Նորմալ, առողջ հասարակություն դառնալու համար Հայաստանը կարիք ուներ արմատական վավաիտւթյունների ոչ միայն քաղաքական ու տնտեսական, այլ նաեւ կրթական, իրավական, առողջապահական եւ սոցիալական ապահովության համակարգերում։ Հիմնար– կությունների, չինովնիկության, մասնագիտական խմբերի եւ արտոնյալ վերնախավի կողմից փոփոխության հանդեպ դիմակայությունը դարձավ նոր եւ արժանապատիվ հասարակություն ստեղծելու հարցում Հայաստանի անկարողության պատճառների կարեւոր մի մասր։ Քաղաքական կուսակցությունները համակիրներ ապահովելու համար փոփոխության հանդեպ դիմակայությունը վերածեցին քաղաքական օրակարգի, իսկ «ազգային գաղափարախոսությունը» հարմարավետ քող էր ապահովում հետադեմ քաղաքականության համար։
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՀայաստանի քաղաքացիները հիմնավոր<i>Խաղաղ, գրեթե բնազդային անվստահություն են տածում քաղաքական կուսակցությունների, բոլո՛ր կուսակցությունների հանդեպ։ Քաղաքացիների մեծամասնությունը որեւէ կուսակցության չի պատկանում եւ չի առնչվում որեւէ կուսակցության հետ։ Այդ անվստահությունն սկսվել է խորհրդային ժամանակաշրջանում Կոմունիստական կուսակցության հետ ունեցած փորձառությունից։ Նոր կուսակցությունները ժողովրդին իրենց կարծիքը փոխելու առանձնապես շատ առիթ չտվեցին՝ մասամբ անիրա– տես ակնկալությունների պատճառով, մասամբ էլ նոր կուսակցությունների ու դրանց ղեկավարների վարքի ու բարքի հանդեպ քաղաքացիների տածած հակակրանքի հետեւանքով։սակայն անավարտ հեղափոխություն</i>
Հայերը նաեւ ոչ֊միանշանակ վերաբերմունք ունեն մամուփ եւ նորությունների այլ աղբյուրների նկատմամբ։ Բանավոր փոխանցված տեղեկությանր՝ բամբասանքըԱյնուամենայնիվ, որն անշուշտ նվազ արժանահավատ կարելի էընդհանուր գծերով ներկայացնել ներկայիս Հայաստանի քաղաքական մշակույթի և պատմության ծավալումը։ Խորհրդային հանրապետությունից անցումը անկախության խաղաղ էր ու հանդարտ։ Սա մնում էր կարևոր և պատշաճ գնահատման արժանի մի փաստ, քան մամուլը, միջին քաղաքացու որի համար շատ ավելի վստահելի է։ Դրանով հանդերձ, հայերը մնում են նորությունների երախտիքի տուրք պետք է մատուցվի Ղարաբաղ Կոմիտեին ու մեկնաբա–34նությունների մոփ ընթերցողներ եւ ունկնդիրներ։ Նրանք հաճախ դրանց նկատմամբ քամահրական վերաբերմունք ունենայդ ժամանակվա Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարներին։ Երկիրը խուսափեց ներքին ընդհարումներից կամ վատթար զարգացումներից։ Չնայած բռնությամբ փոփոխությունների հասնելու որոշ փորձերի, սակայն ուզում են հավատալ։ Սիրում են բողոքելհաղթեց կայունությունը։ Դրա համար երախտիքի տուրք պետք է մատուցվի ժողովրդին, սակայն նրանց բողոքը միշտ չէ, որ իրենց քվեի հիմքն է կազմում։նաև Հայոց համազգային շարժմանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի իրավահաջորդ կազմակերպությանը և Հայաստանի առաջին Նախագահին։
Թեկնածուների միջեւ նախապատվությունը արտացոլում է ոչ միայն հարցեբի վերաբերյալ նրանց դիրքորոշումներինՎհուկների որս նույնպես չկատարվեց, այլ նաեւ նրանց վարքագծին տված նախապատվությունը, եւ միշտ չէփորձ չարվեց վրեժ լուծել անցյալի չարաշահումների համար կամ պատժել նախկին ղեկավարներին այն իրավիճակի համար, որ կարող է նշանակել համակրանք նաեւ թեկնածոփ կուսակցության նկատմամբ։ Ինչպես մի դիտորդ նշեց, հայերը նաեւ իմունիտետ ունեն քարոզչության հանդեպ։ Խորհրդային շրջանում խոսքի չարաշահումը նրանց մեջ անվստահություն է ներշնչել այն ղեկավարների հանդեպգոյություն ուներ ՀՀՇ֊ն 1990֊ին կոմունիստներից վերցրեց իշխանությունը։ Ճիշտ հակառակը․ նախկին այդ ղեկավարները, որոնք չափազանց շատ են խոսումկամեցան աջակցել նոր պետությանը, չափազանց շատ են պահանջում եւ չափազանց շատ խոստանում։պաշտոններ ստացան նոր վարչակազմում, արդյունաբերության մեջ և գիտության ոլորտում։
Քաղաքական կուսակցությունները դեռեւս անհրաժեշտ են համարվում ժողովրդավարության համար։ Սակայն նույնիսկ զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներամև չկատարվեց նախկին ռեժիմի քննադատությունը, թերեւս հատկապես զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրնեբումչարվեց տնտեսության, քաղաքական կուսակցություններն այլեւս չունեն միեւնույն զորությունըմշակույթի, որ սովոր բարոյականության և հասարակության մտածելակերպի վրա խորհրդային կարգերի թողած հետևանքների գնահատականը։ Մտավորական դասակարգը զլացավ քննելու այն կեղծ արժեքները, որոնցով առաջ էին վայելել տասնիններորդ դարում կամ քսաներորդ դարի սկզբին։ Սասնավորապեսքաշվում մտավորականները, ազատ շուկայական տնտեսություններում շատ բան որոշվում է կուսակցական կառույցներից գրողներն ու միջոցառումներից դուրսարվեստագետները, կենտրոնական բանկերըինչպես նաև՝ իրենց ներկայացրած արժեքների ազդեցությունը հասարակության հոգևոր ու մշակութային կացության վրա։ Արդյունաբերության ղեկավարները չքննադատեցին ֆինանսական սնանկությունը, մեծ բիզնեսըկառավարման ձախողությունները, բազմազգ կորպոբա– ցիաներր եւ քաղաքացիների նախաձեոնություններր հարցերը որոշում են այնպիսի գործընթացների միջոցովենթակառուցվածքների քայքայվածությունը, որոնք դուրս են կուսակցական քաղաքականությունից։ Եվհաստոցների բարոյական մաշվածությունը, համաշխարհային տնտեսական կառույցների որոնք դժվարացնելու էին տնտեսության վերականգնումը։ Բժիշկները զլացան մերկացնել հնացած ու հարաբերությունների փոփոխությանը զուգընթաց, աջերի աղետալի առողջապահական համակարգն ու ձախերի միջեւ զանազանումն ավելի ու ավելի է մշուշվում։բուժական գործունեությունը՝ սկսած մանկածնությունից մինչև մտավոր հիվանդների բուժման ստալինյան կարգերից մնացած մեթոդները։ Կրթական համակարգի պատասխանատուները զլացան քննադատել կրթական մի համակարգ, որը հնացած էր և գաղութարարական՝ իր մտածողությամբ, ստալինյան՝ իր մանկավարժությամբ և՝ միջուկից փտած։
Հայաստանում կուսակցությունները շատ ավելի նվազ չափով Փոխարենը մի ժամանակ արտոնյալ վերնախավն այժմ փորձում է իր դիրքերը փրկել՝ անցյալի և իր սեփական ձախողումները քողարկելով։ Նրանք ընդդիմանում էին փոփոխությունների բոլոր փորձերին և ձայնակցում «մտավորականների» ճարտասանությանը, որը պախարակում էր նոր վարչակազմին ու նրա ձեռնարկումները, կարծես թե դա լիովին նոր երկիր էր, և 1990֊ին ամեն ինչ սկսվել էր դատարկ տեղից։ Նրանք ցանկանում էին բոլորին համոզել, որ անկախությունն ու նոր վարչակազմն են ի վիճակի արտացոլել րնտրողնեբի մտահոգությունները՝ այդ իսկ ընտրողների համար վստահելի ձեւով։ Այնուամենայնիվպատասխանատու ամեն բանի՝ շրջափակումների ու բարտերային տնտեսության, նույնիսկ Հայաստանումաղքատության ու պոռնկության, ուր պրոբլեմներն կոռուպցիայի ու լուծումներն արտահայտելու հանցագործության համար։ Այժմ Ռ․ Կոչարյանի վարչակազմում կոչեր են հնչում 1990-1997 թթ․ վարչակազմի անդամներին դատական պատասխանատվության ենթարկելու մասին, սակայն երբեք նման կոչեր չհնչեցին նրանց վստահելիությունը հարցական էկապակցությամբ, կուսակցությունները դեռեւս զբաղեցնում են քաղաքական դաշտը եւ մնում են ովքեր ղեկավարել էին երկիրը 1921֊ից մինչև 1990֊ը և այն գործիքըհասցրել քաղաքական, որի միջոցով թեկնածուներ տնտեսական ու րնտրանքներ են առաջարկվում քաղաքացիներին։բարոյական սնանկության։
35
Հայաստանում քաղաքական կոաակցություններր ենթարկվել են փոփոխությունների։ ճեղքվածքներ են հայտնվել նրանց միջեւ, ովքեր մի ժամանակ զինաԿԻ9Աեբ էին։ Ներկայումս Հայաստանում գոբծա– ռող մի շարք կուսակցություններ ՀՀՇ֊ից՝ մինչեւ 1998 թ․ փետրվարը կառավարող կուսակցությունից ելած ճյուղավորումներ են։ Դրանք են՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ), որի ղեկավարներն են Վազգեն Մանուկյանն ու Դավիթ Վարդանյանը՝ երկուսն էլ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներ, Գիտնականների եւ արդյունաբերողների քաղաքացիական միությունը (ԳիԱրՔՄի), որի ղեկավարներից են Աշոտ Մանուչարյանն ու Ռաֆայել Ղազարյանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի երկու այլ անդամ, Երկրապահները՝ խորհրդարանի այն խմբակցությունը, որը պատասխանատու է Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի հանդեպ խորհրդարանի օժանդակության կորստյան հարցում, ձեւավորվել է Պաշտպանության նախարար եւ երկրորդ դասի ՀՀՇ լիդեր Վազգեն Սարգսյանի կողմից, եւ Շամիրամը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամ ու ՀՀՇ ղեկավար Վանո Սիրադեղյանի հիմնադրած կանանց կազմակերպությունը։
Երկու կուսակցություն՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ)՝ Սերգեյ Բադւպյանի առաջնորդությամբՆորմալ առողջ հասարակություն դառնալու համար Հայաստանը կարիք ուներ արմատական փոփոխությունների ոչ միայն քաղաքական ու տնտեսական, եւ Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ)՝ Արամ Սարգսյանի առաջնորդությամբայլ նաև կրթական, իրավական, առողջապահական և սոցիալական ապահովության համակարգում։ Հիմնարկությունների, չինովնիկության, հիմնադրվել են խորհրդային շրջանի մասնագիտական խմբերի և արտոնյալ վերնախավի կողմից փոփոխության հանդեպ դիմակայությունը դարձավ նոր և արժանապատիվ հասարակություն ստեղծելու հարցում Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության հիմքի վրաանկարողության պատճառների կարևոր մի մասը։ Քաղաքական կուսակցությունները համակիրներ ապահովելու համար փոփոխության համար դիմակայությունը վերածեցին քաղաքական օրակարգի, որն ինքնալուծաբ– վել իսկ «ազգային գաղափարախոսությունը» հարմարավետ քող էր 1991֊ին։ապահովում հետադեմ քաղաքականության համար։
Երեք կուսակցություն՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը (ՀՅԴ կամ Դաշնակցություն), Հայաստանի ռամկավար ազատական կոաակցությունր կամ Ռամկավար կուսակցությունը (ՀՌԱԿ) եւ Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը (ՍԴՀԿ) ներմուծվել են Սփյուռքից՝ 1991֊ին բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո։
Անցած տասնամյակում որոշ խնդիրներ (ինչպես անկախություն եւ ինքնիշխան պետության կառույցների ձեւավորում) լուծվեցին՝ դրանով որոշակիորեն նսեմացնելով խորհրդային շրջանի այլախոհների հիմնադրած <i>Քաղաքականությունը և կուսակցությունները, թեեւ դրանց ղեկավարները դեռեւս քաղաքականապես ակտիվ են եւ ունեն հետեւորդներ։</i>
1998֊ի վերջի դրությամբ Հայաստանում գրանցված քաղաքական կուսակցությունների մեծ մասի նույնիսկ անունները հայտնի չեն եւ կարող են երբեք հայտնի չդառնալ։ Դրանք չափազանց փոքր են ու
36
աննշմար, չունեն տեղական ՚ ՚՚կերպություններ, անդամների
նշանակալի քանակ կամ առ՛;։ ր լ հայտնի քաղաքական դեմ֊
քեր։ Շատ ուրիշներ, որ հարս;– / ւնորեն ճանաչված են, նույն֊
պես փոքր են, սակայն իրենց ս/ ւ՚՚վոբ ղեկավարների շնորհիվ լսվելն մեծ համբավ են վայելում։
1998֊ին րնտրողների մեկ տոկոսից ավելի հետեւորդներ ունեցող Հայաստանի քաղաքացիները հիմնավոր, գրեթե բնազդային անվստահություն են տածում քաղաքական կուսակցությունների մեծ մա՛– ՜ ացվել , բոլո՛ր կուսակցությունների հանդեպ։ Քաղաքացիների մեծամասնությունը որևէ կուսակցության չի պատկանում և չի առնչվում որևէ կուսակցության հետ։ Այդ անվստահությունն սկսվել է մինչեւ 1992թ․–ը։ Միայն երկուսն են նորելուկներ։ Երկրապահներն սկսեցին որպես պատերազմի վետերանների կազմակերպ; դ^տն եւ վայելեցին պաշտպանության նախարար Վազգեն Լ ւյ ւ՚նի աջակցությունը։ Վերջինիս դիմումով 1995թ․ խորհրդարանն․վ՞ ընտրություններում Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը եւ ՀՀՇ֊ն սատարեցին այս խմբի ութ թեկնածոփ՝ Ազգային ժողով նրանց ընտրության հարցում։ Խորհրդարանի Երկրապահ խումբրխորհրդային ժամանակաշրջանում Կումունիստական կուսակցության հետ ունեցած փորձառությունից։ Նոր կուսակցությունները ժողովրդին իրենց կարծիքը փոխելու առանձնապես շատ առիթ չտվեցին՝ մասամբ անիրատես ակնկալությունների պատճառով, որը սովորաբար սատարում էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյա– նին, դարձավ 1997֊ին նրա դարաբաղյան քաղաքականությանն ընդդիմացող հիմնական խմբակցությունը։ Երկրապահները 1998֊ին ի– րենց մեջ առան փոքր Հանրապետական կուսակցությտնր եւ 1999֊ի սկզբին դարձան լիարժեք քաղաքական կուսակցություն։ Հայաստանի ժողովրդական կուսակցությունը հիմնադրվեց Կարեն Դեմիբճյա– նի կողմից 1998թ․ կեսերին նախագահական ընտրություններում նրա նշանակալի հաջողությունից հետո։մասամբ էլ նոր կուսակցությունների ու դրանց ղեկավարների վարքի ու բարքի հանդեպ քաղաքացիների տածած հակակրանքի հետևանքով։
Ստեղծվում են նոր կուսակցություններՀայերը նաև ոչ֊միանաշնակ վերաբերմունք ունեն մամուլի և նորությունների այլ աղբյուրների նկատմամբ։ Բանավոր փոխանցված տեղեկությունը՝ բամբասանքը, եւ որոշ կուսակցություններ անհետանում են։ Կուսակցությունների ճակատագրերի մեջ փոփոխություններն ու որակավարաւթյոսւննրը բավականաչափ նորմալ երեւույթ ենոր անշուշտ նվազ արժանահավատ է, եւ ինքնինքան մամուլը, միջին քաղաքացու համար շատ ավելի վստահելի է։ Դրանով հանդերձ, հայերը մնում են նորությունների ու իբրեւ այդպխփնմեկնաբանությունների մոլի ընթերցողներ և ունկնդիրներ։ Նրանք հաճախ դրանց նկատմամբ քամահրական վերաբերմունք ունեն, պրոբլեմ չեն կարող համարվելսակայն ուզում են հավատալ։ Սիրում են բողոքել, սակայն պրոբլեմ կարոդ է համարվել դրանցում ծրագրերի փոխարեն անհատների գերիշխող ^երը։ Դա է պատճառընրանց բողոքը միշտ չէ, որ քիչ կուսակցություններ կարող են պարՀէնօւլ սկզբնավորումից ի վեր ի– րենց անդամ սւկից ների քանակի նշանակալի աճով։իրենց քվեի հիմքն է կազմում։
Ավեփ կարեւոր Թեկնածուների միջև նախապատվությունը արտացոլում է այն հանգամանքըոչ միայն հարցերի վերաբերյալ նրանց դիրքորոշումներին, որ մի շարք կուսակցություններ ֆինանսական օգնության են ;ոանում երկբից դուրս գտնվող աղբյուրներից։ Արտաքին ֆինս֊ս ^պ^յւմը Հայաստանում, ինչպես եւ այլ երկբներումնաև նրանց վարքագծին տված նախապատվությունը, ապօրինի է։ Լինի ոատուկ գործունեության նպատակովև միշտ չէ, թե իբրեւ սովորական օգնություն՝ արտաքին ֆինանսավորումը խեղաթյուրում է կուսակցությանս բի հարաբերական հզորության հանրային րնկալումր եւ ոմանց անայւ արացի առավելություն որ կարող է ընձեռում մյուսների նշանակել համակրանք նաև թեկնածուի կուսակցության նկատմամբ։Ինչպես մի դիտորդ նշեց, հայերը նաև իմունիտետ ունեն քարոզչության հանդեպ։ Խորհրդային շրջանում խոսքի չարաշահումը նրանց մեջ անվստահություն է ներշնչել այն ղեկավարների հանդեպ, որոնք չափազանց շատ են խոսում, չափազանց շատ են պահանջում և չափազանց շատ խոստանում։
։՚–
ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԵՎ ՕՐԱԿԱՐԳԵՐ
Խնդիրների միջոցով կուսակցությունների վերլուծությունը հեշտացնում է Հայաստանի քաղաքականության ըմբռնումը։ Ի լրումն Ղաբաբաղի հիմնախնդրի, որը հիմնականում դեռեւս գտնվում էր իր նախառազմական վտւլում, 1990 թվին ՀՀՇ֊ի աոաջնորդած հաղթական ոչ֊կոմունիստ ընդդիմության առջեւ երեք մեծ խնդիր կար ծառացած․ Հայաստանը պե՞տք է դաոնա անկախ պետություն, թե՞ մնա իբրեւ ԽՍՀՄ֊ի մաս։ Հայաստանը պե՞տք է ընտրի բազմակուսակցական ժողովրդավարություն, թե՞ մնա միակոաակցական վարչակարգ։ Հայաստանը պե՞տք է պահի կենտրոնի կողմից պլանավորվող սո– ցիափստական տնտեսական համակարգը, թե՞ պետք է որդեգրի ա– զատ շուկայական տնտեսության քաղաքականություն։
1988 ֊ին ոչ ոք չգիտերՔաղաքական կուսակցությունները դեռևս անհրաժեշտ են համարվում ժողովրդավարության համար։ Սակայն նույնիսկ զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներում, թե դարաբաղյան հիմնախնդիրն ուր էր տանելու։ Ամեն դեպքում, 1991֊ին ամեն ոք ենթադրում էրթերևս հատկապե՛ս զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներում քաղաքական կուսակցություններն այլևս չունեն միևնույն զորությունը, որ Հայաստանի անկախությունը կհռչակվի այդ տարիսովոր էին վայելել տասնիններորդ դարում կամ քսաներորդ դարի սկզբին։ Մասնավորապես, սակայն անկախության միջազգային ճանաչումը չէր ակնկալվում առաջիկա երեք, թերեւս հինգ տարում։ Թեեւ բազմակուսակցական համակարգի եւ ազատ շուկայական տնտեսության ընդունման հարցում գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնությունտնտեսություններում շատ բան որոշվում է կուսակցական կառույցներից ու միջոցառումներից դուրս․ կենտրոնական բանկերը, սակայն հստակ չէրմեծ բիզնեսը, թե դրանցից յուրաքանչյուրն ինչ աստիճանի եւ որքան արագ կարող էր իրականացվել՝ առանց Մոսկվայի կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչման։ Ամեն դեպքումբազմազգ կորպորացիաները և քաղաքացիների նախաձեռնությունները հարցերը որոշում են այնպիսի գործընթացների միջոցով, ուղղությունների հիմնավոր ընտրությունները կատարվեց ին 1991֊ի հուլիսին:1991 թ․ դեկտեմբերին ԽՍՀՄ֊ի փլուզումը խթանեց Հայաստանիորոնք դուրս են կուսակցական քաղաքականությունից։ Եվ, ինչպես նաեւ բոլոր մյուս խորհրդային հանրապետությունների անկախության ճանաչումըհամաշխարհային տնտեսական կառույցների ու հարաբերությունների փոփոխությանը զուգընթաց, ներառյալ նաեւ այն հանրապետություննե– րինը, որոնք չէին ձգտելու քայլեր չէին ձեռնարկել այդ ուղղությամբ։աջերի ու ձախերի միջև զանազանումն ավելի ու ավելի է մշուշվում։
Շարժման ղեկավարների միջեւ Հայաստանում կուսակցությունները շատ ավելի նվազ չափով են ի հայտ եկան հինվիճակի արտացոլել ընտրողների մտահոգությունները՝ այդ իսկ ընտրողների համար վստահելի ձևով։ Այնուամենայնիվ, հաճախ դեռեւս լուռ տարաձայնություններնույնիսկ Հայաստանում, իսկ երբ հայ ժողովրդի առջեւ ծառացավ հարցերի նոր շղթաուր պրոբլեմներն ու լուծումներն արտահայտելու նրանց վստահելիությունը հարցական է, կուսակցությունները դեռևս զբաղեցնում են քաղաքական դաշտը և մնում են այն գործիքը, առաջացան նաեւ նոր անհամաձայնություններ։որի միջոցով թեկնածուներ ու ընտրանքներ են առաջարկվում քաղաքացիներին։
Շրջակա միջավայրՈմանք կարող Հայաստանում քաղաքական կուսակցությունները ենթարկվել են մոռացած լինելփոփոխությունների։ Ճեղքվածքներ են հայտնվել նրանց միջև, որ 1988 ովքեր մի ժամանակ զինակիցներ էին։ Ներկայումս Հայաստանում գործառող մի շարք կուսակցությունները ՀՀՇ֊ից մինչև 1998 թ․ փետրվարի զանգվածային շարժմանը նախորդել էին 1987թ․ աշնանը Երեւանի փողոց– նեբում կայացած ավեփ փոքր ցույցեր՝ ընդվզելու Երեւանում փետրվարը կառավարող կուսակցությունից ելած ճյուղավորումներ են։ Դրանք են՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ), որի ղեկավարներն են Վազգեն Մանուկյանն ու նրա38շուրջ գործարանների արտադրած աղտոտիչների դեմ։ Ամենամեծը մոտ 5000 մարդու մասնակցությամբ ցույցն էրԴավիթ Վարդանյանը՝ երկուսն էլ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներ, Գիտնականների և արդյունաբերողների քաղաքացիական միությունը (ԳիԱրՔՄԻ), որի ղեկավարներից են Աշոտ Մանուչարյանն ու Ռաֆայել Ղազարյանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի երկու այլ անդամ, Երկրապահները՝ խորհրդարանի այն խմբակցությունը, որը հետագա չափանիշներով տպավորիչ չէրպատասխանատու է Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հանդեպ խորհրդարանի օժանդակության կորստյան հարցում, սակայն իր ժամանակին բավական նշանակալի երեւույթ էր։ձևավորվել է Պաշտպանության նախարար և երկրորդ դասի ՀՀՇ լիդեր Վազգեն Սարգսյանի կողմից, և Շամիրամը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամ ու ՀՀՇ ղեկավար Վանո Սիրադեղյանի հիմնադրած կանանց կազմակերպությունը։
Կազմակերպիչները Երկու կուսակցություն՝ Հայաստանի թույլ կազմակերպված «Կանաչներն» էին։ Ցույցերը բարձրացրին ազգաբնակչության գիտակցությունն ու հետաքրքրասիրությունըկոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ)՝ Սերգեյ Բադալյանի առաջնորդությամբ, սակայն որեւէ արդյունք չտվեցին։ Բացի հարցի ինքնին կարեւորությունիցև Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ)՝ Արամ Սարգսյանի առաջնորդությամբ, այն փաստըհիմնադրել են խորհրդային շրջանի Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության հիմքի վրա, որ կարող է զանգվածային ցույց տեղի ունենալ, արձանագրվեց քաղաքացիների մտքում։ Նախ եւ առաջ, այն նախադեպ ստեղծեց հետագա իրադարձությունների համար։ Այժմ ցույցերը օրակարգի հարց բարձրացնելու հնարավոր միջոց էին, եւ կառավարության ու կուսակցության կառույցից դուրս հնարավորություն կար ժողովրդին հուզող հարցեր արծարծելու։որն ինքնալուծարվել էր 1991-ին։
Երեք կուսակցություն՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը (ՀՅԴ կամ Դաշնակցություն), Հայաստանի ռամկավար ազատական կուսակցությունը կամ Ռամկավար կուսակցությունը (ՀՌԱԿ) և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը (ՍԴՀԿ) ներմուծվել են Սփյուռքից՝ 1991֊ին բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո։ Անցած տասնամյակում որոշ խնդիրներ (ինչպես անկախության և ինքնիշխան պետության կառույցների ձևավորում) լուծվեցին՝ դրանով որոշակիորեն նսեմացնելով խորհրդային շրջանի այլախոհների հիմնադրած կուսակցությունները, թեև դրանց ղեկավարները դեռևս քաղաքականապես ակտիվ են և ունեն հետևորդներ։ 1998֊ի վերջի դրությամբ Հայաստանում գրանցված քաղաքական կուսակցությունների մեծ մասի նույնիսկ անունները հայտնի չեն և կարող են երբեք հայտնի չդառնալ։ Դրանք չափազանց փոքր են ու աննշմար, չունեն տեղական կազմակերպություններ, անդամների նշանակալի քանակ կամ առաջնորդող հայտնի քաղաքական դեմքեր։ Շատ ուրիշներ, որ հարաբերականորեն ճանաչված են, նույնպես փոքր են, սակայն իրենց նշանավոր ղեկավարների շնորհիվ ավելի մեծ համբավ են վայելում։ 1998֊ին ընտրողների մեկ տոկոսից ավելի հետևորդներ ունեցող կուսակցությունների մեծ մասը գրանցվել է մինչև 1992 թվականը։ Միայն երկուսն են նորելուկներ։ Երկրապահներն սկսեցին որպես պատերազմի վետերանների կազմակերպություն և վայելեցին պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի աջակցությունը։ Վերջինիս դիմումով 1995 թ․ խորհրդարանական ընտրություններում Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը և ՀՀՇ֊ն սատարեցին այս խմբի ութ թեկնածուի՝ Ազգային ժողով նրանց ընտրության հարցում։ Խորհրդարանի Երկրապահ խումբը, որը սովորաբար սատարում էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին, դարձավ 1997֊ին նրա ղարաբաղյան քաղաքականությանն ընդդիմացող հիմնական խմբակցությունը։ Երկրապահները 1998֊ին իրենց մեջ առան փոքր Հանրապետական կուսակցությունը և 1999֊ի սկզբին դարձան լիարժեք քաղաքական կուսակցություն։ Հայաստանի ժողովրդական կուսակցությունը հիմնադրեց Կարեն Դեմիրճյանի կողմից 1998 թ․ կեսերին նախագահական ընտրություններում նրա նշանակալի հաջողությունից հետո։ Ստեղծվում են նոր կուսակցություններ, և որոշ կուսակցություններ անհետանում են։ Կուսակցությունների ճակատագրերի մեջ փոփոխություններն ու որակափոխությունները բավականաչափ նորմալ երևույթ են, և ինքնին, ու իբրև այդպիսին, պրոբլեմ չեն կարող համարվել դրանցում ծրագրերի փոխարեն անհատների գերիշխող դերը։ Դա է պատճառը, որ քիչ կուսակցություններ կարող են պարծենալ սկզբնավորումից ի վեր իրենց անդամակիցների քանակի նշանակալի աճով։ Ավելի կարևոր է այն հանգամանքը, որ մի շարք կուսակցություններ ֆինանսական օգնություն են ստանում երկրից դուրս գտնվող աղբյուրներից։ Արտաքին ֆինանսավորումը Հայաստանում, ինչպես և այլ երկրներում, ապօրինի է։ Լինի հատուկ գործունեության նպատակով, թե իբրև սովորական օգնություն՝ արտաքին ֆինանսավորումը խեղաթյուրում է կուսակցությունների հարաբերական հզորության հանրային ընկալումը և ոմանց անարդարացի առավելություն է ընձեռում մյուսների նկատմամբ։ <i>Խնդիրներ և օրակարգեր</i> Խնդիրների միջոցով կուսակցությունների վերլուծությունը հեշտացնում է Հայաստանի քաղաքականության ըմբռնումը։ Ի լրումն Ղարաբաղի հիմնախնդրի, որը հիմնականում դեռևս գտնվում էր իր նախառազմական փուլում, 1990 թվին ՀՀՇ֊ի առաջնորդած հաղթական ոչ֊կոմունիստ ընդդիմության առջև երեք մեծ խնդիր կար ծառացած․ Հայաստանը պե՞տք է դառնա անկախ պետություն, թե՞ մնա իբրև ԽՍՀՄ֊ի մաս։ Հայաստանը պե՞տք է ընտրի բազմակուսակցական ժողովրդավարություն, թե՞ մնա միակուսակցական վարչակարգ։ Հայաստանը պե՞տք է պահի կենտրոնի կողմից պլանավորվող սոցիալիստական տնտեսական համակարգը, թե՞ պետք է որդեգրի ազատ շուկայական տնտեսության քաղաքականություն։ 1988֊ին ոչ ոք չգիտեր, թե ղարաբաղյան հիմնախնդիրն ուր էր տանելու։ Ամեն դեպքում, 1991֊ին ամեն ոք ենթադրում էր, որ Հայաստանի անկախությունը կհռչակվի այդ տարի, սակայն անկախության միջազգային ճանաչումը չէր ակնկալվում առաջիկա երեք, թերևս հինգ տարում։ Թեև բազմակուսակցական համակարգի և ազատ շուկայական տնտեսության ընդունման հարցում գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնություն, սակայն հստակ չէր, թե դրանից յուրաքանչյուրն ինչ աստիճանի և որքան արագ կարող է իրականացվել առանց Մոսկվայի կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչման։ Ամեն դեպքում, ուղղությունների հիմնավոր ընտրությունները կատարվեցին 1991֊հուլիսին։ 1991 թ․ դեկտեմբերին ԽՍՀՄ֊ի փլուզումը խթանեց Հայաստանի, ինչպես նաև բոլոր մյուս խորհրդային հանրապետությունների անկախության ճանաչումը, ներառյալ նաև այն հանրապետություններինը, որոնք չէին ձգտել ու քայլեր չէին ձեռնարկել այդ ուղղությամբ։ Շարժման ղեկավարների միջև ի հայտ եկան հին, հաճախ դեռևս լուռ տարաձայնություններ, իսկ երբ հայ ժողովրդի առջև ծառացավ հարցերի նոր շղթա, առաջացան նաև նոր անհամաձայնություններ։ <i>Շրջակա միջավայր</i> Ոմանք կարող են մոռացած լինել, որ 1988 թ․ փետրվարի զանգվածային շարժմանը նախորդել էին 1987 թ․ աշնանը Երևանի փողոցներում կայացած ավելի փոքր ցույցեր՝ ընդվզելու Երևանում ու նրա շուրջ գործարանների արտադրած աղտոտիչների դեմ։ Ամենամեծը մոտ 5000 մարդու մասնակցությամբ ցույցն էր, որը հետագա չափանիշներով տպավորիչ չէր, սակայն իր ժամանակին բավական նշանակալի երևույթ էր։ Կազմակերպիչները Հայաստանի թույլ կազմակերպված «Կանաչներն» էին։ Ցույցերը բարձրացրին ազգաբնակչության գիտակցությունն ու հետաքրքրասիրությունը, սակայն որևէ արդյունք չտվեցին։ Բացի հարցի ինքնին կարևորությունից, այն փաստը, որ կարող է զանգվածային ցույց տեղի ունենալ, արձանագրվեց քաղաքացիների մտքում։ Նախ և առաջ, այն նախադեպ ստեղծեց հետագա իրադարձությունների համար։ Այժմ ցույցերը օրակարգի հարց բարձրացնելու հնարավոր միջոց էին, և կառավարության ու կուսակցության կառույցից դուրս հնարավորություն կար ժողովրդին հուզող հարցեր արծարծելու։ Երկրորդ, Դարաբաղյան Ղարաբաղյան Շարժումը մթագնեց շրջակա միջավայրի խնդիրը։ Վերջինս դարձավ այն բազմաթիվ հարցերից լոկ մեկը, ո– րոնք որոնք փետրվարին հրապարակ հանեցին ժողովրդին ու նրա բոլոր դժգոհությունները։ Ահա այսպես, զանգվածային ցույցերը 1988֊ի վւետրվարին փետրվարին Ղարաբաղը Հայաստանին միավորելու պահանջից շատ արագ 1988֊ի մայիսին վերածվեցին ազգային վերածննդի համապարփակ օրակարգի։ Շրջակա միջավայրի հարցը, դեռևս չսպառված, տնտեսության փլուզումից հետո դարձավ երկրորդական։ Անկախ Հայաստանի առաջին խորհրդարանն (1990-1995) ուներ Կանաչներից մեկ անդամ, որն այնուհետև չվերընտրվեց Ազգային ժողովում։
Շրջակա միջավայրի հարցը, դեռեւս չսպառված, տնտեսության փլուզումից հետո դարձավ երկրորդական։ Անկախ Հայաստանի ա– ռաջին խորհրդարանն (1990֊1995) ուներ Կանաչներից մեկ անդամ, որն այնուհետեւ չվերընտրվեց Ազգային ժողովում։
Լեռնային Ղարաբաղը եւ Դարաբաղյան Շարժումը
