Changes

Այս ամենից հետո, կարելի է մտածել, թե, ի վերջո, որևէ պատասխան նույնքան իրավացի է, որքան մյուսը։ Սակայն անհրաժեշտ է հասկանալ, թե յուրաքանչյուր ճանապարհ ինչի՛ է հանգեցնում՝ իբրև պատասխանատվություն, ռիսկ, պարտավորություն և հնարավոր հետևանք։

Ինչպե՞ս կարելի է հասկանալ, թե ինչ է կատարվում Հայաստանում և Ղարաբաղում։ Ինչպե՞ս կարելի է ղեկավարների ու կուսակցությունների կողմից վիճարկվող տարբեր հավաստումների մեջ որոշել, թե որն է օգտակար Հայաստանի ու Ղարաբաղի համար։ Իրադրությունն ունի՞ արդյոք իր տրամաբանությունը։ Որևէ միջոց կա՞ զատորոշելու, թե ինչն է կարևոր ու ի՛նչն է երկրորդական այն այն ամենի մեջ, ինչ կարդում ենք թերթերում ու ինտերնետում, ինչ լսում ենք այն այցելուներից, որոնք վստահեցնում են, թե ծանոթ են «ներքին խոհանոցին»։

Ոմանք կարող են մոռացած լինել, որ 1988 թ․ փետրվարի զանգվածային շարժմանը նախորդել էին 1987 թ․ աշնանը Երևանի փողոցներում կայացած ավելի փոքր ցույցեր՝ ընդվզելու Երևանում ու նրա շուրջ գործարանների արտադրած աղտոտիչների դեմ։ Ամենամեծը մոտ 5000 մարդու մասնակցությամբ ցույցն էր, որը հետագա չափանիշներով տպավորիչ չէր, սակայն իր ժամանակին բավական նշանակալի երևույթ էր։

Շրջակա միջավայրի հարցը, դեռևս չսպառված, տնտեսության փլուզումից հետո դարձավ երկրորդական։ Անկախ Հայաստանի առաջին խորհրդարանն (1990-1995) ուներ Կանաչներից մեկ անդամ, որն այնուհետև չվերընտրվեց Ազգային ժողովում։

Ղարաբաղյան հակամարտությունը, որը բոցավառեց համաժողովրդական շարժման կրակը և եկավ խորհրդանշելու ժողովրդի ձգտումները, մեկ տասնամյակում ծավալվեց բազմաթիվ ուղղություններով։ Քաղաքական հակամարտությունը վերածվեց արյունահեղության։ Մեկ պետության՝ ԽՍՀՄ֊ի ներսում ծագած վարչական հարցը, վերաճեց տարածաշրջանային ու միջազգային անվտանգության համար լուրջ մտահոգության առարկայի։ Միաժամանակ փոխվեց հակամարտության կարևորությունը ներքին քաղաքականության մեջ, ինչպես փոխվեց նաև նրա դերը ազգային օրակարգի, ազգային տնտեսության մեջ և կուսակցությունների ծրագրերում։

Բացի Ղարաբաղի հիմնախնդրից, 1990֊ին Հայաստանի քաղաքական օրակարգը բաղկացած էր այնպիսի խնդիրներից, որոնք պայմանավորելու էին երկրի բնույթը․ Հայաստանը պետք է մնար ԽՍՀՄ մա՞ս, թե՞ դառնար անկախ երկիր, Հայաստանը պետք է ունենար մե՞կ կուսակցություն, թե՞ հաստատեր բազմակուսակցական համակարգ․ Հայաստանը պետք է ունենար Կենտրոնի կողմից պլանավորված տնտեսությո՞ւն՝ հիմնված պետության սեփականությունը հանդիսացող արտադրության միջոցների վրա, թե՞ պետք է անցներ ազատ շուկայական տնտեսության։

Գերագույն խորհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկը չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգևորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայն, 1997֊ից, սկսեց քարոզել Ռուսաստան֊Բելառուս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։

Հայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեռևս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էին, որ անկախ նրանից, թե խորհրդային մոդելի սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին են եղել, ինչ֊որ բան զարհուրելիորեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդելը։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էր, նույնքան քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունը։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանելի։ Հետևաբար, բնական էր, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, ո՛չ նրանից ընձյուղված ընդդիմադիրները երբևէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդ ուղուց։

Երբ 1990֊ի ամռանը ՀՀՇ֊ի առաջնորդած կոալիցիան շահեց Գերագույն խորհրդի հարաբերական մեծամասնությունը, գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնություն այն մասին, որ Հայաստանը պետք է վերածվի բազմակուսակցական, ազատ ժողովրդավարության երկիր։ Հիմնվեցին նոր կուսակցություններ, և Գերագույն խորհրդի որոշ անդամներ միացան կուսակցությունների, որոնք նախկինում գոյություն չէին ունեցել Հայստանում։ Քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքը, Մամուլի ազատության մասին օրենքը, Կրոնի ու խղճի ազատության մասին օրենքը (որը նաև անջատում էր պետությունն ու եկեղեցին՝ ճանաչելով Հայ առաքելական եկեղեցու հատուկ դիրքը հայոց պատմության ու մշակույթի մեջ) խորհրդարանի կողմից վավերացվեցին մինչև 1991֊ի կեսերը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը հարուցեց շատ ավելի հարցեր, քան սոսկ պաշտոնի հաջորդականության հարցն է։ Այն լարում հանդես բերեց, սակայն նաև համակարգի մեջ ցուցադրեց որոշ ուժեղ կետեր։ Այն նաև պետականության ու ազգության ընբռնումների հարցում ֆունդամենտալ տարբերություններ բացահայտեց այն անձանց միջև, ովքեր ցանկանում են Լ․ Տեր֊Պետրոսյանից հետո ձևավորել Հայաստանի ապագան։

Եթե ընտրելու փնենք մի աոանձին իրադարձություն, որը վերլուծելով կարելի է հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները եւ պատկերացնել հետագա զարգացումները, դա կփնի 1998 թ․ փետըր– վարին Նախագահ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։

1998֊ի վւետրվարի հրաժարականը շատ բան է ասում Հայաստանի ու հայ ժողովրդի քաղաքական մշակույթի մասին, Հայաստանում եւ արտասահմանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կողմնակից ու հակառակորդ անձանց մասին, կառույցների եւ Սահմանադրության ուժի ու թուլության մասին, օտար շահերի ու ներքին քաղաքական ուժերի միջեւ խճողված հարաբերությունների մասին։ Պատմության շարունակականության խաթարումը բացահայտում է այն հիմնական հոսանքներն ու հետագա րնթացքի ուղղությունները, որոնք կարող էին եւ չբացահայտվել օր օրի զարգացող իրադարձություններում։

Ինչո՞ւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց։ Ի՞նչ խնդիր պետք է լուծեր այդ հրաժարականը։ Իրականում նրա հրաժարականով լուծվե՞ց պրոբլեմը։

Անշուշտ, կան նաեւ մարդիկ, որոնք կասկածի են ենթարկում 1996֊ին եւ․ Տեր֊Պետբոսյանի երկրորդ ընտրությունը, ինչպես նաեւ Սահմանադրությունը, որը սահմանում է Նախագահի մանդատը։ Անկանոնությունները փոխե՞լ են ընտրությունների արդյունքը, թե ոչ՜ կորոշվի, երբ պատմաբանները լավ ուսումնասիրեն բոլոր փաստերը։ Մինչ այդ սակայն տեսակետների մեծ մասը հիմնված է հավատի ու քաղաքական շահարկումների վրա։

Հետաքրքիր է նկատել, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հաջորդած իր հարցազրույցներում Ռ․ Քոչաբյանը երբեմն֊երբեմն նշել է, որ հակամարտության լուծման հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառր չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա է, եւ դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։

Այժմ, երբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրա, եւ նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմից, հնարավոր է մի հայացք նետել եղած պնդումներին եւ, հիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությանր, իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետեւում թաքնը– ված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյա– նին պաշտպանելն է, այլ այն նկատառումր, որ պրոբլեմի սխալ բնո– րոշումր քաղաքականություն որոշողներին եւ հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր աոաջնոբդելեւ հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։

Ես չեմ կարող պնդել, թե Ղաբաբադի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատեւ մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել է պատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, Ադրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, պաշարվածի հոգեբանությունն ու ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ փակատար միավորումից նվազ որեւէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքներր ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի եւ դրա հետեւանքների քննարկումների նկատմամբ տափս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։

Եթե այստեղ ներկայացված հանգամանքներր չեն նպաստում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանը, կարելի՞ է արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։

Հարցը, հետեւաբար, հետեւյալն է․ արդյոք Հայաստանն ու Ղարա– բաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի աոճակատ– ման, որը կարող է արյունահեղության վերածվել, կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն ու Ղաբաբաղը սովորական քաղաքականություն վարել։

Հայաստանի քաղաքականությունն ավելի քան լեցուն է պարադոքսներով ու հակասական երեւույթներով։

կուսակցություն կամ քաղաքական գործիչ վարձում է լուծել Ղարաբաղի միջոցով։

ակախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանի քաղաքական կյանքը լցվեց կուսակցություններով, որոնք ներկայացնում էին ծայրահեղ աջից մինչեւ ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգները, եթե այստեղ առհասարակ տեղին է ավանդական տերմինաբանության գործածամր։ Սակայն պայքարի մի հատուկ տեսակ է, որ պայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահալր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի օրոք։ Երբեմն ակնհայտ, իսկ սովորաբար չբացահայտված այս հակադրությունր հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ եւ հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։

Երկրագնդի վրա Հայաստանի ու հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ եւ միմյանց ւսվեփ ու ավելի ընդդիմացող հա– յացքներր մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու համար մոլեգին պայքարն այն ձեւով, որով այն պատկերանում էր դրա գաղափարախոսներին, չէր կարող անհանդուրժողականություն եւ անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպ, որը մարմնավորում էր ազգային գաղափարախոսության բացակայությունը, եւ որի անունն էր Լեւոն Տեբ֊Պետրոսյան։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար պետականության նպատակն այն էր, որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց սեփական շահերը, խնդիրներր եւ անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է, որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձեւով, ինչպես իրենք են դնում իրենց սեփական խնդիրները, սահմանում իրենց ազգային շահերր եւ հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձեւով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավոբումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության, եւ այն խնդիրների հաղթահարումը, որոնք սպառնում են կամ վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափո– « խումր եւ ժողովրդի բարեկեցության ապահովումր ժամանակ են պահանջում, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղավախություն, գաղա– վւարաիտսություն կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գոբծառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող վախարինել ժամանակին, գերեռանւաւն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությանը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժո–

92

Սա էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է այն համատեքստը, որի միջով էին դիտվում պրոբլեմները եւ րնդունվում քաղաքական գլխավոր որոշումները։ Այն չի ապահովում, որ յուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ տղղակրորնն այս իդեափ սահմաններում։ Այն նաեւ չի արդարացնում ձաաողումները՝ անձնական թե քաղաքական, որոնք քայքայնցին քաղաքականությունը եւ ՀՀՇ֊ի ու, վերջ ի վերջո, Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի նկատմամբ ժողովրդի վստահությունդ։ Սակայն ձախողումներր չեն նսեմացնում այս մոտեցման դերը՝ ըմբռնելու համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած Հայաստանի բռնած ուղին եւ հասկանալու համար դրա ներկայացրած արժեքների ու նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։

Կուսակցությունների այս խմբի համար քաղաքականությունը մի մեխանիզմ է, որը բանեցվում է բարձրագույն գաղավւարր կամ իդեալի հասնելու համար։ Ըստ այս դիբքորշման, պետությունր նախասահմանված դեր է կատարում՝ իբրեւ այդ բարձրագույն իդեափ իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է եւ ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով եւ այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր

95

կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծ, մի սցենար, որը բարձրացնելու է ժողովրդին եւ նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության մեջ կամ ժամանակակից աշխարհում։ Դրանք, ի վերջո, այն նյութն են, որով կերտվում են տոտալիտար ռեժիմները։

Լեռն Տեր֊Պետրոսյանի ու Վազգեն Մանուկյանի միջեւ առկա ա– մենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալություն» բառի շուրջ։ Մանուկյանը գտնում է, որ պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելր նշանակում է Հայաստանի ու հայ ժողովրդի անցյալը, ներկան ու ապագան հանգեցնել անընդունելբո– բեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելություն, սա էլ բխում է նրա այն համոզմունքից, որ հայերը հատուկ ժողովուրդ են՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ ապահովել, որ այդ ներուժն իրացվի, եւ գտնել այն բնագավառնեբր, որտեղ այդ առաքելությունր կարող է ի հայտ գալ։

Կասկած չկա, որ նրա ծրագիրը նախատեսում է քաղաքացիների կյանքի բարելավում, դրամատիկ ու արագ, կտրուկ բարելավում։ Սակայն դժվար է այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունը, որը նախատեսում է ներքին ուժն ու ներշնչանքը վերածել բյուջեների եւ օրենքների։ Հեշտանում է նաեւ ձախողումների համար պատասխանատվությունից խուսափելը, քանի որ այդ դեպքում ժողովուրդն է, որ գլացել է իրեն վերածել այն տեսակի հայերի ու քաղաքացիների, ինչպիսին ծրագիրն էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ առաջնորդը, ոռի ծրագիրը պահանջում է ժողովրդի այլ տեսակ, միշտ ցանկանալու է ավեփ մեծ իշխանություն՝ այդ կերպավախությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990֊1991֊ին իբրեւ վաբչապետ պաշտոնավարելու րնթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսեւորումը։

Հայ կոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետ, ինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց համար այն չափազանց մեկուսի, չափազանց ծանրաբեռնող ու չափազանց փոքրիկ մի վայր է։ Նրանք ավեփ հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ իրենց տրված դերակատարությամբ, այնպիսի մեկի, որը ներկայացնի քաղաքակրթության ավեփ բարձր, ավեփ ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում պետության նպատակն է գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը եւ շրջան կատարել դրա ուղեծբով։

Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների համար առաջին եւ ամենակարեւոր խնդիրն է հասկանալ եւ օբյեկտիվորեն գնահատել ուրիշների շահերը, այդ շահերը չսահմանել կամային մտածողության հիման վրա։ Ռուսաստանը չափազանց կարեւոր գործընկեր է, որպեսզի կարելի փնի նրա հետ վարվել իբրեւ կասկածամիտ սիրահարի, որն իբր Հայաստանի սիրո հավաստման ու ա– պացույցի մշտական կարիքն ունի։

Քննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռն է, ամենից ավեփ համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախ փնի եւ միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքներր։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրեւ նպատակ որդեգրեց 1919թ․֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ֊ի ջանքեբով հիմնադրված եւ նրա կողմից կառավարվող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրեւ կուսակցության իդեալ։ Սփյոտքյան միջավայրում, ուր կուսակցության հետ միասին աքսորվել էր նաեւ այդ կարգախոսր, այն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումր, անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների աբդարացամր։ Ա՛յդ Հայաստանն էր, որ սփյուռքահայ երին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, եւ սփյուռքահայերը վերադառնալու էին եւ վայելելու իրենց երազանքները։

ՀՅԴ֊ն գտնում է, որ տարիքի, հերոսների եւ գաղավւարի վսեմության համադրումը բացառապես եւ միայն իրեն է շնորհում հայոց շահերը սահմանելու եւ ռազմավաբությունր որոշելու իբավունքր, ինչպես նաեւ ամենուր, բոլոր ժամանակներում, բոլոր հանգամանքներում, քվեարկությամբ կամ առանց քվեարկության հայ ժողովուրդը ներկայացնելու իրավունքը, քանի որ կուսակցությունն իրեն համարում է ազգի միկրոկոսմոսր։

Վերը քննարկված երեք խմբերն ունեն մի շարք ընդհանրություններ։

Երկրորդ, երեւան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր կուսակցությունների ճարտասանությանը, որոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրեւ չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էին, որ, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, վերացնում են ներքին միասնականության եւ Հայաստանի ու Սփյուռքի միասնության գլխավոր, եթե ոչ միակ, խոչրնդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էին, եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։

Որքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղաբաբաղը հասկանալու լավագույն ձեւն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասել, որ «Ղարաբադի կուսակցությունը» ամենահինն է, այն նույնքան հին է, որքան Ղարաբադի հիմնախնդիրը կամ Ղաբաբաղն ինքր։ Այն նաեւ ամենապարզն է։ Ղարաբադի ժողովուրդր գիտի, թե ինքն ինչի՛ն է դեմ։ Նա չի ցանկանում փնել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոք, ո– րոնց Ղարաբադի հայերը «թուրք» են անվանում, Ղարաբադի նկատմամբ վարվել են որպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբադի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուց, ռմբակոծվելուց, տեղա–

114

Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելով, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի հետ եւ ի՛նչ դեր են հատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որեւէ մեկնաբանությունից։ Օրինակ, հնարավոր է փաստել, որ ետիտրհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անց– յւպը, որ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա կրկնության հույսով, որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն վերածել ուժի եւ լեգիտիմության եոանդակերտ սկզբունքի, որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում է անցյալի վրեժն առնել, եւ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։

կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էր, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու ի– մաստնությունը եւ, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում է դրա նկատմամբ իր նվիրումը, կարձագանքեին եւ կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջեւ անհամաձայնություններն ու հակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, քան առաջ։ Իսկ դա այն էր, ինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչաբյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, եթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ է, փաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, միասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, եւ ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։

Հայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ է ավելի հաճախ գործածվել, քան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն է, այն կարգախոսն է նրանց, ովքեր ցանկանում են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ եւ ազնվագույն մտադրություններ։

Միասնությունը կարող է առնչվել չորս մակարդակների, քաղաքական միասնություն Հայաստանում, գործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ, ազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքի, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ եւ միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։

Շատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը Հայաստանում, սակայն դրան հասնելն, այնուամենայնիվ, դեռեւս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումը, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է միասնության մեկ տեսակ։ Դա միասնության իրավական, բարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկա, թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է գտնվում, անշուշտ՝ պետության եւ պետության ղեկավարի վրա։

մտքին։ Վստահորեն կարելի է ենթադրել, որ կարծիքի միեւնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որեւէ այլ թեկնածոփ հետ, ով կընտրվի Նախագահ։

Հայաստանն ու Ղաբաբաղը պետք է սերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների եւ համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Ղարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, մինչեւ որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի նոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանը, իրեն «ապամիասնացրեց» նաեւ Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարից, Երեւանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։

Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն օրգանական կապեր, որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի շահերից, կարիքներից եւ ռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավեփն, քան ինքն իրեն կարող է թույլ տալ։

Հայոց աշխարհի՝ Հայաստանի, Ղարաբաղի եւ Սփյուռքի կամ սփյուռքների միասնության հարցր այլ կարգի խնդիր է։ Այն ներկայացնում է վերացարկված ազգայնականության եւ ազգային ինքնության ամենածանր մարտահրավերր։

Եբկքադաքացբաթյունր բարդ խնդիր է, որը պետք է մի շարք նրբին գործոններ հարթի։ Նախագահական ընտրարշավում Ռ․ Քո– չարյանը խոստանում էր այդ հարցով սահմանադրական փոփոխություն՝ իբրեւ Սփյուռքի հետ հարաբերությունների բարելավման իր ծրագրի մաս։ Սակայն Հայաստանի մի շարք քաղաքական խմբավորումներ, այդ թվում՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Երկրապահները, դեմ են դրան։ Այս հարցում եւս Սահմանադրությունը վախելու որեւէ քայլ չի կատարվել նոր վարչակազմում։

Սփյոտքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխում, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երեւույթ։

Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալում, քան ապագայում։ Սփյոտքահայերի մեծ մասը շարունակելու է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներամ եւ ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սվւյոտքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն իրենց հաստատություններից, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն կարող են փոփոխություններ լինել։

Միասնությունն իբրեւ քաղաքական ծրագիր առաջ է բերում իշխանության օրինականության հարցը։ Լավագույն պայմանների դեպքում, «ապամիասնությանները» տեղի են ունենում իբրեւ ազգային շահերի եւ ապագայի ընթացքի հիմնարար խնդիրների շուրջ էական տարաձայնությունների արգասիք։ Հայոց աշխարհի առջեւ ծառացած են բազմաթիվ նման խնդիրներ։ Բնական է, որ էական տարբերություններ լինեն սոցիալական, տնտեսական եւ այլ հարցերում, ինչպես նաեւ՝ Ղարաբաղի, հարեւանների հետ հարաբերությունների եւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության այլ խնդիրների շուրջ։ Սակայն մեծ հարցերի շուրջ, որոնք պետք է լուծվեն սոցիալական եւ տնտեսական ոլորտներում, կա ընդհանուր համաձայնության։ Տարաձայնությունները վերաբերում են առաջնություններին, հարցերի պատճառական հարաբերությանը եւ այն խնդրին, թե ով լավագույնս կարող է լուծել այդ հարցերը։ Հայաստանի օրակարգի որոշ հարցեր սփյուռքահայության սրտին ավեփ մոտ են, քան մյուսները։

137

Հայոց Ցեղասպանության խնդիրը եւ դրա ճանաչման քաղաքականությունը հանգամանալի քննարկման կարիք ունեն։ Իր ներգործությունն ունենալով Սփյուռքի մւոածողության վրա՝ պրոբլեմն իր սփյոտքյան րնկալմամբ ներկայումս ներմուծվում է Հայաստան։

Պրոբլեմը Ցեղասպանության եւ Ցեղասպանության ճանաչման զբաղեցրած տեղն է հայ քաղաքական մտածողության մեջ՝ երեք վտխկապակցված մակարդակներում, հայ հավաքական գիտակցության մեջ, հայ քաղաքական օրակարգի այլ անհաղթահարելի հարցերի հետ դրա հարաբերակցության մեջ եւ միջազգային ասպարեզում, ուր սահմանվում եւ կապակցվում են Հայաստանի ու հայության շահերի մեծ մասը։

Ցեղասպանության հիշողությունն ամեն հայի գիտակցության մեջ է։ Դրա ժխտումը կազմում է հայոց անհատական եւ հավաքական ինքնության լավագույն մասի մերժումը։ Հայերը դժվարանում են հասկանալ աշխարհր եւ նրա օրենքներն ու արժեքներն ընդունել ինչպես իրենցը, եթե աշխարհը չի կարողանում ճանաչել ակնբախ

ճշմարտությունը։

143

Հայաստանի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ է միեւնույն տեղն զբաղեցնել, եւ դրա ճանաչման համար մղվող պայքարը կարո՞ղ է մնալանվտփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միեւնույն դերը հատկացվել, երբ Ղաբաբաղի ճակատագիրն օդից է կախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել եւ լինել այն համատեքստը, որում պետք է կատարվի Հայաստանի ու Ղաբաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու տնտեսական զարգացումը։

Կատարելով քաղաքական զինսւնոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները եւ թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելություն, որ ունի հայկական կողմը, եւ որից զուրկ է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաեւ ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է հատկացվում։

Երբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի կողմից Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, որոնք նրանցից տնտեսական եւ քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։

Ամեն բանից առաջ, պետք է ընդունել, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է մարդկանց խումբ, որոնք այնտեղ չեն գտնվում, որտեղ մի ժամանակ եղել են եւ որտեղ, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ– պետություն կառույցն ընդունվում է իբրեւ նորմ։

150

Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվբ տատանվում է չորսից հինգ միլիոնի միջեւ, թեեւ կան պնդողներ, որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։

Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամները, ինչ– պիսին են Լիսաբոնամ Գալուստ Գուլբենկյանի, Դեթբոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանի, Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քըբքորյանի հիմնադրամները, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են եւ ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են, որոնք օժանդակում են նաեւ հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին եւ նրանց մշակույթին։

Սփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններ, որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրս, երբ վերջիններս գնալով ավեփ էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու արտաքին միջավայրբ։

Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունր եւ Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրեւ քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել են Միջին Արեւելքում եւ ծառայել են խիստ օգտակար նպատակի, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում եւ Կանադայամ։ Միջին Արեւեաամ այս միություններր հայ մշակույթը ներկայացնող եւ արվեստներն ու կրթությունր խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաեւ պատուհան էին իրենց եբկբների եւ աշխարհի մշակույթների համար։

Հայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երեւույթ է այն հան– գամանքր, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գոբծառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երեւույթ չէ արիշ սփյուռքներում։

Այս «կուսակցություններն» ահա, բուն հողի վրա մտան Հայաստանի եւ Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, այլ ոչ թե մնացին հեռվում՝ իբրեւ օժանդակող մեխանիզմներ։

1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգամ– ները Սվւյուոքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը որդեգրված էր քաղաքական կուսակցությունների կողմից եւ ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, ավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձեւը։

Սփյուռքր ճակատագրական 1988 թվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառր պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններից, որոնք սկսվել էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված էր, սակայն ակտիվ, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված եւ ինքնագոհ։

Ի պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի փետրվարին Երեւանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սամգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները եւ ապա Ղարաբադ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետեւ հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր, քան սոսկ երկրի ցնցում։

Անցած տասնամյակում հայ ժողովուրդը վկան եդավ ժողովրդական մի շարժման առաջացման, որն սկսվեց Ղարաբաղի միավորման պահանջով եւ արագորեն վերածվեց ազգային զարթոնքի շարժման։ Ղաոաբաղ Կոմիտեի, իսկ ապա Հայոց համազգային շարժման ղեկավարությամբ Հայաստանն անկախություն ստացավ, քաղաքական ու տնտեսական բարեփոխումներ ձեռնարկեց եւ սկսեց պետական կառույցների ստեղծումը՝ նոր Սահմանադրության համատեքստում։ Հայաստանը հաղթահարեց շրջափակումների անմիջական ազդեցությունը, դուրս եկավ էներգետիկ լրջագույն ճգնաժամից՝ առնվազն որոշ ժամանակով, եւ կարողացավ հաջողությամբ պաշտպա– նել Ղաբաբաղն ու Ղարաբաղի ժողովրդին՝ միաժամանակ խուսափելով ավելի լայնածավալ պատերազմից։ Հայաստանն ունի նախկին ԽՍՀՄ տարածքի լավագույն բանակը։ Եվ դա օգնել է Ղարաբա– դին գոյատեւելու եւ զարգացնելու իր կառույցները, դրանց թվում եւ մարտական բարձր պատրաստվածություն ունեցող սեփական բանակը։

միմյանց հետ հատվում Հայաստանի անցյաա, ներկան եւ ապագան։ Պատմությունից մեր հիշածը մեզ նույնքան շատ բան է ասում մեր ներկայի ու մեր մասին, որքան ասում է անցյալի մասին։

Պատմությունը կարող է ստրկացնել կամ ազատագրել։ Այն կարող է օգտագործվել իբրեւ մտածողությանն օգնող միջոց կամ իբրեւ իշխանության հասնելու եւ այն պահելու գործիք։ Այն կարող է շահարկվել՝ նախապաշարումներ ու կարծիքներ արդարացնելու համար, կամ հաղթահարել մտային կառույցները եւ րնդանված պատկերացումները։ Այն, իբրեւ ծանոթ երեւույթ, կարող է հարմարավետության զգացում պատճառել, սակայն կարող է նաեւ ժողովրդին դատա– պարտել կրկնելու անցյալի սխալները։

Պատմությունը ճշգրիտ գիտություն չէ․ այն չի կարեփ կրկին փորձարկել լաբորատորիայում՝ ապացուցելու համար որեւէ վարկած։ Սակայն հայ ժողովուրդը բավական մեծ պատմություն է ունեցել՝ բավարար չափով եւ իր ողջ բարդությամբ հասկանալու համար այն աշխարհը, որի մեջ ինքը պետք է որոշումներ կայացնի, այն միջավայրը, որում գործսաում են Հայաստանն ու Ղարաբաղը, եւ գնահա– տելու համար այն, ինչ պետք է փոխվի, եւ այն, ինչ հայերը չեն կարող փոխել՝ որքան էլ իրականությունը գարշելի ու անարդար լինի։ Չի կարեփ ընթանալ դեպի մեկ այլ աղետ՝ ապացուցելու համար, որ հարգանք ես տածում նախորդ աղետի նահատակների հանդեպ։

Վերջերս մի սեմինարի ընթացքում ինձ հարց տրվեց, թե իմ գործածած «ազգային հարց» եւ «ազգայնական հարց» տերմինների միջեւ տարբերությունը ո՛րն է։ Ես նշեցի, որ տարբերությունները տվյալ հարցի պաշտպանների կողմից խնդրի չափանիշերի սահմանման մեջ է եւ այն բանի մեջ, թե ի՛նչ են նրանք որոնում տվյալ խնդրի լուծմամբ։ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության նկատմամբ մոտեցումները տափս են դրա գերազանց պատկերը։ Կան մարդիկ, որոնք հակամարտությունը դիտում են իբրեւ ազգային հարց, եւ կան այնպիսիք, որոնք պնդում են, որ դա ազգայնական հարց է։

Ռազմավարությունն սկսվում է ռազմական, քաղաքական, դիվանագիտական, ֆինանսական եւ տնտեսական ուժերի միջեւ հարաբերությունների ճիշտ հաշվարկով (ներկայում եւ ապագայում, տաբա– ծաշրջանային եւ միջազգային միջավայրում) եւ այդ ուժերը վախելու իրատեսական հեռանկարով։ Լավ ռազմավարությունը բացառում է ցանկալին իրականի տեղ դնելու մոտեցումր, ավեփ նպաստավոր պայմանների առաջացման տարտամ հույսերը, այն վտանգները, որոնց չի կարելի ենթարկվել, կանխում է գաղափաբախոսական խեղաթյուրումները։

Լավ ռազմավարությունը ներառում է նաեւ ճիշտ պահի րնտբութ– յունը, երբ գործարքի համար լավագույն խաղաթղթերը ձեռքիդ են։ Այդ պահի որոշումը ղեկավար պետական այրերի ամենադժվարին խնդիրներից է։ Պահը շատ ավեփ քիչ կապ ունի որպես բանակցությունների հիմք ներկայացված որեւէ առաջարկի ինչ֊ինչ կետերի հետ, քան գործարքը կայացնելու քաղաքական կամքի հետ։ Իսկ գործարքը պահանջում է հակամարտության մեկից ավեփ կողմ։