կարծես ոչինչ էլ չի եղել, կարծես ինքը ուրիշ մոլորակից է իջել»։ «Օ՜, ճակատագրի հեգնա՜նքը»,— բացականչեց Միտյան և հանկարծ, բոլորովին գլուխը կորցնելով, նորից նետվեց հարբած գյուղացուն արթնացնելու։ Մի տեսակ կատաղությամբ էր աշխատում արթնացնել նրան, քաշքշում էր, հրում, նույնիսկ ծեծում, բայց, մոտ հինգ րոպե չարչարվելուց ու նորից արդյունքի չհասնելուց հետո, անզոր հուսահատությամբ վերադարձավ իր նստարանին ու նստեց։

— Հիմարությո՜ւն է, հիմարությո՜ւն,— բացականչում էր Միտյան։- Միտյան։— Եվ... ի՜նչ անպատվաբեր է այս ամբողջը,— ավելացրեց նա հանկարծ, չգիտես ինչու։ Գլուխն սկսեց սարսափելիորեն ցավել։ «Ձե՞ռք քաշեմ գուցե։ Թողնեմ ու գնա՞մ,— անցավ նրա մտքով։- մտքով։— Բայց չէ, սպասեմ մինչև առավոտ։ Այ, հենց դիտմամբ եմ սպասելու, դիտմա՛մբ։ Էլ ինչո՞ւ եմ եկել։ Եվ ձի֊մի էլ չկա, որ գնամ, ինչպե՞ս կարող ես հիմա այստեղից հեռանալ, օ՜ տխմարություն»։

Բայց նրա գլուխն ավելի ու ավելի էր ցավում։ Անշարժ նստել էր և էլ չէր հիշում, թե ինչպես սկսեց մրափել ու հանկարծ քունը տարավ՝ այդպես նստած։ Երևի քնեց մի երկու ժամ ու թերևս ավելի։ Զարթնեց անտանելի գլխացավից, այնքան անտանելի, որ ուզում էր գոռալ։ Քունքերը մրճահարվում էին, գագաթը ցավում էր։ Զարթնելուց հետո դեռ երկար ժամանակ չէր կարողանում լրիվ ուշքի գալ ու հասկանալ, թե ինչ է պատահել իրեն։ Վերջապես ըմբռնեց, որ խիստ տաքացված սենյակը լցվել է սարսափելի ածխահոտով, և որ ինքը գուցե կարող էր մեռնել։ Իսկ հարբած գյուղացին դեռ պառկել ու խռմփացնում էր։ Մոմը հալվել էր և պետք է հանգչեր շուտով։ Միտյան բոռաց ու երերալով նետվեց միջանցք՝ դեպի անտառապահի սենյակը։ Անտառապահը շուտով զարթնեց, բայց լսելով, որ մյուս սենյակը ածխահոտով է լցվել, տարօրինակ անտարբերությամբ ընդունեց այդ փաստը, թեև գնաց կարգի գցելու, դա վիրավորական թվալու չափ զարմացրեց Միտյային»։Միտյային։

Գյուղացին նստած նայում էր նրան ու քթի տակ ծիծաղում։ Եթե ուրիշ ժամանակ լիներ, Միտյան գուցե կատաղությունից սպաներ այդ հիմարին, բայց հիմա ինքը ամբողջ մարմնով թուլացել էր երեխայի նման։ Հանգիստ մոտեցավ նստարանին, վերցրեց իր վերարկուն, լուռ հագավ ու դուրս գնաց։ Անտառապահին չգտավ մյուս սենյակում. ոչ ոք չկար այնտեղ։ Գրպանից հիսուն կոպեկ մանր դրամ հանեց ու դրեց սեղանին որպես վարձ՝ գիշերելու, մոմի և պատճառած անհանգստության համար։ Խրճիթից դուրս գալով, տեսավ, որ շուրջն ամբողջ անտառ է միայն և ուրիշ ոչինչ։ Քայլեց պատահական մի ուղղությամբ, չհիշելով նույնիսկ, թե խրճիթից ո՛ր կողմը պետք է գնա՝ ա՞ջ թե ձախ. երեկ գիշեր շտապելով տեր հոր հետ՝ ճանապարհը չէր նկատել նրա սրտում ոչ մեկի նկատմամբ վրիժառության զգացում չկար, ոչ իսկ Սամսոնրվի։ Սամսոնովի։ Անտառային նեղ արահետով քայլում էր աննպատակ, ինքնակորույս, «խորհուրդը կորցրած» և բոլորովին չմտահոգվելով, թե ուր է գնում։ Որևէ մի երեխա կարող էր զգետնել նրան, այնքա՜ն ուժաթափվել էր հանկարծ հոգեպես ու մարմնապես։ Բայց համենայն դեպս մի կերպ անտառից դուրս եկավ, հանկարծ իր առաջ բացվեցին հնձված, մերկ դաշտերը անծայրածիր տարածությամբ։ «Ի՜նչ հուսահատություն, ի՜նչ մեռելություն ամեն կողմնկողմն»,— կրկնում էր նա, շարունակ առաջ ու առաջ քայլելով։

Պատահական անցորդներ փրկեցին նրան, մի կառապան գյուղամիջյա ճանապարհով տանում էր ծերունի մի վաճառականի։ Երբ կառքը հասավ ետևից, Միտյան հարցրեց ճանապարհը, և պարզվեց, որ նրանք նույնպես գնում են դեպի Վոլովյա։ Պայմանների մասին խոսեցին ու Միտյային վերցրին իրենց հետ։ Երեք Ժամից տեղ հասան։ Վոլովյա կայանում Միտյան անմիջապես փոստային ձիեր պաավիրեց պատվիրեց մինչև քաղաք և հանկարծ անդրադարձավ, որ ահռելիորեն քաղցած է։ Քանի դեռ ձիերն էին լծում, մի ձվածեղ պատրաստեցին նրա համար։ Մի վայրկյանում կերավ ամբողջ ձվածեղը, կերավ հացի մեծ կտորն ամբողջությամբ, մի կտոր էլ երշիկ կերավ ու երեք ըմպանակ օղի խմեց։ Ուտելուց հետո աշխուժացավ, սիրտը նորից բացվեց։ Ուղղակի թռչում էր ճանապարհով, շտապեցնում էր կառապանին, և հանկարծ մի նոր ու արդեն «անխախտ» ծրագիր կազմեց, թե ինչպես հենց այսօր իսկ, մինչև երեկո ձեռք է բերելու «այդ անիծյալ փողը»։ «Եվ մի րոպե մտածե՜ս, հենց միայն մտածես, թե այդ չնչին երեք հազարի պատճառով մարդու ճակատագի՜ր է խորտակվում,— բացականչեց նա արհամարհանքով։— հենց ա՛յսօր իսկ կլուծեմ հարցը», հարցը»։ Եվ եթե նրան շարունակ չանհանգստացներ այն միտքը, թե արդյոք մի բան չ՞ պատահել Գրուշենկային, նա գուցե նորից շատ զվարթ լիներ։ Բայց Գրուշենկայի մասին այդ միտքը սուր դանակի պես խրվում էր իր սրտի մեջ ամեն րոպե։ Վերջապես հասան, և Միտյան իսկույն վազեց Գրուշենկայի մոտ։

Խա՜նդ։ «Օթելլոն խանդոտ չէ, դյուրահավատ է»,— նկատել է Պուշկինը, և միայն այդ կռահումն իսկ վկայում է մեր մեծ բանաստեղծի արտասովոր խորամտությունը։ Օթհլլոյի Օթելլոյի հոգին է ջախջախվել պարզապես և մթագնել է նրա ամբողջ աշխարհայացքը, որովհետև ''նրա իդեալն է խորտակվել։'' Բայց Օթելլոն չի սկսի թաքնվել, լրտեսել, դարանակալ հսկել. նա դյուրահավատ է։ Ընդհակառակը, պետք էր մեծ ջանքեր ի գործ դնելով ուղղություն տալ նրան, հրմշտել, բորբոքել, որպեսզի նա ի վերջո կռահեր դավաճանությունը։ Իսկական խանդոտ մարդն այդպես չէ։ Նույնիսկ անհնար է պատկերացնել այն ամբողջ խայտառակությունն ու բարոյական անկումը, որ խանդոտ մարդն ընդունակ է կրելու առանց որևէ խղճի խայթի, խայթի։ Եվ հո չի կարելի ասել, թե բոլոր խանդոտները գռեհիկ ու կեղտոտ հոգիներ են։ Ընդհակառակը, մարդը կարող է բարձր զգացմունքներ ունենալ ու սիրել մաքուր, ինքնազոհությամբ լի սիրով, և միաժամանակ թաքնվել սեղանների տակ, կաշառել ամենաստոր մարդկանց ու համակերպվել լրտեսելու և ականջ դնելու ամենագարշելի խայտառակության հետ։ Օթելլոն ոչ մի կերպ չէր կարող հաշտվել դավաճանության հետ (ոչ թե ներել չէր կարող, այլ հաշտվե՛լ չէր կարող), թեև նրա հոգին անհիշաչար ու անմեղ էր՝ երեխայի հոգու նման։ Այդպես չէ իսկական խանդոտ մարդը, դժվար է պատկերացնել, թե ինչպիսի՜ բաների հետ կարող են համակերպվել ու հաշտվել և ինչե՜ր կարող են ներել որոշ խանդոտ մարդիկ։ Հենց խանդոտները ամենից ավելի հոժար են ներելու, և բոլոր կանայք գիտեն այդ բանը։ Օրինակ, խանդոտ մարդն ընդունակ է չափազանց շուտ ներելու (իհարկե, սկզբում սոսկալի մի տեսարան սարքելուց հետո) համարյա արդեն ապացուցված դավաճանությունը, իր աչքով իսկ տեսած գրկախառնումներն ու համբույրները, եթե, ասենք, միաժամանակ համոզվի որևէ կերպ, որ դա «վերջին անգամ» էր, և որ իր մրցակիցն այդ րոպեից իսկ կչքվի, կգնա աշխարհի մյուս ծայրը, և կամ ի՛նքը իր սիրած կնոջը կտանի այնպիսի մի տեղ, ուր այլևս չի հայտնվի այդ իր սարսափելի մրցակիցը։ Իհարկե, հաշտոլթյունը հաշտությունը մեկ ժամ միայն կտևի, որովհետև եթե նույնիսկ իրոք մրցակիցը չքանա, խանդոտ մարդը հաջորդ օրն իսկ նորը կփնտրի և կսկսի խանդել այդ նոր մրցակցին։ Մարդ կարող է մտածել, թե ի՞նչ կա այն սիրո մեջ, որի ետևից պետք է այդպես լրտեսել, և ի՞նչ արժի այն սերը, որն այդքան ուժեղ հսկողության պետք ունի։ Բայց ահա հենց այս բանը երբեք չի հասկանա իսկական խանդոտը, այնինչ, ճիշտն ասած, նրանց մեջ պատահում են նույնիսկ վսեմ սրտի տեր մարդիկ։ Ուշագրավ է և այն, որ հենց այդ վսեմ սրտի տեր մարդիկ, թաքնված կանգնելով մի որևէ խցիկում, ականջ դնելով ու լրտեսելով, իրենց «վսեմ սրտի» շնորհիվ պարզ հասկանում են այն ամոթալի վիճակը, որի մեջ իրենք իսկ ընկել են կամավորաբար, սակայն և այնպես, գոնե այդ խցիկում կանգնած պահին, երբեք խղճի խայթ չեն զգում։ Գրուշենկայի ներկայությամբ չքանում էր Միտյայի խանդը, և մի վայրկյան նա դյուրահավատ ու ազնիվ էր դառնում, նույնիսկ արհամարհում էր ինքն իրեն՝ իր վատ զգացումների համար։ Բայց դա պարզապես նշանակում էր, որ այդ կնոջ հանդեպ իր սիրո մեջ շատ ավելի բարձր մի բան կար, քան ինքն էր ենթադրում, և ոչ թե միայն սեռային կիրք, ոչ թե միայն «մարմնի կորագիծ», որի մասին նա ասել էր Ալյոշային։ Սակայն բավական էր, որ Գրուշենկան հեռանար աչքից, Միտյան իսկույն ևեթ սկսում էր նորից կասկածել ու դավաճանության բոլոր ստորություններն ու նենգությունները տեսնել նրա մեջ։ Ընդ որում ոչ մի խղճի խայթ չէր զգում։

Տուն վազեց, լվացվեց, սանրվեց, մաքրեց հագուստը, հագնվեց և գնաց տիկին Խոխլակովայի մոտ։ Ավա՜ղ, նրա «ծրագիրն» այդ տիկնոջ հետ էր կապված։ Որոշել էր երեք հազար ռուբլի պարտք առնել նրանից։ Եվ մանավանդ որ հանկարծ, մի տեսակ անակնկալորեն, արտակարգ մի վստահություն էր զգացել, թե նա իրեն չի մերժի։ Գուցե զարմանան, որ եթե այդպիսի վստահություն ուներ, ապա ինչո՞ւ հենց սկզբից չէր գնացել այդ տիկնոջ մոտ՝ այսպես ասած ի՛ր շրջանակի մարդու մոտ, այլ դիմել էր Սամսոնովին՝ ուրիշ կերտվածքի տեր մի մարդու, որի հետ նույնիսկ չգիտեր, թե ինչպես պետք է խոսի։ Բայց խնդիրն այն է, որ վերջին ամսվա ընթացքում համարյա թե բոլորովին կտրել էր իր ծանոթությունը Խոխլակովայի հետ, և առաջ էլ շատ ծանոթ չէին իրար, ու բացի այդ շատ լավ գիտեր, որ այդ տիկինը տանե՜լ չէր կարող իրեն։ Խոխլակովան հենց սկզբից էլ ատել էր Միտյային պարզ այն պատճառով, որ նա Կատերինա Իվանովնայի փեսացուն է, և միաժամանակ այդ տիկինը, չգիտես ինչու, հանկարծ փափագել էր, որ Կատերինա Իվանովնան երես դարձնի նրանից և ամուսնանա «համակրելի, ասպետորեն նրբակիրթ Իվան Ֆյոդորովիչի հետ, որ այնպե՜ս հիանալի վարվելաձև ունի»։ Իսկ Միտյայի վարվելաձևն ատում էր նա։ Միտյան ուղղակի ծիծաղում էր նրա վրա և մի առիթով ասել էր, թե այդ տիկինը «նույնքան աշխույժ ու անզուսպ է, որքան անուս»։ Եվ ահա այս առավոտ, կառքի մեջ, ամենափայլուն միտքն էր ծագել իր գլխում. «է՜հ, եթե նա այնքա՜ն չի ուզում, որ ես ամուսնանամ Կատերինա Իվանովնայի հետ, և ա՜յդ աստիճան չի ուզում (գիտեր, որ նա համարյա հիստերիկա է բարձրացնում այդ առիթով), էլ ինչո՞ւ մերժի հիմա այդ երեք հազարը տալ ինձ, տալ հենց այն նպատակով, որ ես այդ փողի շնորհիվ կարողանամ թողնել Կատյային և հավիտյանս հավիտենից գնամ այստեղից։ Այս երես առած բարձրաշխարհիկ տիկինները եթե մի բան այնպե՜ս ուզեցին, որ քմահաճույքի հարց դարձավ, էլ ոչինչ չեն խնայի, որ իրենց ուզածը լինի։ Մանավանդ ար որ այս մեկն էլ այնքա՜ն հարուստ է»,— դատում էր Միտյան։ Իսկ գալով բուն «ծրագրին», ամեն ինչ նախկինի նման էր, այսինքն առաջարկելու էր իր իրավունքները Չերմաշնյայի վրա, բայց արդեն ոչ թե շահաբերության իմաստով, ինչպես երեկ առաջարկել էր Սամսոնովին, ոչ թե ջանալու էր այս տիկնոջը ևս հրապուրել երեք հազարի փոխարեն վեց կամ յոթ հազարի կրկնակի մի պատառ պոկելու հնարավորությամբ, այլ պարզապես իր իրավունքները հանձնելու էր որպես աննենգ մի երաշխիք՝ պարտքի դիմաց։ Զարգացնելով իր այդ նոր միտքը, Միտյան հասավ սքանչացման, բայց նա միշտ էլ հասնում էր այդ հոգեվիճակին, երբ մի նոր բան էր նախաձեռնում, մի անակնկալ որոշում էր ընդունում։ Կրքով էր հանձնվում ամեն մի նոր մտքի։ Բայց այնուամենայնիվ, երբ ոտք դրեց տիկին Խոխլակովայի տան շքամուտքի սանդուղքին, հանկարծ սոսկումի սարսուռ անցավ նրա կռնակով, միայն այդ վայրկյանին նա գիտակցեց լիուլի և մաթեմատիկական հստակությամբ, որ սա իր վերջին հույսն է արդեն, և որ եթե այստեղ էլ ձախորդություն լինի, էլ ուրիշ ոչինչ չի մնում աշխարհում, քան «սպանել ու կողոպտել որևէ մեկին այդ երեք հազարի համար, էլ ուրիշ ոչի՜նչ...»։ ժամը յոթ անց կես էր, երբ նա հնչեցրեց դռան զանգը։

— Իրական կյանքի ռեալիզմն է,_տիկինտիկին, այ թե ինչ է դա։ Բայց թույլ տվեք բացատրել...

— Բավական է, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ասված է և կատարված, կարճ կտրեց տիկին Խոխլակովան՝ բարերարուհու պարկեշտ հաղթությամբ։- հաղթությամբ։— Խոստացա փրկել ձեզ ու կփրկեմ։ Կփրկեմ ձեզ, ինչպես Բելմեսովին փրկեցի։ Ի՞նչ եք մտածում ոսկու հանքերի մասին, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։

— Կունենաք, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ,— անմիջապես նրա խոսքը կտրեց տիկին Խոխլակովան։— Միևնույն է թե ձեր գրպանում է այդ երեք հազարը, և ոչ թե երեք հազար, այլ երեք միլիո՜ն, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, ամենակարճ ժամանակում։ Ասեմ, թե ինչ է լինելու ձեր գաղափարը, ոսկու հանքեր կգտնեք, միլիոններ կշահեք, ետ կգաք ու գործիչ կդառնաք, մեզ էլ կշարժեք տեղից, կառաջնորդեք դեպի բարին։ Մի՞թե ամեն ինչ պետք է թողնենք ջհուդներին։ Շենքեր պիտի շինեք և զանազան ձեռնարկություններ։ Պիտի օգնեք աղքատներին, իսկ նրանք պիտի օրհնեն ձեզ։ Հիմա երկաթուղիների դար է, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ։ Դուք հայտնի մարդ կդառնաք և անհրաժեշտ կլինեք ֆինանսների մինիստրությանը, որ այնքա՜ն կարիքներ ունի հիմա։ Մեր վարկային ռուբլու արժեքազրկումը քնել չի տալիս ինձ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչ, այգ այդ կողմից լավ չգիտեն ինձ մարդիկ...

Ո՞ւր վազեց նա։ Պարզ է. «էլ ո՞ւր կարող է լինել Գրուշենկան, եթե ոչ Ֆյոդոր Պավլովիչի մոտ։ Սամսոնովի տնից ուղղակի վազել է նրա մոտ, հիմա արդեն պարզ է դա։ Բացահայտ է հիմա ամբողջ խարդավանքը, ամբողջ խաբեությունրխաբեությունը...»։ Այս բոլորը մրրիկի նման պտտվում էին նրա գլխում։ Մարյա Կոնդրատևնայի տունը չհանդիպեց. «Կարիք չկա այնտեղ գնալու, բոլորովին կարիք չկա... թող ոչ մի իրարանցում չլինի... իսկույն լուր կտան ու կդավաճանեն... Մարյա Կոնդրատևնան երևի դավադրության մեջ է, Սմերդյակովն էլ, Սմերդյակովն էլ, բոլորն էլ կաշառված են»։ Մի ուրիշ բան ծրագրվեց նրա մտքում. կտրելով կողմնակի փողոցը և մի մեծ շրջան անելով, վազեվազ շրջանցեց Ֆյոդոր Պավլովիչի տունը, վազեց Դմիտրովսկայա փողոցն ի վար, վազելով անցավ փոքրիկ կամուրջը և ուղղակի մտավ հետնամասի այն ամայի ու անմարդաբնակ նրբանցքը, որ մի կողմից եզերված էր հարևան բանջարանոցի ճյուղորմով, իսկ մյուս կողմից՝ Ֆյոդոր Պավլովիչի այգին շրջապատող բարձր, ամուր ցանկապատով։ Այստեղ նա ընտրեց մի կետ, երևի հենց այն կետը, որտեղից, ըստ Միտյային հայտնի ավանդության, Լիզավետա Սմերդյաշչայան մի ժամանակ անցել էր ցանկապատի վրայով։ «Էհ, եթե նա՛ կարողացել է անցնել,— չգիտես ինչու այդ միտքը ծագեց նրա գլխում,— ե՞ս ինչու չկարողանամ»։ Եվ իրոք, վեր ցատկեց ու վայրկենապես կարողացավ բռնել ցանկապատի ծայրից, հետո աշխուժորեն վեր ձգվեց, միանգամից բարձրացավ ու ձի հեծնելու նման նստեց ցանկապատի վրա։ Մոտը, այգու մեջ, բաղնիքն էր, բայց ցանկապատից երևում էին նաև տան լուսավոր պատուհանները։ «Ըհը՜, ճիշտ է, բիձուկի ննջարանում լույս կա, այնտե՛ղ է Գրուշենկան»։ Եվ նա ցանկապատից ցատկեց այգու մեջ։ Թեև գիտեր, որ Գրիգորին հիվանդ է, գուցե Սմերդյակովն էլ հիվանդ է իսկապես և ուրեմն մարդ չի կարող լսել իրեն, բայց բնազդաբար թաքնվեց, անշարժացավ ու սկսեց ականջ դնել։ Սակայն մեռելային լռություն էր ամեն կողմ և, կարծես դիտմամբ, լիակատար հանդարտություն էր տիրում, քամու շունչն իսկ չկար։

«Մենա՜կ է, մենա՛կ,— պնդեց նորից ինքնիրեն։—Եթե Գրուշենկան այստեղ լիներ, նրա դեմքն ուրիշ արտահայտության կունենար»։ Տարօրինակ բան, Միտյայի սրտում հանկարծ մի անիմաստ ու զարմանալի վրդովմունք բռնկվեց այն պատճառով, որ Գրուշենկան այստեղ չէ։ «Ոչ թե այն պատճառով, որ նա այստեղչէայստեղ չէ,— անմիջապես ըմբռնեց ու ինքն իրեն պատասխանեց Միտյան,— այլ որովհետև ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հաստատ իմանալ այստե՞ղ է, թե ոչ»։ Հետագայում Միտյան ինքն էր հիշում, որ այդ րոպեին իր միտքն արտակարգորեն հստակ էր և ամեն ինչ կշռադատում էր մինչև հետին մանրամասնությունը, ըմբռնում էր ամեն մի կետ։ Բայց նրա սրտում անասելի արագությամբ աճում էր տվայտանքը, անտեղյակության ու անվճռականության տվայտանքը։ «Այստե՞ղ է նա վերջապես, թե այստեղ չէ»,— բորբոքվեց նրա սիրտը զայրույթով։ Եվ հանկարծ որոշեց անելիքը, ձեռքը երկարեց ու մեղմ թխկացրեց պատուհանի շրջանակը։ Թխկացրեց այն պայմանական նշանը, որ ծերունին ասել էր Սմերդյակովին. առաջին երկու անգամը՝ դանդաղ, իսկ հետո երեք անգամ՝ ավելի արագ՝ թըք-թըք-թըք, որ նշանակում էր՝ «Գրուշենկան եկավ»։ Ծերունին ցնցվեց, գլուխն ընդոստ վեր առավ, արագորեն թռավ տեղից ու նետվեց դեպի պատուհանը։ Միտյան ետ ցատկեց ստվերի մեջ։ Ֆյոդոր Պավլովիչը բացեց պատուհանը և ամբողջ գլուխը դուրս հանեց։

Ու ծերունին համարյա դուրս կախվեց պատուհանից, նայելով դեպի աջ՝ այն կողմը, ուր այգու վրա բացվող դուռն էր, և ջանալով տեսնել խավարի մեջ։ Հաջորդ վայրկյանին նա անպայման պետք է վազեր դուռը բանալու, առանց սպասելու Գրուշենկայի պատասխանին։ Միտյան նայում էր կողքից ու չէր շարժվում։ Ծերունու ամբողջ այդ պրոֆիլը, որից այնպես զզվում էր, նրա կախ ընկած ադամախնձորը, կեռ քիթը, հեշտագին սպասումով ժպտացող շրթունքները՝ այդ բոլորը վառ լուսավորված էին լամպի շեղ լույսով, որ ընկնում էր ձախից, սենյակի խորքից։ Միտյայի սրտում հանկարծ մի ահավոր, կատաղի ցասում ժայթքեց. «Ահա՛ նա, իմ մրցակիցը, ինձ տանջողը, իմ կյանքի հոգեա՜ռը»։ Դա ժայթքումն էր հենց այն անակնկալ, վրեժխնդիր ու կատաղի ցասման, որի մասին, կարծես նախազգալով, ասել էր նա Ալյոշային չորս օր առաջ, տաղավարում, երբ պատասխանել էր Ալյշայի Ալյոշայի հարցին՝ «Ինչպե՞ս կարող ես ասել, թե կսպանես հայրիկին»։

Միայան Միտյան ետ ցատկեց այգու մեջ և հակվեց տապալված ծերունու վրա։ Պղնձե սանդկոթը բռնել էր ձեռքին և մեքենաբար նետեց խոտի մեջ։ Սանդկոթն ընկավ Գրիգորիից երկու քայլ հեռու, բայց ոչ թե խոտի մեջ, այլ արահետի վրա՝ ամենից ավելի ակնառու մի տեղ։ Մի քանի վայրկյան զննեց իր առաջ պառկաձ պառկած մարմինը։ Ծերունու գլուխն ամբողջովին արյունոտվել էր։ Միտյան ձեռքը երկարեց ու սկսեց շոշափել։ Հետագայում նա պարզ հիշեց, որ այդ րոպեին սոսկալի ուզում էր «լիովին համոզվել», ջարդե՞լ է արդյոք ծերունու գանգը, թե «շշմեցրել է» նրան, սանդկոթով հարվածելով գագաթին։ Բայց արյունը հոսում էր, հոսում սարսափելիորեն, և Միտյայի դողահար մատները վայրկենապես ողողվեցին տաք շիթերով։ Հիշում էր, որ գրպանից հանեց իր նոր, սպիտակ թաշկինակը, որ հետը վերցրել էր Խոխլակովայի մոտ գնալուց աոաջ, և դրեց ծերունու գլխին, անիմաստորեն ջանալով սրբել արյունը նրա ճակատից ու դեմքից։ Բայց թաշկինակն էլ վայրկենապես թրջվեց արյունով։ «Բայց ինչո՞ւ եմ անում այս բանը, տե՜ր աստված,— սթափվեց հանկարծ Միտյան,— եթե իրոք ջարդել եմ, ինչպե՞ս կարող եմ իմանալ այս րոպեիս... Եվ էլ ի՞նչ օգուտ հիմա,— ավելացրեց նա հանկարծ անհուսորեն,— եթե սպանել եմ, ուրեմն սպանել եմ... Փորձանքի ընկար, բիձուկ, դե այսպես էլ մնա՛»,— ասաց նա բարձրաձայն և հանկարծ նետվեց դեպի ցանկապատը, մագլցեց ու ցատկեց նրբանցքը և սկսեց փախչել։ Արյունաթաթախ թաշկինակը, որ ճմռթել էր աջ բռունցքի մեջ, վազելու ժամանակ խոթեց սերթուկի ետևի գրպանը։ Վազում էր գլխապատառ, և մի քանի հազվադեպ անցորդներ, որ պատահեցին նրան խավարի մեջ, քաղաքի փողոցներում, հետագայում հիշեցին, թե ինչպես այդ գիշեր հանդիպել էին կատաղորեն վազող մի մարդու։ Նա նորից սլացավ Մորոզովայի տունը։ Մի ժամ առաջ Ֆենյան, Միտյայի գնալուց անմիջապես հետո, վազել էր ավագ դռնապան Նաղար Նազար Իվանովիչի մոտ և «ի սեր Քրիստոսի» սկսել էր աղաչել, որ նա «այլևս կապիտանին ներս չթողնի ո՛չ այսօր, ո՛չ էլ վաղը»։ Նազար Իվանովիչը լսեց ու համաձայն եղավ, բայց դժբախտաբար թողեց ու բարձրացավ տանտիրուհու մոտ, որ անակնկալորեն կանչել էր նրան, և ճանապարհին հանդիպելով իր զարմիկին՝ վերջերս գյուղից եկած քսանամյա մի տղայի, պատվիրեց, որ նա իր տեղը կանգնի բակում, սակայն մոռացավ պատվիրել կապիտանի մասին։ Միտյան վազելով հասավ մինչև դարպասը և ուժեղ թակեց։ Տղան իսկույն ճանաչեց նրան. Միտյան արդեն մի քանի անգամ նրան մանր փող էր նվիրել։ Նա անմիջապես բացեց դռնակը, ներս թողեց Միտյային և, ուրախ ու սիրալիր ժպտալով, շտապեց հայտնել, որ «ախր Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնան տանը չէ հիմա»։

Բայց նա հանկարծ սկսեց մեղմ ու հեզահամբույր խոսել Ֆենյայի հետ, հանգիստ ու սիրալիր երեխայի նման, կարծես բոլորովին մոռանալով, որ դեռ մի րոպե առաջ այնպես վախեցրել էր նրան, վիրավորել ու տանջել։ Սկսեց Ֆենյային հարցուփորձ անել արտակարգ ճշգրտությամբ, որ նույնիսկ զարմանալի էր նրա դրության մեջ։ Իսկ Ֆենյան թեև վայրի հայացքով նայում էր նրա արյունոտ ձեռքերին, բայց նույնպես զարմանալի պատրաստակամությամբ ու աճապարանքով սկսեց պատասխանել նրա յուրաքանչյուր հարցին, կարծես նույնիսկ շտապելով հայտնել ամբողջ ճշմարտությունը, «ճիշտ ու ճիշտ ճշմարտությունը»։ Կամաց կամաց նույնիս նույնիսկ մի տեսակ ուրախությամբ սկսեց պատմել բոլոր մանրամասնությունները, և ոչ թե ուզելով տանջել նրան, այլ կարծես ջանալով ի սրտե ծառայություն մատուցել, որքան որ կարող էր։ Ամենահետին մանրամասնություններով պատմեց նաև ամբողջ այդ օրվա մասին, նկարագրեց Ռակիտինի և Ալյոշայի այցելությունը, և թե ինչպես ինքը, Ֆենյան, պահակ էր կանգնել, ինչպես տիրուհին մեկնեց, ինչպես լուսամուտից գոռաց Ալյոշային, որ իր ողջույնը հաղորդի նրան, այսինքն Միտյային, և որ Միտյան «Հավիտենապես հիշի, թե ինչպես ինքը մի ժամ սիրել է նրան»։ Լսելով ողջույնի մասին, Միտյան հանկարծ ժպտաց, և նրա գունատ այտերը վառվեցին։ Նույն րոպեին Ֆենյան ասաց նրան, այլևս մազաչափ անգամ չվախենալով իր ցուցաբերած հետաքրքրության համար։

— Արյուն է, Ֆենյա,— ասաց նա, տարօրինակ մի արտահայտությամբ նայելով աղջկան,— մարդկային արյուն է և, աստվա՜ծ իմ, ինչո՞ւ թափվեց այս արյունը։ Բայց... Ֆենյա... մի ցանկապատ կա այստեղ (Միտյան նայում էր նրան, կարծես հանելուկ առաջարկելով) մի բարձր ցանկապատ, և սարսափելի է դրա տեսքը, բայց... վաղը, արշալույսին, երբ «վեր սլանա արեգակը», Միտենկան կցատկի այդ ցանկապատի վրայից... Չես հասկանում, Ֆենյա, թե ինչ ցանկապատ է, բայց դե ոչինչ... միևնույն է, վաղր վաղը կլսես և ամեն ինչ կհասկանաս... իսկ հիմա մնա՜ս բարով։ Չեմ խանգարի նրան, մի կողմ կքաշվեմ, գիտե՛մ մի կողմ քաշվելու ձևը։ Ապրի՜ր, իմ ուրախության... դու ինձ մե՜կ ժամ սիրեցիր, այդպես էլ հիշի՛ր հավիտյան Միտենկա Կարամազովին... Նա միշտ էլ ինձ Միտենկա էր ասում, հիշո՞ւմ ե ս։

Եվ այս խոսքերն ասելով նա հանկարծ դուրս ելավ խոհանոցից։ Իսկ Ֆենյան նրա այդպես գնալուց համարյա ավելի ևո ևս վախեցավ, քան քիչ առաջ, երբ նա ներս էր վազել ու խոյացել իր վրա։

* — Բայց ի՞նչ է պատահել ձեզ, ի՞նչ է պատահել ձե՜զ,— գոռաց Պյոտր Իլյիչը, վայրի հայացքով նայելով իր հյուրին։— Ինչպե՞ս է, որ արյունոտվել եք ոտից գլուխ, ընկե՞լ եք, ինչ է, նայեց՜ք։

— Պլոտնիկովների խանո՞ւթը. հոյակա՜պ,— գոռաց նաև Միտյան, կարծես մի նոր միտք էր ծագել նրա գլխում։— Մի՛շա,— դարձավ նա ներս մտած մանչին,— գիտև՞ս գիտե՞ս ինչ, վազի՛ր Պլոտնիկովների խանութը և ասա, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը բարևում է և ինքն էլ հենց իսկույն կգա... Բայց լսի՜ր, լսի՜ր, ասա՝ մինչև իմ գալը շամպայն պատրաստեն, մի երեսուն֊քառասուն շիշ, և դարսեն այն օրվա պես, որ Մոկրոե գնացի... Այդ օրը մոտ հիսուն շիշ վերցրի նրանցից,— հանկարծ դիմեց Պյոտր Իլյիչին,— նրանք գիտեն արդեն, մի՛ անհանգստանա, Միշա,— նորից տղային դարձավ։— Եվ լսի՛ր. պանիր էլ թող դնեն, ստրասբուրգյան կարկանդակ, ապխտած սիգ, խոզապուխտ, խավյար, դե ամեն ինչ, ամե՜ն ինչ, որ ունեն, մի հարյուր կամ հարյուր քսան ռուբլու, ինչպես այն օրը... Եվ լսի՛ր. անուշեղենն ու միրգն էլ չմոռանան՝ կոնֆետ, տանձ, երկու կամ երեք հատ ձմերուկ, կամ էլ չո՛րս հատ... չէ, չէ, մի ձմերուկը բավական է, բայց շոկոլադ, մոնպանսիե, տեսակ-տեսակ շաքարներ, դե մի խոսքով՝ ամե՜ն ինչ, որ այդ օրը ինձ հետ տարա Մոկրոե, մի երեք հարյուր ռուբլու բան թող լինի շամպայնի հետ... Դե այ ուրեմն, հիմա էլ ճի՛շտ այդ օրվա պես լինի։ Բայց հիշիր, Միշա, եթե անունդ Միշա է... Անունը հո Միշա է, չէ՞,— նորից դարձավ նա Պյոտր Իլյիչին։

— Բայք Բայց լսեցե՛ք ախր,— ընդհատեց Պյոտր Իլյիչն արդեն անհամբեր։— Ասում եմ ձեզ նա թող պարզապես վազի փողը մանրելու և ասի, որ խանութը չփակեն, իսկ դուք կգնաք և ինքներդ կպատվիբեքկպատվիրեք... Տվեք ձեր հարյուրանոցը։ Մա՛րշ, Միշա, գնալդ ու գալդ մեկ լինի։— Պյոտր Իլյիչը կարծես դիտմամբ շտապեց դուրս անել Միշային, որովհետև տզան տղան կանգնած մնում էր հյուրի առաջ, լայն բացված աչքերը հառել էր նրա արյունոտ դեմքին, արյունոտ ձեռքերին, նրա գողացող դողացող մատների մեջ այդ փողի կապոցին, զարմանքից ու վախից բերանը բաց արած, և ըստ երևույթին քիչ բան հասկանալով Միտյայի բոլոր այդ պատվերներից։

Միտյան սկսեց լվացվեչ։ Պյոտր Իլյիչը բռնել էր կուժը և ջուր էր թափում։ Միտյան շտապում էր և լավ չօճառեց ձեռքերը։ (Նրա ձեռքերը դողում էին, ինչպես Պյոտր Իլյիչը հիշեց հետագայում)։ Պյոտր Իլյիչն անմիջապես պարտագրեց պարտադրեց ավելի շատ օճառել և ավելի լավ շփել ձեռքերը։ Այդ րոպեին նա կարծես մի տեսակ գերիշխում էր Միտյայի վրա, և հետզհետե ավելի ու ավելի էր շեշտվում այդ։ Ի դեպ նշենք, որ այս երիտասարդը հանդուգն բնավորության տեր մարդ էր։

— Ժամանակ չունեմ։ Բայց ահա այսպես, այսպես, տեսնո՞ւմ եք... — նույն դյուրավստահությամբ շարունակեց Միտյան, երեսն ու ձեռքերը սրբելով և հագնելով սերթուկը,— ահա այստեղ կծալեմ թևքի ծայրը, և չի երևա սերթուկի տակ... Տեսնո՞ւմ եք։

Դյուրաթեք է կնոջ սիրտը,<br />Անկայուն ու անառակ։</poem>

— Ճանապարհ տալու։ Սիրելի էակին և ատելիին էլ ճանապարհ տալու։ Եվ այնպես, որ ատեցլն ատելն էլ սիրելի դառնա. ահա այդպե՛ս ճանապարհ տալու. Եվ ասելա ասել նրանց՝ աստված ձեզ հետ, գնացեք, անցեք ու գնացեք, իսկ ես...

— Աստվաձ Աստված վկա, պիտի ասեմ որևէ մեկին,— նայեց նրան Պյոտր Իլիչը,— պիտի ասեմ, որ ձեզ չթողնեն այնտեղ գնաք։ Ի՞նչ պետք ունեք հիմա Մոկրոե գնալու։

— Լսի՛ր սիրելի բարեկամ, գնա՞նք միասին Մսկրոե։Մոկրոե։

— Բայց որտեղի՞ց հասավ քեզ համար այս կառքը ,— հարցրեց նա Միտյային.

— Վազում էի քեզ մոտ, պատահեցի ա՜յ սրան՝ Անդրեյին, և պատվիրեցի՝ ուղղակի գա այստհղայստեղ, խանութի առաջ։ Պետք չէ ժամանակ կորցնել։ Անցյալ անգամ Տիմոֆեյի հետ եմ գնացել, բայց հիմա Տիմոֆեյը ծլկե՜լ է, չկա՜, ինձնից առաջ թռել֊գնացել է մի կախարդուհու հետ։ Անդրեյ, շա՞տ ենք ուշանում։

— Մի Ժամից ժամից ո՞չ ավելի, մի ժամից ավելի չուշանա՜, և որքան կարելի է շատ մոնպանսիե և ձյութանուշ դրեք. աղջկերքն այնտեղ սիրում են այդ բաները,— եռանդով պնդեց Միտյան։

— Զառանցում ես, ոչ թե բառախաղ անում:անում։<poem>

— Փա՜ռք բարձրյալին տիեզերաց,<br />Փա՜ռք բարձրյալին իմ հոգու։</poem>

Միշան խմեց բաժակը, գլուխ տվեց ու դուրս վւախավ։փախավ։

— Կհիշի մի օր,— նկատեց Միտյան։— Կին եմ սիրում, կի՜ն։ Ի՞նչ է կինը։ Երկրի թագոլհի՛ն։ թագուհի՛ն։ Տխուր եմ, տխուր, Պյոտր Իլյիչ։ Հիշո՞ւմ ես Համլետին. «Այնքան տխո՜ւր եմ, այնքան տխո՜ւր, Հորացիո... Ա՜խ, խեղճ Յորիկ»։ Գուցե հենց ես եմ Յորիկը։ Հենց հիմա՛ եմ Յորիկ, իսկ հետո՝ գանգ։

— Ատրճանակնե՞րը։ Սպասի՜ր, անուշս, ճանապարհին ջուրր ջուրը կգցեմ դրանք,— պատասխանեց Միտյան։— Ֆենյա, վեր կաց, այդպես գետնին մի՛ մնա իմ առաջ։ Չի կործանի Միտյան, էլ սրանից հետո ո՜չ ոքի չի կործանի այս հիմարը։ Եվ գիտե՞ս ինչ, Ֆենյա,— գոչեց նա արդեն նստելով,— ես քիչ առաջ վիրավորեցի քեզ, ների՛ր ինձ ու թողություն շնորհիր, ների՛ր մի սրիկայի... Բայց չներես էլ միևնույն բանն է։ Որովհետև էլ ամե՜ն ինչ միևնույնն է հիմա։ Քշի՛ր, Անդրեյ, թռի՜ր թռչունի պես։

Իսկ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը սուրում էր ճանապարհով։ Մինչև Մոկրոե քսան վերստից մի քիչ ավելի էր, բայց Անդրեյի եռաձին այնպես քառատրոփ էր սլանում, որ կարող էր հասնել մի ժամ ու մի քառորդից։ Սրարշավ ընթացքը կարծես հանկարծ թարմացրեց Միտյային։ Օդը զով էր, սառնավուն, մաքուր երկնքում խոշոր աստղեր էին փայլում։ Դա հենց այն նույն գիշերն էր, գուցե և նույն ժամը, երբ Ալյոշան, նետվելով գետին, «հափշտակությամբ երդվեց սիրել երկիրը, սիրել հավիտյանս հավիտենից»։ Բայց խառնաշփոթ էր Միտյայի հոգին, խիստ խառնաշփոթ, ու թեև շատ բաներ տանջում էին հիմա նրա սիրտը, սակայն նրա ամբողջ էությունն այդ պահին անդիմադրելիորեն ձգտում էր միայն դեպի իր թագուհի՜ն, և նա սլանում էր իր թագուհու մոտ, որպեսզի վերջին անգամ նայի նրան։ Միայն մի բան կարող եմ վստահ ասել. նրա սիրտը ոչ մի րոպե չէր տատանվում։ Գուցե չհավատան ինձ, եթե ասեմ, որ այս խանդոտ սիրահարը մազաչափ անգամ խանդ չէր զգում այդ նոր մարդու հանդեպ՝ այդ նոր մրցակցի, այդ «սպայի», որ հանկարծ բուսել էր հողի տակից։ Ուրիշ որևէ մեկի նկատմամբ իսկույն պիտի խանդեր և գուցե նորից արյունով թրջեր իր սարսափելի ձեռքերը, բայց ա՛յս մեկի հանդեպ, «նրա առաջինի» հանդեպ ոչ միայն խանդի ատելություն չէր զգում այս պահին, երբ սլանում էր եռաձիով, այլ թշնամական զգացում էլ չուներ... թեև ճիշո ճիշտ է, որ դեռ չէր տեսել նրան։ «Այստեղ արդեն վեճի հարց չկա, այստեղ երկուսն էլ իրավունք ունեն. սա իր առաջին սերն է, որ չի մոռացել այս հինգ տարվա ընթացքում, ուրեմն նրա՛ն է միայն սիրել ամբողջ հինգ տարի, իսկ ես, ե՞ս ինչու մեջ ընկա այստեղ։ Ե՞ս ինչ եմ այստեղ, ե՞ս ինչ գործ ունեմ։ Մի կո՜ղմ քաշվիր, Միտյա, և ճամփա՛ տուր։ Եվ հետո՝ էլ ի՞նչ եմ որ ես հիմա։ Հիմա առանց այդ սպայի էլ ամե՜ն ինչ վերջացավ արդեն, թեկուզ բոլորովին էլ նա մեջտեղ չգար՝ միևնույն է, ա մե՛ն ինչ վերջացել էր արդեն...»։

Ահա թե ինչպիսի բառերով նա կարող էր մոտավորապես արտահայտել իր զգացողությունները, եթե ի վիճակի լիներ դատելու։ Բայց այս պահին նա չէր կարող դատել արդեն։ Նրա ամբողջ այս վճռական քայլը ծնվել էր առանց դատողությունների, մի ակնթարթում. զգացումն էր թելադրել այս քայլը քիչ առաջ, Ֆենյայի մոտ, աղջկա առաջին իսկ խոսքերից, և նա լրիվ ընդունել էր զգացման թելադրածը՝ բոլոր հետևանքներով։ Եվ այնուամենայնիվ, չնայած իր ամբողջ վճռականության, խառնաշփոթ էր նրա հոգին, տառապելու չափ խառնաշփոթ, վճռականությունն էլ չէր հանգստացրել նրան։ Շատ-շատ բան մնում էր ետևում, և այդ բոլորը տանջում էին։ Լինում էին վայրկյաններ, երբ այդ տանջանքը տարօրինակ էր թվում նրան. չէ՞ որ ի՛նքն իսկ իր ձեռքով գրել էր իր դատավճիռը թղթի վրա՝ «պատժում եմ ինքս ինձ, իմ կյանքը», և այդ թուղթը հենց իր մոտ էր, իր գրպանում, պատրաստ. չէ՞ որ ատրճանակը լցված էր արդեն, չէ՞ որ արդեն որոշել էր, թե ինչպես է վաղը դիմավորելու «ոսկեհեր Ֆեբուսի» առաջին ջերմ ճառագայթը։ Բայց, համենայն դեպս, անհնար էր հաշիվները փակել անցյալի հետ, ետևում մնացած և իրեն տանջող այդ բոլոր բաների հետ. չարչարվելու չափ զգում էր դա, և այդ միտքը մխրճվում էր նրա հոգու, մեջ, հուսահատություն բերելով։ Ճանապարհին եղավ մի վայրկյան, երբ նա հանկարծ ուզեց կանգնեցնել Անդրեյին, դուրս ցատկել կառքից, վերցնել իր լցված ատրճանակն ու վերջացնել ամեն ինչ, էլ չսպասելով արևածագին։ Բայց այդ վայրկյանը կայծի նման թռավ ու անցավ։ Ու եռաձի կառքն էլ թռչում էր, «լափելով տարածությունը», և քանի նա մոտենում էր նպատակին, դարձյալ նրա հոգում տիրական էր դառնում Գրուշենկան, միայն Գրուշենկան, ավելի ու ավելի ուժգնորեն գրավելով նրա էությունը և նրա սրտից դուրս մղելով բոլոր մյուս սարսափելի ուրվականները։ Օ՜, այնքան էր ուզում նայել իր թագուհուն, գեթ մի վայրկյա՜ն, գեթ հեռվից» հեռվից։ «''Նրա'' հետ է հիմա, այդ սպայի, տեսնեմ, թե ինչպես է զգում նրա հետ, իր առաջին սիրեցյալի հետ, և միայն ա՛յդ է ինձ պետք»։ Ու դեռ երբեք նրա կրծքում այնքան հորդաբուխ սեր չէր բարձրացել այդ կնոջ նկատմամբ՝ իր կյանքում ճակատագրական այդ կնոջ, դեռ երբեք չէր ունեցել այսպիսի նոր, անծանոթ մի զգացում, մի զգացում, որ անակնկալ էր նույնիսկ ի՛ր համար, մի զգացում, որ նուրբ էր աղապատանքի չափ, նրա առաջ հալվելու, անէանալու չափ։ «Եվ կանէանա՛մ»,— ասաց նա հանկարծ մի տեսակ հիստերիկ հափշտակության նոպայի մեջ»։

— Քշի՛ր Անդրեյ, քշի՜ր,— ջղայնորեն գոռաց նո րից նորից Միտյան։

— Ժողովրդական առասպե՜լ է, հոյակա՜պ բան։ Մտրակի՛ր ձախ կողմիկըկողմինը, Անդրեյ։

— Չէ՜, շատ էչ էլ չի ծիծաղում ոնց որ... Նույնիսկ բոլորովին էնպես տխուր նստել է, էն ջահելի մազերն էր սանրում։

— Շաղ տվեցիք, ջանիկս, Ո՞նց ո՞նց չհիշենք ձեզ, վայ թե մի երեք հազար թողեցիք մեզ մոտ։

— Դեռ մի շիշ էլ, մի շի՜շ էլ,— գոռաց Միտյան պանդոկապանին և, մոռանալով բաժակ խփել պանի հետ, որին այնքան հանդիսավոր կերպով հրավիրել էր հաշտության կենաց խմելու, հանկարծ մենակ դատարկեց իր բաժակը, ոչ ոքի չսպասելով։ Նրա դեմքը լրիվ փոխվեց մեկեն։ Հանդիսավոր ու ողբերգական արտահայտության փոխարեն, որով ներս էր մտել, կարծես մանկական մի բան երևաց դեմքին։ Հանկարծ խաղաղվեց ու խոնարհ դարձավ մի տեսակ։ Ամոթխած և ուրախ հայացքով էր նայում բոլորին, հաճախակի ու նյարդայնորեն քրքջալով, հանցանք գործած ու նորից ներս ընդունված, նորից փայփայված շնիկի երախտապարտ տեսքով։ Կարծես ամեն ինչ մոռացել էր և հիացմունքով, մանկական ժպիտով էր նայում բոլորին։ Իսկ Գրուշենկային նայում էր անընդհատ ծիծաղելով ու իր աթոռն ընդհուպ մոտեցրել էր նրա բազկաթոռին։ Կամաց֊կամաց զննեց նաև երկու լեհ պաներին, թեև դեռ շատ բան չէր հասկանում նրանցից։ Բազմոցին նստած պանը նրա վրա տպավորություն էր գործում իր արժանավայել կեցվածքով, լեհական առոգանությամբ ու մանավանդ ծխամորճով։ «Դե ի՜նչ կա որ,— մտորում էր Միտյան,— լավ է, որ ծխամորճ է ծխումս։ ծխում։ Պանի մի քիչ թառամած, համարյա արդեն քառասնամյա դեմքն իր շատ փոքր քթով, որի տակ երևում էին երկու բարալիկ, սուր, ներկված ու ժպիրհ բեղիկներ, դեռ նույնպես ամենադույզն տարակուսանք չէր հարուցում Միտյայի մեջ։ Մինչև իսկ պանի քնձռոտ կեղծամը, որ պատրաստված էր Սիբիրում, և որի քունքերը շատ հիմար ձևով առաջ էին սանրված, մի հատուկ զարմանք չպատճառեց Միտյային։ «Ուրեմն այդպես է պետք, եթե կեղծամ է դնում»,— շարունակում էր նա մտորել, երանության մեջ ընկած։ Իսկ պատի տակ նստած պանը, որ ավելի երիտասարդ էր և որ հանդուգն ու մոլեգին հայացքով էր նայում բոլորին, լուռ արհամարհանքով լսելով ընդհանուր խոսակցությունը, դարձյալ Միտյային զարմացրեց միայն իր շատ բարձր հասակով, որ սոսկալի անհամաչափություն էր ստեղծում նրա և բազմոցին նստած պանի միջև։ «Եթե ոտքի կանգնի, կլինի մի տասնմեկ վերշոկ»,— անցավ Միտյայի մտքով։ Ի միջի այլոց մտածեց նաև, թե այդ բարձրահասակ պանը հավանաբար մյուս պանի բարեկամն ու կամակատարն է, մի տեսակ «թիկնապահը», և թե ծխամորճ ծխող կարճլիկ պանը իհարկե իշխում է բարձրահասակ պանի վրա։ Բայց այս բոլորն էլ հոյակապ ու անվիճելի բաներ էին թվում Միտյային։ Փոքրիկ շնիկի մեջ հանգել էր ախոյանության ամեն մի զգացում։ Գրուշենկայի հոգեվիճակից ու նրա մի քանի ասածների առեղծվածային շեշտից դեռ ոչինչ չէր հասկացել, հասկացել էր միայն, որ նա սիրալիր է իր նկատմամբ, «ներեց» իրեն ու կողքին նստեցրեց, և Միտյայի սիրտը ուրախությամբ էր թրթռում դրա համար։ Հրճվանքից կորցնում էր իրեն, տեսնելով, թե ինչպես է Գրուշենկան ըմպում շամպայնը բաժակից։ Սակայն տիրող լռությունը կարծես հանկարծ անակնկալի բերեց նրան, և նա մեկ առ մեկ նայեց բոլորին՝ մի բան սպասող աչքերով. «Բայց ինչո՞ւ ենք այսպես նստել, ինչո՞ւ մի որևէ բան չեք սկսում, պարոնայք»,— ասում էր կարծես նրա խնդուն հայացքը։

Միտյան ուղղակի աչքերը հառեց Կալգանովին և հետո անմիջապես Մաքսիմովյին Մաքսիմովին նայեց։

— Չէ, չէ, Սմոլենսկի նահանգում։ Միայն թե՝ դրանից առաջ մի ուլան բերել էր նրան Լեհաստանից, այսինքն իմ կնոջը, ապագա կնոջը, տիա՛րք, և պանի-մայրիկին էլ հետը, տանտիին(ֆրանց. հորաքույր կամ մորաքույր) էլ, և դեռ մի ազգականուհու էլ, որ հասուն տղա ուներ... հենց ուղղակի Լեհաստանից, բուն Լեհաստանից... և իր բերած օրիորդին ինձ զիջեց։ Մեր պորուչիկներից մեկն էր այդ ուլանը։ մի Մի սքանչելի երիտասարդ։ Սկզբում ինքն էր ուզում ամուսնանալ, բայց չամուսնացավ, որովհետև պարզվեց, որ օրիորդը կաղ էր...

— Ուրեմն դուք կազ կաղ օրիորդի հե՞տ ամուսնացաք,— բացականչեց Կալգանովը։

Դու Սաֆոն ես, ես՝ Ֆաոնը, այդ մասին էլ չեմ վիճում,<br />Բայց դու վիշտ ես ինձ պատճառում՝<br />Ծովի ճամփան չես իմանում։</poem>

Ci-git Piron qui ne fut rien<br />Pas meme academicien.<br /poem> (Աստ հանգչի Պիրոնը, որ ոչին ոչինչ չկարողացավ լօնելլինել, ոչ իսկակադեմիկոս։ իսկ ակադեմիկոս։ Ֆրանս.)

— Լռեցե՜ք։ Չկռվե՛ք։ ԿոիվԿռիվ-մռիվ չեմ ուզում,— գոռաց Գրուշենկան տիրականորեն և ոտքը զարկեց հատակին։ Նրա դեմքը շառագունեց, աչքերը փայլատակեցին։ Երևում էր հենց նոր խմած բաժակի ազդեցությունը։ Միտյան սոսկալի վախեցավ։

— Ծայր աստիճան վիրավոբվա՜ծ վիրավորվա՜ծ եմ,— բացականչեց կարճահասակ պանը լեհերեն, հանկարծ խեցգետնի պես կարմրելով, և սոսկալի վրդովված դուրս գնաց սենյակից արագորեն, կարծես ոչ մի խոսք չցանկանալով այլևս լսել։ Վրուբլյովսկին օրորուն քայլվածքով հետևեց ընկերոջը, իսկ նրանց ետևից դուրս եկավ Միտյան՝ շփոթահար ու մոլորուն։ Նա վախենում էր Գրուշենկայից, նախազգում էր, որ պանն իսկույն աղմուկ կբարձրացնի։ Այդպես էլ եղավ։ Պանը մտավ ընդհանուր սենյակը և թատերական կեցվածքով կանգնեց Գրուշենկայի առաջ։

— Դե կորի՛ր գնա այն գրողի ծոցը, որտեղից եկել ես։ Կհրամայեմ, որ հենց ա՛յս րոպեիս դուրս շպրտեն քեզ, և կշպրտե՜ն,— գոռաց Գրուշենկան մոլուցքով։— Հիմար, հիմա՜ր էի ես, որ հի՜նգ տարի տանչեցի տանջեցի ինձ։ Բայց չէ՜, այս մարդու համար չէ, որ տանջում էի ինձ, բնա՛վ երբեք. ես զայրույթի՛ց էի տանջում ինձ։ Եվ սա բոլորովին ուրիշ մեկն է, ոչ թե ա՜յն։ Նա այսպիսի՞ն էր միթե։ Սա նրա հայրը լինի կարծես։ Որտեղի՞ց ես ճարել այդ կեղծամը, հա՞։ Նա բազե էր, իսկ սա՛ բադ։ Նա ծիծաղում ու երգեր էր երգում ինձ համար... Եվ ես, ես հի՜նգ տարի արցունք էի թափում, հիմա՛ր եմ եղել, անիծյա՜լ հիմար, ստոր եմ ես, անամո՜թ եմ։

Համարյա խելահեղ մի գինարբուք սկսվեքսկսվեց, հրապարակային մի խրախճանք։ Առաջինը Գրուշենկան գոռաց, որ գինի տան իրեն, «Խմե՜լ եմ ուզում, լրիվ հարբել եմ ուզում, ինչպես այն օրը, հիշո՞ւմ ես, Միտյա, հիշո՞ւմ ես, թե ո՞նց մենք իրար հետ մտերմացանք այստեղ»։ Իսկ Միտյան կարծես զառանցանքի մեջ էր և նախազգում էր «իր երջանկությունը»։ Սակայն Գրուշենկան անընդհատ նրան հեռացնում էր իրենից. «Գնա՛, զվարճացիր. ասա նրանց, որ պարեն, որ բոլորն էլ զվարճանան, թող թնդա՛ տունը, թող պատերը թնդան, ինչպես այն օրը, ինչպես այն օ՜րը»,— շարունակում էր նա բացականչել։ Կրակ ու բոց էր դարձել նա։ Եվ Միտյան վազում էր նրա հրամանները կատարելու։ Երգչախումբը կողքի սենյակում էր հավաքվել։ Իսկ այն սենյակը, ուր նստել էին մինչ այդ, բավական նեղ էր, չթե վարագույրով կիսված, վարագույրի ետև հսկա մի մահճակալ կար՝ փետրալից փամփլիկ ներքնակով ու նույնպես բլրի նման դարսված չթե բարձերով։ Եվ պանդոկի չորս «մաքուր» սենյակներում էլ մահճակալներ կային։ Գրուշենկան տեղավորվեց հենց դռան առաջ, Միայան Միտյան նրա համար բազկաթոռ դրեց այնտեղ, ճիշտ նույն ձևով էր նստել նաև «այն օրը», իրենց առաջին խրախճանքի օրը այս սենյակներում, և այդ տեղից նայել էր երգողներին ու պարողներին։ Այդ օրվա բոլոր աղջիկները եկել էին նորից. եկան նաև ջութակ ու կիթառ նվագող ջհուդները, և վերջապես հասավ նաև գինի ու պարեն բերող եռաձի կառքը, որին անհամբեր սպասում էին։ Միտյան դեսուդեն էր վազում։ Կողմնակի մարդիկ էլ սենյակ էին մտնում նայելու համար՝ գյուղացիներ ու կնիկներ, որոնք զարթնել էին և չտեսնված մի հյուրասիրության հոտն էին առել, ինչպես մի ամիս առաջ։ Միտյան բարևում ու գրկում էր ծանոթներին, հիշում էր դեմքերը, շշերը բացում ու գինի էր տալիս ամեն մի հանդիպողի։ Միայն աղջիկներն էին աչք տնկում շամպայնի վրա, իսկ գյուղացիներին ավելի դուր էին գալիս ռոմն ու կոնյակը և հատկապես տաք պունշը։ Միտյան կարգադրեց, որ շոկոլադ եփեն բոլոր աղջիկների համար, և որ ամբողջ գիշերն անընդհատ երեք ինքնաեռ վառված մնան, որպեսզի միշտ լինեն թեյն ու պունշը, և ով որ ուզում է՝ խմի։ Մի խոսքով, խառնաշփոթ ու անհեթեթ մի բան ծայր առավ. բայց Միտյան կարծես իր հարազատ տարերքի մեջ էր, և որքան ավելի անհեթեթ էր դառնում այդ ամբողջը, այնքան ավելի ոգևորվում էր նա։ Եթե այդ րոպեին որևէ մի գյուղացի փող խնդրեր Միտյայից՝ նա իսկույն կհաներ թղթադրամների իր ամբողջ կապոցը և կսկսեր անհաշիվ բաժանել աջ ու ձախ։ Ահա թե ինչու պանդոկապանը, Տրիֆոն Բորիսիչը, գրեթե կրնկակոխ պտտվում էր Միտյայի շուրջ, երևի պաշտպանելու համար նրան. մարդը կարծես բոլորովին միտք չուներ այլևս քնելու այդ գիշեր, սակայն քիչ էր խմում (ընդամենը մի բաժակ պունշ էր համտեսել) և աչալուրջ հետևում էր իր հասկացած ձևով, որպեսզի չտուժեն Միտյայի շահերը։ Պետք եղած րոպեին նա սիրալիր կերպով ու ծառայամտորեն կասեցնում էր նրան և համոզում, չէր թողնում, որ նա «սիգարներ ու հռենոսյան գինի» և մանավանդ, աստվա՜ծ չանի, փող նվիրի գյուղացիներին, ինչպես «այն օրը», և շատ էր վրդովվում, որ աղջիկները լիկյոր են խմում ու շաքարեղեն են ուտում. «Ոջլոտ բաներ են ոտից գլուխ, Միտրի Ֆյոդորովիչ,— ասում էր նա,— ես ծնկով կտամ նրանց ամեն մեկի մեջքին, և մեկ էլ կասեմ, որ պատիվ համարեն էդ բանը, ա՜յ էսպիսին են սրանք»։ Միտյան նորից հիշեց Անդրեյին և կարգադրեց, որ նրան պունշ տանեն։ «Ես նեղացրի նրան քիչ առաջ»,— կրկնում էր նա նվաղուն ու խանդաղատալից ձայնով։ Կալգանովը չէր ուզում խմել, և աղջիկների երգն սկզբում բոլորովին դուր չէր գալիս նրան, բայց ևս երկու բաժակ շամպայն խմելուց հետո նա սոսկալի աշխուժացավ, սկսեց սենյակից սենյակ անցնել, ծիծաղել, գովել բոլորին ու ամեն ինչ, երգն էլ երաժշտությունն էլ։ Մաքսիմովը, հարբած ու երանելի վիճակում, անընդհատ ընկերանում էր նրան։ Գրուշենկան նույնպես սկսել էր հարբել և, Կալգանովին ցույց տալով, ասում էր Միտյային. «Ի՜նչ անուշիկ տղա է, ի՜նչ հրաշալի տղա»։ Եվ Միտյան, զմայլված, վազում էր համբուրելու Կալգանովին ու Մաքսիմովին։ Օ՜, նա ինչե՜ր էր նախազգում։ Գրուշենկան դեռ ոչ մի առանձին բան չէր ասել նրան և նույնիսկ հայտնապես դիտմամբ ուշացնում էր իր ասելիքը, միայն մերթ ընդ մերթ նայում էր նրան գորովալից, տաք հայացքով։ Վերջապես նա հանկարծ ամուր բռնեց Միտյայի ձեռքից և ուժգնորեն քաշեց իր մոտ։ Այդ րոպեին նստել էր դռան առաջ, բազկաթոռին։

Աղան փորձեց աղջկանց՝<br />Սիրո՞ւմ են իրեն, թե չէ։</poem>

Շատ վատ կծեծի աղան,<br />Էլ ես ոնց սիրեմ նրան։</poem>

<poem>Գնչուն փորձեց աղջկանց՝<br />Սիրո՞ւմ են իրեն, թե չէ։</poem>

<poem>Գնչուն գողություն կանի,<br />Իսկ իմ ցավը ո՞վ տանի։</poem>

<poem>Զինվորն փորձեց աղջկանց՝<br />Սիրո՞ւմ են իրեն, թե չէ։</poem>

<poem>Զինվորն էգուց կգնա,<br />Իսկ իմ...</poem>

Վաճառականը փորձեց՝<br /poem>Վաճառականը փորձեց՝Սիրո՞ւմ են իրեն, թե չէ։</poem>

<poem>Նա իր ապրանքը ձախի՜ծախի՜,<br />Ես էլ լինեմ թագուհի։</poem>

Պարզվեց, որ Մաքսիմովը չէր էլ կարողանում հեռանալ աղջիկներից, միայն մեկ֊մեկ վազում ու մի քիչ լիկյոր էր ճնկումճանկում, իսկ երկու բաժակ էլ շոկոլադ էր խմել արդեն։ Նրա փոքր֊մոքր դեմքը կարմրել էր, իսկ քիթը կաս-կարմիր էր դարձել, աչքերը խոնավացել էին, մեղր էին ծորում։ Նա մոտ վազեց ու հայտարարեց, որ հիմա ինքը «սաբոտյեր» պարն է ուզում պարել «մի սիրունիկ եղանակով»։

— Միտյա, Միտյա, չէ՞ որ ես սիրո՜ւմ էի նրան,— սկսեց նա շշնջալով։— Այնպե՜ս սիրում էի նրան, հինգ տարի շարունակ, անընդհատ, անընդհա՜տ։ Նրա՞ն էի սիրում, թե՞ իմ զայրույթը միայն։ Ոչ, նրա՜ն։ Ախ, նրա՜ն։ Սուտ եմ ասում, սո՜ւտ, որ միայն իմ զայրույթն էի սիրում և ոչ թե նրան։ Միտյա, չէ՞ որ ես տասնյոթ տարեկան էի այն ժամանակ, նա այնքա՜ն սիրալիր էր ինձ հետ, այնքա՜ն ուրախ, եբգեր էր երգում ինձ համար... Կամ էլ թվացել է այդպես՝ ինձ նման հիմար աղջնակին... Իսկ հիմա, աստվա՜ծ իմ, սա այն մարդը չէ, բոլորովին նա չէ։ Եվ դեմքով էլ տարբեր է, բոլորովին տարբեր։ Դեմքից էլ չճանաչեցի նրան։ Գալիս էի այստեղ Տիմօֆեյի Տիմոֆեյի հետ և անընդհատ մտածում էի, ամբողջ ճանապարհին մտածում՝ «Ինչպե՞ս եմ հանդիպելու նրան, ի՞նչ եմ ասելու, ինչպե՞ս պիտի նայենք միմյանց...»։ Հոգիս թուլանում էր, և ահա նա կարծես մի դույլ կեղտոտ ջուր թափեց գլխիս։ Դասատուի պես էր խոսում՝ գիտուն—գիտուն բաներ, ծանր-ծանր, այնպես փքվա՜ծ դիմավորեց, որ շվարած մնացի։ Առիթ չէր լինում, որ մի խոսք ասեմ։ Սկզբում կարծեցի, թե նա իր այդ երկարահասակ լեհից է ամաչում։ Նստել նայում էի նրանց և մտածում էի՝ ինչո՞ւ հիմա չեմ կարողանում մի որևէ բան ասել նրան։ Գիտե՞ս, կինն է փչացրել նրան, այ հենց այն կինը, որի համար ինձ լքեց ու ամուսնացավ... Այդ կինն է այսպես փոխել նրան։ Միտյա, ի՜նչ ամոթ է, ինչ ամո՜թ։ Օ՜հ, ամաչում եմ, Միտյա, ամաչում եմ, օ՜հ, ամաչում եմ իմ ամբողջ կյանքի համար։ Անիծվեն, անիծվե՜ն այդ հինգ տարիները, անիծյա՜լ լինեն։

Նա մի բաժակ էլ խմեց և այդ վերջին բաժակից գինովցավ, հանկարծ գինովցավ. իրեն էլ տարօրինակ թվաց այդ բանը, որովհետև միշտ էլ սթափ էր մինչ այդ, հիշում էր։ Այդ րոպեից ամեն ինչ սկսեց պտտվել նրա շուրջ, ասես զառանցանքի մեջ էր ընկել։ Քայլում էր, ծիծաղում, խոսում էր բոլորի հետ, և այդ ամբողջն անում էր կարծես ինքն իրեն մոռացած։ Միայն մի անդրդվելի ու այրող զգացում ամեն րոպե ծակում էր նրա սիրտը, «կարծես մի շիկացած ածուխ լիներ սրտիս մեջ», ինչպես հիշեց նա հետագայում։ Մոտենում էր Գրուշենկային, նստում նրա կողքին, նայում էր նրան, լսում էր նրան... Իսկ Գրուշենկան սոսկալի շատախոս էր դարձել, բոլորին կանչում էր իր մոտ, հանկարծ երգչախմբից մի որևէ աղջկա ձեռքով էր անում, աղջիկը մոտենում էր, իսկ ինքը կա՛մ համբուրում էր նրան ու բաց թողնում, կամ էլ երբեմն խաչակնքում էր ձեռքով։ Եվս մի րոպե, և նա կարող էր լաց լինել։ Նրան շատ էր զվարճացնում նաև «բիձուկը», ինչպես կոչում էր նա Մաքսիմովին։ Ծերուկն ամեն րոպե վազում էր Գրուշենկայի մոտ՝ համբուրելու նրա ձեռքերը «և ամեն մի մատիկը», և վերջապես նա մի պար էլ պարեց մի հին երգի տակ, որ ինքն անձամբ երգեց։ Հատուկ եռանդով էր պարում մանավանդ հանկերգի հանգերգի ժամանակ.<poem>

Խոզուկը՝ խըռ-խըռ, խըռ-խըռ,<br />Հորթուկը՝ մու-մու, մու-մու,<br />Բադիկը՝ վակ-վակ, վակ-վակ,<br />Սագիկը՝ ղա-ղա, ղա-ղա։<br />Հավն էլ բակից բակ է նորից գնում-գալիս,<br />Կըտ-կըտ-կըտ-կըտ, կըտ-կըտ ասում, ման է գալիս,<br />Վայ-վա՜յ, հավը ման է գալիս։</poem>

Նա լրջորեն ուզում էր պարել. գրպանից հանեց բատիստե սպիտակ թաշկինակը և աջ ձեռքով բռնեց մի ծայրից, որպեսզի ճոճի պարելու ժամանակ։ Միտյան սկսեց դեսուդեն վազել, աղջիկները լռեցին, պատրաստվեցին առաջին իսկ նշանով պարային մի երգ թնդացնել խմբովին։ Մաքսիմովը երբ իմացավ, թե Գրուշենկան ինքը ուզում է պարել, հրճվանքի մի ճիչ արձակեց ու սկսեց ցատկռտել ցատկոտել նրա շուրջ, երգելով՝<poem>

Բարակ ոտքեր, զնգուն կողեր,<br />Պոչն էլ ցցված՝ կեռի պես։</poem>

— Ա՜խ ինչչ ինչ տիպեր են։ Կարծես մարդ լինեն։ Ինչո՞ւ չեն ուզում հաշտվել,— ասաց Գրուշենկան ու ելավ պարելու։ Երգչախումբը թափով սկսեց. «Ա՜խ դու գավիթ, իմ լայն գավիթ»։ Գրուշենկան գլուխը ետ նետեց, կիսովին բացեց շրթունքները, ժպտաց, թաշկինակը ճոճեց և հանկարծ, սաստիկ երերալով, կանգնեց մնաց սենյակի մեջտեղում՝ վարանած։

նա Նա գլուխ տվեց երգչախմբին, հետո սկսեց նաև հերթով գլուխ տալ չորս կողմը։

— Միտյա, տա՜ր ինձ... ա՜ռ ինձ, Միտյա,— ասաց Գրուշենկան թուլացած։ Միտյան խոյացավ նրա մոտ, վերցրեց նրան թևերի վրա և իր թանկագին ավարը գրկած՝ վազեց վարագույրի ետև։ «Է՜հ, էլ թողնեմ ու գնամ հիմա»,— մտածեց Կալգանովը, և կապույտ սենյակից դուրս գալով, դռան երկու փեղկերն էլ փակեց իր ետևից։ Բայց մեծ սենյակում թնդում ու շարունակվում էր խրախճանքը, թնդում էր ավելի շռնդալից թափով։ Միտյան անկողնի վրա գրեց դրեց Գրուշենկային և հրայրքով համբուրեց նրա շրթունքները։

Միտյան դուրս եկավ վարագույրի ետևից ու անշարժացավ մնաց։ Ամբողջ սենյակը մարդկանցով էր լեցուն, բայց ուրիշ, բոլորովին նոր մարդիկ էին սրանք։ Վայրկենական մի սարսուս սարսուռ անցավ Միտյայի կռնակով, և նա ցնցվեց։ Մի ակնթարթում ճանաչեց բոլոր այդ մարդկանց։ Ահա այս բարձրահասակ ու պնդակազմ ծերունին, որ վերարկու է հագել ու կոկարդով գլխարկ, նահանգային ոստիկանապետն է՝ Միխայիլ Մակարիչը։ Իսկ այս «հյուծախտավոր», կոկիկ պճնամոլը, որ «միշտ այսպիսի փայլուն կոշիկներ է հագնում», դատախաղի օգնականն է։ «Չորս հարյուր ռուբլի արժող քրոնոմետր ունի, ցույց է տվել ինձ»։ Իսկ այս կարճահասակ, ակնոցավոր երիտասարդը... Միտյան պարզապես նրա ազգանունն էր մոռացել, բայց նրան էլ ճանաչում էր, տեսել էր, քննիչ է նա, դատական քննիչ, «իրավաբանականից», հենց վերջերս է եկել։ Իսկ ահա այս մեկը գավառական ոստիկանապետն է՝ Մավրիկի Մավրիկիչը, սրան արդեն լավ գիտե, ծանոթ մարդ է։ Բայց թե ա՜յ սրանք, կրծքի վրա վահանակներով, սրա՞նք ինչ գործ ունեն այստեղ։ Եվ դեռ այս երկու հոգին էլ գյուղացիներ... Իսկ ահա այնտեղ, դռան մոտ, Կալգանովն ու Տրիֆոն Բորիսիչը...

— Բայց անկարելի է՛ այսպես,— գոչեց կարճահասակ երիտասարդը։— Միխայի՛լ Մակարիչ։ Միխայի՛լ Մակարիչ; Մակարիչ։ Չի կարելի այդպես, չի՛ կարելի... Խնդրում եմ թողնեք, որ միայն ես խոսեմ... Բնավ չէի կարող այսպիսի մի միջադեպ ակնկալել ձեզնից։