Վեցերորդ Բաժին: Գերշահույթի Փոխարկումը Հողային Ռենտայի

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ անհայտ (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

ՎԵՑԵՐՈԴ ԲԱԺԻՆ։ ԳԵՐՇԱՀՈՒՅԹԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄԸ ՀՈՂԱՅԻՆ ՌԵՆՏԱՅԻ

ԵՐԵՍՈՒՆՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ ԴԻՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հողային սեփականության տարբեր պատմական ձևերի վերլուծումն այս աշխատության սահմաններից դուրս է։ Մենք նրանով զբաղվում ենք լոկ այն չափով, որչափով որ կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքի մի մասը հողային սեփականատիրոջն է բաժին ընկնում։ Այսպիսով ուրեմն, մենք ենթադրում ենք, որ երկրագործությունը, ճիշտ այնպես, ինչպես և մանուֆակտուրան, արդեն ենթարկված է արտադրության կապիտալիստական եղանակին, այսինքն որ գյուղատնտեսությունը վարում են կապիտալիստները, որոնք մնացյալ կապիտալիստներից նախ և առաջ տարբերվում են այն տարրով միայն, որի մեջ ներդրվում է նրանց կապիտալն ու այս կապիտալի կողմից շարժման մեջ դրված վարձու աշխատանքը։ Մեր տեսակետից՝ ֆերմերը ցորեն և այլն արտադրում է ճիշտ այնպես, ինչպես գործարանատերը՝ մանվածք կամ մեքենաներ։ Այն ենթադրությունը, թե արտադրության կապիտալիստական եղանակը նվաճել է գյուղատնտեսությունը, նշանակում է այն էլ, որ հիշյալ եղանակն իշխում է արտադրության ու բուրժուական հասարակության բոլոր ոլորտներում, որ, հետևաբար, իրենց լիակատար հասունությամբ առկա են նաև նրա պայմաններն, ինչպիսիք են՝ կապիտալների ազատ մրցում, նրանց փոխադրումն արտադրության մի ոլորտից մյուսը, միջին շահույթի միահավասար մակարդակը և այլն։ Հողային սեփականության մեր կողմից քննարկվող ձևը նրա մասնահատուկ պատմական մի ձևն է, կապիտալի և արտադրության կապիտալիստական եղանակի ներգործության հետևանքով առաջացած փոխակերպյալ ձևը, ընդ որում փոխակերպման է ենթարկվում կամ ֆեոդալական հողային սեփականությունը կամ թե իբրև սննդաճյուղ վարվող մանր-գյուղացիական երկրագործությունը, որի պայմաններում հողի տիրությունը հանդես է գալիս իբրև անմիջական արտադրողի արտադրության պայմաններից մեկը, իսկ փողի նկատմամբ արտադրողի ունեցած սեփականության իրավունքը ներկայանում է որպես ամենաշահավետ պայման, իբրև նրա արտադրությանն եղանակի ծաղկելու պայման։ Եթե արտադրության կապիտալիստական եղանակն ընդհանրապես ենթադրում է բանվորների ունեզրկումն աշխատանքի պայմաններից, ապա հողագործության մարզում նա ենթադրում է գյուղական բանվորների ունեզրկումը հողից և նրանց ենթարկումը կապիտալիստին, որը շահույթի համար է երկրագործությունը վարում։ Ուրեմն, մեր ընդունած տեսակետի համար ամենևին նշանակություն չունեցող մի առարկություն կլինի, եթե մեզ հիշեցնեն, թե հողային սեփականության ու երկրագործության ուրիշ ձևեր էլ են գոյություն ունեցել և դեռ գոյություն ունեն։ Այս առարկությունը կարող է վերաբերել այն տնտեսագետներին միայն, որոնք գյուղատնտեսության մեջ վարվող արտադրության կապիտալիստական եղանակն ու սրան համապատասխանող հողային սեփականության ձևը դիտում են ոչ թե որպես պատմական, այլ որպես հավիտենական կատեգորիաներ։

Հողային սեփականության արդի ձևի ուսումնասիրությունը մեզ համար անհրաժեշտ է այն պատճառով, որ ընդհանրապես պետք է ուսումնասիրվեն արտադրության ու շրջանառության այն որոշակի հարաբերությունները, որոնք ծագում են գյուղատնտեսության մեջ կապիտալ ներդրելուց։ Առանց սրա՝ կապիտալի վերլուծությունը լրիվ չէր լինի։ Հետևաբար, մենք սահմանափակվում ենք կապիտալի ներդրմամբ բուն երկրագործության մեջ բացառապես, այսինքն այն գլխավոր բուսանյութի արտադրության մեջ, որով ապրում է բնակչությունը։ Մենք կարող ենք ասել՝ ցորենի, որովհետև սա արդի կապիտալիստորեն զարգացած ժողովուրդների գլխավոր սննդամիջոցն է։ (Կամ թե երկրագործության փոխարեն վերցնել հանքարանները, որովհետև օրենքները միևնույն են)։

Ա. Սմիթի խոշոր ծառայություններից մեկն այն է, որ նա ցույց է տվել, թե գյուղատնտեսական մյուս արդյունքների, օրինակ, վշի, ներկաբույսերի արտադրության, ինքնուրույն անասնաբուծության համար կիրառված կապիտալի հողային ռենտան որոշվում է այն հողային ռենտայով, որ տալիս է գլխավոր սննդամիջոցի արտադրության մեջ ներդրված կապիտալը։ Նրա ժամանակվանից դեսն իրապես ոչ մի առաջադիմություն չի կատարվել այս բնագավառում։ Այն, ինչ որ մենք կարող էինք հիշեցնել իբրև սահմանափակումներ կամ լրացումներ, վերաբերում է ոչ թե մեղ զբաղեցնող խնդրին, այլ հողային սեփականության հատուկ ուսումնասիրությանը։ Ուստի մենք ex professo [հատկապես] չենք խոսի այն հողային սեփականության մասին, որն առնչություն չունի ցորենի արտադրության համար նախանշված հողի հետ, այլ տեղ-տեղ նրան կանդրադառնանք լուսաբանման նկատառումով։

Խնդրի քննարկման շրջանակներն ավելի ճիշտ որոշելու համար դեռ պիտի նշենք, որ այստեղ հող ասելով հասկացվում է նաև ջուրը և այլն, որչափով որ սա սեփականատեր ունի, որպես հողի պատկանելիք է ներկայանում։

Հողային սեփականությունը ենթադրում է որոշ անձերի մենաշնորհը՝ տնօրինելու երկրագնդի այս ու այն մասերն իբրև նրանց մասնավոր կամքի բացառիկ ոլորտներ՝ վտարելով բոլոր մյուսներին։ Այս ենթադրությունն անելու դեպքում պահանջվում է բացահայտել այս մենաշնորհի տնտեսական արժեքը, այսինքն նրա շահեցումը կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա։ Այս անձերի իրավաբանական իշխանությունը, որով նրանք օգտագործում և չարարկում են հողագնդի մասերը, ոչինչ չի բացատրում մեզ։ Այս մասերի օգտագործումը ամբողջովին ու միանգամայն կախված է տնտեսական պայմաններից, որոնք նրանց կամքից կախում չունեն։ Հենց իրավաբանական պատկերացումն ինքը ոչ մի ուրիշ բան չի նշանակում, քան այն, որ հողային սեփականատերը իր հողի հետ կարող է վարվել այնպես, ինչպես ամեն մի ապրանքատեր՝ իր ապրանքի հետ և այս պատկերացումը — ազատ մասնավոր հողային սեփականության այս իրավաբանական պատկերացումը — հնադարյան աշխարհում հանդես է գալիս օրգանական հասարակակարգի քայքայման ժամանակաշրջանում միայն, իսկ արդի աշխարհում՝ կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ միայն։ Ասիայում այս պատկերացումը տեղ-տեղ եվրոպացիներն են ներմուծել։ Սկզբնական կուտակմանը վերաբերող բաժնում (I գիրք, XXIV գլուխ) մենք տեսանք, թև ինչպես արտադրության այս եղանակը ենթադրում է մի կողմից՝ անմիջական արտադրողների ազատագրումը հողի մի սոսկական պատկանելիքը լինելու դրությունից (կիսաճորտերի, ճորտերի, ստրուկների և այլոց ձևով), մյուս կողմից՝ ժողովրդի բազմության ունեզրկումը հողից։ Ըստ այսմ հողային սեփականության մենաշնորհը արտադրության կապիտալիստական եղանակի մի պատմական նախադրյալ է և մնում է որպես նրա մշտական պատվանդան, ինչպես պատվանդան է եղել նաև արտադրության այն բոլոր նախկին եղանակների, որոնք հիշվել են մասսաների այս կամ այն ձևով վարվող շահագործման վրա։ Բայց այն ձևը, որի մեջ արտադրության սկսվող կապիտալիստական եղանակը գտնում է հողային սեփականություն, չի համապատասխանում այս եղանակին։ Միմիայն սա ինքն է իրեն համապատասխանող ձևն ստեղծում՝ հողագործությունը կապիտալին ենթարկելով. հենց այս միջոցով ֆեոդալական հողային սեփականությունը, կլանային սեփականությունը կամ թե մանր գյուղացիական սեփականությունը հողային համայնքի [Markgemeinschaft] հետ միասին փոխարկվում են արտադրության այս եղանակին համապատասխանող ձևի, որքան էլ տարբեր լինեն սրանց իրավաբանական ձևերը։ Արտադրության կապիտալիստական եղանակի մեծ հետևանքներից մեկն այն է, որ նա մի կողմից հողագործությունը հասարակության ամենից անզարգացած մասի սոսկ էմպիրիկ ու մեքենաբար ժառանգված զբաղմունքից դարձնում է ագրոնոմիայի գիտակցված ու գիտական կիրառում, որչափով որ սա ընդհանրապես հնարավոր է մասնավոր սեփականության հետ կապված հարաբերությունների շրջանակում. որ նա մի կողմից՝ հողային սեփականությունը լիովին ազատում է տիրապետական ու ծառայական հարաբերություններից, մյուս կողմից՝ հողը իբրև աշխատանքի պայման ամբողջովին անջատում է հողային սեփականությունից ու հողասեփականատիրոջից, որի համար հողն այլևս ուրիշ ոչինչ չի ներկայացնում, քան մի որոշ փողային հարկ, որ հողասեփականատերը իր մենաշնորհի միջոցով վերցնում է արդյունաբերական կապիտալիստից, ֆերմերից. նա այնքան սաստիկ է լուծում այս կապը, որ հողասեփականատերը կարող է իր ամբողջ կյանքը Կոստանդնուպոլսում անցկացնել, այնինչ նրա հողային սեփականությունը գտնվում է Շոտլանդիայում։ Այսպիսով հողային սեփականությունն ստանում է իր զուտ տնտեսական ձևը՝ թոթափելով իր բոլոր նախկին քաղաքական ու սոցիալական ծածկույթներն ու խառնազոդումները, կարճ ասած, այն բոլոր ավանդական կցուկները, որոնք հենց արդյունաբերական կապիտալիստների, այլև, սրանց թեորիական ջատագովների կողմից, ինչպես հետո կտեսնենք, հողային սեփականության դեմ մղած իրենց պայքարի սուր շրջանում պախարակվում էին որպես անօգուտ ու անհեթեթ հավելուկներ։ Մի կողմից՝ հողագործության ռացիոնալացումը, որն առաջին անգամ հնարավորություն է տալիս երկրագործությունը հանրորեն վարելու, մյուս կողմից՝ հողային սեփականությունը աբսուրդի հասցնելը,— սրանք են արտադրության կապիտալիստական եղանակի խոշոր ծառայությունները։ Սա իր պատմական մյուս բոլոր առաջադիմությունների նման այս վերջինն էլ ամենից առաջ ձեռք էր բերում անմիջական արտադրողների լիակատար թշվառացման գնով։

Բուն իսկ առարկային անցնելուց առաջ դեռ անհրաժեշտ է մի քանի նախնական նկատողություններ անել՝ թյուրիմացությունները կանխելու համար։

Ուրեմն, արտադրության կապիտալիստական եղանակի նախադրյալն այս է. իսկական հողագործները վարձու բանվորներն ենք որոնց բանեցնում է կապիտալիստը, վարձակալը, որը գյուղատնտեսությունը վարում է իբրև կապիտալի շահագործման մեկ առանձին մարդ միայն, որպես իր կապիտալի ներդրում արտադրության մի հատուկ ոլորտում։ Այս ֆերմեր-կապիտալիստը հողի սեփականատիրոջը, իր շահագործած հողի սեփականատիրոջը, որոշ ժամկետներում, օրինակ, տարեկան, վճարում է պայմանագրով սահմանված փողի մի որոշ գումար (բոլորովին այնպես, ինչպես փողային կապիտալի փոխառուն վճարում է որոշ տոկոս) իր կապիտալն արտադրության այս հատուկ մարզում կիրառելու թույլտվության համար։ Փողի այս գումարը կոչվում է հողային ռենտա, վճարելիս լինի սա վարելահողերից, շինարարական հողամասերից, հանքարաններից, ձկնորսարաններից, անտառաստաններից և այլն, միևնույն է։ Հողային ռենտան վճարվում է այն ամբողջ ժամանակվա համար, որի ընթացքում հողի սեփականատերը հողը պայմանագրով փոխատրել է, վարձով տվել է վարձակալին։ Հետևաբար, հողային ռենտան այստեղ այն տնտեսական ձևն է, որով հողային սեփականությունը տնտեսապես իրացվում, արժեք է բերում։ Այնուհետև, մենք այստեղ ունենք այն բոլոր երեք դասակարգերը, որոնք միասին ու իրար հակադրվելով կազմում են արդի հասարակության կմախքը՝ վարձու բանվոր, արդյունաբերական կապիտալիստ, հողի սեփականատեր։

Կապիտալը կարող է հողում սևեռվել, նրան միակցվել մասամբ շատ վաղանցուկ կերպով, ինչպես քիմիական բնույթ ունեցող բարելավումների, պարարտացման և այլոց դեպքում, մասամբ էլ ավելի հարատևորեն, ինչպես հեռատար ջրանցքների, ոռոգման կառուցումների, համահարթումների, տնտեսական նպատակների ծառայող շենքերի և այլոց գեպքում։ Հողին այսպես միակցված կապիտալը ես մի ուրիշ տեղ անվանել եմ la terre-capital։ Սա վերաբերում է հիմնական կապիտալի կատեգորիային։ Այն տոկոսը, որ գանձվում է հողին միակցված կապիտալի ու այն բարելավումների համար, որոնց ենթարկվում է հողն իբրև արտադրության գործիք, կարող է մի մասը լինել այն ռենտայի, որ հողի սեփականատիրոջը վճարում է ֆերմերը, բայց նա չի կազմում բուն հողային ռենտան, որը վճարվում է հողի, իբրև այսպիսու, օգտագործման համար, գտնվելիս լինի սա բնական վիճակում, թե մշակված լինի, միևնույն է։ Հողային սեփականության սիստեմատիկ քննարկման դեպքում, որը մեր պլանից դուրս է, հողի սեփականատիրոջ եկամտի այս մասը հարկավոր կլիներ մանրամասն քննարկել։ Այստեղ նրա վերարերմամբ բավական է մի քանի խոսք։ Կապիտալի կարճաժամկետային այն ներդրումները, որոնք զուգորդված են հողագործության սովորական արտադրական պրոցեսների հետ, բոլորն առանց բացառության կատարում է ֆերմերը։ Այս ներդրումները, ինչպես և սոսկական մշակումն ընդհանրապես,— եթե սա որոշ չափով ռացիոնալ կերպով է վարվում, ուրեմն չի հանգում հողը բիրտ կերպով ուժասպառ անելուն, ինչպես այդ տեղի ուներ, ասենք, ամերիկյան նախկին ստրկատերերի մոտ,— որից սակայն պայմանագրերով իրենց ապահովում են պարոնայք հողային սեփականատերերը,— այդ ներդրումները բարելավում են հողը, բարձրացնում են նրա արդյունքը և հողը սոսկական մատերիայից դարձնում են հող-կապիտալ։ Մշակված հողն ավելի է գնահատվում, քան միևնույն բնական որակն ունեցող անմշակ հողը։ Ավելի հարատև, ավելի երկար ժամանակ օգտագործվող, հողին միակցված հիմնական կապիտալներն էլ մեծ մասամբ, իսկ որոշ ոլորտներում բացառապես, ֆերմերն է ներդրում։ Բայց հենց որ պայմանագրով սահմանված վարձակալության ժամկետն անցնում է,— և սա այն պատճառներից մեկն է, որոնցից դրդված հողի սեփականատերն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացմանը համընթաց ձգտում է կարելվույն չափ կրճատելու վարձակալության ժամկետը, այն ժամանակ հողին միակցված բարելավումներն իբրև սուբստանցի, այսինքն հողի անբաժանելի ակցիդենցներ* [Տես 5 ծան. հետո] բաժին են ընկնում հողի տիրոջը որպես սեփականություն։ Երբ հողի սեփականատերը վարձակալման նոր պայմանագիր է կնքում, նա հողին միակցված կապիտալի համար տրվող տոկոսն ավելացնում է բուն հողային ռենտայի վրա, անկախ այն հանգամանքից, թե արդյոք նա հողը հիմա վարձով տալիս է նո՞ւյն այն ֆերմերին, որը կատարել է բարելավումները, թե՞ մի ուրիշ ֆերմերի։ Այսպիսով նրա ռենտան ուռչում է. կամ թե չէ՝ եթե նա ծախել ուզում հողը, մենք իսկույն կտեսնենք, թե սրա գինն ինչպես է որոշվում,— այժմ նրա արժեքը բարձրացել է։ Նա ոչ թե լոկ հողն է ծախում, այլ բարելավված հողը, հողին միակցված կապիտալը, որը ոչինչ չի նստել նրա վրա։ Սա է այն գաղտնիքներից մեկը — բոլորովին մի կողմ թողած բուն հողային ռենտայի շարժումը,— որոնց հետևանքը լինում է հողի սեփականատերերի սաստկացող հարստացումը, նրանց ռենտաների հարատև վերելքը, նրանց հողերի աճող փողային արժեքը՝ տնտեսական զարգացման առաջադիմությանը համընթաց։ Այսպիսով հողային սեփականատերերը իրենց մասնավոր գրպանն են դնում հասարակական զարգացման այն հետևանքը, որը գոյացել է առանց նրանց գործակցության,— fruges consumere nati [պտուղները սպառելու համար ծնվածները]։ Բայց այս միաժամանակ մեկն է ռացիոնալ երկրագործություն վարելու ամենամեծ արգելքներից, որովհետև ֆերմերը խուսափում է այն բոլոր բարելավումներից ու ծախսումներից, որոնց լիակատար ետհոսումը չի կարելի ակնկալել իր վարձակալման ժամանակի տևողության ընթացքում, և մենք տեսնում ենք, որ այս հանգամանքը նորից ու նորից է իբրև այսպիսի արգելք հայտարարվել ինչպես անցյալ դարում Ջեմս Անդերսոնի, ռենտայի արդի թեորիայի իսկական հայտնագործողի կողմից, որը միաժամանակ գործնական ֆերմեր ու իր ժամանակին նշանավոր ագրոնոմ էր, այնպես էլ մեր օրերում՝ Անգլիայի հողային սեփականության այժմյան կառուցվածքի հակառակորդների կողմից։

Ա. Ա. Ուոլտոնն այս մասին ասում է „History of the Landed Tenures of Great Britain and Ireland”, London 1865, էջ 96, 97. «Մեր երկրում գործող գյուղատնտեսական բազմաթիվ հիմնարկների բոլոր հանքերը չեն կարող շատ նշանավոր կամ թե նկատելի հետևանքներ առաջ բերել հողի բարելավված մշակման իրական առաջադիմության ասպարեզում, քանի դեռ այսպիսի բարելավումները շատ ավելի բարձր աստիճանով մեծացնում են հողային սեփականության արժեքը և բարձրացնում հողատիրոջ ռենտայի գումարը, քան բարելավում են ֆերմերի կամ թե գյուղատնտեսական բանվորի դրությունը։ Ֆերմերները ճիշտ նույնպես, ինչպես հողատերը, սրա կառավարիչը կամ թե հենց գյուղատնտեսական ընկերության նախագահը, լավ գիտեն ընդհանրապես, որ լավ ցամաքուրդը, առատ պարարտացումն ու կարգին տնտեսագործումը՝ զուգորդվելով հողը հիմնովին մաքրելու, և մշակելու համար անհրաժեշտ աշխատանքի աճող կիրառման հետ՝ սքանչելի հետևանքներ առաջ կբերեն ինչպես հողի բարելավման, այնպես էլ արտադրությունն ընդլայնելու ասպարեզում։ Բայց այս բոլորը նշանավոր ծախսեր են պահանջում, և ֆերմերները նույնպես շատ լավ գիտեն, որ իրենք ինչքան շատ էլ բարելավեն հողը կամ թե բարձրացնեն սրա արժեքը, գլխավոր օգուտը ժամանակի ընթացքում հողատերերն են քաղելու սրանից՝ բարձրացրած ռենտաների ու հողի ավելացած արժեքի կերպարանքով։ Ֆերմերները բավական բանիմաց են նկատելու համար այն, ինչ որ հիշյալ ճառախոսները {հողատերն ու նրա կառավարիչը գյուղատնտեսական հանդեսների ժամանակ} տարօրինակ եղանակով միշտ մոռանում են ասել այն, որ ֆերմերների արած բոլոր բարելավումների առյուծի բաժինը վերջիվերջո պետք է հողատիրոջ գրպանը մտնի... Նախորդ վարձակալը որքան էլ բարելաված լինի վարձակալած հողը, նրա հաջորդը յուրաքանչյուր անգամ համոզվելու է, որ հողատերը ռենտան պիտի բարձրացնի համաձայն հողի արժեքի աճմանը, որն առաջացել է նախկին բարելավումների շնորհիվ։

Այս պրոցեսը բուն երկրագործության մեջ դեռ այնպես պայծառ հանդես չի գալիս, ինչպես հողն իբրև շինարարական տեղամաս օգտագործելու դեպքում է խիստ գերակշռող մասն այն հողի, որ Անգլիայում ծառայում է շինարարական նպատակների համար, չի ծախվում իբրև freehold [իբրև սեփականություն], այլ հողի սեփականատերերի կողմից վարձով է տրվում 99 տարով կամ թե ավելի կարճ ժամանակով, եթե այդ հնարավոր է լինում։ Այս ժամկետն անցնելուց հետո շենքերը բուն իսկ հողի հետ միասին բաժին են ընկնում հողատիրոջը։ Նրանք {վարձակալները} պարտավորվում են վարձակալման պայմանաժամն անցնելուց հետո տունը լավ բնակելի վիճակում խոշոր հողատիրոջը հանձնելու, թեև մինչ այդ ժամանակ ուռցրած հողային ռենտա են վճարել։ Վարձակալման պայմանաժամը հազիվ է անցած լինում, և ահա գալիս է հողատիրոջ գործակալը կամ կառավարիչը, զննում է ձեր տունը, հոգում է այն մասին, որ դուք տունը լավ վիճակի մեջ դնեք, այնուհետև ստանձնում է նրա տիրությունը և այն միակցում իր հողատիրոջ գույքին։ Իրողությունն այն է, որ եթե դեռ երկար ժամանակ թույլատրվի այս սիստեմը իր լրիվ ներգործությամբ, թագավորության մեջ ամբողջ տնատիրությունը ճիշտ այնպես, ինչպես գյուղական հողատիրությունը, խոշոր հողատերերի ձեռին կլինի։ Լոնդոնի ամբողջ Westend-ը, Temple Bar-ից հյուսիս ու հարավ, գրեթե բացառապես պատկանում է մի կես դյուժին խոշոր հողատերերի, վարձու է տրված վիթխարի հողային ռենտաներով, և որտեղ վարձակալման պայմանաժամերը լիովին չեն անցել, ապա նրանք արագ հասնում են իրար ետևից։ Թագավորության մեջ այս միևնույնն ավելի մեծ կամ ավելի փոքր աստիճանով վերաբերում է բոլոր քաղաքներին։ Բայց նույնիսկ սրա վրա էլ դեռ կանգ չի առնում բացառիկության ու մենաշնորհի այս ագահ սիստեմը։ Մեր նավահանգստային քաղաքների նավաշինարանային գրեթե բոլոր կառուցումները զավթողական միևնույն պրոցեսի հետևանքով գտնվում են խոշոր հողատեր լևիաթանների ձեռքում» (ն. տ., էջ 93)։ Այս հանգամանքներում պարզ է, որ եթե 1861 թվականի հաշվեհամարը Անգլիայի և Ուելսի համար 20 066 224-անոց ընդհանուր բնակչության կողքին տալիս է տնատերերի 36 032-անոց մի թիվ, ապա սեփականատերերի հարաբերությունը տների ու բնակչության թվի նկատմամբ բոլորովին ուրիշ կերպարանք կստանար, եթե խոշոր սեփականատերերը առանձնացվեին մանրերից։

Շենքերի սեփականությանը վերաբերող այս օրինակը կարևոր է, 1) որովհետև պարզ ցույց է տալիս բուն հողային ռենտայի ու հողին միակցված հիմնական կապիտալի տոկոսի տարբերությունն, ընդ որում այո տոկոսը կարող է հողային ռենտայի հավելումը լինել։ Շենքերից ստացվող տոկոսը, ինչպես և երկրագործության պրոցեսում ֆերմերի կողմից հողին միակցված կապիտալի տոկոսը վարձակալման պայմանաժամի ընթացքում բաժին է ընկնում արդյունաբերական կապիտալիստին, շինարարական սպեկուլանտին կամ ֆերմերին և ինքնըստինքյան ոչ մի գործ չունի այն հողային ռենտայի հետ, որը տարեցտարի որոշ ժամկետներում վճարվելու է հողն օգտագործելու դիմաց։ 2) Որովհետև ցույց է տալիս, թե ինչպես հողին միակցված ուրիշի կապիտալը վերջիվերջո հողի հետ միասին բաժին է ընկնում հողատիրոջը և տոկոսի ներգործությամբ բարձրանում է հողի ռենտան։

Մի քանի հեղինակներ, մասամբ իբրև հողային սեփականության ջատագովներ ընդդեմ բուրժուական տնտեսագետների հարձակումների, մասամբ էլ ձգտելով այն բանին, որ արտադրության կապիտալիստական սիստեմը հակադրությունների սիստեմի փոխարեն դարձնեն «ներդաշնակությունների» սիստեմ, ինչպես, օրինակ, Կերին, ճգնել են այնպես ներկայացնել գործը, որ իբր թե հողային ռենտան՝ հողային սեփականության այս մասնահատուկ տնտեսական արտահայտությունը, նույնն է, ինչ որ տոկոսը։ Սրանով կջնջվեր հողի սեփականատերերի ու կապիտալիստների միջև եղած հակադրությունը։ Հակառակ մեթոդն է կիրառվել կապիտալիստական արտադրության սկզբնական շրջանում։ Հասարակության մեջ տարածված պատկերացմամբ հողային սեփականությունն այն ժամանակ դեռ համարվում էր մասնավոր սեփականության առաջնական ու հարգարժան ձևը, այնինչ կապիտալի տոկոսը պախարակվում էր որպես վաշխառություն։ Ուստի Դեդլի Նորսը, Լոկկը և ուրիշները կապիտալի տոկոսը ներկայացնում էին իբրև հողային ռենտային համանման մի ձև, ճիշտ այնպես, ինչպես որ Տյուրգոն տոկոսի արդարացումը բխեցնում էր հողային ռենտայի գոյությունից։ Հիշյալ ավելի նոր հեղինակները,— բոլորովին մի կողմ թողած այն հանգամանքը, որ հողային ռենտան կարող է գոյություն ունենալ և գոյություն ունի զուտ կերպարանքով, առանց հողին միակցված կապիտալի համար արվող որևէ տոկոսի ավելադրման,— մոռանում են, որ հողի սեփականատերն այս եղանակով ոչ միայն տոկոս է ստանում ուրիշի կապիտալից, որը նրա վրա ոչինչ չի նստել, այլև, հիշյալից զատ, ձրիաբար առնում է ուրիշի կապիտալն էլ։ Հողային սեփականության արդարացումը, ինչպես և արտադրության յուրաքանչյուր եղանակին համապատասխանող սեփականության ամեն մի այլ ձևի արդարացումն այն է, որ ինքն արտադրության եղանակը պատմական անցողիկ անհրաժեշտություն է ներկայացնում, ուրեմն նույն բնույթն են կրում նաև այն արտադրական հարաբերություններն ու փոխանակային հարաբերությունները, որոնք արտադրության տվյալ եղանակից են ծագում։ Անտարակույս, ինչպես հետո կտեսնենք, հողային սեփականությունը սեփականության մնացյալ տեսակներից նրանով է տարբերվում, որ զարգացման որոշ մակարդակի վրա նա ավելորդ ու վնասակար է ներկայանում նույնիսկ արտադրության կապիտալիստական եղանակի տեսակետից։

Հողային ռենտան կարող է մի ուրիշ ձևով էլ շփոթվել տոկոսի հետ, և այսպիսով նրա մասնահատուկ բնույթը կարող է սխալ ըմբռնվել։ Հողային ռենտան ներկայանում է իբրև փողի մի որոշ գումար, որ հողի սեփականատերը տարեկան կորզում է երկրագնդի մի պատառիկը վարձակալման հանձնելուց։ Մենք տեսանք, թե ինչպես ամեն մի որոշ փողային եկամուտ կարող է կապիտալացվել, այսինքն իբրև մի երևակայական կապիտալի տոկոս նկատվել։ Եթե, օրինակ, միջին տոկոսադրույքը 5% է, ապա ուրեմն 200 £-անոց տարեկան հողային ռենտան էլ կարող է որպես 4 000 £-անոց մի կապիտալի տոկոս նկատվել։ Այս եղանակով է ահա, որ կապիտալացված հողային ռենտան կազմում է հողի առքագինը կամ արժեքը, մի կատեգորիա, որը prima facie [ակնհայտորեն] ճիշտ այնպես, ինչպես աշխատանքի գինը, իռռացիոնալ է, որովհետև հողն աշխատանքի արդյունք չէ, հետևաբար ոչ մի արժեք չունի։ Բայց մյուս կողմից՝ այս իռռացիոնալ ձևի թիկունքում իրական արտադրական հարաբերություն է թաքնված։ Եթե կապիտալիստը 4 000 £-ով գնում է մի հողամաս, որը տարեկան 200 £-անոց հողային ռենտա է տալիս, ապա նա 5%-անոց տարեկան միջին տոկոս է ստանում 4 000 £-ից ճիշտ այնպես, ինչպես որ կլիներ, եթե նա այս կապիտալը ներդրեր տոկոսաբեր թղթերի մեջ կամ թե ուղղակի փոխատրեր 5%-ով։ Այս՝ 4 000 £-անոց կապիտալի արժեքի բարձրացումն է 5%-ով։ Այս ենթադրության համաձայն նա իր կայքի առքագինը 20 տարում փոխհատուցած կլիներ սրա եկամուտների միջոցով։ Ըստ այնմ Անգլիայում հողերի առքագինը հաշվվում է year's purchase-ների [գնվող տարեկան եկամուտների] որոշ թվով, մի բան, որը հողային ռենտայի կապիտալացման մի ուրիշ արտահայտությունն է միայն։ Իրապես այս ո՛չ թե հողի, այլ սրա բերած հողային ռենտայի առքագինն է՝ ընթացիկ տոկոսադրույքի համաձայն հաշված։ Բայց ռենտայի այս կապիտալացումը ենթադրում է ռենտա, մինչդեռ ռենտան չի կարող հետադարձ ընթացքով իր սեփական կապիտալացումից բխեցվել ու սրանով բացատրվել։ Հողային ռենտայի գոյությունը, նրա վաճառքից անկախ, այստեղ, ընդհակառակն, այն նախադրյալն է, որը ելակետ է հանդիսանում։

Սրանից հետևում է, որ հողային ռենտան հաստատուն մեծություն ենթադրելու դեպքում հողագինը կարող է բարձրանալ և կամ ընկնել տոկոսադրույքի բարձրանալուն կամ ընկնելուն հակառակ ուղղությամբ։ Եթե սովորական տոկոսադրույքն ընկնելով 5-ից հասնի 4%-ի, ապա 200 £-անոց տարեկան հողային ռենտան 4 000 £-անոցի փոխարեն 5 000 £-անոց մի կապիտալի տարեկան շահեցում կներկայացներ, և այսպիսով միևնույն հողակտորի գինը 4 000-ից կբարձրանար 5 000 £-ի կամ 20 years purchase-ից կհասնէր 25-ի։ Ընդհակառակն է լինում հակառակ դեպքում։ Այստեղ գործ ունենք հողի գնի շարժման հետ, որն անկախ է հողային ռենտայի շարժումից և միմիայն տոկոսադրույքով է կարգավորվում։ Բայց որովհետև մենք տեսանք, որ շահույթի նորման, հասարակական զարգացման առաջխաղացմանը համընթաց, անկման տենդենց ունի և ուրեմն տոկոսադրույքն էլ նմանապես նույն տենդենցն ունի, որչափով որ սա շահույթի նորմայով է կարգավորվում. որ այնուհետև,— շահույթի նորման էլ մի կողմ թողնելով — փոխատրելի փողային կապիտալի աճման հետևանքով ինքը տոկոսադրույքն էլ անկման տենդենց ունի,— ապա այստեղից հետևում է, որ հողի գինը բարձրանալու տենդենց ունի՝ անկախ հողային ռենտայի շարժումից ու հողի արդյունքների գնի շարժումից, ընդ որում ռենտան հողի արդյունքների գնի մի մասն է կազմում։

Բուն իսկ հողային ռենտան այն տոկոսաձևի հետ շփոթելը, որ հողային ռենտան ընդունում է հողի գնորդի աչքում,— մի շփոթում, որը հիմնված է հողային ռենտայի բնության կատարյալ անգիտության վրա,— պետք է ամենատարօրինակ սխալ եզրակացությունների հասցնի։ Որովհետև հողային սեփականությունը բոլոր հին երկրներում համարվում է սեփականության առանձնապես հարգարժան մի ձև, և այնուհետև հողային սեփականություն գնելն էլ կապիտալի հատկապես ապահով ներդրում է համարվում, ապա այն տոկոսադրույքը, որից ելնելով գնում են հողային ռենտան, մեծ մասամբ ավելի ցածր է կանգնած լինում, քան կապիտալի ավելի երկար ժամանակի համար նկատի առնված ուրիշ ներդրումների դեպքում, այնպես որ հող գնողն, օրինակ, միմիայն 4% է ստանում առքագնի դիմաց, այնինչ նույն կապիտալի դիմաց ներդրման այլ պայմաններում 5% կստանար. կամ, որ միևնույնին է հանգում, նա հողային ռենտայի համար ավելի մեծ կապիտալ է վճարում, քան միևնույն տարեկան փողային եկամտի համար կվճարեր ուրիշ ներդրումների դեպքում։ Այստեղից պարոն Թիերը La Proprièté-ին [սեփականությանը] վերաբերող իր առհասարակ լիովին անպետք աշխատության մեջ (որը 1849 թվականին ֆրանսիական Ազգային ժողովում Պրուդոնի դեմ նրա արտասանած ճառի արտատիպն է) եզրակացնում է, թե հողային ռենտան ցածր է, այնինչ այս ապացուցում է միայն նրա առքագնի բարձր լինելը։

Այն հանգամանքը, որ կապիտալացված հողային ռենտան ներկայանում է իբրև հողի գին կամ հողի արժեք, և որ այսպիսով հողն ամեն մի ուրիշ ապրանքի նման գնվում ու ծախվում է, մի քանի ջատագովների ձեռին ծառայում է որպես հողային սեփականության արդարացման հիմք, որովհետև, ասում ենք, գնորդը հողային սեփականության դիմաց, ինչպես ամեն մի ուրիշ ապրանքի դիմաց, էկվիվալենտ է վճարել, և հողային սեփականության ամենամեծ մասն այս եղանակով է ձեռից ձեռ անցել։ Բայց այս դեպքում արդարացման նույն հիմքը զորություն կունենար ստրկության վերաբերմամբ ևս, որովհետև ստրկատիրոջ համար, որն ստրկի գինը կանխիկ է վճարել, սրա աշխատանքից ստացած եկամուտը ներկայացնում է միայն սրա գնման վրա ծախսված կապիտալի տոկոսը։ Հողային ռենտայի առուծախից նրա գոյության արդարացումը բխեցնելը նշանակում է ընդհանրապես նրա գոյությունը նրա գոյությամբ էլ արդարացնել։

Հողային ռենտայի,— այսինքն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա խարսխվող հողային սեփականության ինքնակա, մասնահատուկ տնտեսական ձևի,— գիտական վերլուծության համար որքան կարևոր է հողային ռենտան զուտ կերպարանքով ու հիշյալը կեղծող ու մթագնող ամեն կցուրդներից ազատ քննարկելը, մյուս կողմից՝ հողային սեփականության գործնական հետևանքները հասկանալու համար ու նույնիսկ թեորիապես հասկանալու համար այն իրողությունների բազմությունը, որոնք հակասում են հողային ռենտայի ըմբռնմանը ու նրա բնությանը և սակայն իբրև հողային ռենտայի գոյության ձևեր են հանդես գալիս,— նույնքան կարևոր է ճանաչել այն տարրերը, որոնցից առաջանում են թեորիայի այս մթագնումները։

Գործնականում, իհարկե, որպես հողային ռենտա է ներկայանում այն ամենը, ինչ որ ֆերմերը վարձակալային փողի ձևով վճարում է հողի սեփականատիրոջը՝ հողը մշակելու թույլտվության համար։ Այս տուրքն ինչ բաղադրամասերից էլ որ կազմված լինի, ինչ աղբյուրներից էլ որ առաջացած լինի, նա բուն հողային ռենտայի հետ այն ընդհանուր հատկանիշն ունի, որ երկրագնդի մի պատառիկի վրա ունեցած մենաշնորհը հողի այսպես կոչված սեփականատիրոջը հնարավորություն է տալիս տուրքը գանձելու, կոնտրիբուցիա գնելու։ Նա բուն հողային ռենտայի հետ այն ընդհանուր հատկանիշն ունի, որ որոշում է հողի գինը, որը, ինչպես վերևում ցույց ենք տվել, ուրիշ բան չէ, քան վարձակալությամբ տված հողից ստացվող կապիտալացված եկամուտ։

Մենք արդեն տեսանք, որ հողին միակցված կապիտալի տոկոսը կարող է հողային ռենտայի մի այսպիսի օտարոտի բաղադրամասը կազմել, մի բաղադրամաս, որը, տնտեսական զարգացման առաջադիմությանը համընթաց, հողի ամբողջ ռենտայի մշտապես աճող հավելումը պիտի կազմի։ Բայց դեռ մի կողմ թողնելով այս տոկոսը՝ հնարավոր բան է, որ վարձակալական փողի տակ մասամբ ու հայտնի դեպքերում ամբողջովին,— ուրեմն բուն հողային ռենտայի լիակատար բացակայության ժամանակ, երբ հողն իրոք զրկվում է ամեն մի արժեքից,— հնարավոր է, որ թաքնված լինի մի հանուրդ, ուզում է՝ այս հանուրդը միջին շահույթից լինի, նորմալ աշխատավարձից, թև երկսից միաժամանակ, միևնույն է։ Այս մասը — շահույթի թե աշխատավարձի հանուրդը — այստեղ հողային ռենտայի կերպարանքով է հանդես գալիս, որովհետև փոխանակ արդյունաբերական կապիտալիստին կամ վարձու բանվորին բաժին ընկնելու, ինչպես որ կլիներ նորմալ դեպքում, հողի սեփականատիրոջն է վճարվում վարձակալական փողի ձևով։ Տնտեսագիտորեն խոսելով՝ ոչ մեկ մասն ու ոչ էլ մյուսը հողային ռենտա չեն կազմում, բայց գործնականորեն նա կազմում է հողի սեփականատիրոջ եկամուտը, սրա մենաշնորհի տնտեսական շահեցումը ճիշտ այնպես, ինչպես իսկական հողային ռենտան, և հենց վերջինիս նման էլ որոշիչ ներգործություն է ունենում հողի գնի վրա։

Մենք այստեղ չենք խոսում այն հարաբերությունների մասին, երբ հողային ռենտան, արտադրության կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող հողային սեփականության այդ արտահայտությունը, ձևականորեն գոյություն ունի, սակայն ինքը, արտադրության կապիտալիստական եղանակը բացակայում է, երբ բուն իսկ ֆերմերը արդյունաբերական կապիտալիստ չէ և նրա տնտեսագործման եղանակը կապիտալիստական չէ։ Իրերի դրությունն այսպես է, օրինակ, Իռլանդիայում։ Այստեղ ֆերմերը ընդհանուր առմամբ մանր գյուղացի է։ Այն, ինչ որ նա իբրև կալութավարձ վճարում է հողի սեփականատիրոջը, հաճախ կլանում է ոչ միայն նրա շահույթի մեկ մասը, այսինքն՝ նրա սեփական հավելյալ աշխատանքի մեկ մասը, որի վրա նա իրավունք ունի որպես աշխատանքի սեփական գործիքների տեր, այլ այն նորմալ աշխատավարձի մի մասն էլ, որ նա աշխատանքի միևնույն քանակի համար կստանար ուրիշ պայմաններում։ Սրանից զատ՝ հողի սեփականատերը, որն այստեղ ոչինչ չի անում հողը բարելավելու ուղղությամբ, ֆերմերին սեփականազրկում է սրա այն փոքրիկ կապիտալից, որը սա մեծ մասամբ իր սեփական աշխատանքով միակցում է հողին,— սեփականազրկում է ճիշտ այնպես, ինչպես որ մի վաշխառու կաներ նման հանգամանքներում։ Տարբերությունն այն է, որ վաշխառուն նման գործառնության դեպքում գոնե ռիսկ է անում իր սեփական կապիտալով։ Այս հարատև կողոպտումը կազմում է իռլանդական հողային օրենսդրության համար մղվող պայքարի առարկան, օրենսդրություն, որն էապես այն բանին է հանգում, թե պետք է ստիպել հողի այն սեփականատիրոջը, որն արձակում է ֆերմերին, որ նա սրան հատուցի սրա կատարած հողաբարելավումների կամ հողին միակցված կապիտալի փոխարեն։ Պալմերստոնը սովորություն ուներ սրա վերաբերմամբ ցինիկորեն պատասխանելու. «Համայնքների պալատը հողի սեփականատերերի պալատ է»։

Մենք չենք խոսում նաև այն բացառիկ հարաբերությունների մասին, երբ նույնիսկ կապիտալիստական արտադրության երկրներում հողի սեփականատերը կարող է այնքան բարձր վարձակալական վճար քամել, որ ոչ մի համապատասխանություն չունի հողի արդյունքի հետ. սրան օրինակ կարող է ծառայել Անգլիայի արդյունաբերական շրջաններում գործարանային բանվորներին մանր հողակտորներ վարձով տալը, լինի սա փոքրիկ պարտեզների համար, թե ազատ ժամերին սիրողաբար երկրագործությամբ պարապելու համար, միևնույն է («Reports of Inspectors of Factories»)։

Մենք խոսում ենք զարգացած կապիտալիստական արտադրություն ունեցող երկրների հողագործական ռենտայի մասին։ Օրինակ, անգլիական ֆերմերների շարքում գտնվում են որոշ թվով մանր կապիտալիստներ, որոնք իրենց դաստիարակության, կրթության, ավանդության, մրցման և այլ հանգամանքների հետևանքով նախանշված և հարկադրված են իրենց կապիտալը երկրագործության մեջ ներդրելու որպես ֆերմերներ։ Նրանք ստիպված են միջինից ավելի պակաս շահույթով բավականանալու և սրա մի մասը ռենտայի ձևով հողի սեփականատիրոջը տալու։ Այս պայմանով է միայն, որ նրանց թույլատրվում է իրենց կապիտալը հողի մեջ, երկրագործության մեջ ներդրել։ Քանի որ հողի սեփականատերերն ամենուրեք խոշոր ազդեցություն, Անգլիայում՝ նույնիսկ գերակշռող ազդեցություն ունեն օրենսդրության վրա, այդ ազդեցությունը կարող է օգտագործվել՝ ֆերմերների ամբողջ դասակարգին կողոպտելու համար։ Օրինակ, 1815 թվականի հացահատկի օրենքները,— մի հացահարկ, որն, ինչպես հայտնի է, դրվել էր երկրի վրա՝ հակայակոբինյան պատերազմի ընթացքում անչափ աճած ռենտայի հարատևությունը հողի պարապ սեփականատերերի համար ապահովելու նպատակով,— թեև, բացառիկ պտղաբեր առանձին տարիները չհաշված, այն ներգործությունն ունեցան, որ գյուղատնտեսական արդյունքների գները պահում էին այն մակարդակից վեր, մինչև որը նրանք կնկնեին հացահատկի ազատ ներմուծման դեպքում, բայց նրանք այն հետևանքը չունեցան, որ գներն այնպիսի բարձրության վրա պահեին, որպիսին հողի օրենսդիր սեփականատերերը դեկրետագրել էին իբրև նորմալ գներ, այնպես որ նրանք օրենսդրական սահման կազմեցին օտար հացահատկի ներմուծման համար։ Բայց վարձակալման պայմանագրերը կնքվում էին այս նորմալ գների տպավորության տակ։ Հենց որ պատրանքը ցնդվեց, մի նոր օրենք կազմվեց նոր նորմալ գներով, որը նույնպես ընչաքաղց հողային սեփականության երևակայության անզոր արտահայտությունն էր սոսկ, ինչպես և հներն էին։ Այս եղանակով ֆերմերներին խաբխբում էին 1815-ից մինչև 30-ական թվականները։ Ուստի այս ամբողջ ժամանակաշրջանում մշտական թեման agricultural distress-ն է [երկրագործության ճնշված վիճակը]։ Այստեղից եկավ այս պարբերաշրջանի ընթացքում ֆերմերների մի ամբողջ սերնդի սեփականազրկումն ու կործանումը և նրանց փոխարինումը կապիտալիստների մի նոր դասակարգով։

Բայց շատ ավելի տարածված ու ավելի կարևոր իրողություն է բուն երկրագործական բանվորների աշխատավարձի իջեցումը սրա նորմալ միջին մակարդակից ներքև, այնպես որ աշխատավարձի մի մասը խլվում է բանվորից, կազմում է վարձակալական վճարի մեկ մասը և այսպիսով հողային ռենտայի դիմակի տակ բաժին է ընկնում հողի սեփականատիրոջը՝ փոխանակ բանվորին։ Սա ընդհանուր երևույթ է, օրինակ, Անգլիայում ու Շոտլանդիայում, բացի նպաստավոր դրության մեջ գտնվող մի քանի կոմսություններից։ Աշխատավարձի բարձրությունը հետազոտող պառլամենտական այն հանձնաժողովների աշխատությունները, որոնք Անգլիայում հիմնվեցին հացահատկի օրենքները մտցնելուց առաջ,— մինչև այժմ ամենից արժեքավոր ու գրեթե ամենևին չօգտագործված նյութերն են 19-րդ դարի աշխատավարձի պատմության վերաբերյալ, միևնույն ժամանակ խայտառակության մի կոթող, որ անգլիական արիստոկրատիան ու բուրժուազիան հենց իրենք են կանգնեցրել իրենց,— ակներևորեն, ամեն կասկածից դուրս ապացուցում են, որ հակայակոբինյան պատերազմի ընթացքում գոյություն ունեցած բարձր ռենտադրույքներն ու հողի գնի համապատասխան բարձրացումը մասամբ հետևանք էին լոկ այն բանի, որ աշխատավարձից հանուրդ էր կատարվում և աշխատավարձն իջեցվում նույնիսկ ֆիզիքական մինիմումից էլ ցած. այսինքն՝ նորմալ աշխատավարձի մի մասը տրվում էր հողի սեփականատիրոջը։ Զանազան հանգամանքներ, ի միջի այլոց փողի գնազրկումը, աղքատների վերաբերյալ օրենքների գործադրության եղանակը երկրագործական շրջաններում և այլն, հնարավոր դարձրին հիշյալ գործառնությունը հենց նույն այն ժամանակ, երբ ֆերմերների եկամուտներն անչափ աճում էինք և հողի սեփականատերերը հարստանում էին առասպելական չափերով։ Այո՛, հացահատկի մաքսեր մտցնելու օգտին ինչպես ֆերմերների, այնպես էլ հողի սեփականատերերի բերած գլխավոր փաստարկներից մեկն այն էր, որ ֆիզիքապես անհնարին է հողագործական բանվորների աշխատավարձն էլ ավելի ցած իջեցնել։ Այս կացությունը չի փոխվել էապես, և Անգլիայում, ինչպես նաև բոլոր եվրոպական երկրներում, նորմալ աշխատավարձի մեկ մասն առաջվա պես մտնում է հողային ռենտայի մեջ։ Երբ կոմս Շաֆտսբերին, այն ժամանակ լորդ Էշլին, մարդասեր արիստոկրատներից մեկն, այնքան արտակարգորեն հուզվեց անգլիական գործարանային բանվորների դրությամբ և տասժամյա բանվորական օրվա շուրջը մղվող ագիտացիայի ժամանակ նրանց պառլամենտական պաշտպան կանգնեց, ապա արդյունաբերողների ջատագովները, նրանից վրեժ առնելու համար, մի վիճակագրություն հրապարակեցին նրան պատկանող գյուղերի երկրագործական բանվորների աշխատավարձի վերաբերմամբ (տե՛ս I գիրք, XXIII գլուխ, 5, e. «Բրիտանական երկրագործական պրոլետարիատը»), որը պարզ ցույց տվեց, թե ինչպես այս մարդասերի հողային ռենտայի մի մասը կազմված է սոսկ այն թալանից, որ լորդի համար անում են նրա ֆերմերները՝ երկրագործական բանվորների աշխատավարձն իջեցնելով։ Հրապարակած այդ տվյալները հետաքրքրական են նաև այն պատճառով, որ նրանցում պարունակված իրողությունները համարձակ կարող են տեղ բռնել այն ամենավատթար փաստերի կողքին, որ մերկացրել են 1814 ու 1815 թվականների հանձնաժողովները։ Հազիվ հանգամանքներն ստիպում են, որ հողագործական բանվորների աշխատավարձի ժամանակավոր բարձրացում կատարվի, և ահա հնչում է ֆերմերների կանչվռտոցն էլ, թե աշխատավարձի բարձրացումը մինչև իր նորմալ մակարդակը, որպիսին գոյություն ունի արդյունաբերության ուրիշ ճյուղերում, անհնարին է իբր և իրենց անխուսափելիորեն պիտի կործանի, եթե հողային ռենտայի իջեցում չկատարվի միաժամանակ։ Հետևաբար, այստեղ այն խոստովանությունն է պարունակվում, թե հողային ռենտայի անվան տակ ֆերմերների ձեռքով հանուրդ է կատարվում աշխատավարձից և վճարվում հողի սեփականատիրոջը։ Օրինակ, 1849—1859 թվականներին Անգլիայում երկրագործական բանվորների աշխատավարձը բարձրացավ այնպիսի հզոր հանգամանքների զուգորդության հետևանքով, ինչպիսիք են՝ Իռլանդիայից տեղի ունեցող արտագաղթը [Exodus], որը վերջ տվեց երկրագործական բանվորների այնտեղից եկող հոսանքին, երկրագործական բնակչության արտակարգ կլանումը գործարանային արդյունաբերության կողմից, զինվորների նկատմամբ եղած պահանջարկը պատերազմի պատճառով, արտակարգ արտագաղթը դեպի Ավստրալիա ու Միացյալ Նահանգները (Կալիֆորնիա) և ուրիշ պատճառներ, որ այստեղ չենք հիշատակում ավելի մանրամասն։ Միաժամանակ այս պարբերաշրջանի ընթացքում, բացառությամբ 1854—1850 անբերքատու թվականների, հացահատկի միջին գներն ընկան ավելի քան 16%-ով։ Վարձակալներն աղաղակում էին, պահանջելով ռենտաները իջեցնել։ Առանձին դեպքերում այս հաջողվեց նրանց։ Իսկ ընդհանրապես նրանք հաջողություն չունեցան այս պահանջով։ Նրանք ելք էին փնտրում արտադրության ծախքերն իջեցնելում, ի միջի այլոց մասսայորեն մտցնելով լոկոմոբիլներ և նոր մեքենաներ, որոնք մասամբ փոխարինում էին ձիերին ու նրանց վտարում տնտեսությունից, իսկ մասամբ էլ երկրագործական բանվորներին արձակելով՝ առաջ էին բերում արհեստական գերբնակչություն և ուրեմն աշխատավարձի նոր իջեցում։ Եվ այս կատարվում էր, չնայած երկրագործական բնակչության ընդհանուր հարաբերական նվազմանն այս տասնամյակի ընթացքում՝ համեմատած ամբողջ բնակչության աճման հետ ու չնայած հողագործական բնակչության բացարձակ նվազմանը մի քանի զուտ երկրագործական շրջաններում։ — Ֆաուսետը, այն ժամանակ Քեմբրիջում քաղաքատնտեսության պրոֆեսոր {մեռել է իբրև գլխավոր փոստապետ 1884 թվին}, Social Science Congress-ում [հասարակական գիտությունների կոնգրեսում] 1865 թվականի հոկտեմբերի 12-ին ասում էր նմանապես. «Երկրագործական բանվորներն սկսել են արտագաղթել, և ֆերմերներն սկսել են գանգատվել, թե իրենք ի վիճակի չեն լինի այնպիսի բարձր ռենտաներ վճարելու, ինչպիսին նրանք սովոր էին հատուցելու, որովհետև արտագաղթի հետևանքով աշխատանքն ավելի է թանկացել»։ Ուրեմն բարձր հողային ռենտան այստեղ ուղղակի նույնացվում է ցածր աշխատավարձի հետ։ Եվ որչափով որ հողի գնի բարձրությունը պայմանավորված է ռենտան բարձրացնող այս հանգամանքով, նույն չավով հողի արժեքի բարձրացումը նույնանում է աշխատանքի արժեքազրկման հետ, հողի գնի բարձր մակարդակը՝ աշխատանքի գնի ցածր մակարդակի հետ։

Միևնույնը վերաբերում է Ֆրանսիային։ «Վարձակալական վճարը բարձրանում է, որովհետև մի կողմում բարձրանում է հացի, գինու, մսի, բանջարեղենի ու պտղի գինը, իսկ մյուս կողմում աշխատանքի գինն անփոփոխ է մնում։ Եթե ծեր մարդիկ աչքի անցկացնեին իրենց հայրերի հաշիվները, մի բան, որ մեզ ետ է տանում մոտ 100 տարով, ապա նրանք կգտնեինք որ այն ժամանակ գյուղական Ֆրանսիայում աշխատանքի օրվա գինը ճիշտ նույնն է եղել, ինչ որ այսօր։ Մսի գինն այն ժամանակվանից դեսը եռապատկվել է... Այս հեղաշրջման զոհն ո՞վ է... Հարո՞ւստը, վարձակալահողի սեփականատե՞րը, թե՞ աղքատը, որ մշակում է այդ հողը... Վարձակալական վճարների բարձրացումը հասարակական քամբախտության ապացույց է։ («Du Mécanisme de la Société en France et en Anglettere». Par M. Rubichon. 2 édit. Paris 1837, էջ 101)։

Ահա մի քանի օրինակ ռենտայի վերաբերմամբ, որը մի կողմից՝ միջին շահույթից, մյուս կողմից՝ միջին աշխատավարձից կատարված հանուրդի հետևանքն է։

Վերևում վկայակոչված Մորտոնը, գյուղական գործակալ ու գյուղատնտեսական ինժեներ, ասում է, թե շատ վայրերում այն դիտողությունն է արված, որ խոշոր վարձակալահողերի ռենտան ավելի ցածր է, քան ավելի մանրերինը, որովհետև «վերջիններիս համար մղվող մրցումը սովորաբար ավելի մեծ է, քան առաջինների համար, և որովհետև մանր վարձակալները, որոնք հազվադեպ անգամ են ի վիճակի լինում որևէ ուրիշ գործով զբաղվելու, քան գյուղատնտեսությունն է, հարմար գործ գտնելու անհրաժեշտությունից ստիպված՝ հաճախ հոժարում են այնպիսի ռենտա վճարելու, որի մասին իրենք էլ գիտեն, որ շատ բարձր է» (John C. Morton. „The Resources of Estates”. London 1858, էջ 116)։

Սակայն, նրա կարծիքով, Անգլիայում պետք է որ աստիճանաբար ջնջվի այս տարբերությունը, ընդ որում ջնջման այս պրոցեսի վրա, նրա ենթադրությամբ, ուժեղ չափով ներգործում է հենց մանր վարձակալների դասակարգի բարքերից տեղի ունեցող արտագաղթը։ Նույն Մորտոնը մի օրինակ է բերում է երբ ակներևաբար հողային ռենտայի մեջ մտնում է այն հանուրդը, որ կատարվում է բուն իսկ ֆերմերի աշխատավարձից և ուրեմն է՛լ ավելի անկասկածորեն այն մարդկանց աշխատավարձից, որոնց բանեցնում է ֆերմերը։ Խնդիրը վերաբերում է հենց 70—80 ակրից (30—34 հեկտարից) պակաս վարձակալողներին, որոնք չեն կարող երկլուծ գութան պահել։ «Եթե ֆերմերը իր սեփական ձեռներով նույնպես ջանադիր չի աշխատում, ինչպես յուրաքանչյուր բանվոր, նա չի կարող իր վարձակալահողով ապրել։ Եթե աշխատանքի կատարումը նա իր մարդկանց թողնի, իսկ ինքը սահմանափակվի լոկ վերահսկելով նրանց, ապա ամենայն հավանականությամբ նա շատ շուտ կհամոզվի, որ անկարող է իր ռենտան վճարելու» (ն. տ., էջ 118)։ Մորտոնն այստեղից եզրակացնում է, որ եթե տվյալ վայրում ֆերմերները շատ աղքատ չեն, ապա վարձակալահողերը 70 ակրից պակաս չպետք է լինեն որպեսզի ֆերմերները կարողանան երկսից մինչև երեք ձի պահել։

Պարոն Լեոնս դը Լավերնի՝ ինստիտուտի և հողագործության կենտրոնական ընկերության անդամի [Membre de l’Institut et de la Société Centrale d’Agriculture] արտակարգ իմաստությունը։ Իր Économie Rurale de 1’Angletterre [«Անգլիայի գյուղատնտեսական էկոնոմիկան»] գործում (մեջ եմ բերում ըստ անգլերեն թարգմանության, London 1855) նա տարեկան օգտի հետևյալ համեմատությունն է անում եղջյուրավոր անասունի վերաբերմամբ, որ Ֆրանսիայում աշխատում է, իսկ Անգլիայում՝ ոչ, որովհետև նրան ձին է փոխարինում (էջ 42).

Ֆրանսիա՝	կաթ	4	միլիոն	£		Անգլիա՝	կաթ	16	միլիոն	£
	միս	16	»	»			միս	20	»	»
	աշխատանք	8	»	»			աշխատանք	—	»	»
	Ընդամենը՝	28	միլիոն	£				36	միլիոն	£։

Բայց այստեղ Անգլիայի համար ավելի բարձր արդյունք ստացվում է այն պատճառով, որ նրա սեփական տվյալների համաձայն կաթն Անգլիայում երկու անգամ ավելի թանկ է, քան Ֆրանսիայում, այնինչ նա մսի համար միևնույն գինն է ընդունում երկու երկրումն էլ (էջ 35). հետևաբար անգլիական կաթնարդյունքը կրճատվելով՝ հասնում է 8 միլիոն £-ի, իսկ ամբողջ արդյունքը՝ 28 միլիոն £-ի, ինչպես որ Ֆրանսիայում է։ Պարոն Լավերնն իսկապես չափը մի քիչ անց է կացնում, երբ իր հաշվի մեջ միաժամանակ մտցնում է արդյունքի քանակությունը և գների տարբերությունները, այնպես որ եթե Անգլիան որոշ առարկաներ ավելի թանկ է արտադրում, քան Ֆրանսիան, մի բան, որ, շատ-շա՜տ, ավելի մեծ շահույթ է նշանակում ֆերմերների ու հողի սեփականատերերի համար, այս բանը նրան ներկայանում է իբրև անգլիական հողագործության առավելություն։

Որ պարոն Լավերնը ոչ միայն ծանոթ է անգլիական գյուղատնտեսության տնտեսական հետևանքներին, այլև անգլիական ֆերմերների ու հողատերերի նախապաշարումներն է դավանում, այս նա ապացուցում է 48-րդ էջում. «Սովորաբար մեծ վնաս է շաղկապված հացաբույսերի հետ... նրանք ուժասպառ են անում այն հողը, որը բուսցնում է նրանց»։ Պարոն Լավերնը ոչ միայն այն կարծիքին է, թե մյուս բույսերն այս չեն անում. նա կարծում է դեռ, թե կերաբույսերն ու արմատապտուղները հարստացնում են հողը։ Կերաբույսերն իրենց աճման գլխավոր տարրերը մթնոլորտից են վերցնում, այնինչ հողին ավելի շատ վերադարձնում են, քան թե խլում են նրանից. ուրեմն նրանք կրկնակի եղանակով — թե ուղղակի ու թե կենդանական պարարտանյութերի փոխարկվելով — օժանդակում են այն վնասը փոխհատուցելուն, որ հացաբույսերն ու մյուս ուժասպառիչ կուլտուրաները պատճառել են հողին, ուստի հիմնական դրույթն այն է, որ կերաբույսերն առնվազը պետք է հերթափոխվեն այս կուլտուրաների հետ. հենց այս է Նորֆոլկի ցանքաշրջանառությունը» (էջ 50, 51)։

Զարմանալի չէ, երբ պարոն Լավերնը, որը հավատում է անգլիական գյուղական բարեհոգության արդյունք հանդիսացող այս հեքիաթներին, հավատում է այն բանին էլ, թե հացահատկի մաքսերի վերացումից հետո անգլիական գյուղական բանվորների աշխատավարձը կորցրել է իր նախկին աննորմալ բնույթը։ Տե՛ս այն, ինչ որ ասված է այս մասին I գրքում, գլուխ XXIII, 5, էջ 701—709* [Տես 7 ծան. հետո]։ Սակայն լսենք Ջոն Բրայտի՝ Բիրմինգհամում 1865 թվի դնկտեմբերի 14-ին ասած ճառն էլ։ Այն 5 միլիոն ընտանիքների մասին խոսելուց հետո, որոնք պառլամենտում ներկայացված չեն ամենևին, նա շարունակում է. «Սրանցից Միացյալ թագավորության մեջ 1 միլիոն կամ թե, ավելի ճիշտ, 1 միլիոնից ավելի կան, որոնք մտցված են մուրացիկների չարաբաստիկ ցուցակների մեջ։ Այնուհետև գալիս է մի ուրիշ միլիոն էլ, որոնք դեռ մի կերպ իրենց պահում են մուրացկանության մակարդակից վեր, բայց միշտ վտանգի մեջ են, որ մուրացկան կդառնան։ Սրանց դրությունն ու սրանց հեռանկարներն ավելի բարեհաջող չեն։ Ուշադրության առեք հատկապես հասարակության այս մասի ավելի ստորին, տգետ խավերին։ Նայեցեք նրանց լքվածությանը, նրանց աղքատությանը, նրանց տառապանքներին, նրանց լիակատար անհուսությանը։ Նույնիսկ Միացյալ Նահանգներում, մինչև անգամ այնտեղի հարավային շտատներում, ստրկության տիրապետության ժամանակ ամեն մի նեգր այն ակնկալությունն ուներ, թե իրեն էլ երբևէ ազատ արձակվելու մի մոմենտ [ein Jubeljahr] կվիճակվի։ Բայց մեր երկրում այս մարդկանց համար, ամենաստորին խավերի այս մասսայի համար,— ես կարող եմ այստեղ ուղղակի ասել, ոչ որևէ բարելավման հույս կա, ոչ էլ նույնիսկ ձգտում դեպի այդ բարելավումը։ Նորերումս դուք լրագրերում կարդացե՞լ եք Ջոն Կրոսսի, Դորսետշիրի մի երկրագործական բանվորի վերաբերյալ երկտողը։ Նա շաբաթվա մեջ բանում էր 6 օր, գերազանց վկայական ուներ իր գործատիրոջից ստացած, որի համար նա աշխատել է 24 տարի 8 շիլլինգ շաբաթավարձով։ Ջոն Կրոսսը իր խրճիթում պետք է 7 երեխայից բաղկացած մի ընտանիք պահեր այս աշխատավարձով։ Իր հիվանդոտ կնոջն ու սրա ծծկեր երեխային տաքացնելու համար նա վերցրել է,— օրենքի լեզուն գործադրելով, կարելի է ասել՝ գողացել է,— 6 պենս արժեք ունեցող փայտե մի ցանկապատ։ Այս զանցանքի համար նա հաշտարար դատավորների կողմից դատապարտվել է 14 կամ թե 20 օրվա բանտարկության։ Ես կարող եմ ձեզ ասել, թե ամբողջ երկրում ու մանավանդ հարավում Ջոն Կրոսսին ման հազարավոր դեպքեր կարելի է գտնել, և թե այդ մարդկանց դրությունն այնպես է, որ ամենից ուղղամիտ հետազոտողն անգամ մինչև հիմա ի վիճակի չի եղել այն գաղտնիքը լուծելու, թե նրանք ինչպես են շունչ ու կենդանություն պահում վրաները։ Իսկ հիմա դուք ձեր հայացքը նետեցեք ամբողջ երկրի վրա և նայեցեք այս 5 միլիոն ընտանիքներին ու բնակչության այս խավի հուսակտուր կացությանը։ Արդյոք չե՞նք կարող խղճով ասել, թե ընտրական իրավունքից զրկված ազգի այս մասսան տանջվում է աշխատանքով, շարունակ քար է քաշում և համարյա ոչ մի հանգիստ չի իմանում։ Սրանց դուք համեմատեցեք իշխող դասակարգի հետ,— բայց եթե ես սկսեմ այսպես խոսել, ինձ կմեղադրեն կոմունիզմի մեջ,— սակայն աշխատանքից հալումաշ եղած ու ձայնազուրկ այս ազգը համեմատեցեք այն մասի հետ, որը կարելի է իշխող դասակարգեր համարել։ Նայեցեք նրանց հարստությանը, նրանց շուք ու փայլին, նրանց պերճանքին։ Նայեցեք նրանց խոնջությանը,— որովհետև նրանց մեջ էլ խոնջություն կա, բայց հղփության խոնջություն,— և դուք կտեսնեք, թե ինչպես են նրանք տեղից տեղ շտապում, կարծես թե աշխարհումս մեկ բան կա միայն՝ նոր բավականություններ հայտնագործելը» („Morning Star”, 1865 թ. դեկտեմբերի 14)։

Հետագա էջերում ցույց է տրված, թե ինչպես հավելյալ աշխատանքը և ուրեմն հավելյալ արդյունքն ընդհանրապես շփոթում են հողային ռենտայի հետ, հավելյալ արդյունքի այս մասի հետ, որը գոնե արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա քանակապես ու որակապես մասնահատուկ որոշում ունի։ Ընդհանրապես հավելյալ աշխատանքի բնաճուն պատվանդանը, այսինքն բնական այն պայմանը, առանց որի հավելյալ աշխատանքը հնարավոր չէ, այն է, որ բնությունը,— լինի երկրի բուսական կամ թե կենդանական արդյունքների, լինի ձկնորսարանների և այլոց արդյունքների ձևով,— ապրուստի անհրաժեշտ միջոցներ է ապահովում մի այնպիսի տևողության աշխատանք գործադրելու դեպքում, որը չի կլանում ամբողջ բանվորական օրը։ Հողագործական աշխատանքի այս բնաճուն արտադրողականությունը (այստեղ երկրագործական աշխատանքի մեջ ներառվում են պարզապես հավաքող, որս անող, ձկնորսությամբ զբաղվող, անասուն բուծող աշխատանքներն էլ) ամեն մի հավելյալ աշխատանքի պատվանդան է, քանի որ սկզբնապես ամեն աշխատանք առաջին հերթին ուղղված է սննդի յուրացման ու արտադրման նպատակին։ (Կենդանին միաժամանակ մորթի է տալիս ավելի ցուրտ կլիմայում տաք հագնվելու համար, սրանից զատ՝ քարանձավային բնակարանները և այլն)։

Հավելյալ արդյունքի ու հողային ռենտայի միևնույն շփոթումը, միայն թե այլ կերպ արտահայտված, գտնում ենք պարոն Դոուվի մոտ։ Երկրագործական աշխատանքն ու արդյունաբերական աշխատանքն սկզբնապես անջատված չեն միմյանցից, երկրորդը զուգորդվում է առաջինի հետ։ Հողագործությամբ զբաղվող ցեղի, տնային համայնքի կամ թե ընտանիքի հավելյալ աշխատանքն ու հավելյալ արդյունքը պարունակում են ինչպես երկրագործական, այնպես էլ արդյունաբերական աշխատանք։ Երկուսն էլ ձեռ ձեռի տված են ընթանում։ Որսը, ձկնորսությունը, հողագործությունը անհնարին են առանց համապատասխան գործիքների։ Հյուսելու, մանելու և այլն աշխատանքներն սկզբնապես կատարվում են իբրև երկրագործական օժանդակ աշխատանքներ։

Մենք առաջներում ցույց ենք տվել, թե ինչպես որ առանձին բանվորի աշխատանքը տրոհվում է անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելյալ աշխատանքի, այսպես էլ բանվոր դասակարգի ամբողջ աշխատանքը կարելի է նույն կերպ բաժանել, այնպես որ այն մասը, որ արտադրում է բանվոր դասակարգի համար բոլոր կենսամիջոցները (սրանց մեջ հաշվվում են դրա համար անհրաժեշտ արտադրության միջոցներն էլ), կատարում է անհրաժեշտ աշխատանքն ամբողջ հասարակության համար։ Բանվոր դասակարգի մնացյալ ամբողջ մասի կատարած աշխատանքը կարելի է նկատել որպես հավելյալ աշխատանք։ Բայց անհրաժեշտ աշխատանքը միայն երկրագործական աշխատանք չի պարունակում ամենևին, այլ բովանդակում է նաև այն աշխատանքը, որն արտադրում է մնացած բոլոր արդյունքները, որոնք անհրաժեշտորեն մտնում են բանվորի միջին սպառման մեջ։ Այնուհետև. ոմանք, հասարակական տեսակետից, միայն անհրաժեշտ աշխատանք են կատարում, որովհետև մյուսները միմիայն հավելյալ աշխատանք են կատարում, և ընդհակառակը։ Այս՝ լոկ աշխատանքի բաժանումն է նրանց միջև։ Հողագործական ու արդյունաբերական բանվորների միջև տեղի ունեցող աշխատանքի բաժանման վերաբերմամբ էլ հարցն ընդհանրապես նույնպես է լուծվում։ Աշխատանքի զուտ արդյունաբերական բնույթին մի կողմում համապատասխանում է նրա զուտ երկրագործական բնույթը մյուս կողմում։ Այս զուտ հողագործական աշխատանքը բնաճուն չէ ամենևին, այլ հասարակական զարգացման արդյունք է ու այն էլ մի շատ նոր արդյունք, որին ամենուրեք չեն հասել բոլորովին, և որը համապատասխանում է արտադրության զարգացման լիովին որոշված մի աստիճանի։ Ինչպես որ երկրագործական աշխատանքի մի մասն առարկայանում է այն արդյունքների մեջ, որոնք կա՛մ միմիայն պերճանքին են ծառայում, կա՛մ էլ հումքեր են ներկայացնում արդյունաբերության համար, բայց ամենևին չեն մտնում սննդի մեջ, էլ չենք խոսում մասսաների սննդի մեջ մտնելու մասին,— ճիշտ այնպես էլ մյուս կողմից, արդյունաբերական աշխատանքի մի մասն առարկայանում է այն արդյունքների մեջ, որոնք իբրև սպառման անհրաժեշտ միջոցներ են ծառայում թե՛ երկրագործական ու թե ոչ-երկրագործական բանվորների համար։ Սխալ բան է այս արդյունաբերական աշխատանքը հասարակական տեսակետից իբրև հավելյալ աշխատանք ըմբռնելը։ Արդյունաբերական աշխատանքը իր մի որոշ մասով նույնպես անհրաժեշտ աշխատանք է, ինչպես հողագործական աշխատանքի անհրաժեշտ մասը։ Այլև նա առաջներում երկրագործական աշխատանքի հետ բնաճունորեն զուգորդված արդյունաբերական աշխատանքի մի մասի ինքնակայացած ձևն է միայն, նրանից հիմա անջատված զուտ հողագործական աշխատանքի փոխադարձ լրացումը։ («Զուտ նյութական կողմից քննելով, տեսնում ենք, օրինակ, որ 500 մեքենայական մանածագործ շատ ավելի մեծ չափերով են հավելյալ գործվածք արտադրում, այսինքն ավելի, քան պահանջվում է իրենց սեփական հագուստի համար)։

Վերջապես, երբ քննության են առնվում հողային ռենտայի դրսևորման ձևերը, այսինքն այն կալութավարձը, որը հողային ռենտայի անվան տակ տրվում է հողատիրոջը՝ հողը կամ արտադրողական, կամ թե սպառողական նպատակներով օգտագործելու համար, չպետք է մոռանալ, որ այն իրերի գինը, որոնք ինքնըստինքյան արժեք չունեն, այսինքն՝ աշխատանքի արդյունք չեն, ինչպես օրինակ, հողը, կամ թե համենայն դեպս չեն կարող վերարտադրվել աշխատանքի միջոցով, ինչպես օրինակ, հնությունները, որոշ վարպետների գեղարվեստական գործերը և այլն,— կարող է սահմանվել շատ պատահական հանգամանքների կոմբինացիայով։ Մեկ իր ծախելու համար ուրիշ ոչինչ հարկավոր չէ, քան այն, որ նա ընդունակ լինի մենաշնորհի և օտարացման առարկա դառնալու։

Երեք գլխավոր մոլորություն կա, որոնցից պետք է խուսափել հողային ռենտայի քննարկության ժամանակ և որոնք մթագնում են վերլուծությունը։

1) Ռենտայի այն տարբեր ձևերի շփոթումը, որոնք արտադրության հասարակական պրոցեսի զարգացման տարբեր աստիճաններին են համապատասխանում։

Որպիսին էլ որ լինի ռենտայի մասնահատուկ ձևը, նրա բոլոր տիպերի ընդհանուր հատկանիշն այն է, որ ռենտայի յուրացումն այն այն տնտեսական ձևն է, որով իրանում է հողային սեփականությունը, և որ հողային ռենտան իր հերթին ենթադրում է հողային սեփականությունը, որոշ անհատների սեփականություն երկրագնդի որոշ կտորների վերաբերմամբ, անկախ նրանից, թե այս սեփականատերն այն անձն է, որը պետության [das Gemeinwesen = ընդհանրականություն] ներկայացուցիչն է, ինչպես Ասիայում, Եգիպտոսում և այլն, կամ թե այս հողային սեփականությունը որոշ անձնավորությունների սեփականատիրության լոկ կողմնակի հայտանիշն [akzidens] է անմիջական արտադրողների անձի նկատմամբ, ինչպես ստրկատիրական և կամ ճորտատիրական սիստեմների ժամանակ, կամ հիշյալը ոչ-արտադրողների զուտ մասնավոր սեփականություն է բնության վերաբերմամբ, հողի սեփականության սոսկական տիտղոս, կամ թև չէ, վերջապես, սա մի այնպիսի հարաբերություն է հողի նկատմամբ, որը մեկուսացած ու սոցիալապես չզարգացած աշխատանքին առընթեր անմիջաբար ներառված է ներկայանում անմիջական արտադրողների կողմից որոշ հողակտորների արդյունքները արտադրելու և յուրացնելու պրոցեսի մեջ, ինչպես գաղութականների ու մանր գյուղացիական հողատերերի տնտեսություններում։

Ռենտայի տարբեր ձևերի այս ընդհանուր հատկանիշը,— այն, որ նա հանդիսանում է հողային սեփականության տնտեսական իրացումը, իրացումը, իրավաբանական այն պատրանքի, որի շնորհիվ տարբեր անհատներ բացառիկ իրավունքով տիրանում են երկրագնդի որոշ մասերի,— այդ ընդհանուր հատկանիշը խանգարում է նկատելու ռենտայի ձևերի տարբերությունները։

2) Ամեն հողային ռենտա հավելյալ արժեք է, հավելյալ աշխատանքի արդյունք։ Իր անզարգացած ձևում, նատուրալ ռենտայի ձևում նա դեռ ուղղակի հավելյալ արդյունք է։ Այստեղից է առաջ գալիս այն մոլորությունը, որ արտադրության կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող ռենտան, որը միշտ հավելույթ է շահույթից վեր, այսինքն ապրանքի արժեմասից վեր, որը հենց ինքը հավելյալ արժեքից (հավելյալ աշխատանքից) է կազմված,— որ հավելյալ արժեքի այս առանձին ու մասնահատուկ բաղադրամասը կարելի է արդեն բացատրված համարել, եթե հավելյալ արժեքի ու շահույթի գոյության ընդհանրական պայմանները բացատրված են առհասարակ։ Այս պայմանները հետևյալն են. անմիջական արտադրողները պետք է այն ժամանակից ավելի շատ աշխատեն, որը պահանջվում է իրենց սեփական բանվորական ուժի, հենց իրենց վերարտադրության համար։ Նրանք պետք է ընդհանրապես հավելյալ աշխատանք կատարեն։ Սա սուբեկտիվ պայմանն է։ Իսկ օբեկտիվ պայմանն այն է, որ նրանք դեռ կարողանան հավելյալ աշխատանք կատարել, որ բնական պայմաններն այնպիսի բնույթ կրեն, որ նրանց տրամադրելի բանվորական ժամանակի մի մասը բավական լինի նրանց, որպես արտադրողների, իրենց վերարտադրման ու ինքնապահպանման համար, որ նրանց անհրաժեշտ կենսամիջոցների արտադրությունն իրենց ամբողջ բանվորական ուժը չկլանի։ Բնության պտղաբերությունն այստեղ կազմում է մեկ սահմանը, մի ելակետը, մեկ պատվանդանը։ Մյուս սահմանը նրանց աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի զարգացումն է։ Քանի որ սննդամիջոցների արտադրությունը նրանց կյանքի ու առհասարակ ամեն արտադրության ամենից առաջնակարգ պայմանն է, ուստի խնդիրն ավելի մոտից քննելով, տեսնում ենք, որ այս արտադրության մեջ կիրառվող աշխատանքը, ուրեմն բառի տնտեսագիտական ամենալայն իմաստով առած երկրագործական աշխատանքը պետք է բավական պտղաբեր լինի, որպեսզի անմիջական արտադրողների տրամադրության տակ գտնվող բանվորական ամբողջ ժամանակը չկլանվի նրանց համար նախանշված սննդամիջոցների արտադրությամբ, հետևաբար հողագործական հավելյալ աշխատանքն ու հողագործական հավելյալ արդյունքը հնարավոր լինեն։ Այնուհետև անհրաժեշտ է, որ հասարակության մի մասի երկրագործական ամբողջ աշխատանքը — անհրաժեշտ աշխատանքն ու հավելյալ աշխատանքը — բավարար լինի ամբողջ հասարակության համար, ուրեմն նաև ոչ-հողագործական բանվորների համար անհրաժեշտ սննդամիջոցներն արտադրելու, որ, հետևաբար, հնարավոր լինի աշխատանքի այս մեծ բաժանումը երկրագործների ու արդյունաբերողների միջև, նույնպես էլ սնունդ արտադրող ու հումքեր արտադրող հողագործների միջև։ Թեև անմիջաբար սնունդ արտադրողների աշխատանքը հենց բուն իսկ նրանց տեսակետից տրոհվում է անհրաժեշտ ու հավելյալ աշխատանքի, բայց և այնպես նա, հասարակության տեսակետից, ներկայացնում է սննդամիջոցների արտադրության համար պահանջվող անհրաժեշտ աշխատանք միայն։ Սակայն միևնույնը տեղի ունի ամբողջ հասարակության ներսում կատարվող աշխատանքի բաժանման ժամանակ, տարբերվելով առանձին գործանոցի ներսում կատարվող աշխատանքի բաժանումից։ Սա մի առանձին առարկայի արտադրության համար, հասարակության կողմից մեկ առանձին առարկայի նկատմամբ ունեցած հատուկ պահանջմունքը բավարարելու համար անհրաժեշտ աշխատանք է։ Եթե աշխատանքի այս բաշխումը համամասնական է, ապա տարբեր խմբերի արդյունքները ծախվում են իրենց արժեքներով (զարգացման ավելի բարձր աստիճանի վրա՝ իրենց արտադրության գներով), կամ թե այնպիսի գներով, որոնք այս արժեքների կերպափոխություններն են՝ ընդհանրական օրենքների ներգործությամբ սահմանված, որոնք ուրեմն հանգում են արտադրության գներին։ Այստեղ իրոք գործ ունենք արժեքի օրենքի հետ, ինչպես որ նա դրսևորվում է ոչ թե առանձին ապրանքների կամ թե առարկաների վերաբերմամբ, այլ արտադրության առանձին, աշխատանքի բաժանման հետևանքով ինքնակայացած ոլորտների ամեն անգամվա բոլոր արդյունքների վերաբերմամբ, այն իմաստով, որ ոչ միայն յուրաքանչյուր առանձին ապրանքի վրա լոկ անհրաժեշտ բանվորական ժամանակ է գործադրած, այլև հասարակական ամբողջ բանվորական ժամանակից լոկ անհրաժեշտ համամասնական քանակ է գործադրած տարբեր խմբերի վրա։ Որովհետև պահպանվում է այն պայմանը, որ յուրաքանչյուր ապրանք սպառողական արժեք ներկայացնի։ Բայց եթե սպառողական արժեքն առանձին ապրանքի դեպքում կախված է այն բանից, թե նա ինքնըստինքյան բավարարո՞ւմ է մի պահանջմունք, թե՞ ոչ, ապա հասարակական արդյունքների մի որոշ մասսայի սպառողական արժեքը նրանից է կախված, թե նա արդյունքի ամեն մի առանձին տեսակի նկատմամբ գոյություն ունեցող քանակապես որոշ հասարակական պահանջմունքին համապատասխան է և, հետևաբար, այս հասարակական պահանջմունքների համեմատ, որոնք քանակորեն սահմանագծված են, աշխատանքը համամասնորեն է բաշխված արտադրության տարբեր ոլորտների միջև, թե՞ ոչ։ (Այս կետի վրա կանգ առնել՝ արտադրության տարբեր ոլորտների միջև կապիտալի բաշխումը քննարկելիս)։ Հասարակական պահանջմունքը, այսինքն՝ հասարակական մասշտաբ ընդունած սպառողական արժեքն է, որ այստեղ որոշիչ է հանդիսանում հասարակական ամբողջ բանվորական ժամանակի այն քանակների համար, որոնք բաժին են ընկնում արտադրության տարբեր առանձնահատուկ ոլորտների։ Բայց սա նույն այն օրենքն է, որը երևան է գալիս արդեն առանձին ապրանքի նկատմամբ, այն է, որ նրա սպառողական արժեքը նրա փոխանակային արժեքի և ուրեմն նրա արժեքի նախադրյալն է։ Այս կետն անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելյալ աշխատանքի միջև եղած հարաբերության հետ կապ ունի այնքան միայն, որ այս համամասնությունը խախտվելու դեպքում չի կարող իրացվել ապրանքի արժեքը, հետևաբար նաև սրանում պարունակված հավելյալ արժեքը։ Օրինակ, ասենք թե համամասնորեն անչափ շատ բամբակագործվածք է արտադրվել, չնայած որ գործվածքային այս ամբողջ արդյունքի մեջ մարմնացած է տվյալ պայմաններում սրա համար անհրաժեշտ բանվորական ժամանակ միայն։ Սակայն այս առանձին ճյուղի մեջ ընդհանրապես անչափ շատ հասարակական աշխատանք է ծախսված, այսինքն՝ արդյունքի մի մասն անօգտակար է։ Ուստի ամբողջ արդյունքը ձախվում է այնպես միայն, որպես թե անհրաժեշտ համամասնությամբ արտադրված լիներ։ Արտադրության տարբեր առանձին ոլորտներում գործադրվող՝ հասարակական բանվորական ժամանակի համապատասխան բաժնեմասերի այս քանակային սահմանն ընդհանրապես արժեքի օրենքի ավելի զարգացած արտահայտությունն է միայն, թեև անհրաժեշտ բանվորական ժամանակն այստեղ մի այլ իմաստ է ստանում։ Լոկ այսքան ու այսքան բանվորական ժամանակ է անհրաժեշտ՝ հասարակական պահանջմունքը բավարարելու համար։ Սահմանափակումն այստեղ հանդես է գալիս սպառողական արժեքի միջոցով։ Արտադրության տվյալ պայմաններում հասարակությունը կարող է իր ամբողջ բանվորական ժամանակից այսքան ու այսքան միայն գործադրել արդյունքի տվյալ առանձին տեսակի վրա։ Բայց առհասարակ հավելյալ աշխատանքի ու հավելյալ արժեքի սուբեկտիվ ու օբեկտիվ պայմանները ոչ մի կապ չունեն ոչ շահույթի ու ոչ էլ ռենտայի տվյալ որոշակի ձևի հետ։ Նրանք նշանակություն ունեն հավելյալ արժեքի, իբրև այսպիսիի համար, ինչ առանձին ձև էլ որ նա ընդունի։ Ուստի նրանք չեն բացատրում հողային ռենտան։

3) Հենց հողային սեփականության տնտեսական իրացման, հողային ռենտայի զարգացման պրոցեսում է իբրև առանձնապես յուրահատուկ պարագա հանդես գալիս այն, որ հողային ռենտայի գումարն ամենևին չի որոշվում նրա ստացողի գործակցությամբ, այլ հասարակական աշխատանքի զարգացմամբ, որը կատարվում է նրա գործակցությունից անկախ, որի մեջ նա մասնակից չէ։ Ուստի հեշտ է իբրև ռենտայի (ու ընդհանրապես երկրագործական արդյունքի) յուրահատկություն ընդունել այն, ինչ որ ապրանքային արտադրության պատվանդանի վրա,— նախ և առաջ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա, որը իր ամբողջ ծավալով վերցրած՝ ապրանքային արտադրություն է,— արտադրության բոլոր ճյուղերի ու սրանց բոլոր արդյունքների համար ընդհանուր է։

Հողային ռենտայի բարձրությունն (ու սրան զուգընթաց՝ հողի արժեքը) զարգանում է հասարակական զարգացման պրոցեսի հետ միասին իբրև հասարակական ամբողջ աշխատանքի հետևանք։ Հասարակական զարգացման հետ միասին աճում է մի կողմից շուկան ու հողի արդյունքների նկատմամբ եղած պահանջարկը, մյուս կողմից՝ անմիջաբար աճում է պահանջարկը բուն իսկ հողի նկատմամբ, որն արտադրությանն ուղեկցող մի անհրաժեշտ պայման է տնտեսության ամեն մի հնարավոր, նույնիսկ ոչ-երկրագործական ճյուղերի համար։ Ավելի խորանալով, գտնում ենք, որ ռենտան ու սրա հետ էլ հողի արժեքը — բուն հողագործական ռենտայի մասին միայն խոսելով — աճում է հողի արդյունքների շուկայի ընդլայնման հետ և ուրեմն ոչ-երկրագործական բնակչության աճման հետ, նրա՝ մասամբ սննդամիջոցների, մասամբ էլ հումքերի նկատմամբ ունեցած պահանջմունքի ու պահանջարկի հետ միասին։ Արտադրության կապիտալիստական եղանակի հենց բնույթից է բխում այն, որ երկրագործ բնակչությունը շարունակ պակասում է ոչ-երկրագործականի համեմատությամբ, որովհետև (նեղ իմաստով վերցրած) արդյունաբերության մեջ հաստատուն կապիտալին փոփոխունի համեմատությամբ աճելը զուգորդված է փոփոխուն կապիտալի բացարձակ աճման հետ, թեև հարաբերաբար նա նվազում է. այնինչ երկրագործության մեջ բացարձակորեն է նվազում այն փոփոխուն կապիտալը, որը պահանջվում մի որոշ հողակտոր շահագործելու համար, ուրեմն նա կարող է աճել այն դեպքում միայն, եթե նոր հող է մշակվում, իսկ այս դարձյալ ենթադրում է ոչ-երկրագործական բնակչության էլ ավելի մեծ աճում։

Իսկապես այստեղ գործ ունենք մի երևույթի հետ, որը միմիայն երկրագործությանն ու սրա արդյունքներին չէ հատուկ։ Ընդհակառակը, ապրանքային արտադրության ու սրա բացարձակ ձևի, կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա միևնույնը վերաբերում է նաև արտադրության մյուս բոլոր ճյուղերին ու արդյունքներին։

Այս արդյունքներն ապրանքներ են, այսինքն օգտավետ իրեր, որոնց հատուկ է փոխանակային արժեքն ու այն էլ՝ իրացնելի, փողի վերածելի փոխանակային արժեքն այն չափով միայն, որչափով որ մյուս ապրանքները էկվիվալենտ են կազմում նրանց համար, որչափով մյուս արդյունքները նրանց հանդեպ ելնում են իբրև ապրանքներ ու իբրև արժեքներ. ուրեմն այնչափով, որով նրանք արտադրվում են ոչ թե իբրև գոյության անմիջական միջոցներ բուն իսկ իրենց արտադրողների համար, այլ որպես ապրանքներ, որպես արդյունքներ, որոնք փոխանակային արժեքի (փողի) վերածվելով, իրենց օտարվելով է միայն, որ սպառողական արժեքներ են դառնում։ Այս ապրանքների շուկան զարգանում է աշխատանքի հասարակական բաժանման հետևանքով. արտադրողական աշխատանքների առանձնացումը սրանց համապատասխան արդյունքները փոխադարձաբար ապրանքներ, էկվիվալենտներ է դարձնում իրար համար, նրանց փոխադարձորեն մեկը մյուսի համար իբրև շուկա է ծառայեցնում։ Սա բնավ միմիայն երկրագործական արդյունքներին հատուկ մի երևույթ չէ։

Ռենտան իբրև փողային ռենտա կարող է զարգանալ միայն ապրանքային արտադրության, ավելի ճիշտ՝ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա, և նա զարգանում է նույն այն չափով, որով երկրագործական արտադրությունը դառնում է ապրանքային արտադրություն, հետևաբար, նույն այն չափով, որով ոչ-երկրագործական արտադրությունը զարգանալով ինքնակայանում է նրա հանդեպ. որովհետև հողագործական արդյունքը միևնույն չափով դառնում է ապրանք, փոխանակային արժեք ու արժեք։ Նույն այն չափով, որով կապիտալիստական արտադրության հետ զարգանում է ապրանքային արտադրությանը և ուրեմն արժեքի արտադրությունը, զարգանում է հավելյալ արդյունքի ու հավելյալ արժեքի արտադրությունն էլ։ Բայց միևնույն չափով, որով վերջինս է զարգանում, զարգանում է նաև հողային սեփականության այն ունակությունը, որով նա հողի նկատմամբ ունեցած իր մենաշնորհի միջոցով զավթում է այս հավելյալ արժեքի անընդհատ աճող մի մասը, և ուրեմն բարձրացնում է իր ռենտայի արժեքն ու հենց իրեն՝ հողի գինն էլ։ Հավելյալ արդյունքի ու հավելյալ արժեքի զարգացման ասպարեզում կապիտալիստը դեռ ակտիվ դեր է կատարում։ Այնինչ հողի սեփականատիրոջ անելիքն այն է միայն, որ զավթի հավելյալ արդյունքի ու հավելյալ արժեքի այն բաժինը, որն աճում է առանց նրա գործակցության։ Այս է հողատիրոջ դրության յուրահատկությունը և ոչ թև այն, որ հողի արդյունքների և ուրեմն նաև հողի արժեքն ավելի ու ավելի աճում է այն չափով, որով շուկան ընդլայնվում է սրա համար, պահանջարկը շատանում է, և սրա հետ էլ՝ ապրանքների այն աշխարհը, որը հանդիպակայում է հողի արդյունքին, ուրեմն ուրիշ խոսքով՝ շատանում է ոչ-երկրագործական ապրանք արտադրողների ու ոչ-երկրագործական ապրանքային արտադրության մասսան։ Բայց որովհետև այս կատարվում է առանց նրա գործակցության, ուստի իբրև նրա առանձնահատկությունն է երևան գալիս այն հանգամանքը, որ արժեքի մասսան, հավելյալ արժեքի մասսան ու այս հավելյալ արժեքի մեկ մասի փոխարկումը հողային ռենտայի, կախված է արտադրության հասարակական պրոցեսից, ապրանքային արտադրության զարգացումից ընդհանրապես։ Ուստի Դոուվն, օրինակ, այստեղից է ուզում բխեցնել ռենտան։ Նա պնդում է, թե ռենտան կախված է ոչ թե երկրագործական արդյունքի մասսայից, այլ սրա արժեքից. իսկ վերջինս կախված է ոչ-հողագործական բնակչության մասսայից ու արտադրողականությունից։ Սակայն ամեն մի ուրիշ արդյունքի վերաբերմամբ էլ ճիշտ է այն, որ այդ արդյունքն իբրև ապրանք զարգանում է նրա համար էկվիվալենտներ կազմող մյուս ապրանքների շարքի մասամբ մասսայի, մասամբ բազմազանության հետ միայն։ Այս ցույց ենք տվել արդեն արժեքի ընդհանուր շարադրանքի ժամանակ։ Մի կողմից՝ որևէ արդյունքի փոխանակվելու ունակությունն ընդհանրապես կախված է այն ապրանքների բազմատեսակությունից, որոնք գոյություն ունեն բացի նրանից։ Մյուս կողմից՝ նույն այս հանգամանքից է կախված հատկապես այն քանակը, որով այդ արդյունքը կարող է իբրև ապրանք արտադրվել։

Ոչ մի արտադրող, ո՛չ արդյունաբերողն ու ո՛չ էլ հողագործը, մեկուսացած վերցրած, արժեք կամ ապրանք չի արտադրում։ Նրա արդյունքն արժեք կամ ապրանք դառնում է հասարակական հարաբերությունների որոշ կապակցության մեջ միայն։ Առաջին՝ որչափով որ նա հանդես է գալիս իբրև հասարակական աշխատանքի արտահայտություն, հետևաբար, որչափով որ տվյալ արտադրողի սեփական բանվորական ժամանակը ներկայանում է իբրև ընդհանրապես հասարակական բանվորական ժամանակի մի մաս. երկրորդ՝ նրա աշխատանքի այս հասարակական բնույթը, որպես նրա արդյունքի վրա դրոշմված հասարակական բնույթ, երևան է գալիս նրա արդյունքի փողային բնույթի մեջ ու գնով նախանշված նրա ընդհանրական փոխանակելիության մեջ։

Այսպիսով ուրեմն, եթե մի կողմից ռենտան բացատրելու փոխարեն հավելյալ արժեքը կամ թե էլ ավելի նեղ ըմբռնմամբ հավելյալ արդյունքն են բացատրում, ապա մյուս կողմից այստեղ այն վրիպումն է տեղի ունենում, որ ապրանքների ու արժեքների ձևով հանդես եկող բոլոր արդյունքներին հատուկ բնույթը բացառապես երկրագործական արդյունքներին է վերագրվում։ Այս բացատրությունն էլ ավելի է տափականում, երբ արժեքի ընդհանրական որոշումից անցնում են մի որոշ ապրանքային արժեքի իրացմանը։ Ամեն մի ապրանք իր արժեքը կարող է իրացնել միմիայն շրջանառության պրոցեսում, իսկ թե արդյոք իրացնո՞ւմ է այն ու ո՞րչափով, այս կախված է ամեն անգամ շուկայի տվյալ պայմաններից։

Հետևաբար, հողային ռենտայի յուրահատկությունն այն չէ, որ հողագործական արդյունքները դառնում են արժեքներ և զարգանում են որպես արժեքներ, այսինքն այն չէ, որ նրանք իբրև ապրանքներ հակադրվում են մյուս ապրանքներին, իսկ ոչ-երկրագործական արդյունքներն էլ որպես ապրանքներ՝ նրանց են մակագրվում, կամ որ նրանք զարգանում են իբրև հասարակական աշխատանքի առանձնահատուկ արտահայտություններ։ Յուրահատկությունն այն է, որ այն պայմանների հետ, որոնցում հողագործական արդյունքները զարգանում են որպես արժեքներ (ապրանքներ) ու նրանց արժեքների իրացման պայմանների հետ զարգանում է նաև հողային սեփականության այն ուժը, որով նա յուրացնում է առանց իր գործակցության ստեղծված արժեքների մի հարաճուն մասը՝ և ուրեմն հավելյալ արժեքի մի հարաճուն մասը հողային ռենտայի է փոխարկվում։

ԵՐԵՍՈՒՆՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱՆ։ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴԻՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հողային ռենտայի վերլուծման ժամանակ մենք նախ և առաջ ելնելու ենք այն ենթադրությունից, թե այն արդյունքները, որոնցից մի այսպիսի ռենտա է վճարվում, որոնց մեջ պարունակվող հավելյալ արժեքի մի մասը, ուրեմն և ամբողջ գնի մի մասը փոխարկվում է ռենտայի,— մեր նպատակի համար բավական է նկատի ունենալ երկրագործական արդյունքները, կամ նաև հանքարանների արդյունքները,— թե, այսպիսով ուրեմն, հողի արդյունքներն ու հանքարանների արդյունքները մյուս բոլոր ապրանքների նման ծախվում են իրենց արտադրության գներով։ Այսինքն նրանց վաճառքի գները հավասար են նրանց արտադրության ծախքերի տարրերին (բանեցված հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալների արժեքին), պլյուս մի շահույթ, որը որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով, ընդ որում այստեղ հաշվի է առնվում կանխավճարված ամբողջ կապիտալը, թե սպառված ու թե չսպառված կապիտալը։ Հետևաբար, մենք ենթադրում ենք, որ այս արդյունքների վաճառքի միջին գները հավասար են նրանց արտադրության գներին։ Եվ այստեղ ահա հարց է ծագում, թե նման ենթադրություն անելու դեպքում ի՛նչպես կարող է հողային ռենտա առաջ գալ, այսինքն՝ շահույթի մի մասը ի՛նչպես կարող է հողային ռենտայի փոխարկվել, ուստի և ապրանքի գնի մեկ մասը հողի սեփականատիրոջը բաժին ընկնել։

Հողային ռենտայի այս ձևի ընդհանրական բնույթը ցույց տալու համար մենք ենթադրենք, որ տվյալ մի երկրի գործարանների գերակշռող թիվը շարժման մեջ է դրվում շոգեմեքենաների միջոցով, իսկ որոշ փոքրամասնություն էլ՝ բնական ջրվեժներով։ Ենթադրենք, որ արդյունաբերական որոշ ճյուղերում արտադրության գինը 115 է ապրանքների մի այնպիսի քանակի համար, որի վրա 100-անոց մի կապիտալ է բանեցվել։ 15% շահույթը հաշվվում է ոչ թե միմիայն բանեցված 100-անոց կապիտալի նկատմամբ, այլ այն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, որը գործադրվել է ապրանքային այս արժեքի արտադրության մեջ։ Արտադրության այս գինը, ինչպես պարզաբանել ենք առաջ, որոշվում է ոչ թե արտադրող ամեն մի առանձին արդյունաբերողի անհատական արտադրական ծախքերով, այլ արտադրության այն ծախքերով, որ ապրանքը միջին հաշվով նստում է կապիտալի միջին պայմաններում՝ արտադրության տվյալ ամբողջ ոլորտում։ Սա իրապես շուկայական արտադրության գինն է, միջին շուկայական գինը՝ հաշվի չառնելով նրա տատանումները։ Շուկայական գնի ձևի և ապա կարգավորիչ շուկայական գնի կամ շուկայական արտադրության գնի ձևի մեջ է ընդհանրապես, որ իր արտահայտությունն է գտնում ապրանքների արժեքի բնությունը, արժեքի որոշման եղանակը, սակայն այդ որոշումը կատարվում է ոչ թե ապրանքների տվյալ քանակի կամ թե առանձին ապրանքների անհատական արտադրության համար անհրաժեշտ, մեկ որոշ առանձին արտադրողի համար անհրաժեշտ բանվորական ժամանակով, այլ հանրորեն անհրաժեշտ բանվորական ժամանակով, բանվորական այն ժամանակով, որ արտադրության հասարակական տվյալ միջին պայմաններում պահանջվում է՝ շուկայում գտնվող ապրանքատեսակների հանրորեն անհրաժեշտ ամբողջ քանակն արտադրելու համար։

Քանի որ որոշակի թվական հարաբերություններն այստեղ միանգամայն աննշանակ բաներ են, ուստի մենք այստեղ ընդունում ենք, թե այն գործարաններում, որոնք ջրի ուժով են շարժման մեջ դրվում, արտադրության ծախքերը լոկ 90 են կազմում 100-ի փոխարեն։ Որովհետև այս ապրանքների մասսային շուկան կարգավորող արտադրության գինը = 115, որի մեջ կա 15%-անոց մի շահույթ, ուստի այն գործարանատերերը, որոնք իրենց մեքենաները ջրի ուժով են շարժման մեջ դնում, ապրանքները կծախեն նույնպես 115-ով, այսինքն շուկայական գինը կարգավորող միջին գնով։ Այսպիսով, ուրեմն, նրանց շահույթը 15-ի փոխարեն կաներ 25. արտադրության կարգավորող գինը նրանց հնարավորություն տված կլիներ 10%-անոց մի գերշահույթ կորզելու ոչ թե այն պատճառով, որ նրանք իրենց ապրանքը արտադրության գնից բարձր են վաճառում, այլ այն պատճառով, որ ծախում են արտադրության գնով, այն պատճառով, որ նրանց ապրանքներն արտադրվում ենք կամ թե նրանց կապիտալը գործում է բացառիկ բարենպաստ պայմաններում, որոնք այս ոլորտում իշխող միջին մակարդակից բարձր են։

Անմիջապես երևան է գալիս երկու հանգամանք.

Առաջին. այն արտադրողների մոտ, որոնք բնական ջրվեժն են գործածում իբրև շարժիչ ուժ, գերշահույթն սկզբնապես նույն բնույթն է կրում, ինչ և ամեն մի ուրիշ գերշահույթ (իսկ այս կատեգորիան մենք արդեն լուսաբանել ենք, երբ խոսել ենք արտադրության գնի մասին), որը շրջանառության պրոցեսի գործարքների պատահական հետևանք, շուկայական գների պատահական տատանումների հետևանք չէ։ Հետևաբար, այս գերշահույթը նույնպես հավասար է այն տարբերությանը, որ գոյանում է բարենպաստ այս պայմանների մեջ գտնվող արտադրողների անհատական արտադրության գնի ու արտադրության այս ամբողջ ոլորտի ընդհանրական, հասարակական արտադրության գնի միջև, որով կարգավորվում է շուկան։ Այս տարբերությունը հավասար է ապրանքի ընդհանրական արտադրության գնի ավելցուկին՝ նրա անհատական արտադրության գնի հետ համեմատած։ Այս ավելցուկի երկու կարգավորիչ սահմանն են մի կողմից՝ արտադրության անհատական ծախքերը և ուրեմն արտադրության անհատական գինը, մյուս կողմից՝ արտադրության ընդհանրական գինը։ Ջրվեժի միջոցով արտադրված ապրանքի արժեքն ավելի փոքր է այն պատճառով, որ նրա արտադրման համար պահանջվում է աշխատանքի մի ավելի փոքր ընդհանուր քանակ, այն է՝ ավելի քիչ այնպիսի աշխատանք, որն առարկայացած ձևով, իբրև հաստատուն կապիտալի մաս, մտնում է արտադրության մեջ։ Այստեղ կիրառվող աշխատանքն ավելի արտադրողական է, նրա անհատական արտադրողական ուժն ավելի մեծ է, քան միևնույն տեսակի գործարանների բազմության մեջ կիրառվող աշխատանքինը։ Նրա արտադրողական ավելի մեծ ուժը երևան է գալիս այն բանի մեջ, որ նա ապրանքների միևնույն մասսան արտադրելու համար գործ է ածում հաստատուն կապիտալի ավելի փոքր քանակ, առարկայացած աշխատանքի մի ավելի փոքր քանակ, քան մյուսները. ընդ որում, բացի սրանից, նաև կենդանի աշխատանքի մի ավելի փոքր քանակ է գործ ածում, որովհետև ջրանիվը ջեռուցման կարիք չունի։ Կիրառվող աշխատանքի այս անհատական արտադրողական ավելի մեծ ուժը քչացնում է ապրանքի արժեքը, միաժամանակ քչացնում է արտադրության ծախքերը, սրա հետ միասին նաև արտադրության գինը։ Արդյունաբերողին այս բանն այնպես է ներկայանում, թե նրա համար ապրանքի արտադրության ծախքերն ավելի փոքր են։ Նա ավելի քիչ գումար է վճարելու առարկայացած աշխատանքի համար ու նմանապես ավելի քիչ աշխատավարձ՝ ավելի փոքր չափով կիրառված կենդանի բանվորական ուժի համար։ Որովհետև նրա ապրանքի արտադրության ծախքերն ավելի փոքր են, ուստի ավելի փոքր է նաև նրա անհատական արտադրության գինը։ Նրա համար արտադրության ծախքերը 90 են, փոխարեն 100-ի։ Հետևաբար, նրա արտադրության անհատական գինն էլ 115-ի փոխարեն միմիայն 103½ կլիներ (100 : 115 = 90 : 103½)։ Նրա արտադրության անհատական գնի և արտադրության ընդհանրական գնի միջև եղած տարբերությանը սահման դնողը նրա արտադրության անհատական ծախքերի ու արտադրության ընդհանրական ծախքերի տարբերությունն է։ Սա մեկն է այն մեծություններից, որոնք նրա գերշահույթի սահմաններն են կազմում։ Մյուս մեծությունը արտադրության ընդհանրական գնի մեծությունն է, որի կազմավորման մեջ մտնում է շահույթի ընդհանրական նորման իբրև կարգավորող գործոններից մեկը։ Եթե ածուխն էժանանար, ապա կնվազեր նրա արտադրության անհատական ծախքերի ու արտադրության ընդհանրական ծախքերի միջև եղած տարբերությունը, և ուրեմն կպակասեր նաև գերշահույթը։ Եթե նա ստիպված լիներ ապրանքը սրա անհատական արժեքով կամ թե սրա անհատական արժեքով պայմանավորված արտադրության անհատական գնով ծախելու, ապա տարբերությունը կվերանար։ Այս տարբերությունը հետևանք է մի կողմից այն բանի, որ ապրանքը ծախվում է իր ընդհանրական շուկայական գնով, այն գնով, որի մեջ մրցման շնորհիվ համահարթվում են առանձին գները, մյուս կողմից էլ՝ այն բանի, որ արդյունաբերողի կողմից շարժման մեջ դրված աշխատանքի հասարակական արտադրողական ավելի մեծ ուժը ոչ թե բանվորների օգտին է ծառայում, այլ ինչպես աշխատանքի ամեն մի արտադրողական ուժ՝ նրա օգտին, ով բանեցնում է այն, որ նա ներկայանում է որպես կապիտալին պատկանող արտադրողական ուժ։

Որովհետև այս գերշահույթի մի սահմանն արտադրության ընդհանրական գնի բարձրությունն է, որի գործոններից մեկը շահույթի ընդհանրական նորմայի բարձրությունն է, ուստի այս գերշահույթը կարող է ծագել արտադրության ընդհանրական ու անհատական գների միջև եղած տարբերությունից միայն, հետևաբար, շահույթի անհատական ու ընդհանրական նորմաների տարբերությունից։ Այս տարբերությունից վեր եղած ավելցուկը ենթադրում է, որ արդյունքը ծախվել է ոչ թե արտադրության այն գնով, որը կարգավորում է շուկան, այլ սրանից ավելի բարձր գնով։

Երկրորդ. այն գործարանատիրոջ գերշահույթը, որը շոգու փոխարեն բնական ջրվեժն է գործածում իբրև շարժիչ ուժ, մինչև հիմա ոչ մի կերպ չի տարբերվում ամեն մի այլ գերշահույթից։ Ամեն մի նորմալ գերշահույթ, այսինքն այնպիսի գերշահույթ, որն առաջ չի գալիս պատահական վաճառագործարքների կամ թե շուկայական գնի տատանումների հետևանքով, որոշվում է այն տարբերությամբ, որ լինում է այս առանձին կապիտալի ապրանքների արտադրության անհատական գնի և արտադրության այն ընդհանրական գնի միջև, որը կարգավորում է արտադրության այս ոլորտի կապիտալի ապրանքների շուկայական գները կամ արտադրության այս ոլորտում ներդրված ամբողջ կապիտալի ապրանքների շուկայական գները։

Բայց հիմա արդեն գալիս է տարբերությունը։

Ներկա դեպքում գործարանատերը ո՞ր հանգամանքին է պարտական իր գերշահույթը, այն ավելցուկը, որ շահույթի ընդհանրական նորմայով կարգավորվող արտադրության գինն է տալիս նրան անձնապես։

Նա առաջին հերթին պարտական է մի բնական ուժի, ջրվեժի շարժիչ ուժին, որը բնությունից գոյություն ունի և նման չէ ջուրը շոգի դարձնող այն ածխին, որ ինքն աշխատանքի արդյունք է, ուրեմն արժեք ունի, որևէ էկվիվալենտով պետք է վճարահատուցվի, ծախքեր է պահանջում։ Ջրվեժը արտադրության մի բնական գործակալ է, որի գոյացման մեջ ոչ աշխատանք չի մտնում։

Բայց այս դեռ բոլորը չէ։ Այն գործարանատերը, որը շոգեմեքենայով է գործ անում, նույնպես բնական ուժեր է գործադրում, որոնք նրա վրա ոչինչ չեն նստում, բայց որոնք աշխատանքն ավելի արտադրողական են դարձնում և այնչափով, որով նրանք այսպիսով էժանացնում են բանվորների համար պահանջված կենսամիջոցները, շատացնում են հավելյալ արժեքը և ուրեմն նաև շահույթը. հետևաբար հենց նոր հիշած բնական ուժերը կապիտալի կողմից մենաշնորհացվում են ճիշտ այնպես, ինչպես աշխատանքի այն հասարակական բնական ուժերը, որոնք ծագում են աշխատանքի կոոպերացիայից, աշխատանքի բաժանումից և այլն։ Գործարանատերը վճարում է ածխի համար, բայց ոչ թե ջրի այն ունակության համար, որով սա փոխում է իր միացությունների վիճակը, շոգու է փոխարկվում, ոչ թե շոգու առաձգականության համար և այլն։ Բնական ուժերի այս մենաշնորհացումը, այսինքն սրանց շնորհիվ առաջացած՝ բանվորական ուժի բարձրացման այս մենաշնորհացումն ընդհանուր գիծ է ամեն մի կապիտալի համար, որը շոգեմեքենաներով է գործ անում։ Նա կարող է աշխատանքի արդյունքի այն մասը, որը հավելյալ արժեք է ներկայացնում, շատացնել այն մասի համեմատությամբ, որն աշխատավարձի է փոխարկվում։ Որչափով նա այս ուղղությամբ է գործում, նա բարձրացնում է շահույթի ընդհանրական նորման, բայց ոչ մի գերշահույթ չի ստեղծում, որն անհատական շահույթի՝ միջին շահույթից գերազանցող ավելցուկն է հենց։ Որ բնական ուժի, ջրվեժի կիրառումը գերշահույթ է ստեղծում այստեղ, սա չի կարող ուրեմն լոկ այն իրողությունից ծագել, որ աշխատանքի աճած արտադրողական ուժը իր գոյությամբ որևէ բնական ուժի կիրառմանն է պարտական։ Պետք է կերպափոխված նորանոր հանգամանքներ մեջտեղ գան։

Ընդհակառակը։ Բնական ուժերի սոսկական կիրառումն արդյունաբերության մեջ կարող է ներգործել շահույթի ընդհանրական նորմայի բարձրության վրա, քանի որ ներգործում է անհրաժեշտ կենսամիջոցների արտադրության համար պահանջվող աշխատանքի մասսայի վրա։ Բայց նա ինքնըստինքյան առաջ չի բերում ոչ մի շեղում շահույթի ընդհանրական նորմայից, այնինչ հենց մի այսպիսի շեղման մասին է խոսքն այստեղ։ Այնուհետև. այն գերշահույթը, որ ընդհանրապես անհատական կապիտալը իրացնում է արտադրության մեկ առանձին ոլորտում,— որովհետև շահույթի նորմաների շեղումներն արտադրության առանձին ոլորտներում շարունակ համահարթվելով դառնում են շահույթի միջին նորմա,— ծագում է, եթե մի կողմ թողնենք լոկ պատահական շեղումները, արտադրության ծախքերի, ուրեմն արտադրության վրա արած ծախսումների նվազումից, իսկ վերջինս իր գոյությունը պարտական է կամ այն հանգամանքին, որ կապիտալը գործադրվում է միջինից ավելի մեծ մասսաներով և ուրեմն արտադրության faux frais [անարտադրողական, ավելորդ ծախքերը] նվազում են, այնինչ աշխատանքի արտադրողական ուժի բարձրացման ընդհանրական պատճառները (կոոպերացիա, աշխատանքի բաժանում և այլն) հնարավորություն են ստանում ավելի բարձր աստիճանով, ավելի մեծ լարունությամբ գործելու, որովհետև աշխատանքի ավելի ընդարձակ ասպարեզում են գործում, կամ թե չէ արտադրության ծախքերի նվազումը պարտական է այն հանգամանքին, որ, մի կողմ թողած գործող կապիտալի ծավալը, կիրառվում են աշխատանքի ավելի լավ մեթոդներ, նոր գյուտեր, կատարելագործված մեքենաներ, տվյալ գործարանին հայտնի քիմիական գաղտնիքներ և այլն, կարճ ասած, նոր, կատարելագործված, միջին մակարդակից բարձր կանգնած արտադրության միջոցներ ու արտադրության մեթոդներ։ Արտադրության ծախքերի նվազումն ու սրանից բխող գերշահույթն այստեղ ծագում են այն հատուկ եղանակից, որով կիրառվում է գործող կապիտալը։ Նրանք ծագում են կա՛մ նրանից, որ կապիտալի բացառիկ մեծ մասսաներ են համակենտրոնացած լինում մի ձեռքում,— մի պարագա, որ վերանում է, հենց որ միջին հաշվով կապիտալի հավասարամեծ մասսաներ են կիրառվում,— կամ էլ նրանից, որ որոշ մեծություն ունեցող կապիտալը հատուկ արտադրողական եղանակով է գործում,— մի հանգամանք, որ չքանում է, հենց որ արտադրության այդ բացառիկ եղանակն ընդհանրականանում է, կամ թե գերազանցվում է է՛լ ավելի զարգացած եղանակի կողմից։

Հետևաբար, գերշահույթի պատճառն այստեղ հենց ինքը կապիտալն է (որի մեջ ընդգրկվում է նրա կողմից շարժման մեջ դրվող աշխատանքն էլ), լինի այս պատճառը կիրառվող կապիտալի մեծությունների տարբերությունը, թե նրա նպատակահամար կիրառումը, միևնույն է. և ինքնըստինքյան ոչինչ չի խանգարում, որ ամեն կապիտալ արտադրության միևնույն ոլորտում նույն եղանակով գործադրվի։ Կապիտալների միջև կատարվող մրցումն, ընդհակառակը, ձգտում է ավելի ու ավելի համահարթելու այս տարբերությունները. արժեքը հանրորեն անհրաժեշտ աշխատանքի ժամանակով որոշելը դրսևորվում է ապրանքների էժանացմամբ ու ապրանքները միևնույն նպաստավոր պայմաններում պատրաստելու հարկադրանքով։ Բայց խնդիրն այլ կերպ է դրվում այն գործարանատիրոջ գերշահույթի վերաբերմամբ, որը օգտագործում է ջրվեժը, նրա բանեցրած աշխատանքի ավելի բարձր արտադրողական ուժը ո՛չ բուն իսկ կապիտալից ու աշխատանքից է ծագում, ոչ էլ կապիտալից ու աշխատանքից տարբերվող, բայց կապիտալին միակցված բնական ուժի սոսկական կիրառումից։ Նա ծագում է աշխատանքի բնաճուն արտադրողական ավելի մեծ ուժից՝ կապակցված լինելով բնական ուժի օգտագործման հետ, բայց ոչ թե այնպիսի բնական ուժի, որն արտադրության տվյալ ոլորտում ամեն կապիտալի տրամադրության տակ է, ինչպես, օրինակ, շոգու առաձգականությունը, հետևաբար, որի կիրառումն ինքնինքյան հասկանալի չէ անպայման, հենց որ ընդհանրապես կապիտալ է ներդրվում այս ոլորտում, այլ մենաշնորհացնելի մի բնական ուժի, որն, ինչպես ջրվեժը, միմիայն նրանց տրամադրության տակ է լինում, որոնց ձեռին են երկրագնդի առանձին հողակտորներ ու սրանց պատկանելիքներ։ Կապիտալից չի կախված բնավ՝ աշխատանքի արտադրողական ավելի բարձր ուժի այս բնական պայմանը կյանքի կոչել այնպես, ինչպես ամեն մի կապիտալ կարող է ջուրը շոգու փոխարկել։ Այս բնական պայմանը միմիայն տեղտեղ է գտնվում, և այնտեղ, որտեղ նա չկա, չի կարելի նման պայման գոյացնել կապիտալի որոշ ծախսում անելով։ Նա կապված չէ աշխատանքի միջոցով պատրաստելի արդյունքների, ինչպես, օրինակ, մեքենաների, ածխի և այլոց հետ, այլ հողի որոշ մասի բնական որոշակի պայմանների հետ։ Գործարանատերերի այն մասը, որ ջրվեժների տերն է, ջրվեժներ չունեցող մասին հեռու է պահում այս բնական ուժը կիրառելուց, որովհետև հողն ու մանավանդ ջրի ուժով օժտված հողը սահմանափակ է։ Այս չի բացառում այն, որ, թեև բնական ջրվեժների քանակը մի երկրում սահմանափակ է, սակայն արդյունաբերության համար օգտագործելի ջրի ուժի քանակը կարող է շատացվել։ Կարող են ջրվեժն արհեստականորեն դենը տանել՝ նրա շարժիչ ուժը լիովին օգտագործելու համար. եթե ջրվեժ կա, կարելի է ջրանիվը կատարելագործել՝ ջրի ուժն ըստ կարելվույն ավելի լայն չափով օգտագործելու համար. որտեղ սովորական անիվը հարմար չէ ջուրն առբերելու համար, կարող են տուրբիններ գործածվել և այլն։ Այս բնական ուժի տիրությունը մենաշնորհ է կազմում նրա տիրոջ ձեռին, ներդրված կապիտալի ավելի բարձր արտադրողական ուժի մի այնպիսի պայման, որը չի կարող պատրաստվել բուն իսկ կապիտալի արտադրության պրոցեսի միջոցով. այս բնական ուժը, որը այս ձևով մենաշնորհացնելի է, միշտ հողի հետ է շաղկապված։ Մի այսպիսի բնական ուժ չի պատկանում ո՛չ արտադրության տվյալ ոլորտի ընդհանուր պայմանների շարքին ու ո՛չ էլ նրա այնպիսի պայմանների շարքին, որոնք կարող են ընդհանրապես ստեղծվել։

Հիմա եթե մենք պատկերացնենք, թե ջրվեժներն այն հողի հետ միասին, որտեղ նրանք գտնվում են, այնպիսի անձերի ձեռին են, որոնք երկրագնդի այս մասի տերեր են համարվում, որպես հողի սեփականատերեր, ապա կտեսնենք, որ սրանք արգելում են ջրվեժի նկատմամբ կապիտալ ներդրելն ու այն կապիտալի միջոցով օգտագործելը։ Նրանք կարող են թույլատրել օգտագործումը կամ թե մերժել։ Բայց կապիտալը չի կարող իր ուժով ջրվեժ ստեղծել։ Ուստի այն գերշահույթը, որ ջրվեժի այս օգտագործումից է առաջ գալիս, ո՛չ թե կապիտալից է ծագում, այլ այս մենաշնորհացնելի ու մենաշնորհացված բնական ուժի օգտագործումից կապիտալի կողմից։ Այս հանգամանքներում գերշահույթը փոխարկվում է հողային ռենտայի, այսինքն բաժին է ընկնում ջրվեժի սեփականատիրոջը։ Եթե գործարանատերը սրան տարեկան 10 £ է վճարում սրա ջրվեժի համար, ապա նրա շահույթն անում է 15 £. 15% այն 100 £-ի վրա հաշված, որին այս դեպքում հասնում են նրա արտադրության ծախքերը. և գործարանատերը հիմա ճիշտ նույն պայմաններում և միայն առանձին դեպքերում՝ ավելի լավ պայմաններում է աշխատում, քան արտադրության նույն ոլորտի մյուս բոլոր կապիտալիստները, որոնք շոգի են բանեցնում։ Իրերի այս դրությունը բնավ չէր փոխվի, եթե կապիտալիստն ինքը տիրանար ջրվեժին։ Նա առաջվա պես 10%-անոց գերշահույթ կկորզեր ոչ իբրև կապիտալիստ, այլ իբրև ջրվեժի սեփականատեր. և հենց այն պատճառով, որ այս ավելցուկն առաջ է գալիս ոչ թե նրա կապիտալից իբրև այսպիսուց, այլ մի այնպիսի բնական ուժի տնօրինությունից, որը նրա կապիտալից անջատելի է, մենաշնորհացնելի ու ըստ իր չափերի՝ սահմանափակ,— հենց այս պատճառով հիշյալ ավելցուկը դառնում է հողային ռենտա։

Առաջին. պարզ է, որ այս ռենտան միշտ դիֆերենցիալ ռենտա է, որովհետև նա չի մտնում ապրանքի ընդհանրական արտադրության գնի մեջ, իբրև որոշիչ տարր, այլ ենթադրում է այն։ Ռենտան միշտ ծագում է այն տարբերությունից, որ լինում է իր տրամադրության տակ մենաշնորհացված բնական ուժ ունեցող առանձին կապիտալի անհատական արտադրության գնի ու արտադրության տվյալ ոլորտում ընդհանրապես ներդրված կապիտալի ընդհանրական արտադրության գնի միջև։

Երկրորդ. այս հողային ռենտան ծագում է ոչ թե կիրառվող կապիտալի, կամ թե սրա կողմից յուրացվող աշխատանքի արտադրողական ուժի բացարձակ բարձրացումից, որը ընդհանրապես միմիայն քչացնել կարող էր ապրանքների արժեքը, այլ որոշ, արտադրության տվյալ ոլորտում ներդրված առանձին կապիտալների հարաբերական ավելի բարձր արտադրողականությունից՝ համեմատած կապիտալի այն ներդրումների հետ, որոնք անզոր են օգտվելու արտադրողական ուժի բացառիկ, բնության կողմից ստեղծված, բարենպաստ պայմաններից։ Եթե, օրինակ, շոգու օգտագործումը, չնայած որ ածուխն արժեք ունի, իսկ ջրի ուժը՝ ոչ, ընձեռեր այնպիսի գերակշռող առավելություններ, որոնք հնարավոր չլինեին ջրի ուժի օգտագործման դեպքում և ավելի քան համակշռեին ծախքերը, ապա ջրի ուժը չէր կիրառվի և չէր կարող ոչ մի գերշահույթ, հետևաբար ոչ մի ռենտա առաջ բերել։

Երրորդ. բնության ուժը գերշահույթի աղբյուրը չէ, այլ նույնի բնական պատվանդանը միայն, որովհետև նա աշխատանքի բացառիկորեն բարձրացած արտադրողական ուժի բնական պատվանդանն է։ Այնպես, ինչպես ընդհանուր առմամբ սպառողական արժեքը փոխանակային արժեքի կրիչն է, բայց ոչ թե նրա պատճառը։ Եթե կարելի լիներ միևնույն սպառողական արժեքը առանց աշխատանքի ձեռք բերել, ապա նա ոչ մի փոխանակային արժեք չէր ունենա, բայց իր բնական օգտակարությունն առաջվա պես կպահպաներ իբրև սպառողական արժեք։ Բայց մյուս կողմից՝ իրը ոչ մի փոխանակային արժեք չունի առանց սպառողական արժեքի, ուրեմն առանց աշխատանքի այս բնական կրողի։ Եթե տարբեր արժեքները համահարթվելով չվերածվեին արտադրության գների, և արտադրության տարբեր անհատական գներն էլ ընդհանրական, շուկան կարգավորող արտադրության գնի, ապա ջրվեժի կիրառմամբ ծագող աշխատանքի արտադրողական ուժի սոսկական բարձրացումը լոկ կցածացներ ջրվեժի միջոցով արտադրված ապրանքների գինը՝ առանց բարձրացնելու այս ապրանքներում պարունակված շահութամասը, ճիշտ այնպես, ինչպես մյուս կողմից՝ աշխատանքի բարձրացած արտադրողական այս ուժն ընդհանրապես չէր փոխարկվի հավելյալ արժեքի, եթե կապիտալը չյուրացներ իր բանեցրած աշխատանքի բնական ու հասարակական արտադրողական ուժն իբրև իր սեփականը։

Չորրորդ. ջրվեժի նկատմամբ ունեցած հողային սեփականությունն ինքնըստինքյան ոչ մի գործ չունի հավելյալ արժեքի (շահույթի) այդ մասի ստեղծման և ուրեմն ընդհանրապես ապրանքի գնի հետ, որը ջրվեժի օգնությամբ է արտադրվում։ Այս գերշահույթը գոյություն կունենար նաև այն դեպքում, եթե ոչ մի հողային սեփականություն գոյություն չունենար, եթե, օրինակ, այն հողամասը, որտեղ գտնվում է ջրվեժը, գործարանատիրոջ կողմից օգտագործվեր իբրև անտեր հող։ Հետևաբար, հողային սեփականությունը չի ստեղծում արժեքի այն մասը, որը գերշահույթի է փոխարկվում, այլ նա լոկ հնարավորություն է տալիս հողի սեփականատիրոջը, ջրվեժի սեփականատիրոջը, որ սա այս գերշահույթը գործարանատիրոջ գրպանից փոխադրի իր գրպանը։ Հողային սեփականությունը ոչ թե այս գերշահույթի ստեղծման պատճառ է, այլ այն բանի պատճառ, որ գերշահույթն ընդունում է հողային ռենտայի ձև, և հետևաբար շահույթի կամ ապրանքագնի այս մասը յուրացվում է հողի սեփականատիրոջ կամ ջրվեժի սեփականատիրոջ կողմից։

Հինգերորդ. պարզ է, որ ջրվեժի գինը, այսինքն՝ այն գինը, որ հողի սեփականատերը կստանար, եթե այն ծախեր մի երրորդ անձի կամ թե հենց գործարանատիրոջը, նախ և առաջ չի մտնում ապրանքների արտադրության գնի մեջ, թեև մտնում է գործարանատիրոջ արտադրության անհատական ծախքերի մեջ որովհետև ռենտան այստեղ ծագում է շոգեմեքենաներով արտադրված միևնույն տեսակի ապրանքների արտադրության գնից, որը կարգավորվում է ջրվեժից անկախ։ Բայց այնուհետև ջրվեժի այս գինը ընդհանրապես իռռացիոնալ արտահայտություն է, որի թիկունքում իրական տնտեսական հարաբերություն է թաքնված։ Ջրվեժը, ինչպես երկիրն ընդհանրապես, ինչպես բնության ամեն ուժ, ոչ մի արժեք չունի, որովհետև նա չի ներկայացնում իր մեջ առարկայացած ոչ մի աշխատանք, ուրեմն չունի և ոչ մի գին, որը սովորաբար ուրիշ բան չէ, քան փողով արտահայտված արժեք։ Որտեղ ոչ մի արժեք չկաք այնտեղ eo ipso [ինքնըստինքյան] ոչինչ էլ չի կարող փողով արտահայտվել։ Այս գինը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ կապիտալացված հողային ռենտա։ Հողային սեփականությունը հողատիրոջը հնարավորություն է տալիս անհատական շահույթի ու միջին շահույթի միջև եղած տարբերությունը իր ձեռքը գցելու. այս եղանակով ձեռք գցած շահույթը, որը նորոգվում է ամեն տարի, կարող է կապիտալացվել և այս դեպքում հանդես է գալիս իբրև հենց բնության ուժի գին։ Եթե այն գերշահույթը, որ ջրվեժի օգտագործումն է տալիս գործարանատիրոջը, տարեկան 10 £ է, իսկ միջին տոկոսը՝ 6%, ապա այս տարեկան 10 £-ը ներկայացնում է 200 £-անոց մի կապիտալի տարեկան տոկոսը, և տարեկան 10 £-ի այս կապիտալացումը, 10 £-ի, որը գործարանատիրոջից հափշտակելու հնարավորությունը ջրվեժն է տալիս իր սեփականատիրոջը, այս դեպքում երևան է գալիս իբրև հենց ջրվեժի կապիտալային արժեք։ Որ ինքն այս ջրվեժն արժեք չունի, այլ նրա գինը զավթած գերշահույթի սոսկական արտացոլումն է՝ կապիտալիստորեն հաշված, այս իսկույն երևում է այն բանից, որ 200 £ գինը 10 £-անոց գերշահույթի լոկ 20 տարվա արտադրյալն է, մինչդեռ նույն ջրվեժն այլ հավասար հանգամանքներում իր սեփականատիրոջը հնարավորություն է տալիս տարեկան այս 10 £-ը զավթելու անորոշ ժամանակի, 30, 100, x տարվա ընթացքում և մինչդեռ մյուս կողմից եթե մի նոր, ջրի ուժի վրա չհիմնված արտադրության մեթոդ շոգեմեքենայով արտադրված ապրանքների արտադրության ծախքերը 100-ից իջեցներ 90 £-ի, ապա կչքանար գերշահույթն ու սրա հետ էլ ռենտան, իսկ ռենտայի չքացման հետ նաև ջրվեժի գինը կչքանար։

Դիֆերենցիալ ռենտայի ընդհանուր ըմբռնումն այսպիսով սահմանելուց հետո՝ հիմա անցնում ենք նույնի քննարկմանը բուն երկրագործության մեջ։ Ինչ որ սրա մասին ասվի, վերաբերում է ընդհանուր առմամբ նաև հանքարաններին։

ԵՐԵՍՈՒՆԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱՅԻ ԱՌԱՋԻՆ ՁԵՎԸ (ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱ I)

Ռիկարդոն լիովին իրավացի է իր հետևյալ դրույթների մեջ.

«Ռենտան {այսինքն՝ դիֆերենցիալ ռենտան. նա ընդհանրապես ենթադրում է, որ ուրիշ ոչ մի ռենտա գոյություն չունի, բացի դիֆնրենցիալ ռենտայից} միշտ այն տարբերությունն է, որ գոյանում է կապիտալի ու աշխատանքի հավասարամեծ ծախսումների միջոցով ստացված արդյունքների միջև» („Principles”, էջ 59)* [Տես 8 ծան. հետո]։ Նա պետք է ավելացներ «միևնույն մեծության հողակտորների վրա արված ծախսումների», որչափով որ խոսքը վերաբերում է հողային ռենտային և ոչ թե գերշահույթին ընդհանրապես։

Ուրիշ խոսքով՝ գերշահույթը, եթե առաջ է գալիս նորմալ կերպով ու ոչ թե շրջանառության պրոցեսում տեղի ունեցող պատահական դիպվածների շնորհիվ, միշտ արտադրվում է իբրև կապիտալի ու աշխատանքի երկու նույնահավասար քանակների արդյունքի միջև եղած տարբերություն, և այս գերշահույթը հողային ռենտայի է փոխարկվում, եթե կապիտալի ու աշխատանքի երկու նույնահավասար քանակները հավասարամեծ հողատարածությունների վրա են գործադրվում, տալով անհավասար հետևանքներ։ Սակայն ամենևին չի պահանջվում անպայման, որ այս գերշահույթը ստացվի գործադրվող կապիտալի նույնահավասար քանակների անհավասար հետևանքներից։ Տարբեր ձեռնարկների մեջ կարող են անհավասար մեծությամբ կապիտալներ էլ բանեցվել. մեծ մասամբ նույնիսկ հենց այս է նախադրյալը. բայց յուրաքանչյուրի նույնահավասար համամասնական մասերը, օրինակ, յուրաքանչյուր կապիտալի 100-ական £-ը, տալիս են անհավասար հետևանքներ, այսինքն՝ շահույթի նորման տարբեր է։ Ընդհանուր առմամբ այս է գերշահույթի գոյության ընդհանրական նախադրյալը կապիտալի ներդրման ամեն մի ոլորտում։ Երկրորդ նախադրյալն է՝ այս գերշահույթի փոխարկումը հողային ռենտայի ձևի (ընդհանրապես ռենտայի որպես շահույթից տարբեր մի ձևի). պետք է հետազոտվի միշտ այն, թև երբ, ինչպես ու ինչ հանգամանքներում է այս փոխարկումը տեղի ունենում։

Այնուհետև, Ռիկարդոն իրավացի է հետևյալ դրույթում, որչափով որ սա դիֆերենցիալ ռենտայով է սահմանափակվում.

«Ամեն ինչ, որ քչացնում է միևնույն կամ թե նոր հողից ստացվող արդյունքի տարբերությունը, միտում ունի ռենտան քչացնելու. իսկ այն ամենը, որ մեծացնում է այս տարբերությունը, անհրաժեշտորեն առաջ է բերում հակառակ ներգործություն և միտում ունի ռենտան մեծացնելու» (էջ 74 [ռուս. հրատ. էջ 43])։

Բայց այս պատճառների շարքին պատկանում են ոչ միայն ընդհանրական պատճառները (պտղաբերությունն ու տեղադրությունը), այլ և 1) հարկաբաշխումը, նայած թե սա հավասարաչափ է ներգործում, թե ոչ. վերջինը տեղի ունի միշտ այն դեպքում, երբ, ինչպես, օրինակ,— Անգլիայում, հարկաբաշխումը կենտրոնացված չէ, և երբ հարկը գանձվում է հողից ու ոչ թե ռենտայից. 3) այն անհավասարությունները, որոնք առաջ են գալիս տարբեր երկրամասերում եղած հողագործության տարբեր զարգացումից, ընդ որում տնտեսության այս ճյուղը [Industriezweig], իր ավանդական բնույթի պատճառով, ավելի դժվար է համահարթվում, քան մանուֆակտուրան. և 3) այն անհավասարությունը, որով կապիտալը բաշխվում է ֆերմերների միջև։ Որովհետև հողագործության նվաճումն արտադրության կապիտալիստական եղանակի կողմից, ինքնատնտեսագործ գյուղացու փոխարկումը վարձու բանվորի արտադրության այս եղանակի իրոք վերջին նվաճումն է ընդհանրապես, ուստի այս անհավասարություններն այստեղ ավելի մեծ են, քան արդյունաբերության որևէ ուրիշ ճյուղում։

Այս նախնական նկատողություններից հետո ես ուզում եմ լոկ բոլորովին կարճառոտ ամփոփել իմ հետազոտության առանձնահատկությունները՝ ի տարբերություն Ռիկարդոյի և այլոց հետազոտությունից։

Մենք նախ կքննենք հավասար մեծություն ունեցող տարբեր հողերում ներդրվող կապիտալի նույնահավասար քանակների անհավասար հետևանքները կամ թե անհավասար մեծություն ունեցող հողերի դեպքում հետևանքները կքննենք, ելնելով հողի ավասարամեծ տարածություններից։

Այս անհավասար հետևանքների երկու ընդհանրական ու կապիտալից անկախ պատճառներն են. 1) Պտղաբերությունը (այս կետի կապակցությամբ պետք է պարզաբանել, թե ընդհանրապես ինչն ու որ տարբեր մոմենտներն են հասկացվում հողերի բնական պտղաբերություն ասելով)։ 2) Հողամասերի տեղադրությունը։ Վերջին հանգամանքը վճռական նշանակություն ունի գաղութների համար և ընդհանրապես վճռական է այն հաջորդականության համար, որով հողերն իրար ետևից կարող են մշակման վերցվել։ Այնուհետև պարզ է, որ դիֆերենցիալ ռենտայի այս երկու տարբեր հիմունքները, պտղաբերությունն ու հողամասի տեղադրությունը, կարող են ներգործել հակառակ ուղղությամբ։ Մի հող կարող է շատ լավ տեղադրություն ունենալ ու շատ քիչ պտղաբեր լինել, և ընդհակառակը։ Այս հանգամանքը կարևոր նշանակություն ունի, որովհետև սա մեզ բացատրում է, թև ինչու տվյալ երկրի հողի մշակման դեպքում կարող են թե՛ ավելի լավ հողից անցնել ավելի վատին ու թե՛ ընդհակառակը։ Վերջապես պարզ է, որ ընդհանրապես հասարակական արտադրության առաջադիմությունը մի կողմից համահարթիչ ներգործություն է ունենում տեղադրության վրա իբրև դիֆերենցիալ ռենտայի հիմունքի վրա, որովհետև նա տեղական շուկաներ է առաջացնում և հաղորդակցության միջոցներ ու փոխադրամիջոցներ ստեղծելով՝ փոփոխության է ենթարկում տեղադրության պայմանները. մյուս կողմից՝ ուժեղացնում է հողերի տեղական դրությունների տարբերության նշանակությունը նրանով, որ թե երկրագործությունը անջատում է արդյունաբերությունից և թե արտադրության խոշոր կենտրոններ է ստեղծում, հակառակ բևեռում հարաբերաբար մեկուսացնելով գյուղը։

Բայց առժամանակ մենք անտեսենք այս կետը, հողամասի տեղադրությունը, և քննենք միայն բնական պտղաբերությունը։ Մի կողմ թողնելով կլիմայական և այլ մոմենտները՝ բնական պտղաբերության տարբերությունը կախված է հողի վերնաշերտի քիմիական բաղադրության տարբերությունից, այսինքն՝ բույսերի աճման համար անհրաժեշտ սննդանյութերի տեսակետից տարբեր բովանդակություն ունենալուց։ Սակայն երկու հողամասերի նույնահավասար քիմիական բովանդակություն ու այս իմաստով հավասար բնական պտղաբերություն ենթադրելով՝ իրական, էֆեկտիվ պտղաբերությունը կարող է տարբեր լինել, նայած թե այս սննդանյութերը գտնվում են արդյոք մի այնպիսի ձևում, որով նրանք ավելի կամ թե պակաս չափով յուրացնելի ենք անմիջաբար օգտագործելի են բույսերի սնման համար։ Այսպիսով ուրեմն, հողագործության մասամբ քիմիական, մասամբ էլ մեքենական զարգացումից է կախված այն, թե այս բնական պտղաբերությունը ո՛ր աստիճան կարող է օգտագործելի դարձվել ի բնե հավասարապես պտղաբեր հողերում։ Ուստի պտղաբերությունը, թեև հողի օբեկտիվ հատկություն է, միշտ պարունակում է տնտեսական հարաբերություն, հարաբերություն երկրագործության քիմիական ու մեքենական զարգացման տվյալ աստիճանի նկատմամբ, և այս պատճառով փոփոխվում է զարգացման այս աստիճանին զուգընթաց։ Քիմիական միջոցներով (օրինակ, պինդ կավահողի նկատմամբ որոշ հեղուկ պարարտանյութեր բանեցնելով, այլև ծանր կավահողն այրելով), կամ թե մեխանիկական միջոցներով (օրինակ, ծանր հողերի մշակման համար առանձին գութան գործածելով) կարող են վերացվել այն արգելքները, որոնք հավասարապես պտղաբեր հողերն անարգավանդ էին դարձնում փաստորեն (այս միջոցների շարքին պատկանում է նաև ցամաքուրդը)։ Կամ թե հողատեսակների մշակման բուն իսկ հաջորդականությունը կարող է փոխվել հիշյալ եղանակով, ինչպես այս տեղի ունեցավ, օրինակ, անգլիական երկրագործության զարգացման մի պարբերաշրջանում թեթև ավազահողի ու ծանր կավահողի նկատմամբ։ Այս ցույց է տալիս դարձյալ, որ պատմականորեն — մշակման ընթացքի հաջորդական փուլերում — կարող է անցում կատարվել ինչպես ավելի պտղաբեր հողերից դեպի ավելի պակաս պտղաբեր հողերը, այնպես էլ ընդհակառակը։ Միևնույն հետևանքը կարող է ստացվել հողի բաղադրության մեջ արհեստականորեն առաջ բերած բարելավման միջոցով կամ թե երկրագործության մեթոդը պարզապես փոխելու հետևանքով։ Վերջապես, նույն հետևանքը կարող է ստացվել հողի տեսակների աստիճանական դասավորության կարգը փոփոխվելուց, համապատասխան ենթաշերտի տարբեր պայմաններին, հենց որ այս ենթաշերտն էլ նմանապես մշակման է ենթարկվում և փխրուն վարելահող է դարձվում։ Այս մասամբ պայմանավորված է երկրագործության նոր մեթոդներ կիրառելով (ինչպես, օրինակ, կերաբույսեր մշակելով), մասամբ էլ՝ մեքենական միջոցներով, որոնք կամ ենթաշերտը վերնաշերտ են դարձնում, կամ թե այս խառնում են նրա հետ, և կամ էլ ենթաշերտը մշակում են՝ առանց վերև տեղափոխելու։

Զանազան հողերի դիֆերենցիալ պտղաբերության վրա արվող այս բոլոր ազդեցությունները հանգում են այն դրույթին, որ տնտեսական պտղաբերության տեսակետից աշխատանքի արտադրողական ուժի այն աստիճանը, այստեղ՝ երկրագործության այն ունակությունը, որով նա հողի բնական պտղաբերությունն իսկույն օգտագործելի է դարձնում,— մի ունակություն, որը զարգացման տարբեր աստիճաններում տարբեր է,— հողի այսպես կոչված բնական պտղաբերության մի մոմենտն է ճիշտ այնպես, ինչպես նրա քիմիական բաղադրությունն ու նրա մյուս բնական հատկությունները։

Այսպես ուրեմն, մենք ենթադրում ենք հողագործության զարգացման տվյալ մի աստիճան։ Այնուհետև մենք ենթադրում ենք, որ հողատեսակների հաջորդականությունը նկատի է առնվում զարգացման այս աստիճանի համապատասխան, ինչպես անտարակույս այս միշտ տեղի է ունենում տարբեր հողերում կապիտալի միաժամանակյա ներդրումներ անելիս։ Այս դեպքում դիֆերենցիալ ռենտան կարող է ներկայացվել վերընթաց ու վայրընթաց հաջորդականությամբ, որովհետև, չնայած որ իրապես մշակելի հողերի ամբողջության հաջորդականությունը տրված է, սակայն երբեք չի դադարում հաջորդական շարժումը, որով գոյացել է հողերի դասավորման տվյալ կարգը։

Ենթադրենք 4 տեսակի հող՝ A, B, C, D։ Այնուհետև ենթադրենք, թե մի քվարտեր ցորենի գինը = 3 £ կամ 60 շիլլինգի։ Որովհետև ռենտան սոսկ դիֆերենցիալ ռենտա է, ապա քվարտերի 60 շիլլինգանոց այս գինը հավասար է ամենավատ հողամասի արդյունքի արտադրության գնին, այսինքն հավասար է կապիտալին, պլյուս միջին շահույթը։

Թող A-ն լինի այս ամենավատ հողը և 50 շիլլինգ ծախսումով տա 1 քվարտեր = 60 շիլլինգ. ուրեմն 10 շիլլինգ շահույթ կամ 20%։

Թող B-ն միևնույն ծախսումին տա 2 քվարտեր = 120 շիլլինգ։ Այս կաներ 70 շիլլինգ շահույթ կամ թե 60 շիլլինգանոց մի գերշահույթ։

Թող C-ն նույնահավասար ծախսումի դեպքում տա 3 քվարտեր = 180 շիլլինգ. ամբողջ շահույթը = 130 շիլլինգի. գերշահույթը = 120 շիլլինգի։

Թոզ D-ն տա 4 քվարտեր = 240 շիլլինգի = 180 շիլլինգի գերշահույթ։

Այս դեպքում մենք կունենայինք հետևյալ հաղորդականությունը.

I աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արդյունք		Կանխաճարված կապիտալ	Շահույթ		Ռենտա
	Քվարտերներով	Շիլլինգներով		Քվարտերներով	Շիլլինգներով	Քվարտերներով	Շիլլինգներով
A	1	60	50		10	—	—
B	2	120	50	1	70	1	60
C	3	180	50	2	130	2	120
D	4	240	50	3	190	3	180
Ամբողջը	10 քվարտեր	600 շիլլ.	—	—	—	6 քվարտեր	360 շիլլ.

Համապատասխան ռենտաները եղել են` D-ի համար = 190 շիլլինգ — 10 շիլլինգ կամ D-ի ու A-ի միջև եղած տարբերությունը. C-ի համար = 130 շիլլինգ —10 շիլլինգ կամ C-ի ու A-ի միջև եղած տարբերությունը. B-ի համար = 70 շիլլինգ — 10 շիլլինգ կամ B-ի ու A-ի միջև եղած տարբերությունը. իսկ ամբողջ ռենտան B-ի, C-ի, D-ի համար = 6 քվարտեր = 360 շիլլինգ, որ հավասար է D-ի ու A-ի, C-ի ու A-ի, B-ի ու A-ի տարբերությունների գումարին։

Այո շարքը, որ ներկայացնում է տվյալ արդյունքը տվյալ պայմաններում, կարելի է ստանալ, վերացականորեն քննած (իսկ մենք արդեն նշել ենք այն պատճառները, թե ինչու իրականում այս էլ կարող է տեղի ունենալ), ինչպես վայրընթաց հաջորդականությամբ (D-ից իջնելով մինչև A-ն, ավելի պտղաբերից դեպի ավելի ու ավելի անպտուղ հողը, այնպես էլ վերընթաց հաջորդականությամբ (A-ից բարձրանալով դեպի D-ն, հարաբերաբար անպտղաբերից դեպի ավելի ու ավելի պտղաբեր հողը), վերջապես փոփոխակի հաջորդականությամբ, մերթ՝ վայրընթաց ուղղությամբ, մերթ՝ վերընթաց, օրինակ, D-ից դեպի C, C-ից դեպի A, A-ից դեպի B։

Վայրընթաց հաջորդականության ժամանակ պրոցեսն այս էր.— քվարտերի գինն աստիճանաբար բարձրանում է, ասենք 15-ից 50 շիլլինգի։ Հենց որ D-ի կողմից արտադրված 4 քվարտերը (որի տակ կարելի է միլիոններ հասկանալ) այլևս չեն բավականացրել, ցորենի գինն այնքան է բարձրացել, որ պակասող առբերումը կարող էր արդեն C-ն հայթայթել։ Այսինքն քվարտերի գինը պետք է բարձրանար 20 շիլլինգի։ Հենց որ ցորենի քվարտերի գինը բարձրացած էր լինում 30 շիլլինգի, կարող էր B հողը մշակման մեջ առնվել. հենց որ ցորենի գինը հասած էր լինում 60-ի, կարող էր A հողը մշակման մեջ առնվել, ընդ որում չէր ստեղծվի մի այնպիսի դրություն, որ տվյալ բնագավառում գործադրած կապիտալը գոհանար շահույթի ավելի փոքր նորմայով, քան 20%-ն է։ Այսպիսով D-ի համար կգոյանար նախ մի ռենտա քվարտերին 5-ական շիլլինգ հաշված = 20 շիլլինգ այն 4 քվարտերին, որ նա արտադրում է. հետո քվարտերին 15-ական շիլլինգ = 60 շիլլինգի, այնուհետև քվարտերին 45-ական շիլլինգ = 180 շիլլինգ 4 քվարտերին։

Եթե D-ի շահույթի նորման սկզբում նույնպես լիներ 20%-ի, ապա 4 քվարտերից ստացվող նրա ամբողջ շահույթն էլ միմիայն 10 շիլլինգ կկազմեր, որը սակայն հացահատկի 15 շիլլինգանոց գնի դեպքում ավելի շատ հացահատիկ կներկայացներ, քան 60 շիլլինգանոց գնի դեպքում։ Բայց որովհետև հացահատիկը մտնում է բանվորական ուժի վերարտադրության մեջ, և յուրաքանչյուր քվարտերից մի մասն աշխատավարձն է փոխհատուցելու, իսկ մի ուրիշ մասն էլ՝ հաստատուն կապիտալը, ուստի այս ենթադրության դեպքում ավելի բարձր էր հավելյալ արժեքը, ուրեմն այլ անփոփոխ հանգամանքներում ավելի բարձր էր նաև շահույթի նորման։ (Շահույթի նորմայի հարցը պետք է դեռ առանձին ու ավելի մանրամասն հետազոտել)։

Իսկ եթե, ընդհակառակը, հաջորդականությունը հակադարձ է եղել, այսինքն պրոցեսն A-ից է սկսվել, ապա, հենց որ պետք է նոր վարելահողը ենթարկվեր մշակման, քվարտերի գինը նախ կբարձրանար 60 շիլլինգից վեր. բայց որովհետև անհրաժեշտ առբերումը, 2 քվարտերանոց անհրաժեշտ առբերումը B-ն մատակարարել է, ուստի գինն ընկնելով էլի կհասներ 60 շիլլինգի. ընդ սմին թեև B-ն քվարտերը 30 շիլլինգով էր արտադրում, սակայն 60-ով էր ծախում, որովհետև նրա առաջարկը բավականացնում էր հենց ճիշտ միմիայն պահանջարկը գոցելու համար։ Այսպիսով մի ռենտա կգոյանար նախ B-ի համար՝ 60 շիլլինգանոց, ու միևնույն եղանակով էլ C-ի ու D-ի համար՝ դարձյալ ենթադրելով, որ թեև նրանք երկուսն էլ համապատասխանորեն քվարտերը 20 շիլլինգ ու 15 շիլլինգ իրական արժեքով էին մատակարարում, շուկայական գինը մնում է 60 շիլլինգ քվարտերին, որովհետև այն մի քվարտերի առաջարկը, որ A-ն է մատակարարում, առաջվա պես անհրաժեշտ է ամբողջ կարիքը բավարարելու համար։ Այս դեպքում առաջարկի գերազանցելն այն կարիքից, որ առաջ A-ն ու հետո էլ A-ն ու B-ն էին բավարարում, ներգործած կլիներ ոչ թե այնպես, որ B-ն, C-ն, D-ն կարողանային հաջորդաբար մշակվել, այլ այն իմաստով, որ կընդարձակվեր մշակելի դաշտն ընդհանրապես, և ավելի պտղաբեր հողերը պատահաբար միայն ավելի ուշ կարող էին մշակման ենթարկվել։

Առաջին շարքում գնի ավելանալու հետ ռենտան կբարձրանար, իսկ շահույթի նորման կնվազեր։ Այս քչացումը կարող էր ամբողջովին կամ թե մասամբ ջլատվել հակազդող հանգամանքների միջոցով. այս կետի վրա հետագայում պետք կլինի ավելի մանրամասն կանգ առնել։ Չպետք է մոռանալ, որ շահույթի ընդհանրական նորման հավելյալ արժեքով հավասարապես չի որոշվում արտադրության բոլոր ոլորտներում։ Արդյունաբերական շահույթը որոշողը երկրագործական շահույթը չէ, այլ ընդհակառակը։ Բայց այս մասին հետո։

Երկրորդ շարքում շահույթի նորման ծախսված կապիտալի համար միևնույնը կմնար. շահույթի մասսան կներկայանար ավելի փոքրաքանակ հացահատկի կերպարանքով, բայց հացահատկի հարաբերական գինը, մյուս ապրանքների գների հետ համեմատած, կբարձրանար։ Միայն թե շահույթի հավելուրդը, որտեղ որ մի այսպիսի հավելուրդ է գոյանում, արդյունաբերական ֆերմերների գրպանը լցվելու և որպես աճող շահույթ ներկայանալու փոխարեն՝ շահույթից ճյուղ տալով բաժանվում է ռենտայի ձևով։ Սակայն արված ենթադրության դեպքում հացահատկի գինն անփոփոխ կմնար։

Դիֆերենցիալ ռենտայի զարգացումն ու աճումը միևնույնն են մնում թե անփոփոխ ու թե բարձրացող գների պայմաններում և ինչպես ավելի վատ հողից դեպի ավելի լավ հողը կատարվող հաջորդական առաջխաղացության, այնպես էլ ավելի լավ հողից դեպի ավելի վատ հողը կատարվող հաջորդական ետընթացության ժամանակ։

Մինչև հիմա մենք ենթադրել ենք, 1) որ գինը մի հաջորդականության դեպքում բարձրանում է, մի ուրիշում՝ անփոփոխ է մնում, և 2) որ միշտ անցումն է կատարվում ավելի լավից դեպի ավելի վատ հողը, կամ թե ընդհակառակը, ավելի վատից դեպի ավելի լավ հողը։

Բայց ենթադրենք, թե հացահատկի պահանջն սկզբնական 10-ից բարձրանում է 17 քվարտերի. այնուհետև, ասենք թե ամենավատ A հողը դուրս է մղվում մի ուրիշ A հողի կողմից, որը արտադրության 60 շիլլինգանոց ծախքերով (50 շիլլինգ ծախք, պլյուս 10 շիլլինգ էլ 20%-անոց շահույթ) տալիս է 1 քվարտեր և որի մեկ քվարտերի արտադրության գինն այսպիսով = է 45 շիլլինգի, կամ թե չէ ենթադրենք, որ նախկին A հողը շարունակական ռացիոնալ մշակման հետևանքով լավացել է և կամ անփոփոխ ծախքերի պայմաններում ավելի արտադրողաբար է մշակվել, օրինակ, ցանքաշրջանառության մեջ առվույտի մշակույթ մտցնելով և այլն, այնպես որ նույն կապիտալի կանխավճարման պայմաններում նրա արդյունքը շատանալով հասնում է 1 քվարտերի։ Ենթադրենք այնուհետև, որ հողի B, C, D տեսակները միևնույն արդյունքն են տալիս առաջվա պես, բայց մշակման են ենթարկվել հողի նոր տեսակներ — A՛ հողը՝ A-ի ու արանքում տեղ բռնող պտղաբերությամբ, հետո էլ B՛, B՛՛ հողերը՝ B-ի ու C-ի միջև տեղ գրավող պտղաբերությամբ, այս դեպքում հետևյալ երևույթները տեղի կունենային.

Առաջին. ցորենի քվարտերի արտադրության գինը կամ նրա կարգավորիչ շուկայական գինը 60-ից կընկներ 45 շիլլինգի կամ 25%-ով։

Երկրորդ. միաժամանակյա անցում կկատարվեր ավելի պտղաբերից դեպի ավելի անպտուղ հողն ու ավելի պակաս պտղաբերից դեպի ավելի պտղաբերը։ A՛ հողն ավելի պտղաբեր է, քան A-ն, բայց ավելի անպտղաբեր է մինչև հիմա մշակվող B-ի, C-ի, D-ի համեմատությամբ, իսկ B՛-ն, B՛՛-ն ավելի պտղաբեր են, քան A-ն, A՛-ն ու B-ն, սակայն ավելի անպտղաբեր են C-ի ու D-ի համեմատությամբ։ Այսպիսով, հաջորղականությունը կխաչաձևվեր զանազան ուղղությամբ, անցում կկատարվեր ոչ թե դեպի այն հողը, որը բացարձակորեն անպտղաբեր է A-ի առադրությամբ, այլ դեպի այն հողը, որը հարաբերաբար անպտղաբեր է մինչև հիմա ամենապտղաբեր C ու D հողատեսակների համեմատությամբ. մյուս կողմից՝ անցում կկատարվեր ոչ թե դեպի բացարձակորեն պտղաբեր հողը, այլ դեպի այն հողը, որը հարաբերաբար ավելի պտղաբեր է մինչև այժմ ամենից անպտղաբեր A-ի, կամ A-ի ու B-ի համեմատությամբ։

Երրորդ. B-ից ստացվող ռենտան կընկներ, նույնպես էլ C-ից ու D-ից ստացվողը. բայց հացահատկով հաշված ամբողջ ռենտան 6 քվարտերից կբարձրանար 7-ի. մշակվող ու ռենտա բերող հողերի մասսան կավելանար, և արդյունքի մասսան էլ 10 քվարտերից կհասներ 17-ի։ Շահույթը, թեև անփոփոխ մնար A-ի համար, հացահատկով արտահայտած՝ կշատանար, բայց մինչև իսկ կարող էր շահույթի նորման էլ բարձրանալ, որովհետև կբարձրանար հարաբերական հավելյալ արժեքը։ Այս դեպքում կենսամիջոցների էժանանալու հետևանքով կընկներ աշխատավարձը, ուրեմն կքչանար փոփոխուն կապիտալի վրա արվող ծախսումը, հետևաբար նաև ընդհանուր ծախսումն էլ։ Փողով արտահայտած՝ ամբողջ ռենտան 380 շիլլինգից կընկներ 345-ի։

Այժմ վերցնենք անցման մի նոր հաջորդականություն։

II աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արդյունք			Կապիտալի ծախսում	Շահույթ			Ռենտա			Մի քվարտերի արտադրության գինը
	Քվարտերներով		Շիլլինգներով		Քվարտերներով		Շիլլինգներով	Քվարտերներով		Շիլլինգներով
A	1		60	50			10	—		—	45	շիլլինգ
A՛	1		75	50			25			15	36	»
B	2		90	50			40			30	30	»
B՛	2		105	50	1		55	1		45	25	»
B՛՛	2		120	50	1		70	1		60	22½	»
C	3		135	50	1		85	1		75	20	»
D	4		180	50	2		130	2		120	15	»
Ամբողջը	17		—	—	—		—	7		345	—

Վերջապես, եթե առաջվա նման մշակվեին հողի B, C, D տեսակները միայն, բայց նրանց բերքունակությունը բարձրացվեր այնպես, որ A-ն փոխանակ 1 քվարտերի 2-ն արտադրեր, B-ն 2 քվարտերի տեղ 4, C-ն 3 քվարտերի փոխարեն 7, և D-ն էլ 4 քվարտերի տեղ 10, այնպես որ ուրեմն միևնույն պատճառները հողի տարբեր տեսակների վրա տարբեր կերպով ներգործեին, ապա ընդհանուր արտադրանքը 10-ից կբարձրանար 23 քվարտերի։ Եթե ենթադրենք, որ պահանջարկը բնակչության աճելու և գնի ընկնելու հետևանքով կկլաներ այս 25 քվարտերը, ապա կստացվեր հետևյալը.

III աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արդյունք		Կապիտալի ծախսում	Մի քվարտերի արտադրության գինը		Շահույթ		Ռենտա
	Քվարտերներով	Շիլլինգներով				Քվարտերներով	Շիլլինգներով	Քվարտերներով	Շիլլինգներով
A	2	60	50	30			10	0	0
B	4	120	50	15		2	70	2	60
C	7	210	50	8		5	160	5	150
D	10	300	50	6		8	250	8	240
Ամբողջը	23	—	—	—		—	—	15	450

Այստեղ, ինչպես և մնացյալ աղյուսակներում, թվական հարաբերությունները կամայական են, բայց ենթադրությունները միանգամայն ռացիոնալ են։

Առաջին ու գլխավոր ենթադրությունն այն է, որ բարելավումը երկրագործության մեջ անհավասար չափով է ներգործում հողի տարբեր տեսակների վրա, և այս դեպքում ավելի շատ ներգործում է ամենալավ C ու D հողերի վրա, քան թե A-ի ու B-ի վրա։ Փորձը ցույց է տվել, որ ընդհանուր առմամբ այսպես էլ հենց լինում է, թեև կարող է նաև հակառակը պատահել, եթե բարելավումն ավելի շատ ներգործեր ավելի վատ հողերի, քան թե ավելի լավերի վրա, ապա վերջիններից ստացվող ռենտան բարձրանալու փոխարեն կընկներ։— Բայց աղյուսակում նշած հողերի բոլոր տեսակների պտղաբերության բացարձակ աճման հետ միաժամանակ ենթադրվում է, որ C ու D լավագույն հողերի ավելի բարձր հարաբերական պտղաբերությունն աճել է, հետևաբար աճել է տարբեր հողերից ստացվող արդյունքի տարբերությունը կապիտալի հավասար ներդրման դեպքում, ուրեմն աճել է դիֆերենցիալ ռենտան ևս։

Երկրորդ ենթադրությունն այն է, որ աճող ընդհանուր արդյունքի հետ համաքայլ է ընթանում, աճում է նան ընդհանուր պահանջմունքն այդ արդյունքի նկատմամբ։ Սակայն, առաջին՝ այդ աճումը չպետք է իբրև հանկարծակի կատարվող պատկերացնել, այն տեղի է ունենում հետզհետե, մինչև որ հաստատվում է III շարքը։ Երկրորդ՝ սխալ է, թե անհրաժեշտ կենսամիջոցների սպառումը չի աճում նրանց էժանացման հետ միասին։ Հացահատկի օրենքների վերացումը Անգլիայում (տես՝ Նյումեն) հակառակն է ապացուցել, և հակադիր պատկերացումը լոկ նրանից է ծագել, որ բերքերի այն մեծ ու հանկարծակի տարբերությունները, որոնց պատճառը սոսկ օդերևութաբանական պայմաններն են, հացահատկի գների մերթ անհամաչափ անկում, մերթ էլ անհամաչափ բարձրացում են առաջ բերում։ Եթե այս դեպքում հանկարծակի ու կարճատև էժանացումը ժամանակ չի գտնում իր լրիվ ներգործությունն անելու սպառման ընդարձակման վրա, ապա սրա հակառակն է նկատվում այն դեպքում, երբ էժանացումը արտադրության բուն իսկ կարգավորիչ գնի անկումից է առաջ գալիս, ուրեմն երկարատև է լինում։ Երրորդ՝ հացահատկի մի մասը կարող է իբրև օղի կամ թե գարեջուր սպառվել։ Եվ այս երկու առարկայի աճող սպառումն ամենևին չի շաղկապված նեղ սահմանների հետ։ Չորրորդ՝ տվյալ խնդրի լուծումը մասամբ կախված է բնակչության աճումից, մասամբ էլ նրանից, որ երկիրը կարող է հացահատիկ արտահանող երկիր լինել, ինչպես որ Անգլիան էր դեռ մինչև 18-րդ դարի մեջերքից էլ դեսը, այնպես որ պահանջմունքը լոկ ազգային սպառման սահմաններով չի կարգավորվում։ Վերջապես, ցորենի արտադրության ընդլայնումն ու էժանացումը կարող է այն հետևանքն ունենալ, որ հաճարի ու վարսակի փոխարեն ցորենը դառնա բնակչության գլխավոր սննդամիջոց, այնպես որ արդեն սրա հետևանքով շուկան ընդլայնվի ցորենի համար, ինչպես որ նվազող արդյունքի ու բարձրացող գնի դեպքում կարող է հակառակը տեղի ունենալ։ Հետևաբար, այս ենթադրությունների ու մեր վերցրած թվական հարաբերությունների դեպքում III շարքն այն հետևանքն է տալիս, որ մի քվարտերի գինը 60-ից ընկնում է 30 շիլլինգի, ուրեմն 50%-ով, որ արտադրանքը, համեմատած I շարքի հետ, 10-ից բարձրանում է 23 քվարտերի, ուրեմն 130%-ով, որ B հողից ստացվող ռենտան անփոփոխ է մնում, C-ից ստացվողը աճում է 25%-ով, իսկ D-ից ստացվողը՝ 33 տոկոսով, և որ ռենտայի ամբողջ գումարը 18-ից բարձրանում է 22½-ի, ուրեմն, 25 տոկոսով։

Երբ համեմատում ենք երեք աղյուսակները (ընդ որում I շարքը պետք է վերցնել երկու կերպ, A-ից դեպի D-ն բարձրացող ու D-ից դեպի A-ն իջնող ուղղությամբ), որոնք կարող են ըմբռնվել կա՛մ իբրև հասարակության տվյալ կացության տվյալ աստիճաններ — օրինակ, իրար կողք-կողքի՝ երեք տարբեր երկրներում — կամ էլ որպես միևնույն երկրի զարգացման տարբեր ժամանակահատվածներում միմյանց հաջորդող աստիճաններ,— ապա ստացվում է հետևյալը.

1) Եթե շարքը լիավարտ է,— ինչ էլ որ եղած լինի նրա գոյացման պրոցեսի ըեթացքը,— միշտ էլ իբրև վայրընթաց է ներկայանում, որովհետև ռենտան քննարկելիս միշտ էլ ելակետ են ընդունում այն հողը, որը մաքսիմում ռենտա է տալիս, և վերջին հերթին միայն գալիս են այն հողին, որը ոչ մի ռենտա չի բերում։

2) Ամենավատ, ոչ մի ռենտա չբերող հողի արտադրության գինն է միշտ, որ կարգավորող շուկայական գին է հանդիսանում, չնայած որ վերջինս I աղյուսակում, եթե սա գոյացել է վերընթաց հաջորդականությամբ, անփոփոխ է մնում այն բանի հետևանքով միայն, որ միշտ ավելի լավ հողն է մշակման մեջ մտցվում։ Այս դեպքում ամենալավ հողի վրա արտադրված հացահատկի գինը կարգավորիչ գին է դառնում այն չափով միայն, որչափով որ նրա արտադրած արդյունքի քանակից է կախված, թե A հողը որչափով է շարունակում կարգավորիչ մնալ։ Եթե B, C, D հողերը պահանջարկից ավելի արտադրեին, A-ն կդադարեր կարգավորիչ լինելուց։ Շտորխի հայացքն այս կետի վրա էր բևեռված, երբ նա ամենալավ հողատեսակն էր իբրև կարգավորիչ ընդունում։ Այս եղանակով է ահա, որ ամերիկյան հացահատկի գինն է կարգավորում անգլիականի գինը։

3) Դիֆերենցիալ ռենտան ծագում է հողի տեսակի բնական պտղաբերության տվյալ տարբերությունից, որն ամեն անգամ տրված է լինում կուլտուրայի զարգացման տվյալ աստիճանի պայմաններում (այստեղ դեռ մի կողմ ենք թողնում հողամասի տեղադրությունը), ուրեմն ծագում է ամենալավ հողերի սահմանափակ չափերից ու այն պարագայից, որ նույնահավասար կապիտալներ պետք է ներդրվեն անհավասար հողատեսակներում, որոնք հետևաբար, անհավասար արդյունք են տալիս միևնույն կապիտալի ծախսման դիմաց։

4) Դիֆերենցիալ ռենտայի ու աստիճանակարգված դիֆերենցիալ ռենտայի գոյությունը կարող է հավասարապես պայմանավորված լինել թե վայրընթաց սանդուղքով, ավելի լավ հողից դեպի ավելի վատն անցնելու դեպքում, և թե, ընդհակառակը, ավելի վատից դեպի ավելի լավն անցնելու դեպքում, կամ թե փոփոխակի ուղղությամբ կատարվող խաչաձևումներով։ (I շարքը կարող է գոյանալ ինչպես D-ից դեպի A-ն, այնպես էլ A-ից դեպի D-ն անցնելով։ II շարքն ընդգրկում է երկու տեսակ շարժումներն էլ)։

5) Դիֆերենցիալ ռենտան, ըստ իր առաջացման եղանակի, կարող է ծագել գյուղատնտեսական արդյունքի անփոփոխ, բարձրացող ու ընկնող գնի դեպքում։ Գնի անկման ընթացքում ընդհանուր արտադրանքն ու ռենտայի ամբողջ գումարը կարող են բարձրանալ, և կարող է ռենտա գոյանալ մինչև հիմա ռենտազուրկ հողերից, չնայած որ ամենավատ A հողը դուրս է մղվել ավելի լավի կողմից կամ թե հենց ինքն է ավելի լավացել, և չնայած որ մյուս ավելի լավ հողերից ու նույնիսկ հողի ամենալավ տեսակից ստացվող ռենտան ընկնում է (II աղյուսակ). այս պրոցեսը կարող է նաև զուգորդված լինել ռենտայի ամբողջ գումարի անկման հետ (փողով արտահայտված)։ Վերջապես, գների անկման դեպքում, որի պատճառը մշակման ընդհանրական բարելավումն է, երբ ամենավատ հողի արդյունքը պակասում է և նրա արդյունքի գինն ընկնում, հողի ավելի լավ տեսակների մի մասից ստացվող ռենտան կարող է անփոփոխ մնալ կամ թե ընկնել, մինչդեռ հողի ամենալավ տեսակներինը կարող է աճել։ Ամեն մի հողի դիֆերենցիալ ռենտան, համեմատած ամենավատ հողի հետ, անտարակույս կախված է, օրինակ, ցորենի քվարտերի գնից, եթե արդյունքների մասսայի տարբերությունը տրված է։ Բայց եթե գինն է տրված, ապա դիֆերենցիալ ռենտան կախված է արդյունքի մասսայի տարբերության մեծությունից, և եթե բոլոր հողերի բարձրացող բացարձակ պտղաբերության հետ հողերի ավելի լավ տեսակների պտղաբերությունը հարաբերաբար ավելի շատ է բարձրանում, քան ավելի վատերինը, ապա սրա հետ միասին աճում է նաև այս տարբերության մեծությունը։ Այսպես (I աղյուսակ) 60 շիլլինգանոց մի գնի դեպքում D-ից ստացվող ռենտան որոշվում է A-ի համեմատությամբ ունեցած նրա արդյունքի տարբերությամբ [durch sein differentielles Produkt], ուրեմն 3 քվարտեր ավելցուկով. հետևաբար ռենտան = 3 × 60 = 180 շիլլինգի։ Բայց III աղյուսակում, որտեղ գինը = 30 շիլլինգի, ռենտան որոշվում է D հողից ստացված արդյունքի ավելցուկով, համեմատած A-ի հետ, այսինքն 8 քվարտեր ավելցուկով. իսկ 8 × 30 = 240 շիլլինգի։

Սրանով տապալվում է դիֆերենցիալ ռենտայի առաջին սխալ նախադրյալը, որը դեռ իշխում է Ուեստի [West], Մալթուսի, Ռիկարդոյի մոտ, այն նախադրյալը, որ իբր թե դիֆերենցիալ ռենտան անհրաժեշտորեն ենթադրում է անցումը դեպի ավելի ու ավելի վատ հողերը կամ թե ենթադրում է երկրագործության մշտապես նվազող պտղաբերությունը։ Ինչպես մենք արդեն տեսանք, դիֆերենցիալ ռենտան կարող է գոյանալ ավելի ու ավելի լավ հողերին անցնելիս. նա կարող է գոյանալ, երբ առաջվա ավելի վատ հողի փոխարեն մի ավելի լավ հող է բռնում ամենաստորին տեղը. նա կարող է շաղկապված լինել երկրագործության բարձրացող առաջադիմության հետ։ Դիֆերենցիալ ռենտայի առաջացման նախադրյալը հողի տեսակների տարանմանությունն է միայն։ Որչափով որ արտադրողականության զարգացումն է նկատի առնվում, դիֆերենցիալ ռենտայի գոյացումը ենթադրում է, որ ամբողջ հողային տարածության բացարձակ պտղաբերության բարձրացումը չի վերացնում այս տարանմանությունը, այլ կա՛մ ուժեղացնում է, կա՛մ անփոփոխ է թողնում, կամ էլ քչացնում է միայն։

18-րդ դարի սկզբից մինչև նրա կեսերն Անգլիայում, չնայած ոսկու և արծաթի գնի անկմանը, հացահատկի գները անընդհատ ընկնում էին, զուգորդված լինելով ռենտայի, ռենտայի ամբողջ գումարի, մշակվող հողերի չափերի, երկրագործական արտադրության ու բնակչության համաժամանակյա աճման հետ (եթե ամբողջ պարբերաշրջանը նկատի առնենք)։ Այս դրությունը համապատասխանում է I աղյուսակին՝ համակցած II աղյուսակի հետ վերընթաց գծով, բայց այնպես, որ ամենավատ A հողը կամ լավանում է, կամ թե դուրս է ընկնում հացահատկի մշակույթից, մի բան, որը սակայն չի նշանակում, թե նա չի օգտագործվում ուրիշ գյուղատնտեսական կամ արդյունաբերական նպատակներով։

19-րդ դարի սկզբից (թվականը պետք է ավելի ճիշտ նշանակել) մինչև 1815-ը նկատվում է հացահատկի գների շարունակական բարձրացում՝ զուգորդված ռենտայի, ռենտայի ամբողջ գումարի, մշակվող հողերի չափերի, երկրագործական արտադրության ու բնակչության մշտական աճման հետ։ Այս համապատասխանում է I աղյուսակին վայրընթաց գծով։ (Այստեղ պետք է քաղվածք մեջբերել այն ժամանակվա ավելի վատ հողերի մշակման մասին)։

Պետտիի և Դավենանտի ժամանակ տարածվում են երկրագործների ու հողատերերի տրտունջներ հողերի բարելավման ու լայնատարած խամ հողերի մշակման վերաբերմամբ. նկատվում է ավելի լավ հողերից ստացվող ռենտայի անկում, ռենտայի ամբողջ գումարի բարձրացում՝ ռենտա բերող հողի ընդարձակման շնորհիվ։

(Հետագայում պետք է տալ համապատասխան քաղվածքներ այս երեք կետերի վերաբերմամբ, այլև մի երկրում մշակվող տարբեր հողամասերի պտղաբերության տարբերության մասին)։

Դիֆերենցիալ ռենտայի մասին խոսելով, պետք է նկատել ընդհանրապես, որ շուկայական արժեքը արդյունքների տվյալ մասսայի արտադրության ընդհանուր գնից միշտ բարձր է կանգնած լինում։ Վերցնենք, օրինակ, I աղյուսակը։ 10 քվարտեր ընդհանուր արդյունքը ծախվում է 300 շիլլինգով, որովհետև շուկայական գինը որոշվում է A-ի արտադրության գնով, որն անում է քվարտերին 60 շիլլինգ։ Իսկ արտադրության իսկական գինը հետևյալն է.

A 1 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 60 շիլլինգ
B 2 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 30 շիլլինգ
C 3 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 20 շիլլինգ
D 4 քվարտեր = 60 շիլլինգ.	1 քվարտեր = 15 շիլլինգ
10 քվարտեր = 240 շիլլինգի։ 1 քվարտերի միջին գինը = 24 շիլլինգի։

10 քվարտերի իսկական արտադրության գինը 240 շիլլինգ է, բայց այդ 10 քվարտերը ծախվում է 600-ով, այսինքն՝ 250% ավելի թանկ։ 1 քվարտերի իսկական միջին գինը 24 շիլլինգ է, շուկայական գինը՝ 60 շիլլինգ, այսինքն՝ նույնպես 250% ավելի թանկ։

Այստեղ մենք գործ ունենք շուկայական արժեքի միջոցով կատարվող որոշման հետ, ինչպես որ այս արժեքն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա երևան է գալիս մրցման միջոցով, այս մրցումն առաջ է բերում մի կեղծ սոցիալական արժեք։ Այս ծագում է շուկայական արժեքի օրենքից, որին ենթակա են հողագործության արդյունքները։ Արդյունքների, ուրեմն նաև հողագործության արդյունքների շուկայական արժեքի որոշումը հասարակական ակտ է, թեև հանրորեն չգիտակցված ու չմտադրված եղանակով կատարված ակտ, որն անհրաժեշտորեն հիմնվում է արդյունքի փոխանակային արժեքի վրա, ոչ թե հողի որակի վրա ու սրա պտղաբերության տարբերության վրա։ Եթե պատկերացնենք, թե հասարակության կապիտալիստական ձևը վերացել է, և հասարակությունը կազմակերպված է իբրև գիտակից ու պլանաչափ ասսոցիացիա է ապա այս 10 քվարտերը կներկայացնեին ինքնակա բանվորական ժամանակի մի քանակ, հավասար այն քանակին, որ պարունակվում է 240 շիլլինգի մեջ։ Ուստի հասարակությունը հողագործության այս արդյունքը չէր գնի նրա մեջ պարունակված իսկական բանվորական ժամանակի 2½-պատիկով. սրանով կտապալվեր հողի սեփականատերերի դասակարգի պատվանդանը։ Այս բոլորովին նույն ներգործությունը կունենար, ինչպես օտարերկրյա ներմուծման միջոցով արդյունքը նույնահավասար գումարով էժանացնելը։ Այսպիսով ուրեմն որքան ճիշտ է այն պնդումը, թե,— արտադրության այժմյան եղանակը պահելով, բայց ենթադրելով, որ դիֆերենցիալ ռենտան պետությանն է անցնում,— հողագործական արդյունքների գներն այլ հավասար պարագաներում նախկինները կմնային, նույնքան էլ սխալ է այն պնդումը, թե արդյունքների արժեքը նույնը կմնար կապիտալիստական արտադրությունն ասսոցիացիայով փոխարինելու դեպքում։ Միևնույն տեսակի ապրանքների շուկայական գների նույնությունն այն եղանակն է, որով երևան է ելնում արժեքի հասարակական բնույթն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա ու ընդհանրապես արտադրության մի այնպիսի եղանակի պատվանդանի վրա, որի հիմքը կազմում է առանձին արտադրողների միջև տեղի ունեցող ապրանքային փոխանակությունը։ Այն, ինչ որ հասարակությունն, իբրև սպառող վերցրած, ավելի է վճարում հողագործության արդյունքների համար, այն, ինչ որ հողագործական արտադրության մեջ նրա բանվորական ժամանակի իրացման մինուսն է, հիմա հասարակության մի մասի, հողի սեփականատերերի համար պլյուս է կազմում։

Մի երկրորդ հանգամանք, որը կարևոր է հաջորդ գլխում II ռուբրիկայի տակ շարադրելիքի համար, այս է.

Կարևորը ոչ միայն ակրից կամ թե հեկտարից ստացվող ռենտան է, ոչ միայն արտադրության գնի ու շուկայական գնի միջև եղած տարբերությունն է ընդհանրապես և կամ ակրի վրա հաշված անհատական ու ընդհանրական արտադրության գնի տարբերությունը, այլ և այն, թե հողի յուրաքանչյուր տեսակից որքան ակր է մշակման ենթարկվում։ Անմիջաբար կարևորն այստեղ ռենտայի գումարի, այսինքն մշակված բոլոր հողամասերի ամբողջ ռենտայի լոկ մեծությունն է. բայց այս մեզ համար ծառայում է իբրև անցում՝ հետազոտելու համար ռենտայի նորմայի բարձրանալը, չնայած որ ո՛չ գներն են բարձրանում, ո՛չ էլ գների անկման դեպքում հողի տեսակների հարաբերական պտղաբերության տարբերություններն են մեծանում։ Վերևում մենք ունեինք.

I աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը		Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
A	1		3	£	1	քվարտեր	0		0
B	1		3	»	2	»	1	քվարտեր	3	£
C	1		3	»	3	»	2	»	6	»
D	1		3	»	4	»	3	»	9	»
Գումար	4	ակր	—		10	քվարտեր	6	քվարտեր	18	£

Եթե հիմա ենթադրենք, որ մշակված ակրերի թիվը կրկնապատկվել է հողի ամեն մի տեսակում, ապա կունենանք.

Ia աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը		Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
A	2		6	£	2	քվարտեր	0		0
B	2		6	»	4	»	2	քվարտեր	6	£
C	2		6	»	6	»	4	»	12	»
D	2		6	»	8	»	6	»	18	»
Գումար	8	ակր	—		20	քվարտեր	12	քվարտեր	36	£

Մենք կենթադրենք դարձյալ երկու դեպք. առաջինը, երբ արտադրությունն ընդարձակվում է հողի երկու ամենաստորին տեսակներում, այսինքն.

Ib աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը				Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
			Մի ակրինը		Ընդամենը
A	4		3	£	12	£	4	քվարտեր	0		0
B	4		3	»	12	»	8	»	4	քվարտեր	12	£
C	2		3	»	6	»	6	»	4	»	12	»
D	2		3	»	6	»	8	»	6	»	18	»
Գումար	12	ակր	—		36	£	26	քվարտեր	14	քվարտեր	42	£

Եվ վերջապես չորս հողատեսակներում էլ արտադրության ու մշակված հողի անհավասար ընդարձակում.

Ic աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր		Արտադրության գինը				Արդյունք		Ռենտան հացահատկով		Ռենտան փողով
			Մի ակրինը		Ընդամենը
A	1		3	£	3	£	1	քվարտեր	0		0
B	2		3	»	6	»	4	»	2	քվարտեր	6	£
C	5		3	»	15	»	15	»	10	»	30	»
D	4		3	»	12	»	16	»	12	»	36	»
Գումար	12	ակր	—		36	£	36	քվարտեր	24	քվարտեր	72	£

Ամենից առաջ՝ այս բոլոր I, Ia, Ib, Ic դեպքերում մի ակրից ստացվող ռենտան միևնույնն է մնում. որովհետև փաստորեն հողի միևնույն տեսակի յուրաքանչյուր 1 ակրի վրա գործադրված կապիտալի միևնույն մասսայի արդյունքն անփոփոխ է մնացել, միմիայն ենթադրվում է,— և այս պատահում է ամեն մի երկրում յուրաքանչյուր տվյալ վայրկյանին,— որ հողի տարբեր տեսակներն ամբողջ մշակված հողի նկատմամբ որոշ համամասնության մեջ են գտնվում և որ, ինչպես այդ պատահում է երկու երկրում, երբ սրանք իրար հետ ենք համեմատում, կամ թե միևնույն երկրի զարգացման տարբեր ժամանակաշրջաններում, փոխվում է այն հարաբերությունը, որով ամբողջ մշակված հողը բաշխվում է հողի տարբեր, տեսակների միջև։

Եթե համեմատում ենք Ia-ն I-ի հետ, ապա տեսնում ենք, որ եթե հողի չորս տեսակների մշակումն աճում է միևնույն համամասնությամբ, մշակված ակրերի կրկնապատկվելու հետ կրկնապատկվում է ամբողջ արտադրությունը, նմանապես կրկնապատկվում է ռենտան հացահատկով ու ռենտան փողով։

Իսկ եթե Ib-ն ու Ic-ն ենք հաջորդաբար համեմատում I-ի հետ, ապա երկու դեպքում էլ մշակման ենթարկված հողի տարածության եռապատկումն է տեղի ունենում։ Սա երկու դեպքում էլ 4 ակրից բարձրանում է 12-ի, բայց աճի ամենանշանավոր բաժինն Ib-ում ստանում են հողի A ու B տեսակները, որոնցից A-ն ոչ մի ռենտա չի բերում, իսկ B-ն բերում է ամենաքիչ դիֆերենցիալ ռենտա, այն է՝ նոր մշակված 8 ակրից A-ին ու B-ին բաժին ընկնում է յուրաքանչյուրին 3-ական, միասին 6 ակր, այնինչ C-ին ու D-ին բաժին ընկնում է յուրաքանչյուրին 1-ական միայն, միասին 2 ակր։ Ուրիշ խոսքով ասած՝ աճի ¾-ը բաժին է ընկնում A-ին ու B-ին, և միմիայն ¼-ը C-ին ու D-ին։ Եթե մենք այս նկատի ունենանք, դուրս կգա, որ B-ում I-ի հետ համեմատած, մշակույթի եռապատկված չափերին չի համապատասխանում եռապատկված արդյունք, որովհետև արդյունքը 10-ից բարձրանում է ոչ թե 30-ի, այլ միմիայն 26-ի։ Մյուս կողմից՝ որովհետև աճի մի նշանավոր մասն A-ումն է տեղի ունեցել, որը ոչ մի ռենտա չի տալիս, իսկ ավելի լավ հողերի արդյունքի աճի գլխավոր մասը բաժին է ընկել հողի B տեսակին, ուստի հացահատկով ռենտան բարձրանում է 6-ից լոկ 14 քվարտերի, իսկ փողով ռենտան՝ 18-ից 42 £-ի։

Ընդհակառակը, եթե I-ի հետ համեմատում ենք Ic-ն, որտեղ ռենտա չբերող հողն ըստ ծավալի բնավ չի ընդլայնվում, նվազագույն ռենտա տվող հողը դանդաղորեն է ընդլայնվում, այնինչ գլխավոր ընդլայնումը C-ին ու D-ին է բաժին ընկնում, ապա տեսնում ենք, որ մշակված հողի տարածության եռապատկման հետ միասին արդյունքը 10-ից բարձրացել է 36 քվարտերի, ուրեմն եռապատկից՝ ավելի, հացահատկով ռենտան՝ 6-ից բարձրացել է 24 քվարտերի կամ քառապատիկ չափով, նույն չափ էլ բարձրացել է փողով հաշված ռենտան՝ 18-ից 72 £-ի։

Այս բոլոր դեպքերում հողագործական արդյունքի գինն ըստ էության անփոփոխ է մնում, բոլոր դեպքերում ռենտայի ընղհանուր գումարը աճում է մշակույթի ընդարձակման հետ միասին, որչափով որ սա տեղի է ունենում ոչ-բացառապես ամենավատ, ոչ մի ռենտա չբերող հողում։ Բայց այս աճումը տարբեր է։ Նույն այն հարաբերությամբ, որով ընդարձակումը տեղի է ունենում հողի ավելի լավ տեսակներում և հետևաբար արդյունքի մասսան աճում է ոչ թե հողի ընդարձակման համեմատ միայն, այլև ավելի արագ,— աճում է ռենտան հացահատկով ու ռենտան փողով։ Այն չափով, որով ամենավատ հողն ու սրան ամենից մոտ կանգնած հողի տեսակներն են մասնակցում ընդարձակմանը (ընդ սմին ենթադրվում է, որ ամենավատ հողն է հողի անփոփոխ մնացած տեսակը) ռենտայի ամբողջ գումարը չի աճում մշակույթի ընդարձակմանը համապատասխան չափերով։ Ուրեմն եթե տրված են երկու երկիր, որտեղ ոչ մի ռենտա չտվող A հողերը միևնույն որակի ենք ռենտայի գումարը հակառակ հարաբերական կլինի այն համապատասխան մասի նկատմամբ, որ հողի ամենավատ ու պակաս լավորակ տեսակները կազմում են մշակված հողի ամբողջ տարածության մեջ և հետևաբար հակառակ հարաբերական կլինի հավասարամեծ ընդհանուր տարածությունների այն արդյունքի մասսայի նկատմամբ, որն ստացվում է կապիտալի նույնահավասար ներդրումների ժամանակ։ Այսպիսով ուրեմն, այն հարաբերությունը, որ մի երկրի հողի ամբողջ տարածության սահմաններում ստեղծվում է մշակված ամենավատ ու լավագույն հողերի քանակների միջև, հակառակ ներգործություն է անում ռենտայի ամբողջ գումարի վրա։ Համեմատած այն ներգործության հետ, որ մշակված ամենավատ հողի և ավելի լավ ու ամենալավ հողերի որակների հարաբերությունն է անում մի ակրի ռենտայի վրա և, հետևաբար, այլ հավասար հանգամանքներում, նաև ռենտայի գումարի վրա։ Այս երկու մոմենտի շփոթումն առիթ է տվել ամեն տեսակ անհեթեթ առարկությունների, ուղղած ընդդեմ դիֆերենցիալ ռենտայի թեորիայի։

Հետևաբար, ռենտայի ընդհանուր գումարն աճում է մշակույթի սոսկական ծավալման հետևանքով ու սրա հետ զուգորդված՝ հողի վրա ավելի ընդարձակ չափերով կապիտալ ու աշխատանք գործադրելու հետևանքով։

Բայց ամենակարևոր կետն այս է.— թեև մեր արած ենթադրության համաձայն հողի տարբեր տեսակների ռենտաների հարաբերությունը՝ մի ակրի վրա հաշված, միևնույնն է մնում, և ուրեմն անփոփոխ է մնում նաև ռենտայի նորման՝ ամեն մի ակրի վրա ծախսված կապիտալի վերաբերմամբ հաշված, սակայն և այնպես երևան է գալիս հետևյալը. եթե մենք համեմատում ենք I-ի հետ Ia-ն,— այն դեպքը, երբ մշակված ակրերի թիվն ու սրանց վրա արած կապիտալային ներդրումները շատացել են համամասնորեն,— ապա գտնում ենք, որ ինչպես ամբողջ արտադրությունն է համամասնորեն աճել մշակվող տարածության ընդլայնման հետ, այսինքն երկուսն էլ կրկնապատկվել են, այնպես էլ միևնույնը պատահել է նաև ռենտայի գումարի հետ։ Սա 18-ից բարձրացել է 36 £-ի, ճիշտ այնպես, ինչպես որ ակրերի թիվը 4-ից բարձրացել է 8-ի։

Եթե մենք վերցնենք 4 ակրանոց ամբողջ տարածությունը, ապա սրանից ստացվող ռենտայի ամբողջ գումարն անում է 18 £, ուրեմն, եթե հաշվենք նաև այն հողը, որը ոչ մի ռենտա չի բերում, միջին ռենտան կկազմի 4½ £։ Այսպես կարող էր հաշիվ տեսնել, օրինակ, մի հողատեր, որին պատկանելիս լիներ ամբողջ 4 ակրը, և ստատիստիկան հենց այսպես է հաշվում ամբողջ մեկ երկրում ստացվող միջին ռենտան։ Ռենտայի 18 £-անոց ամբողջ գումարն ստացվում է 10 £-անոց մի կապիտալ ներդրելու դեպքում։ Այս երկու թվի հարաբերությունը մենք անվանում ենք ռենտայի նորմա. այստեղ ուրեմն՝ 180%։

Ռենտայի նույն նորման ստացվում է Ia-ի դեպքում էլ, երբ 4-ի փոխարեն 8 ակր է մշակվում, բայց հողի բոլոր տեսակները հավասար համամասնությամբ են մասնակցել աճին։ Ռենտայի 36 £-անոց ամբողջ գումարը 8 ակրի ու կիրառված 20 £ կապիտալի դեպքում տալիս է ամեն մի ակրին 4½-անոց միջին ռենտա ու 180% կազմող ռենտայի նորմա։

Իսկ եթե, ընդհակառակը, Ib-ն ենք քննում, որտեղ աճը գոյացել է գլխավորապես հողի երկու վատթար տեսակների վրա, ապա 12 ակրից կստանանք 42 £-անոց ռենտա, ուրեմն ամեն մի ակրին 3½ £-անոց միջին ռենտա։ Ծախսված ամբողջ կապիտալը 30 £ է, հետևաբար ռենտայի նորման = 140%։ Այսպիսով ամեն մի ակրին ընկնող միջին ռենտան նվազել է 1 £-ով, իսկ ռենտայի նորման 180%-ից իջել է 140%-ի։ Ուրեմն այստեղ ռենտայի ամբողջ գումարը 18 £-ից բարձրանում է 42 £-ի, սակայն տեղի է ունենում միջին ռենտայի անկում, ինչպես ակրի, այնպես էլ կապիտալի վրա հաշված. անկումը կատարվում է արտադրության աճին զուգահեռ, բայց ոչ համամասնորեն։ Այս տեղի է ունենում, չնայած որ հողի բոլոր տեսակներից ստացվող ռենտան, ինչպես ակրի վրա, այնպես էլ ծախսված կապիտալի վրա հաշված, միևնույնն է մնում։ Այս բանը տեղի է ունենում այն պատճառով, որ աճի ¾-ը բաժին է ընկնում A հողին, որը ոչ մի ռենտա չի բերում, ու B հողին, որը լոկ նվազագույն ռենտան է բերում։

Եթե Ib դեպքում ամբողջ ընդարձակումը տեղի ունեցած լիներ միմիայն A հողում, ապա մենք 9 ակր կունենայինք A-ում, 1 ակր՝ B-ում, 1 ակր՝ C-ում ու 1 ակր D-ում։ Ռենտայի ամբողջ գումարն առաջվա նման կլիներ 18 £, ուրեմն այդ 12 ակրի միջին ռենտան ամեն մի ակրին հավասար կլիներ 1½ £-ի, և հետևաբար 18 £ ռենտան ծախսված 30 £ կապիտալի վրա հաշվելով՝ ստանում ենք 60%-անոց ռենտայի նորմա։ Միջին ռենտան ինչպես ամեն մի ակրի վրա, այնպես էլ ծախսած կապիտալի վրա հաշված, շատ կնվազեր, մինչդեռ ռենտայի ամբողջ գումարը չէր աճի։

Վերջապես համեմատենք Ic-ն Ib-ի հետ։ I-ի համեմատությամբ եռապատկվել է հողի տարածությունը, այլև ծախսված կապիտալը։ 12 ակրից ստացած ռենտայի ամբողջ գումարը 72 £ է, ուրեմն ամեն մի ակրին՝ 6 £ ընդդեմ I դեպքի 4½ £-ի։ Ծախսած կապիտալի վրա հաշված՝ ռենտայի նորման (72 £ : 30 £) 240% է 180%-ի փոխարեն։ Ամբողջ արդյունքը 10-ից բարձրացել է 36 քվարտերի։

Համեմատած Ib-ի հետ, որտեղ մշակված ակրերի ընդհանուր թիվը, գործադրած կապիտալն ու մշակած հողի միջև եղած տարբերությունները չեն փոխվել, բայց բաշխումն ուրիշ է,— արդյունքը 36 քվարտեր է 26 քվարտերի փոխարեն, ամեն մի ակրի միջին ռենտան 6 £ է 3½-ի փոխարեն և նույն մեծության կանխավճարած ամբողջ կապիտալի վրա հաշված ռենտայի նորման 240% է փոխանակ 140%-ի։

Արդյոք մենք Ia, Ib, Ic աղյուսակների տարբեր կացություններն իբրև տարբե՞ր երկրների միաժամանակ իրար կողք կողքի գոյություն ունեցող կացություններ կքննարկենք, թե՞ որպես միևնույն երկրում առաջացող հաղորդական կացություններ, միևնույն է, մենք կհանգենք հետևյալ եզրակացություններին. հացահատկի անփոփոխ գնի դեպքում, անփոփոխ՝ այն պատճառով, որ ամենավատ, ռենտա չբերող հողի արդյունքը մնում է միևնույնը. մշակված հողի տարբեր տեսակների պտղաբերության անփոփոխ տարբերության դեպքում. արդյունքի հարաբերաբար հավասար քանակի դեպքում և ուրեմն կապիտալի հավասար ներդրման դեպքում, ներդրման, որն արվում է հողի ամեն մի տեսակում մշակված տարածությունների նույնահավասար համապատասխան մասերի (ակրերի) մեջ. ուրեմն, հողի յուրաքանչյուր տեսակում ամեն մի ակրից ստացվող ռենտաների միջև եղած հաստատուն հարաբերության դեպքում ու միևնույն տեսակի յուրաքանչյուր հողամասում ներդրված կապիտալի վրա հաշված նույնահավասար ռենտայի նորմայի դեպքում տեսնում ենք, որ առաջին՝ ռենտայի գումարը միշտ աճում է մշակված տարածության ընդլայնման հետ և ուրեմն կապիտալի աճող ներդրման հետ, բացի այն դեպքից, երբ ամբողջ աճը բաժին է ընկնում ռենտա չբերող հողին։ Երկրորդ՝ ինչպես ամեն մի ակրի միջին ռենտան (ռենտայի ամբողջ գումարը բաժանած մշակված ակրերի ընդհանուր թվով), այնպես էլ ռենտայի միջին նորման (ռենտայի ամբողջ գումարը բաժանած ծախսված ամբողջ կապիտալով) կարող են շատ նշանավոր չափերով փոփոխվել ու հենց երկուսն էլ միևնույն ուղղությամբ, բայց իրար նկատմամբ դարձյալ տարբեր համամասնություններով։ Եթե անտեսենք այն դեպքը, երբ աճը միմիայն ռենտա չբերող A հողումն է կատարվում, ապա պարզվում է, որ ամեն մի ակրի միջին ռենտան ու երկրագործության մեջ ներդրված կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման կախված են այն համամասնական բաժնեմասերից, որ հողի տարբեր տեսակները կազմում են մշակված ամբողջ տարածության մեջ, կամ որ միևնույնին է հանգում, կախված են ծախսած ամբողջ կապիտալի բաշխվելուց հողի տարբեր պտղաբերություն ունեցող տեսակների վրա։ Արդյոք շա՞տ, թե՞ քիչ հող է մշակվում և ուրեմն (բացի այն դեպքից, երբ աճը միմիայն A-ին է բաժին ընկնում) ռենտայի ամբողջ գումարը մե՞ծ է լինում, թե՞ փոքր, միևնույն է, ամեն մի ակրի միջին ռենտան կամ թե ծախսած կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման միևնույնն են մնում, քանի դեռ հաստատուն են մնում այն համամասնությունները, որոնք ստեղծվել են հողի տարրեր տեսակների և մշակած հողի ընդհանուր տարածության միջև։ Չնայած որ մշակույթի ընդլայնմանն ու կապիտալի աճող ներդրմանը զուգընթաց աճում և նույնիսկ նշանավոր չափով է աճում ռենտայի ամբողջ գումարը, բայց և այնպես ամեն մի ակրի միջին ռենտան ու կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման ընկնում են, եթե ռենտա չբերող կամ միմիայն չնչին դիֆերենցիալ ռենտա բերող հողերի ընդարձակումն ավելի արագ է կատարվում, քան ավելի բարձր որակի հողերինը, որոնք ավելի բարձր ռենտա են բերում։ Ընդհակառակը, ամեն մի ակրի միջին ռենտան ու կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման բարձրանում են այն չափով, որով ավելի լավ հողերը համեմատաբար ավելի մեծ բաժնեմաս են կազմում ընդհանուր տարածության մեջ և ուրեմն հարաբերաբար կապիտալի ավելի շատ ներդրումն է բաժին ընկնում նրանց։

Այսպիսով ուրեմն, եթե քննության առնենք մշակված ամբողջ հողի ամեն մի ակրի կամ թե հեկտարի միջին ռենտան, ինչպես որ սովորաբար այս անում են վիճակագրական երկերում, ընդ որում կամ միևնույն դարաշրջանի տարբեր երկրներ են համեմատում, կամ էլ միևնույն երկրի տարրեր դարաշրջաններ, ապա կպարզվի, որ ամեն մի ակրի ռենտայի միջին բարձրությունը և հետևաբար ռենտայի ամբողջ գումարն էլ հայտնի (թեև ոչ երբեք համահավասար, այլ ավելի արագընթաց) համամասնություններով համապատասխանում են տվյալ երկրի հողագործության ոչ թե հարաբերական, այլ բացարձակ պտղաբերությանը, այսինքն՝ համապատասխանում են արդյունքների այն մասսային, որ նա տալիս է հողի նույնահավասար տարածությունից։ Որովհետև ամբողջ տարածության որքան ավելի մեծ բաժնեմասն են կազմում հողի լավագույն տեսակները, այնքան ավելի մեծ է արդյունքների մասսան կապիտալի նույնահավասար ներդրման ու հողի հավասարամեծ տարածության դեպքում, և այնքան ավելի մեծ է ամեն մի ակրին բաժին ընկնող միջին ռենտան։ Հակառակ պայմաններում հետևանքն էլ համապատասխանորեն հակառակ է։ Ահա ինչու թվում է, թե ռենտան որոշվում է ոչ թե դիֆերենցիալ պտղաբերության հարաբերությամբ, այլ բացարձակ պտղաբերությամբ, և սրանով ուրեմն վերանում է դիֆերենցիալ ռենտայի օրենքը։ Ուստի և որոշ երևույթներ ժխտվում են կամ թե այդ երևույթները փորձում են բացատրել հացահատկի միջին գների ու մշակված հողերի դիֆերենցիալ պտղաբերության միջև գոյություն չունեցող տարբերություններով, այնինչ նշած երևույթների հիմքը պարզապես այն է, որ ռենտայի ամբողջ գումարը թե մշակված հողի ամբողջ տարածության նկատմամբ և թե հողում ներդրված ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ռենտա չբերող հողի նույնահավասար պտղաբերության, ուրեմն և արտադրության միահավասար գների դեպքում ու հողի տարբեր տեսակների միջև եղած հավասար տարբերության դեպքում, որ այդ գումարը ոչ միայն ամեն մի ակրի ռենտայով ու կապիտալի վրա հաշված ռենտայի նորմայով է որոշվում, այլև որոշվում է այն հարաբերությամբ, որ առաջանում է հողի յուրաքանչյուր տեսակի ակրերի թվի ու մշակված ակրերի ընդհանուր թվի միջև, կամ, որ միևնույնին է հանգում, որոշվում է ծախսած ամբողջ կապիտալի բաշխումով հողի տարբեր տեսակների միջև։ Այս հանգամանքը մինչև հիմա տարօրինակ կերպով բոլորովին անտեսվել է։ Համենայն դեպս պարզվում է,— և այս կարևոր է մեր հետազոտության հետագա ընթացքի համար,— որ ամեն մի ակրի միջին ռենտայի հարաբերական բարձրությունն ու ռենտայի միջին նորման կամ ռենտայի ամբողջ գումարի և հողում ներդրված ամբողջ կապիտալի հարաբերությունը կարող են մեծանալ կամ պակասել մշակույթի սոսկ էքստենսիվ ընդարձակման հետևանքով, ենթադրելով անփոփոխ գներ, մշակված հողերի պտղաբերության անփոփոխ տարբերություն ու ամեն մի ակրից ստացվող անփոփոխ ռենտա կամ թե հողի յուրաքանչյուր տեսակում ամեն մի ակրի մեջ ներդրված ու իրոք ռենտա բերող կապիտալի վրա հաշված ռենտայի անփոփոխ նորմա, այսինքն ռենտայի անփոփոխ նորմա, հաշված այն ամբողջ կապիտալի վրա, որն իրոք ռենտա է բերում։

Պետք է դեռ հետևյալ լրացումներն էլ անել I ռուբրիկայի տակ քննարկված դիֆերենցիալ ռենտայի ձևի մասին, ընդ որում այդ լրացումները մասամբ կիրառելի են նաև II-ի նկատմամբ։

Առաջին. մենք տեսանք, որ ամեն մի ակրի միջին ռենտան կամ կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման կարող է բարձրանալ մշակույթի ծավալման ու անփոփոխ գների դեպքում, ինչպես և մշակված հողերի պտղաբերության տարբերության անփոփոխ մնալու ժամանակ։ Հենց որ մի երկրում ամբողջ հողը յուրացված է լինում, հողի մեջ արած կապիտալային ներդրումները, մշակույթն ու բնակչությունը մի որոշ բարձրության են հասած լինում,— պարագաներ, որոնք բոլորը ենթադրվում են նախապես, հենց որ արտադրության կապիտալիստական եղանակն իշխող է դառնում և նվաճում է երկրագործությունն էլ,— տարբեր որակներ ունեցող չմշակված հողի գինը (լոկ դիֆերենցիալ ռենտայի գոյություն ենթադրելով) որոշվում է հավասար լավորակություն ու համապատասխան տեղադրություն ունեցող մշակված հողերի գնով։ Այդ հողի գինը միևնույնն է — մշակման համար պահանջվող ծախքերը հանելուց հետո,— թեև այս ոչ մի ռենտա չի բերում։ Ինչպես հայտնի է, հողի գինն ուրիշ բան չէ, քան կապիտալացված ռենտան։ Բայց մշակված հողերի դեպքում էլ իբրև գին լոկ ապագա ռենտաներն են վճարվում, օրինակ, մի անգամից վճարվում են առաջուց քսանամյա ռենտաները, եթե տիրող տոկոսադրույքը 5% է։ Երբ հողը վաճառվում է, նա վաճառվում է իբրև ռենտա բերող հող (ռենտան այստեղ որպես հողի պտուղ է նկատվում, սակայն նա այսպիսին է ըստ երևույթին միայն) և ռենտա ստանալու հեռանկարը վերացնում է չմշակված հողի տարբերությունը մշակվածից։ Չմշակված հողամասերի գինը, ինչպես և նրանց ռենտան, որի ամփոփ արտահայտությունն է հողի գինը, զուտ պատրանքային է, քանի դեռ հողերը չեն օգտագործվում իրոք։ Բայց նա այսպիսով որոշվում է a priori [նախապես] և իրացվում է, հենց որ գտնվում են գնորդներ։ Ուստի, եթե տվյալ երկրում իրական միջին ռենտան որոշվում է ռենտայի տարեկան միջին իրական գումարով և այս գումարի հարաբերությամբ մշակված ամբողջ տարածության նկատմամբ, ապա չմշակված հողամասի գինը որոշվում է մշակվածի գնով և հետևաբար մշակված հողերում արվող կապիտալային ներդրման ու սրա հետևանքների արտացոլումն է միայն։ Որովհետև հողի բոլոր տեսակները, բացի ամենավատ հողից, ռենտա են բերում (և այս ռենտան, ինչպես II ռուբրիկայի տակ կտեսնենք, աճում է կապիտալի մասսայի հետ ու սրան համապատասխանող՝ մշակույթի ինտենսիվության հետ), ուստի այս եղանակով կազմվում է անվանական գին նաև չմշակված հողամասերի համար, որոնք, այսպիսով իրենց տերերի համար դառնում են ապրանք, հարստության աղբյուր։ Սրանով է բացատրվում միաժամանակ, թե ինչու է աճում հողի գինը ամբողջ մարզում, չմշակված հողինն էլ ներառյալ (Opdyke [Օպդայկ])։ Օրինակ, Միացյալ Նահանգներում հողի սպեկուլացիան հիմնվում է միմիայն այս արտացոլման վրա, որ կապիտալն ու աշխատանքը նետում են չմշակված հողերի վրա։

Երկրորդ. մշակված հողի ընդարձակման գործում ընդհանրապես առաջախաղացություն կատարվում է կա՛մ դեպի ավելի վատ հողը, կամ թե հողի տվյալ տարբեր տեսակներում տարբեր համամասնություններով, նայած թե ինչ համամասնություններով առկա են նրանք։ Առաջխաղացություն դեպի ավելի վատ հողը բնականաբար երբեք չի կատարվում ազատ ընտրությամբ, այլ — արտադրության կապիտալիստական եղանակ ենթադրելիս — կարող է միայն բարձրացող գների հետևանք լինել և արտադրության ամեն մի եղանակի պայմաններում՝ լոկ անհրաժեշտության հետևանք։ Սակայն այս պարագան բացարձակ նշանակություն չունի։ Ավելի վատ հողին առավելություն է տրվում համեմատաբար ավելի լավ հողի հանդեպ նրա տեղադրության պատճառով, որը վճռական է երիտասարդ երկրներում կատարվող մշակույթի ամեն մի ծավալման ժամանակ, այնուհետև նաև այն պատճառով, որ թեև որոշ շերտի հողն իր կազմվածքով ընդհանուր առմամբ ավելի պտղաբեր հողերի շարքին է պատկանում, բայց և այնպես ավելի լավ ու ավելի վատորակ հողերը տեղ-տեղ խայտաբղետ կերպով իրար մեջ են ընկած, և ավելի վատորակ հողն ավելի լավին կից լինելու պատճառով արդեն պետք է մշակության ենթարկվի։ Եթե ավելի վատ հողը սեպանման խրվում է ավելի լավի մեջ, ապա ավելի վատ հողն ավելի լավին կից լինելու տեղադրության շնորհիվ առավելություն է ստանում ընդդեմ ավելի պտղաբեր այն հողի, որն արդեն մշակության ենթարկված կամ թե ենթարկելի հողին կից չէ։

Այսպես, Միչիգան նահանգն արևմտյան նահանգների մեջ առաջիններից մեկն էր, որը հացահատիկ արտահանող դարձավ։ Նրա հողն ընդհանուր առմամբ աղքատիկ է։ Բայց Նյու-Յորքի նահանգին հարևան լինելը և լճերի ու Էրի ջրանցքի միջոցով ջրային հաղորդակցությունները հենց սկզբից նրան, առավելություն տվին ի բնե ավելի պտղաբեր, ավելի արևմուտք ընկած նահանգների հանդեպ։ Այս նահանգի օրինակը է Նյու-Յորքի նահանգի հետ համեմատած, մեզ նույնպես ցույց է տալիս, որ ավելի լավ հողից էլ անցում է կատարվում դեպի ավելի վատ հողը։ Նյու-Յորքի նահանգի հողը, մանավանդ արևմտյան մասը, անհամեմատ ավելի պտղաբեր է, հատկապես ցորենի մշակության համար։ Այս պտղաբեր հողը գիշատիչ մշակության շնորհիվ անպտղաբեր դարձավ, և այս պարագայում Միչիգանի հողն ավելի պտղաբեր դուրս եկավ։

«1833 թվին Բուֆֆալոյի վրայով դեպի արևմուտք ցորենի ալյուր էր նավառաքվում, գլխավորապես Նյու-Յորքի ու Վերին Կանադայի ցորենաբեր շրջանից։ Ներկայումս, միմիայն 12 տարի անց, ցորենի ու ալյուրի վիթխարի պաշարներ են արևմուտքից բերվում, որոնք Էրի լճով ու Էրի ջրանցքով նավառաքվում են դեպի Բուֆֆալո ու հարևան Բլեկրոկ նավահանգստով դեպի արևելք։ Ցորենի ու ալյուրի արտահանությանն առանձնապես զարկ տվեց 1847 թվի եվրոպական սովը։ Սրա հետևանքով ցորենն էժանացավ արևմտյան Նյու-Յորքում, և ցորենի մշակությունը պակաս շահավետ դարձավ. այս պայմաններում է, որ Նյու-Յորքի ֆերմերները նվիրվեցին ավելի շատ անասնապահությանը, կաթնատնտեսությանը, պտղաբուծությանը և այլն, այն ճյուղերին է որոնցում, նրանց կարծիքով, հյուսիս-արևմուտքն ի վիճակի չի լինի նրանց հետ ուղղակի մրցելու» (J. W. Johnston, «Notes on North America», London 1851, I, էջ 222)։

Երրորդ. սխալ ենթադրություն է, թե գաղութներում ու ընդհանրապես երիտասարդ երկրներում, որոնք կարողանում են հացահատիկն ավելի էժան գներով արտահանել, հենց այս պատճառով հողն անհրաժեշտորեն բնական ավելի մեծ պտղաբերություն ունի։ Հացահատիկն այս դեպքում ծախվում է ոչ միայն իր արժեքից ցած, այլև իր արտադրության գնից ցած, այն է՝ հին երկրներում շահույթի միջին նորմայի միջոցով որոշված արտադրության գնից ցած։

Եթե մենք, ինչպես Ջոնստոնն է ասում (էջ 223), «այս նոր նահանգների հետ, որտեղից ամեն տարի ցորենի այնպիսի խոշոր առբերումներ են կատարվում դեպի Բուֆֆալո, եթե մենք սովորենք այդ նահանգների հետ շաղկապել բնական մեծ պտղաբերության ու հարուստ հողի անհուն տարածությունների պատկերացումը», ապա այս կախված է ամենից առաջ տնտեսական պայմաններից։ Միչիգանի նման մի երկրի ամբողջ բնակչությունը, օրինակ, սկզբում զբաղվում էր բացառապես գյուղատնտեսությամբ, և հատկապես սրա մասսայական սպառման արդյունքների արտադրությամբ, որոնք միայն կարող էր փոխանակել արդյունաբերական ապրանքների ու արևադարձային արդյունքների հետ։ Ուստի նրա ամբողջ ավելցուկ արդյունքը հանդես է գալիս հացահատկի ձևով։ Այս պարագան հենց այն գլխից տարբերում է արդի համաշխարհային շուկայի պատվանդանի վրա հիմնված գաղութային պետությունները նախկին ու հատկապես անտիկ աշխարհի գաղութային պետություններից։ Արդի գաղութները համաշխարհային շուկայի միջոցով պատրաստի ստանում են այնպիսի արդյունքներ, որ ուրիշ հանգամանքներում հենց իրենք պետք է արտադրեին — հագուստեղեն, գործիքներ և այլն։ Լոկ այսպիսի պատվանդանի վրա հենվելով է, որ Միացյալ Նահանգների հարավային նահանգները կարողացան բամբակն իրենց գլխավոր արդյունքը դարձնել։ Համաշխարհային շուկայում գոյություն ունեցող աշխատանքի բաժանման շնորհիվ է, որ նրանք ձեռք են բերել այս հնարավորությունը։ Ուստի եթե նրանց երիտասարդությունն ու նրանց բնակչության համեմատաբար փոքր թիվը նկատի ունենալով թվում է, թե նրանք շատ մեծաքանակ ավելցուկ արդյունք են արտադրում, ապա սրա պատճառը ոչ նրանց հողի պտղաբերությունն է, ոչ էլ նրանց աշխատանքի արգասավորությունը, այլ նրանց աշխատանքի և ուրեմն նրանց ավելցուկ արդյունքի միակողմանի ձևը, որի մեջ ներկայանում է այս աշխատանքը։

Բայց, այնուհետև, համեմատաբար ավելի պակաս պտղաբեր վարելահողը, որը սակայն նոր է մշակվում և որին դեռ ոչ մի մշակույթ չի դիպել, քիչ թե շատ նպաստավոր կլիմայական պայմաններում գոնե վերին շերտերի մեջ կուտակված է ունենում դյուրալույծ բուսասննդանյութեր այնքան մեծ քանակությամբ, որ նա երկար ժամանակ բերք է տալիս առանց պարարտացման ու այն էլ՝ բոլորովին մակերեսային մշակման ենթարկվելով։ Արևմտյան պրերիաներում սրան ավելանում է այն, որ նրանց մշակումը բոլորովին աննշան ծախք է պահանջում, քանի որ բնությունն է նրանց մշակելի դարձրել։ Այս տեսակի ավելի պակաս պտղաբեր մարզերում ավելցուկն առաջ է գալիս ոչ թե հողի բարձր պտղաբերության հետևանքով, ուրեմն ոչ թե ամեն մի ակրի բարձր բերքի հետևանքով, այլ ակրերի այն մեծ քանակի հետևանքով, որը կարող է մակերեսորեն մշակվել, որովհետև ինքը այս հողը իր մշակողի վրա կամ ոչինչ չի նստում, կամ թե, ավելի հին երկրների հետ համեմատած, չափազանց էժան է նստում։ Օրինակ, որտեղ գոյություն ունի կիսրարական վարձակալություն, ինչպես Նյու-Յորքի, Միչիգանի, Կանադայի և այլոց որոշ մասերում։ Մի ընտանիք մակերեսորեն մշակում է, ասենք, 100 ակր, և չնայած որ ամեն մի ակրի արդյունքը մեծ չէ, 100 ակրի արդյունքը նշանակալից ավելցուկ է թողնում ծախելու համար։ Սրան դեռ ավելանում է գրեթե ձրի անասնապահությունը բնական արոտավայրերում, առանց արհեստական մարգագետինների։ Այստեղ վճռականը հողի ո՛չ թե որակն է, այլ նրա քանակը։ Այս մակերևութային մշակման հնարավորությունը շատ թե քիչ արագությամբ իհարկե սպառվում է,— սպառվում է այնքան ավելի դանդաղ կերպով, որքան ավելի պտղաբեր է նոր հողը, և այնքան ավելի արագ, որքան ավելի մեծ է նրա արդյունքի արտահանությունը։ «Եվ այնուամենայնիվ այսպիսի հողը անդրանիկ գերազանց բերքեր է տալիս, նույնիսկ ցորենի բերքեր, ով որ կքաշի հողի անդրանիկ սերը, նա կարող կլինի ցորենի հարուստ ավելցուկ ուղարկել շուկաները» (ն. տ. էջ 224)։ Ավելի հին կուլտուրա ունեցող երկրներում սեփականության հարաբերությունները, անմշակ հողի գնի որոշումը մշակված հողի գնով և այլն, անհնարին են դարձնում այսպիսի էքստենսիվ տնտեսությունը։

Որ ըստ այսմ ոչ այս հողը պետք է շատ պտղաբեր լինի, ինչպես Ռիկարդոն է պատկերացնում այս, ու ոչ էլ միմիայն հողի նույնահավասար պտղաբերություն ունեցող տեսակները պետք է մշակվեն, տեսնում ենք հետևյալից. Միչիգան նահանգում 1848 թվին ցորեն է ցանված եղել 465 900 ակր, և արտադրվել է 4 739 300 բուշել կամ միջին հաշվով ամեն մի ակրին 10 բուշել* [Տես 9 ծան. հետո]. սերմացուն հանելուց հետո այս անում է ամեն մի ակրին 9 բուշելից էլ պակաս։ Նահանգի 29 շրջանից 2-ը միջին հաշվով ամեն մի ակրին արտադրում էին 7 բուշել, 3-ը՝ 8, 2-ը՝ 9, 7-ը՝ 10, 6-ը՝ 11, 3-ը՝ 12, 4-ը 13 բուշել, և միմիայն մեկը՝ 16, ու մի ուրիշը՝ 18 բուշել (ն. տ., էջ 226)։

Գյուղատնտեսական մշակույթի պրակտիկայում հողի ավելի բարձր պտղաբերությունը համընկնում է այս պտղաբերությունն անմիջապես ավելի ուժեղ թափով օգտագործելի դարձնելու հետ։ Ի բնե աղքատ հողի մշակման դեպքում այս հնարավորությունը կարող է ավելի մեծ լինել, քան ի բնե հարուստ հողի մշակման դեպքում. գաղութականն ամենից առաջ հենց այս տեսակ հողի մշակմանը կձեռնարկի և կապիտալի պակասության պատճառով ստիպված կլինի այդպես վարվելու։

Վերջապես. մշակույթի ընդարձակումն ավելի մեծ հողային տարածությունների վրա,— մի կողմ թողած նոր միայն քննարկված այն դեպքը, երբ պետք է դիմեն դեպի ավելի վատ հողը, քան մինչև հիմա մշակված հողն էր,— հողի տարբեր տեսակների վրա՝ A-ից մինչև D, հետևաբար, օրինակ B-ի ու C-ի ավելի մեծ տարածությունների մշակումն ամենևին չի ենթադրում հացահատկի գների նախնական բարձրացում, ճիշտ այնպես, ինչպես, օրինակ, բամբակամանության մեջ տարեց-տարի կատարվող պրոգրեսիվ ընդլայնումը չի պահանջում մանվածագնի մի շարունակական բարձրացում։ Թեև շուկայական գների նշանավոր բարձրացումն ու անկումը ներգործում են արտադրության ծավալի վրա, սակայն, այս մի կողմ թողած և նկատի առնելով միջին գները, որոնց մակարդակն արտադրության վրա ներգործում է ո՛չ արգելակող ու ոչ էլ առանձնապես աշխուժացնող ուղղությամբ, գտնում ենք, որ երկրագործության մեջ (ինչպես և արտադրության մյուս բոլոր ճյուղերում, որոնք կապիտալիստորեն են վարվում) շարունակ տեղի է ունենում այն հարաբերական գերարտադրությունը, որն ինքնըստինքյան նույնանում է կուտակման հետ և որն արտադրության ուրիշ եղանակների պայմաններում ուղղակի առաջ է գալիս բնակչության աճման, իսկ գաղութներում՝ շարունակական ներգաղթի հետևանքով։ Պահանջմունքն աճում է մշտապես և այս կանխատեսելով՝ շարունակ նոր ու նոր կապիտալներ են ներդրվում նոր հողերի մեջ, ընդ որում, նայած հանգամանքներին, այս կատարվում է գյուղատնտեսական տարբեր արդյունքներ ստանալու համար։ Նոր կապիտալների գոյացումն է, որ ինքնըստինքյան առաջացնում է այս ներդրումը։ Իսկ ինչ վերաբերում է առանձին կապիտալիստին, ապա նա իր արտադրության ծավալը սահմանում է ըստ իր տրամադրության տակ եղած ազատ կապիտալի, որչափով որ գործի վերահսկողությունը նա դեռ ընդունակ է իր ձեռքում պահել։ Նա ձգտում է միայն այն բանին, որ, ինչքան հնարավոր է, շատ տեղ բռնի շուկայում։ Եթե գերարտադրություն է առաջ գալիս, ապա սրանում նա մեղադրում է ոչ թե իրեն, այլ իր մրցակիցներին։ Առանձին կապիտալիստը կարող է իր արտադրությունն ընդարձակել թե՛ տվյալ շուկայի համեմատաբար ավելի մեծ մասին տիրանալով և թե բուն իսկ շուկան ընդլայնելով։

ՔԱՌԱՍՈՒՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱՅԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ՁԵՎԸ (ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱ II)

Մինչև հիմա մենք քննել ենք դիֆերենցիալ ռենտան լոկ իբրև տարբեր արտադրողականության հետևանք, որն ստացվում է կապիտալի միահավասար ներդրումներից տարբեր պտղաբերություն ունեցող նույնահավասար հողային տարածությունների մեջ, այնպես որ դիֆերենցիալ ռենտան որոշվում էր ամենավատ, ռենտա չբերող հողում ներդրված կապիտալի արդյունքի ու ավելի լավ հողում ներդրված կապիտալի արդյունքի միջև եղած տարբերությամբ։ Ընդ սմին մենք ընդունում էինք, որ կապիտալի ներդրումները կատարվում են իրար կողք կողքի տարբեր հողամասերում, այնպես որ կապիտալի ամեն մի նոր ներդրմանը համապատասխանում էր հողի ավելի լայնածավալ մշակում, մշակված հողի տարածության ընդլայնում։ Բայց վերջիվերջո դիֆերենցիալ ռենտան ըստ էության հետևանք էր հողի մեջ ներդրվող նույնահավասար կապիտալների տարբեր արտադրողականության։ Արդ, կարո՞ղ է արդյոք որևէ տարբերություն առաջ գալ, եթե կապիտալի տարբեր արտադրողականություն ունեցող գումարները ներդրվում են իրար ետևից միևնույն հողակտորում և եթե նրանք ներդրվում են կողք կողքի տարբեր հողակտորներում, ենթադրելով միայն, որ հետևանքները միևնույնն են։

Ամենից առաջ չի կարելի ժխտել հետևյալը. ինչ չափով որ գերշահույթի գոյացումն ենք նկատի առնում, միևնույն բանն է, թե արդյոք 3 £ արտադրության գինն A-ի՞ մի ակրին է վերաբերում և 1 քվարտեր արդյունք է տալիս, այնպես որ 3 £-ն արտադրության գին ու կարգավորիչ շուկայական գին է 1 քվարտերի համար, այնինչ 3 £ արտադրության գինը B-ի մի ակրում տալիս է 2 քվարտեր ու սրա հետ էլ՝ 3 £ գերշահույթ, նույնպես էլ 3 £ արտադրության գինը C-ի մի ակրում՝ 3 քվարտեր ու 6 £ գերշահույթ, վերջապես 3 £ արտադրության գինը D-ի մի ակրում՝ 4 քվարտեր ու 9 £ գերշահույթ, թե՞ նույն այս հետևանքին հասնում են, երբ այս 12 £ արտադրության գինը կամ համապատասխանորեն՝ 10 £ կապիտալը նույն հաջորդականությամբ և նույն հսկողությամբ միևնույն ակրում է կիրառվում։ Թե՛ մեկ և թե՛ մյուս դեպքում գործ ունենք 10 £-անոց մի կապիտալի հետ, որի արժեքը հաջորդաբար ներդրվում է 2½ £-անոց չորս մասերով. այդ մասերի տարբեր արդյունքի հետևանքով նրանցից մեկը ոչ մի գերշահույթ չի տալիս, այնինչ մյուս մասերը բերում են գերշահույթ, որը հավասար է նրանցից յուրաքանչյուրի արդյունքի և ռենտա չբերող ներդրման արդյունքի տարբերությանը, ընդ որում այս հետևանքն ստացվում է անկախ նրանից, թև արժեքի այն մասերը տարբեր պտղաբերություն ունեցող 4 ակրում կողք կողքի՞ են ներդրվում, թե՞ հաջորդաբար ներդրվում են հենց միևնույն ակրում։

Երկու դեպքում էլ գերշահույթներն ու գերշահույթի տարբեր նորմաները կապիտալի արժեքի տարբեր մասերի համար միակերպ են գոյանում։ Իսկ ռենտան ուրիշ բան չէ, քան մի ձևն այս գերշահույթի, որը ռենտայի սուբստանցն է կազմում։ Բայց համենայն դեպս երկրորդ մեթոդի կիրառման ժամանակ դժվարություններ են առաջ գալիս գերշահույթը ռենտայի փոխարկելու գործում, այս ձևափոխության գործում, որը իր մեջ պարփակում է գերշահույթների փոխանցումը կապիտալիստական ֆերմերից հողի սեփականատիրոջը։ Այս է պատճառը, որ անգլիական ֆերմերները համառորեն դիմադրություն են ցույց տալիս երկրագործական որևէ պաշտոնական վիճակագրության։ Այստեղից է ծագում այն կռիվը, որ մղվում է ֆերմերների ու հողի սեփականատերերի միջև՝ առաջինների կապիտալային ներդրումների իսկական արդյունքները հավաստելու շուրջը (Մորտոն)։ Ռենտան սահմանվում է հողերի հենց վարձակալման ժամանակ, որից հետո արդեն, քանի դեռ հարատևում է վարձակալման պայմանագիրը, ֆերմերի գրպանն են լցվում կապիտալի հաջորդական ներդրումներից ծագող գերշահույթները։ Այստեղից է առաջ գալիս ֆերմերների կռիվը վարձակալման երկարատև պայմանագրերի համար, և ընդհակառակը, ամեն տարի լուծարելի պայմանագրերի (tenancies at will) շատացումը, որին ձգտում են լենդլորդները, օգտվելով իրենց գերազանց ուժերից։

Ուստի հենց այն գլխից պարզ է հետևյալը. թեև գերշահույթների գոյանալու օրենքը բոլորովին էլ չի փոխվում այն հանգամանքի շնորհիվ, թե արդյոք հավասար կապիտալներ կողք կողքի՞ են ներդրվում հավասարամեծ հողային տարածությունների վրա՝ անհավասար հետևանքներ տալով, թե՞ հաջորդաբար միևնույն հողամասի վրա, սակայն այս կեսը մի նշանակալից տարբերություն է առաջ բերում գերշահույթները հողային ռենտայի փոխարկելու գործում։ Վերջին մեթոդն այս փոխարկումը պարփակում է մի կողմից ավելի նեղ, մյուս կողմից ավելի տատանվող սահմանների մեջ։ Ուստի ինտենսիվ մշակույթ ունեցող երկրներում (իսկ տնտեսագիտորեն մենք ինտենսիվ մշակույթ ասելով ուրիշ բան չենք հասկանում, քան կապիտալի համակենտրոնացումը միևնույն հողամասում՝ փոխանակ այդ կապիտալը բաշխելու կողք կողքի ընկած հողամասերի միջև սակադրի գործը, ինչպես Մորտոնն է այս շարադրել իր «Resources of Estates»-ում, մի շատ կարևոր, բարդ ու դժվար զբաղմունք է դառնում։ Հողի ավելի հարատև բարելավումների ժամանակ, վարձակալման պայմանագրի ժամկետն անցնելու դեպքում հողի արհեստականորեն բարձրացված դիֆերենցիալ պտղաբերությունը համընկնում է նրա բնական պտղաբերության հետ, և ուրեմն ռենտայի մեծության որոշումն էլ համընկնում է տարբեր պտղաբերություն ունեցող հողերից ստացվող ռենտաների գնահատության հետ ընդհանրապես։ Ընդհակառակը, որչափով որ գերշահույթի գոյացումը որոշվում է արտադրության մեջ ներդրված կապիտալի մեծությամբ, այդ կապիտալի որոշ մեծության դեպքում ստացվող ռենտայի գումարն ավելացվում է երկրի միջին ռենտայի վրա, և հետևաբար, ուշք են դարձնում այն բանին, որ նոր վարձակալը բավարար կապիտալ ունենա իր տրամադրության տակ՝ մշակույթը ինտենսիվության միևնույն աստիճանով շարունակելու համար։

II դիֆերենցիալ ռենտան քննարկելիս պետք է նշել հետևյալ կետերն ևս.—

Առաջին. ռենտայի այդ ձևի պատվանդանն ու նրա ելակետը, ոչ միայն պատմականորեն, այլև որչափով այս վերաբերում է նրա փոփոխումներին յուրաքանչյուր տվյալ մոմենտում,— I դիֆերենցիալ ռենտան է, այսինքն՝ տարբեր պտղաբերություն ու տարբեր տեղադրություն ունեցող հողամասերի միաժամանակյա, կողք կողքի կատարվող մշակումը, հետևաբար, երկրագործական ամբողջ կապիտալի տարբեր բաղադրամասերի միաժամանակյա կիրառումը տարբեր որակ ունեցող հողային տարածություններում։

Պատմականորեն այս հասկանալի է ինքնըստինքյան։ Գաղութներում գաղութականները սովորաբար կապիտալի աննշան գումարներ են ծախսում։ Արտադրության գլխավոր գործակալներն այնտեղ աշխատանքն ու հողն են։ Ամեն մի առանձին ընտանիքի գլուխ ճգնում է իրեն ու յուրայինների համար, ընկերակից գաղութականների կողքին, զբաղմունքի մի անկախ ասպարեզ ստեղծելու։ Բուն երկրագործության մեջ այս պետք է արդեն տեղի ունենար ընդհանրապես արտադրության մինչկապիտալիստական եղանակների ժամանակ էլ։ Ոչխարաբուծության ու ընդհանրապես անասնապահության գործում, երբ սրանք արդեն արտադրության ինքնակա ճյուղեր են դարձել, տեղի է ունենում հողի ավելի կամ թե պակաս չափով միատեղ շահագործում, որը հենց այն գլխից էքստենսիվ բնույթ է կրում։ Արտադրության կապիտալիստական եղանակը ելնում է արտադրության նախկին եղանակներից, որոնց ժամանակ արտադրության միջոցները, փաստորեն կամ թե իրավաբանորեն, բուն իսկ մշակողի սեփականությունն են կազմում, մի խոսքով՝ ելնում է երկրագործությունն արհեստային եղանակով վարելուց։ Իրերի այս դրության հետևանքով է, որ լոկ աստիճանաբար է զարգանում արտադրության միջոցների համակենտրոնացումն ու նրանց փոխարկումը կապիտալի, որը հակադրվում է վարձու բանվորներ դարձած անմիջական արտադրողներին։ Որչափով որ արտադրության կապիտալիստական եղանակն այստեղ բնորոշիչ կերպով է հանդես գալիս, սկզբում այս տեղի է ունենում ամենից առաջ առանձնապես ոչխարաբուծության ու անասնապահության մեջ, սակայն արտահայտվում է ոչ թե կապիտալի համակենտրոնացմամբ համեմատաբար փոքր հողային տարածության վրա, այլ ավելի մեծ մասշտաբով վարվող արտադրությամբ, այնպես որ տնտեսում է կատարվում ձիեր պահելու և արտադրության ուրիշ ծախքերի մեջ, իսկ փաստորեն այստեղ չկա ավելի մեծ կապիտալի կիրառում միևնույն հողում։ Այնուհետև, դաշտամշակման բնական օրենքներից է բխում այն, որ մշակույթի որոշ բարձրության ու սրան համապատասխանող՝ հողի ուժասպառման ժամանակ, կապիտալը, որ այստեղ միաժամանակ հասկացվում է արտադրության արդեն արտադրված միջոցների իմաստով, դառնում է հողագործության վճռական տարր։ Քանի դեռ մշակված հողը հարաբերաբար փոքր տարածություն է կազմում չմշակվածի համեմատությամբ և հողի ուժը դեռ սպառված չէ (իսկ այս տեղի է ունենում անասնաբուծության ու մսասննդի գերիշխման ժամանակ այն պարբերաշրջանում, որը նախորդում է բուն հողագործության ու բուսասննդի գերակշրռման շրջանին), արտադրության նոր առաջ եկող եղանակը հանդիպադրվում է գյուղացիական արտադրությանը հատկապես հողի այն տարածության չափերով, որը մշակվում է որևէ կապիտալիստի հաշվին, հետևաբար՝ կապիտալի դարձյալ այն էքստենսիվ կիրառմամբ, որ տեղի է ունենում ավելի մեծ տարածություն ունեցող հողամասի վրա։ Այսպիսով ուրեմն, հենց սկզբից պետք է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ I դիֆերենցիալ ռենտան է այն պատմական հիմքը, որը ծառայում է որպես ելակետ։ Մյուս կողմից՝ II դիֆերենցիալ ռենտայի շարժումը յուրաքանչյուր տվյալ մոմենտում հանդես է գալիս միայն մի այնպիսի բնագավառում, որն ինքն իր հերթին I դիֆերենցիալ ռենտայի խայտաբղետ պատվանդանն է կազմում։

Երկրորդ. II ձևի դիֆերենցիալ ռենտայի պայմաններում պտղաբերության տարբերություններին ավելանում են կապիտալի (ու վարկունակության) բաշխման գծով ֆերմերների միջև եղած տարբերությունները։ Բուն մանուֆակտուրայում արտադրության յուրաքանչյուր ճյուղում շուտով կազմվում է ձեռնարկության ծավալի մի հատուկ մինիմում ու սրա համապատասխան՝ կապիտալի մինիմում, որից ցած արդեն ձեռնարկությունը չի կարող արդյունավետ կերպով վարվել։ Նմանապես արտադրության յուրաքանչյուր ճյուղում գոյանում է այս մինիմումից գերազանցող՝ կապիտալի մի նորմալ միջին չափ, որ պետք է իր տրամադրության տակ ունենա և ունենում է արտադրողների մեծամասնությունը։ Այս նորմալ միջինից ավելի բարձր կապիտալը կարող է գերշահույթ գոյացնել. այնինչ նրանից ավելի ցածր կապիտալը միջին շահույթ էլ չի բերում։ Արտադրության կապիտալիստական եղանակը լոկ դանդաղ ու անհամաչափորեն է ընդգրկում գյուղատնտեսությունը, ինչպես այս կարելի է նկատել Անգլիայում, որը երկրագործության բնագավառում արտադրության կապիտալիստական եղանակի դասական երկիրն է։ Որչափով որ հացահատկի ազատ ներմուծում գոյություն չունի, կամ թե սրա ներգործությունը լոկ սահմանափակ է, որովհետև սահմանափակ է ներմուծման ծավալն էլ, այն արտադրողներն են որոշում շուկայական գները, որոնք աշխատում են ավելի վատ հողի վրա, ուրեմն արտադրության միջին պայմաններից ավելի աննպաստ պայմաններում։ Գյուղատնտեսության մեջ կիրառվող ու ընդհանրապես նրա տրամադրության տակ գտնվող կապիտալի ամբողջ քանակի խոշոր մասը գտնվում է նրանց ձեռին։

Ճիշտ է, որ գյուղացին, օրինակ, իր փոքր հողակտորի [Parzelle] վրա շատ աշխատանք է թափում, բայց սա մեկուսացած աշխատանք է, որից խլել են արտադրողականության օբեկտիվ, ինչպես հասարակական, այնպես էլ նյութական պայմաննեըը, սրանցից թափուր են դարձրել նրան։

Այս հանգամանքից է բխում այն, որ իսկական կապիտալիստական ֆերմերներն ընդունակ են լինում յուրացնելու գերշահույթի մի մասը. այս հնարավոր չէր լինի,— գոնե որչափով որ այս պարագան է հաշվի առնվում,— եթե արտադրության կապիտալիստական եղանակը գյուղատնտեսության մեջ նույնքան հավասարաչափ զարգացած լիներ, որքան մանուֆակտուրայում։

Նախ քննարկենք գերշահույթի սոսկ գոյացումը II դիֆերենցիալ ռենտայի շարժման պրոցեսում, առանց շոշափելու այն պայմանները, որոնք հնարավոր են դարձնում այս գերշահույթի փոխարկումը հողային ռենտայի։

Այս դեպքում պարզ է, որ II դիֆերենցիալ ռենտան I դիֆերենցիալ ռենտայի մի տարբեր արտահայտությունն է լոկ, իսկ ըստ էության համընկնում է սրա հետ։ I դիֆերենցիալ ռենտայի պայմաններում հողի տարբեր տեսակների տարբեր պտղաբերությունը ներգործում է այն չափով միայն, որչափով որ հողում ներդրված կապիտալները նրա շնորհիվ անհավասար հետևանքներ, անհավասար արդյունքներ են տալիս՝ նույնահավասար մեծության կապիտալների կամ էլ սրանց համամասնական մեծությունների վրա հաշված։ Արդյոք այս անհավասարությունն առաջ է գալիս այնպիսի տարբեր կապիտալների վերաբերմամբ, որոնք հաջորդաբար ներդրվում են միևնո՞ւյն հողամասի մեջ, թե՞ այնպիսիների վերաբերմամբ, որոնք կիրառվում են տարբեր տեսակի հողերի մի քանի կտորների վրա,— այս չի կարող ոչ մի փոփոխություն մտցնել նրանց պտղաբերության կամ թե նրանց արդյունքի տարբերության մեջ և ուրեմն կապիտալի ավելի արգասավոր կերպով ներդրված մասերից ստացվող դիֆերենցիալ ռենտայի գոյացման մեջ։ Առաջվա նման դարձյալ հողն է, որ կապիտալի նույնահավասար ներդրումների դեպքում տարբեր պտղաբերություն է ցուցաբերում, միայն թե այստեղ միևնույն հողն է տարբեր բաժնեմասերով հաջորդաբար ներդրված կապիտալի համար անում այն, ինչ որ I դիֆերենցիալ ռենտայի դեպքում հողի տարբեր տեսակներն են անում նրանցում ներդրված հավասարամեծ հասարակական կապիտալի տարբեր մասերի համար։

Եթե 10 £-անոց միևնույն կապիտալը, որն I աղյուսակում տարբեր ֆերմերների կողմից 2½-ական ինքնակա կապիտալների կերպարանքով ներդրվում էր A, B, C ու D հողերի չորս տեսակների մեկական ակրում, սրա փոխարեն հաջորդաբար ներդրվեր D-ի միևնույն ակրում այնպես որ առաջին ներդրումը 4 քվարտեր արդյունք տար, երկրորդը՝ 3, երրորդը՝ 2, վերջինը՝ 1 (կամ թե հակառակ հաջորդականությամբ), ապա կապիտալի՝ ամենաքիչ արգասաբեր մասից ստացվող արդյունքի մի քվարտերի գինը, որ = 3 £-ի, ոչ մի դիֆերենցիալ ռենտա չէր բերի, բայց կորոշեր արտադրության գինը, քանի դեռ կարիք կա մի այնպիսի ցորենի, որի արտադրության գինը 3 £ է։ Եվ որովհետև ենթադրության համաձայն արտադրությունը կապիտալիստորեն է վարվում, ուրեմն 3 £-անոց գինը իր մեջ պարփակում է միջին շահույթ, որպիսին տալիս է 2½ £-անոց կապիտալն ընդհանրապես, ուստի մյուս երեք 2½-ական £ բաժնեմասերը գերշահույթներ կտան, նայած իրենց արդյունքի քանակի տարբերությանը, որովհետև այս արդյունքը ծախվում է ոչ թե իր արտադրության գնով, այլ 2½ £-անոց ամենից անարգասաբեր ներդրման արտադրության գնով, մի ներդրում, որը ռենտա չի տալիս և որի արդյունքի գինը կարգավորվում է արտադրության գների ընդհանրական օրենքի համաձայն։ Գերշահույթների գոյացումը նույնը կլիներ, ինչ որ I աղյուսակում։

Այստեղ դարձյալ դուրս է գալիս, որ II դիֆերենցիալ ռենտան I դիֆերենցիալ ռենտա է ենթադրում։ Այն արդյունքի մինիմումը, որ տալիս է 2½ £-անոց մի կապիտալ, այսինքն՝ տալիս է ամենավատ հողից, այստեղ ընդունել ենք 1 քվարտեր։ Ուրեմն ենթադրվում է, որ D հողի վարձակալը բացի այն 2½ £-ից, որը նրան 4 քվարտեր է տալիս և որի համար նա 3 քվարտեր դիֆերենցիալ ռենտա է վճարում, միևնույն հողում կիրառում է 2½ £, որը նրան լոկ 1 քվարտեր է տալիս, ինչպես նույնահավասար կապիտալը կտար ամենավատ A հողից։ Այս դեպքում սա կլիներ կապիտալի ռենտա չբերող ծախսում, որովհետև լոկ միջին շահույթ կտար ֆերմերին։ Այստեղ ոչ մի գերշահույթ առկա չէր լինի, որ ռենտայի փոխարկվեր։ Բայց մյուս կողմից էլ կապիտալի D-ում արված երկրորդ ներդրման այս նվազող արդյունքը ոչ մի ներգործություն չէր անի շահույթի նորմայի վրա։ Նույն բանը կլիներ այս, որպես այն դեպքում, եթե 2½ £-ը նորից ներդրված լիներ A հողատեսակի մի ուրիշ նոր ակրում, մի հանգամանք, որը ոչ մի ազդեցություն չէր ունենա գերշահույթի վրա, հետևաբար նաև A, B, C, D հողատեսակներից ստացվող դիֆերենցիալ ռենտայի վրա։ Սակայն 2½ £-անոց այս լրացուցիչ ներդրումը D-ում ֆերմերի համար ճիշտ նույնքան շահավետ կլիներ, ինչպես որ ենթադրության համաձայն սկզբնական 2½ £-ի ներդրումն է D հողամասի մի ակրում, թեև սա 4 քվարտեր է տալիս։ Այնուհետև, եթե կապիտալի հետագա 2½-ական £-անոց երկու ներդրումից առաջինը տար 3, երկրորդը 2 քվարտեր ավելադիր արդյունք, ապա դարձյալ նվազում տեղի ունեցած կլիներ՝ համեմատած D-ում արված 2½ £-անոց այն առաջին ներդրման արդյունքի հետ, որը տալիս էր 4 քվարտեր, ուրեմն 3 քվարտերանոց գերշահույթ։ Բայց այս կլիներ գերշահույթի մեծության մի նվազում միայն և ոչ մի ազդեցություն չէր անի շահույթի, ոչ էլ արտադրության կարգավորիչ գնի վրա։ Այս ազդեցությունը տեղի կունենար լոկ այն դեպքում, եթե լրացուցիչ արտադրությունը, որն ավելի ցածր գերշահույթ է բերում, ավելորդ դարձներ արտադրությունը A հողատեսակում և սրանով A ակրը մշակումից նետեր դուրս։ Այս դեպքում D ակրի մեջ արվող կապիտալի ավելադիր ներդրման նվազող պտղաբերության հետ շաղկապված կլիներ արտադրության գնի մի անկում, օրինակ, 3 £-ից մինչև 1½ £, եթե B հողատեսակի ակրը դառնար ռենտա չբերող և շուկայական գինը կարգավորող հող։

Հիմա D-ից ստացվող արդյունքը կլիներ = 4 + 1 + 3 + 2 = 10 քվարտերի, այնինչ առաջ = էր 4 քվարտերի։ Բայց քվարտերի1 B-ի միջոցով կարգավորվող գինը կընկներ՝ հասնելով 1½ £-ի։ D-ի ու B-ի տարբերությունը = կլիներ 10 — 2 = 8 քվարտերի, քվարտերը 1½ £-ով = 12 £-ի, այնինչ ստացվող փողային ռենտան առաջ = էր 9 £-ի։ Այս պետք է նշել։ Ակրի վրա հաշված՝ ռենտայի մակարդակը կբարձրանար 33%-ով, չնայած 2½-ական ավելադիր երկու կապիտալից ստացվող գերշահույթների նվազող նորմային։

Այստեղից երևում է, թե որքան բարդ կոմբինացիաների առիթ է տալիս դիֆերենցիալ ռենտան ընդհանրապես ու մանավանդ II ձևի դիֆերենցիալ ռենտան I ձևի հետ կապակցված, մինչդեռ, օրինակ, Ռիկարդոն այն քննում է բոլորովին միակողմանիորեն ու իբրև հասարակ բան։ Պատահում է, օրինակ, ինչպես տեսանք վերևում, որ տեղի է ունենում կարգավորող շուկայական գնի անկում ու միաժամանակ ռենտայի աճում ավելի պտղաբեր հողերում, այնպես որ աճում են թե՛ բացարձակ արդյունքն ու թե՛ բացարձակ գերարդյունքը։ (I դիֆերենցիալ ռենտայի վայրընթաց գծի դեպքում կարող է աճել ամեն մի ակրի հարաբերական գերարդյունքը և ուրեմն նաև ռենտան, չնայած որ ամեն մի ակրի բացարձակ գերարդյունքն անփոփոխ է մնում. կամ թե նույնիսկ նվազում է)։ Բայց միաժամանակ նվազում է հաջորդաբար միևնույն հողում արված կապիտալի ներդրումների արգասավորությունը, թեև նրա խոշոր մասը բաժին է ընկնում ավելի պտղաբեր հողերին։ Եթե մի տեսակետից քննենք — հաշվի առնելով ինչպես արդյունքի քանակն, այնպես էլ արտադրության գները — աշխատանքի արտադրողականությունը բարձրացել է։ Մի ուրիշ տեսակետից քննած՝ աշխատանքի արտադրողականությունը պակասել է, որովհետև միևնույն հողում կապիտալի տարբեր ներդրումներից ստացվող ամեն մի ակրի գերշահույթի նորման ու գերարդյունքը նվազել են։

II դիֆերենցիալ ռենտան կապիտալի հաջորդական ներդրումների պակասող պտղաբերության դեպքում լոկ այն ժամանակ անհրաժեշտորեն շաղկապված կլիներ արտադրության գնի թանկացման ու արտադրողականության բացարձակ նվազման հետ, եթե կապիտալի այս ներդրումները կարողանային միմիայն ամենավատ A հողում կատարվել։ Եթե հողի A տեսակի ակրը, որ 2½ £ կապիտալի ներդրումով 1 քվարտեր էր տալիս 3 £-անոց արտադրության գնով, 2½ £-անոց հետագա ներդրումով, ուրեմն 5 £-անոց ընդհանուր ներդրումով ընդամենը լոկ 1½ քվարտեր է տալիս, ապա այս քվարտերի արտադրության գինը = է 6 £-ի, հետևաբար 1 քվարտերինը = 4 £-ի։ Կապիտալի աճող ներդրման դեպքում արտադրողականության ամեն մի նվազում յուրաքանչյուր ակրի արդյունքի հարաբերական նվազում կլիներ այստեղ, այնինչ հողի ավելի լավ տեսակներում արտադրողականության այդպիսի նվազումը ավելցուկային գերարդյունքի նվազում է միայն։

Բայց գործի էությունից է բխում այն, որ ինտենսիվ մշակույթի զարգացման հետ, այսինքն միևնույն հողում արվող կապիտալի հաղորդական ներդրումների հետ գլխավորապես հողի ավելի լավ տեսակներում է այս բանը տեղի ունենում կամ թե ավելի բարձր աստիճանով է տեղի ունենում։ (Մենք այստեղ չենք խոսում այն հարատև բարելավումների մասին, որոնք մինչև հիմա անգործածելի հողերը գործածելի են դարձնում)։ Ուստի կապիտալի հաջորդական ներդրումների նվազող արգասավորությունը պետք է գլխավորապես վերը նկարագրված եղանակով ներգործի։ Ավելի լավ հողն է սրա համար ընտրվում այն պատճառով, որ նա ամենից շատ հույս է տալիս, թե նրանում կիրառված կապիտալը շահավետ կլինի, որովհետև նա պարունակում է պտղաբերության բնական տարրերն ամենամեծ քանակով, որ լոկ մնում է օգտագործել։

Երբ հացահատկի օրենքը վերացնելուց հետո Անգլիայում մշակույթն է՛լ ավելի ինտենսիվ դարձավ, ցորենի նախկին մեծաթիվ դաշտեր գործածվեցին ուրիշ նպատակների համար, հատկապես արոտավայրերի փոխարկվեցին. ընդհակառակը, ցորենի համար ամենապատշաճ ավելի պտղաբեր հողային տարածությունները ցամաքուրդի ենթարկվեցին կամ թե ուրիշ կերպ բարելավվեցին. ցորենի մշակույթի համար նախանշված կապիտալն այսպիսով կենտրոնացվեց ավելի նեղ մարզում։

Այո դեպքում,— իսկ բոլոր հնարավոր գերնորմաները, որոնք գտնվում են ամենալավ հողի բարձրագույն գերարդյունքի ու ռենտա չբերող հողի արդյունքի միջև, այստեղ համընկնում են ամեն մի ակրի գերարդյունքի ոչ թե հարաբերական, այլ բացարձակ աճման հետ,— նոր գոյացած գերշահույթը (պոտենցիալ ռենտան) ներկայացնում է ոչ թե առաջվա միջին շահույթի այն մասը, որը ռենտա է դարձել (արդյունքի մի մասը, որի մեջ միջին շահույթն էր ներկայանում առաջ), այլ այն լրացուցիչ գերշահույթը, որն այս ձևից փոխարկվում է ռենտայի։

Ընդհակառակն, այն դեպքում միայն, եթե հացահատկի նկատմամբ եղած պահանջարկն այնքան աճեր, որ շուկայական գինը բարձրանար A-ի արտադրության գնից վեր, և ուրեմն հողի A, B ու որևէ այլ տեսակի գերարդյունքը կարողանար մատակարարվել 3 £-ից ավելի բարձր գնով միայն,— լոկ այս դեպքում հողի A, B, C, D տեսակներից որևէ մեկում կապիտալի ավելադիր ներդրման արդյունքի նվազման հետ զուգորդված կլիներ արտադրության գնի ու կարգավորիչ շուկայական գնի բարձրացումը։ Որչափով որ այս դրությունը կկայունանար ավելի երկար ժամանակով և չէր պահանջի ավելադիր A հողի (գոնե A որակի) մշակում, կամ թե ուրիշ ներգործություններ առաջ չէր բերի ավելի էժան առաջարկ, ապա այլ հավասար հանգամանքներում աշխատավարձը կբարձրանար հացի թանկանալու հետևանքով, և շահույթի նորման դրան համապատասխան կընկներ։ Այս դեպքում նշանակություն չէր ունենա, թե արդյոք աճած պահանջարկը կբավարարվեր A-ից ավելի վա՞տ հող ներգրավելով մշակույթի մեջ, թե՞ չորս տեսակ հողից որևէ մեկի մեջ կապիտալի լրացուցիչ ներդրում անելով։ Դիֆերենցիալ ռենտան կբարձրանար շահույթի ընկնող նորմայի հետ զուգորդված։

Այս մի դեպքը, երբ արդեն մշակման մեջ գտնված հողատեսակներին լրացուցիչ կերպով միակցվող կապիտալների նվազող արգասավորությունը կարող է բերել-հասցնել արտադրության գնի բարձրացման, շահույթի նորմայի անկման ու բարձրացած դիֆերենցիալ ռենտայի գոյացման,— որովհետև սա տվյալ հանգամանքներում կբարձրանար բոլոր հողատեսակներում ճիշտ այնպես, որպես թե A-ից ավելի վատ հողը կարգավորեր հիմա շուկայական գինը,— այս դեպքը Ռիկարդոն փոխարկել է այն միակ դեպքին, այն նորմալ դեպքին, որին նա հանգեցնում է II դիֆերենցիալ ռենտայի ամբողջ գոյացումը։

Այս կլիներ իրոք այն դեպքում, եթե միմիայն A հողատեսակը մշակվեր և նրանում արվող կապիտալի հաջորդական ներդրումները շաղկապված չլինեին արդյունքի համամասնական աճի հետ։

Ուրեմն այստեղ II դիֆերենցիալ ռենտայի քննարկման ժամանակ բոլորովին մոռացության են տալիս I դիֆերենցիալ ռենտան։

Բացի այս դեպքից, երբ կամ մշակված հողատեսակների մատակարարած առաջարկը չի բավականացնում և սրա հետևանքով շուկայական զինը շարունակ արտադրության գնից բարձր է կանգնած լինում, մինչև նոր նոր ավելադիր, ավելի վատ հող է մշակման մեջ ներգրավվում, կամ էլ քանի դեռ տարբեր հողատեսակներում ներդրված ավելադիր կապիտալի ամբողջ արդյունքը կարող է մատակարարվել մինչև հիմա եղածից ավելի բարձր արտադրության գնով,— բացի այս դեպքից, ավելադիր կապիտալների արտադրողականության համամասնական նվազումը չի ներգործում արտադրության կարգավորիչ գնի ու շահույթի նորմայի վրա։ Իսկ ընդհանրապես հնարավոր են հետևյալ երեք դեպքերը.

ա) Եթե A, B, C, D հողատեսակներից որևէ մեկի վրա գործադրված ավելադիր կապիտալը տալիս է միմիայն A-ի արտադրության գնով որոշվող շահույթի նորմա, ապա սրանով ոչ մի գերշահույթ, ուրեմն նաև ոչ մի ռենտա չի գոյանում, ինչպես որ չէր գոյանա, եթե ավելադիր A հողը մշակվեր։

բ) Եթե ավելադիր կապիտալն ավելի բարձր արդյունք է տալիս, ապա ինքնըստինքյան հասկանալի է, նոր գերշահույթ (պոտենցիալ ռենտա) է գոյանում, եթե կարգավորիչ գինը միևնույնն է մնում։ Այս ամեն անգամ չի պատահում անհրաժեշտորեն, այն է՝ չի պատահում այն դեպքում, եթե այս ավելադիր արտադրությունը A հողը հանում է մշակումից ու սրանով էլ դուրս է նետում մրցող հողատեսակների շարքից։ Արտադրության կարգավորիչ գինն այս դեպքում ընկնում է։ Շահույթի նորման կբարձրանար, եթե սրա հետ զուգորդվեր աշխատավարձի անկումը, կամ էլ եթե ավելի էժան արդյունք մտներ հաստատուն կապիտալի մեջ, որպես նրա տարր։ Եթե C ու D ամենալավ հողատեսակներում ավելի բարձր արտադրողականություն ունեցող ավելադիր կապիտալներ ծախսվեին, ապա նոր միակցված կապիտալների ավելի բարձր արտադրողականությունից ու նրանց մասսայից կախված կլիներ ամբողջովին այն, թե աճած գերշահույթի (ուրեմն նաև աճած ռենտայի) գոյացումը որչափով շաղկապված կլիներ գնի անկման ու շահույթի նորմայի բարձրացման հետ։ Այս վերջինը կարող է բարձրանալ առանց աշխատավարձի անկման էլ՝ հաստատուն կապիտալի տարրերի էժանանալու հետևանքով։

գ) Եթե կապիտալի ավելադիր ներդրումը կատարվում է նվազող գերշահույթների հետ զուգորդված, սակայն այնպես, որ նրա արդյունքը մի ավելցուկ է թողնում A հողի վրա գործադրված միևնույն կապիտալի արդյունքից վեր, ապա ամեն պարագայում, եթե աճած առաջարկը A հողը չի վտարում մշակումից, տեղի է ունենում նոր գերշահույթների գոյացում, ըստ որում այդ կարող է լինել D-ում, C-ում, B-ում, A-ում միաժամանակ։ Իսկ եթե, ընդհակառակը, A ամենավատ հողն է դուրս քշվում մշակումից, ապա արտադրության կարգավորիչ գինն ընկնում է, և մի քվարտերի քչացած գնի ու գերշահույթ գոյացնող քվարտերների շատացած թվի միջև եղած հարաբերությունից է կախված այն, թե արդյոք փողով արտահայտված գերշահույթը և ուրեմն դիֆերենցիալ ռենտան կբարձրանա՞, թե՞ կընկնի։ Բայց համենայն դեպս այստեղ երևան է գալիս այն ուշագրավ հանգամանքը, որ կապիտալի հաջորդական ներդրումների նվազող գերշահույթներին զուգընթաց կարող է արտադրության գինն ընկնել անպայման բարձրանալու փոխարեն, ինչպես որ առաջին հայացքից թվում է։

Նվազող գերարդյունքներ տվող կապիտալի այս ավելադիր ներդրումներն ամբողջովին համապատասխանում են այն դեպքին, երբ A-ի ու B-ի, B-ի ու C-ի, C-ի ու D-ի արանքում իրենց պտղաբերությամբ տեղ բռնող հողատեսակների վրա ներդրվեին, օրինակ, 2½-ական £-անոց չորս նոր ինքնակա կապիտալներ, որոնք համապատասխանորեն տային 1½ քվարտեր, 2 քվարտեր, 2 քվարտեր ու 3 քվարտեր։ Այս բոլոր չորս հողատեսակներում գործադրված բոլոր չորս ավելադիր կապիտալի համար կգոյանային գերշահույթներ, պոտենցիալ ռենտաներ, թեև գերշահույթի նորման, յուրաքանչյուր անգամ ավելի լավ հողում արված նույնահավասար կապիտալի ներդրման գերշահույթի հետ համեմատած, կնվազեր։ Եվ բոլորովին նշանակություն չէր ունենա այն, թե այս չորս կապիտալն արդյոք D-ի և այլո՞ց մեջ կներդրվեին, թե՞ D-ի ու A-ի միջև կբաշխվեին։

Հիմա մենք անցնում ենք դիֆերենցիալ ռենտայի երկու ձևերի միջև եղած էական տարբերության քննարկմանը։

Երբ խոսքը վերաբերում է I դիֆերենցիալ ռենտային, ապա արտադրության անփոփոխ գնի ու հողերի բերրիության անփոփոխ տարբերությունների դեպքում ամեն մի ակրի միջին ռենտան կամ թե կապիտալի վրա հաշված ռենտայի միջին նորման կարող է բարձրանալ ռենտայի գումարի հետ միասին. բայց միջին ասածդ աբստրակցիա է լոկ։ Ռենտայի իսկական մակարդակը, ակրի կամ թե կապիտալի վրա հաշված, մնում է այստեղ անփոփոխ։

Ընդհակառակը, միևնույն նախադրյալների ժամանակ ռենտայի մակարդակը, ակրի վրա հաշված, կարող է բարձրանալ, թեև ռենտայի նորման, ծախսված կապիտալի վրա հաշվելով, մնում է միևնույնը։

Ենթադրենք, թե արտադրությունը կկրկնապատկվեր այն բանի հետևանքով, որ A, B, C, D հողերում 2½-ական £-ի փոխարեն 5-ական £, ուրեմն 10-ի փոխարեն ընդամենը 20 £ կապիտալ կներդրվեր՝ նույնը մնացող հարաբերական պտղաբերությամբ։ Այս բոլորովին նույնը կլիներ, որպես այն դեպքում, եթե հողի յուրաքանչյուր տեսակից մի ակրի փոխարեն 2 ակր մշակվեր ու այն էլ՝ միևնույն ծախքերով։ Շահույթի նորման նույնը կմնար, նույնպես էլ նրա հարաբերությունը գերշահույթի կամ թե ռենտայի նկատմամբ։ Իսկ եթե A-ն 2 քվարտեր բերեր հիմա, B-ն՝ 4, C-ն՝ 6, D-ն՝ 8, ապա ամեն մի քվարտերի արտադրության գինն առաջվա նման կկազմեր 3 £, որովհետև այս աճի պատճառը ոչ թև կրկնապատկված պտղաբերությունն է անփոփոխ կապիտալի սեպքում, այլ անփոփոխ համամասնական պտղաբերությունն է կրկնապատկված կապիտալի դեպքում։ A-ի 2 քվարտերը հիմա կարժենար 6 £, ինչպես առաջ 1 քվարտերը՝ 3 £։ Շահույթը բոլոր չորս հողատեսակներում կկրկնապատկվեր, բայց լոկ այն պատճառով, որ ծախսված կապիտալը կրկնապատկվել է։ Բայց միևնույն հարաբերությամբ կկրկնապատկվեր ռենտան. սա B-ի համար 1-ի փոխարեն կլիներ 2 քվարտեր, C-ի համար՝ 2-ի փոխարեն 4 ու D-ի համար՝ 3-ի փոխարեն 6. և ըստ այսմ փողային ռենտան B-ի, C-ի, D-ի համար համապատասխանորեն կլիներ 3 £, 12 £, 18 £։ Ամեն մի ակրի արդյունքի կրկնապատկման հետ կկրկնապատկվեր նաև ամեն մի ակրի փողային ռենտան, հետևաբար նաև հողի գինը, որի մեջ կապիտալացվում է այս փողային ռենտան։ Այսպես հաշվելիս՝ հացահատիկով ու փողով արտահայտվող ռենտայի մակարդակը և ուրեմն հողի գինը բարձրանում է, որովհետև այն մասշտաբը, որով հաշվվում է նա, այն է՝ ակրը, հաստատուն մեծություն ունեցող հողակտոր է։ Իսկ ընդհակառակը, եթե ռենտայի նորման հաշվում ենք ծախսված կապիտալի նկատմամբ, գտնում ենք, որ ռենտայի հարաբերական բարձրության մեջ ոչ մի փոփոխություն տեղի չի ունեցել։ Ռենտայի 36-անոց ամբողջ գումարը ծախսված 20-անոց կապիտալին հարաբերում է այնպես, ինչպես ռենտայի 18-անոց գումարը հարաբերում էր ծախսված 10-անոց կապիտալին։ Նույնը վերաբերում է այն հարաբերությանն էլ, որ ամեն մի հողատեսակի փողային ռենտա ունենում է նրանում ծախսված կապիտալի նկատմամբ. այսպես, օրինակ, C-ում 12 £ ռենտան 5 £ կապիտալին հարաբերում է այնպես, ինչպես առաջ 6 £-ը՝ 2½ £ կապիտալին։ Այստեղ ծախսված կապիտալների միջև նոր տարբերություններ առաջ չեն գալիս, բայց նոր գերշահույթներ են ծագում սոսկ այն պատճառով, որ ավելադիր կապիտալ է ներդրվում ռենտա բերող հողատեսակներից որևէ մեկում կամ թե բոլորի մեջ՝ տալով միևնույն համամասնական արդյունքը։ Եթե կրկնակի ներդրումն արված լիներ, օրինակ, միմիայն C-ում, ապա C-ի, B-ի ու D-ի միջև եղած դիֆերենցիալ ռենտան, կապիտալի վրա հաշված, միևնույնը կմնար, որովհետև եթե C-ից ստացվող ռենտայի մասսան կրկնապատկվում է, ապա կրկնապատկվում է նաև ծախսված կապիտալը։

Այստեղից երևում է, որ արտադրության նախորդ գնի, շահույթի անփոփոխ նորմայի ու անփոփոխ տարբերությունների դեպքում (հետևաբար գերշահույթի կամ թե ռենտայի անփոփոխ նորմայի դեպքում՝ կապիտալի վրա հաշված) ամեն մի ակրի բերած արդյունքով ռենտայի ու փողով ռենտայի մակարդակը և, հետևաբար, հողի գինը կարող է բարձրանալ։

Միևնույնը կարող է տեղի ունենալ գերշահույթի և ուրեմն ռենտայի նվազող նորմաների դեպքում, այսինքն՝ դեռ դարձյալ ռենտա բերող ավելադիր կապիտալի ներդրումների նվազող արտադրողականության դեպքում։ Եթե կապիտալի 2½ £-անոց երկրորդ ներդրումները չկրկնապատկեին արդյունքը, այլ B-ն միմիայն 3½ քվարտեր բերեր, C-ն՝ 5 ու D-ն՝ 6, ապա B-ի դիֆերենցիալ ռենտան 2½ £-անոց երկրորդ կապիտալի համար 1-ի փոխարեն լոկ ½ քվարտեր կլիներ, C-ինը՝ 2-ի փոխարեն 1, և D-ինը՝ 3-ի փոխարեն 2։ Ռենտայի ու կապիտալի հարաբերությունը երկու հաջորդական ներդրման համար էլ հետևյալը կլիներ.

Առաջին ներդրում

Երկրորդ ներդրում

B՝

ռենտա

3

£,

կապիտալ

2½

£

ռենտա

1

½

£,

կապիտալ

2½

£

C՝

ռենտա

6

»

»

2½

»

»

3

»

»

2½

»

D՝

ռենտա

9

»

»

2½

»

»

6

»

»

2½

»

Չնայած կապիտալի, ուրեմն նաև գերշահույթի հարաբերական արտադրողականության նորմայի այս անկմանը, կապիտալի վրա հաշված, հացահատիկով ռենտան ու փողով ռենտան B-ի համար 1-ից կբարձրանար 1½ քվարտերի (3-ից կբարձրանար 4½ £-ի), C-ի համար՝ 2-ից 3 քվարտերի (6-ից 9 £-ի) և D-ի համար՝ 3-ից 5 քվարտերի (9-ից 15 £-ի)։ Այս դեպքում ավելադիր կապիտալների տված տարբերությունները, համեմատելով A-ում ներդրված կապիտալի հետ, կնվազեին, արտադրության գինը միևնույնը կմնար, բայց ամեն մի ակրի բերած ռենտան և ուրեմն հողի գինը ամեն մի ակրի համար կբարձրանար։

Արդ, II դիֆերենցիալ ռենտային, որն իբրև իր հիմք I դիֆերենցիալ ռենտան է ենթադրում, հատուկ են հետևյալ կոմբինացիաները։

ՔԱՌԱՍՈՒՆՄԵԿԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱ II։ ԱՌԱՋԻՆ ԴԵՊՔ. ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՆ ԳԻՆ

Այս ենթադրությունը իր մեջ պարփակում է այն, որ շուկայական գինն առաջվա նման կարգավորվում է ամենավատ A հողում ներդրված կապիտալով։

I. Եթե ռենտա բերող B, C, D հողատեսակներից որևէ մեկում ներդրված ավելադիր կապիտալն արտադրում է լոկ այնքան, որքան միևնույն կապիտալն A հողում, այսինքն՝ եթե նա արտադրության կարգավորիչ գնի պարագայում տալիս է միմիայն միջին շահույթ, չբերելով ուրեմն ոչ մի գերշահույթ, ապա ռենտայի վրա նրա արած ներգործությունը հավասար է զրոյի։ Ամեն բան մնում է այնպես, ինչպես որ առաջ էր։ Այս միևնույնն է, թե ամենավատ հողի, A որակով հողի, ուզածդ թիվ ակրեր միակցվեին մինչև հիմա մշակված տարածությանը։

II. Ավելադիր կապիտալները հողի տարբեր տեսակներից յուրաքանչյուրում արտադրում են իրենց մեծությանը համամասնական, լրացուցիչ արդյունքներ, այսինքն արտադրանքի մեծությունն աճում է լրացուցիչ կապիտալի մեծության համեմատ, նայած հողի յուրաքանչյուր տեսակի մասնահատուկ պտղաբերությանը։ XXXIX գլխում մեզ համար ելակետ ծառայեց հետևյալ I աղյուսակը.

Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա		Գերշահույթի նորմա
								քվարտեր	£
A	1	2½	½	3	1	3	3	0	0	0
B	1	2½	½	3	2	3	6	1	3	120	%
C	1	2½	½	3	3	3	9	2	6	240	%
D	1	2½	½	3	4	3	12	3	9	360	%
Ամբողջը	4	10	—	12	10	—	30	6	18	—

Սա հիմա փոխարկվում է հետևյալին.

II աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա		Գերշահույթի նորմա
								քվարտեր	£
A	1	2½+2½=5	1	6	2	3	6	0	0	0
B	1	2½+2½=5	1	6	4	3	12	2	6	120	%
C	1	2½+2½=5	1	6	6	3	18	4	12	240	%
D	1	2½+2½=5	1	6	8	3	24	6	18	360	%
Ամբողջը	4	20	—	—	20	—	60	12	36	—

Այստեղ անհրաժեշտ չէ, որ կապիտալի ներդրումը հողի բոլոր տեսակներում կրկնապատկված լինի, ինչպես այդ նշած է աղյուսակում։ Օրենքը միևնույնն է, եթե միայն լրացուցիչ կապիտալը,— ինչ համամասնությամբ էլ որ լինի, կիրառվում է ռենտա բերող հողատեսակներից որևէ մեկում կամ թե մի քանիսում։ Անհրաժեշտ է լոկ այն, որ ամեն մի հողատեսակում արտադրությունը նույն հարաբերությամբ աճի, որով աճում է կապիտալը։ Ռենտան այստեղ բարձրանում է հողում արված ավելի բարձր կապիտալային ներդրման հետևանքով միայն և այս աճին համեմատ։ Արդյունքի ու ռենտայի այս մեծացումը կապիտալի աճած ներդրման հետևանքով ու սրա համեմատ, որչափով խոսքը վերաբերում է արդյունքի քանակին ու ռենտայի մեծությանը, բոլորովին չի տարբերվում այն դեպքից, երբ ռենտա բերող ու հավասար լավորակություն ունեցող հողերի մշակված տարածությունը աճում և մշակման է ենթարկվում կապիտալի այնպիսի նույնահավասար ներդրումով, որ կիրառվում էր առաջ միևնույն որակի հողերում։ II աղյուսակի դեպքում, օրինակ, հետևանքը նույնը կմնար, եթե ամեն մի ակրի 2½ £-անոց լրացուցիչ կապիտալը ներդրվեր B, C ու D հողերի երկրորդ մի ակրում։

Այնուհետև. այս վարկածը չի ենթադրում կապիտալի ավելի պտղաբեր կիրառում, այլ միմիայն ավելի խոշոր կապիտալի կիրառում միևնույն տարածության վրա և նույն հետևանքներով, ինչ որ առաջ էր։

Այստեղ բոլոր համամասնական հարաբերությունները միևնույնն են մնում։ Անշուշտ, եթե նկատի առնենք ոչ թե համամասնական, այլ զուտ թվաբանական տարբերությունները, ապա հողի տարբեր տեսակներից ստացվող դիֆերենցիալ ռենտան կարող է փոփոխվել։ Ենթադրենք, օրինակ, որ լրացուցիչ կապիտալը միմիայն B-ում ու D-ում է ներդրվել։ Այս դեպքում D-ի ու A-ի տարբերությունը = է 7 քվարտերի, առաջ այն = էր 3-ի, B-ինն ու A-ինը = 3 քվարտերի, առաջ = 1. C-ինն ու B-ինը = -1, առաջ = +1 և այլն։ Բայց այս թվաբանական տարբերությունը, որ վճռական նշանակություն ունի I դիֆերենցիալ ռենտայի նկատմամբ, որչափով որ նրանում արտահայտվում է արտադրողականության տարբերությունը կապիտալի միահավասար ներդրումների դեպքում, այստեղ բոլորովին նշանակություն չունի, որովհետև նա կապիտալի տարբեր ավելադիր ներդրման կամ թե ոչ-ավելադիր ներդրման հետևանք է միայն, ընդ որում տարբեր հողերում գործածված կապիտալի յուրաքանչյուր նույնահավասար մասի տարբերությունն անփոփոխ է մնում։

III. Լրացուցիչ կապիտալները ավելցուկային արդյունք են բերում և ուրեմն գերշահույթներ են գոյացնում, բայց նվազող նորմայով և իրենց մեծացմանը ոչ համեմատ։

III աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր			Վաճառքի գին £	Ստացույթ £		Ռենտա				Գերշահույթի նորմա
											քվարտեր		£
A	1	2½	½	3			1	3	3		0		0		0
B	1	2½+2½=5	1	6	2+1½	=	3½	3	10	½	1	½	4	½	90	%
C	1	2½+2½=5	1	6	3+2	=	5	3	15		3		9		180	%
D	1	2½+2½=5	1	6	4+3½	=	7½	3	22	½	5	½	16	½	330	%
Ընդամենը	—	17½	3½	21			17	—	51		10		30		—

Այս երրորդ ենթադրության դեպքում դարձյալ նշանակություն չունի, թե արդյոք կապիտալի լրացուցիչ երկրորդ ներդրումները հավասարաչափ և կամ անհավասարաչա՞փ են բաժին ընկնում տարբեր հողատեսակներին, թե արդյոք գերշահույթի նվազող արտադրությունը հավասա՞ր, թե՞ անհավասար համամասնություններով է կատարվում, թե արդյոք կապիտալի ավելադիր ներդրումները բոլորը բաժին են ընկնում ռենտա բերող միևնո՞ւյն հողատեսակին, թե հավասարապես ու կամ անհավասարապես բաշխվում են տարբեր լավորակություն ունեցող ու ռենտա բերող հողերի վրա։ Այս բոլոր հանգամանքները ոչ մի նշանակություն չունեն քննարկվող օրենքի համար։ Միակ ենթադրությունն այն է, որ ռենտա բերող հողատեսակներից յուրաքանչյուրում արված կապիտալի լրացուցիչ ներդրումները գերշահույթ են տալիս, բայց կապիտալի մեծացման չափի նկատմամբ նվազող համամասնությամբ։ Մեր առջև գտնվող աղյուսակի օրինակներում այս նվազման սահմանները շարժվում են D ամենալավ հողի վրա արված կապիտալի առաջին ներդրման արդյունքի՝ 4 քվարտեր = 12 £-ի ու ամենավատ հողի վրա արված կապիտալի միևնույն ներդրման արդյունքի՝ 1 քվարտեր = 3 £-ի միջև։ I կապիտալի ներդրման ժամանակ ամենալավ հողի արդյունքը կազմում է առավելագույն սահմանը, իսկ ռենտա չբերող, ոչ մի գերշահույթ չտվող A հողի արդյունքը կապիտալի նույնահավասար ներդրման դեպքում կազմում է նվազագույն սահմանն այն արդյունքի, որ գերշահույթ բերող հողատեսակներից որևէ մեկում արված կապիտալի հաջորդական ներդրումները տալիս են կապիտալի հաջորդական ներդրումների նվազող արտադրողականության պարագայում։ Ինչպես որ II ենթադրությունը համապատասխանում է այն դեպքին, երբ ավելի լավ հողատեսակների նույնանման որակի նոր կտորներ են ավելացվում մշակված տարածության վրա, այնպես որ մշակված հողատեսակներից որևէ մեկի քանակը մեծանում է, այնպես էլ III ենթադրությունը համապատասխանում է այն դեպքին, երբ մշակվում են ավելադիր հողակտորներ, որոնց պտղաբերության տարբեր աստիճանները բաշխվում են D-ի ու A-ի միջև, ամենալավ հողի կտորների ու ամենավատ հողի կտորների պտղաբերության աստիճանների միջև։ Եթե կապիտալի հաջորդական ներդրումները կատարվում են բացառապես D հողում, ապա նրանք կարող են ընդգրկել D-ի ու A-ի միջև գոյություն ունեցող տարբերությունները, ապա՝ ու D-ի ու C-ի միջև եղած տարբերությունները, ինչպես և D-ի ու B-ի միջև եղածները։ Եթե նրանք բոլորը տեղի են ունենում C հողում, ապա ընդգրկում են C-ի ու A-ի կամ C-ի ու B-ի միջև եղած տարբերությունները միայն, իսկ եթե B-ում, ապա լոկ B-ի ու A-ի միջև եղած տարբերությունները։

Բայց օրենքն այս է. նշած բոլոր հողատեսակներում ռենտան բացարձակորեն աճում է, թեև լրացուցիչ կերպով ներդրված կապիտալի նկատմամբ ոչ-համամասնորեն։

Գերշահույթի նորման, ինչպես լրացուցիչ կապիտալի, այնպես էլ հողում ներդրված ամբողջ կապիտալի նկատմամբ վերցրած, նվազում է, սակայն գերշահույթի բացարձակ մեծությունը ավելանում է, ճիշտ ինչպես որ կապիտալի շահույթի նվազող նորման ընդհանրապես մեծ մասամբ շաղկապված է շահույթի աճող բացարձակ մասսայի հետ։ Այսպես, B-ում ներդրված կապիտալի գերշահույթի միջին նորման = է 90%-ի՝ կապիտալի վրա հաշված, այնինչ կապիտալի առաջին ներդրման դեպքում = էր 120%-ի։ Բայց ամբողջ գերշահույթն ավելանում է՝ 1 քվարտերից մինչև 1½ քվարտերի ու 3 £-ից՝ 4½-ի։ Ամբողջ ռենտան ըստ ինքյան վերցրած — և ոչ թե կանխավճարած կապիտալի կրկնապատկված մեծության առնչությամբ — բացարձակորեն բարձրացել է։ Տարբեր հողատեսակների ռենտաների տարբերություններն ու նրանց հարաբերությունը միմյանց նկատմամբ կարող են փոխվել, սակայն տարբերությունների այս փոփոխությունը տվյալ դեպքում ոչ թե ռենտաների իրար նկատմամբ աճելու պատճառ է, այլ հետևանք։

IV. Այն դեպքը, երբ ավելի լավ հողերում արված կապիտալի լրացում քիչ ներդրումները ավելի մեծ արդյունք են տալիս, քան սկզբնական ներդրումները, ոչ մի հետագա վերլուծություն չի պահանջում։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ այս ենթադրության դեպքում ըստ ակրի ստացվող ռենտաները բարձրանում են ու այն էլ՝ ավելի մեծ համամասնությամբ, քան լրացուցիչ կապիտալը, ինչ հողատեսակում էլ որ տեղի ունեցած լինի նրա ներդրումը։ Կապիտալի լրացուցիչ ներդրումն այս դեպքում զուգորդված է հողի բարելավման հետ։ Նույնը վերաբերում է այն դեպքերին, երբ ավելի փոքր կապիտալի լրացուցիչ ծախսումը միևնույն կամ թե ավելի մեծ ներգործություն է առաջ բերում, քան ավելի խոշոր կապիտալի նախկին լրացուցիչ ծախսումը։ Այս դեպքը լիովին չի նույնանում առաջվանի հետ, և սա մի այնպիսի տարբերություն է, որը կարևոր նշանակություն ունի կապիտալի բոլոր ներդրումների ժամանակ։ Եթե, օրինակ, 100-ը տալիս է 10-անոց շահույթ, իսկ 200-ը որոշ ձևով գործածվելիս՝ 40-անոց շահույթ, ապա շահույթը 10%-ից բարձրացել է 20%-ի, և այս չափով սա միևնույն բանն է, թե 50-ը ավելի նպատակահարմար ձևով կիրառվելով, 5-ի փոխարեն 10-անոց շահույթ է տալիս։ Մենք այստեղ ենթադրում ենք, որ շահույթի մեծությունը շաղկապված է արդյունքի համամասնական շատացման հետ։ Բայց տարբերությունն այն է, որ ես մի դեպքում պիտի կապիտալը կրկնապատկեմ, այնինչ մյուս դեպքում կրկնապատիկ էֆեկտ կստանամ մինչայժմյան կապիտալով։ Միևնույնը չէ ամենևին, թե արդյոք ես 1) կենդանի ու առարկայացած աշխատանքի կես քանակով նո՞ւյն արդյունքն եմ արտադրում, ինչ որ առաջ, թե 2) միևնույն աշխատանքով՝ առաջվանի համեմատությամբ կրկնակի՞ արդյունք, թե՞ 3) կրկնապատիկ աշխատանքով՝ նախկինի հանդեպ քառապատիկ արդյունք։ Առաջին դեպքում — կենդանի կամ թե առարկայացած ձևով — աշխատանք է ազատվում, որը կարող է որևէ այլ նպատակի ծառայել. աշխատանքն ու կապիտալը տնօրինելու հնարավորությունն աճում է։ Կապիտալի (ու աշխատանքի) ազատարձակումը հարստության շատացումն է ըստ ինքյան. նա բոլորովին նույն էֆեկտն է առաջ բերում, կարծես թե այս լրացուցիչ կապիտալը կուտակման շնորհիվ է ստացվել, մինչդեռ նա տնտեսում է կուտակման աշխատանքը։

Դիցուք, թե 100-անոց մի կապիտալ արտադրում է 10 մետր արդյունք։ 100-ը պարունակում է ինչպես հաստատուն կապիտալ, այնպես էլ կենդանի աշխատանք ու շահույթ։ Այսպիսով մետրն արժե 10։ Եթե ես 100-անոց միևնույն կապիտալով հիմա կարող եմ 20 մետր արտադրել, ապա մետրը կարժենա 5։ Իսկ եթե ես կարող եմ, ընդհակառակը, 50-անոց կապիտալով 10 մետր արտադրել, ապա մետրը կարժենա դարձյալ 5, իսկ 50-անոց մի կապիտալ կազատվի, եթե ապրանքի նախկին առաջարկը բավարարում է։ Եթե ես պիտի 200-անոց կապիտալ ներդրեմ՝ 40 մետր արտադրելու համար, ապա մետրը կարժենա նույնպես 5։ Արժեքի որոշումը, ինչպես նաև գնի որոշում այստեղ հնարավորություն չի տալիս որևէ տարբերություն հայտարարելու նույնպես, ինչպես այդ հնարավորությունը մեզ չի տալիս նաև կապիտալի կանխավճարմանը համապատասխանող արդյունքների մասսան։ Բայց առաջին դեպքում լրացուցիչ կապիտալ է տնտեսվում, որչափով որ, ասենք, կրկնապատիկ արտադրություն հարկավոր կլիներ. երկրորդ դեպքում կապիտալ է ազատարձակվում** [Տես 9 ծան. հետո]. երրորդ դեպքում աճած արդյունքը կարող է լոկ այն պայմանով ստացվել, որ կանխավճարված կապիտալն աճի, թեև աճի ոչ այնպիսի համամասնությամբ, ինչպես կպահանջվեր այն դեպքում, եթե արդյունքի մի ավելի մեծ քանակ պատրաստվելու լիներ մինչ այդ գործող արտադրողական ուժով։ (Վերաբերում է I բաժնին)։

Կապիտալիստական արտադրության տեսակետից քննած, ոչ թե հավելյալ արժեքի մեծացման, այլ արտադրության ծախքերի իջեցման նկատառումով,— իսկ ծախքերի տնտեսումը նաև հավելյալ արժեք ստեղծող տարրի, աշխատանքի վերաբերմամբ՝ նույնպիսի ծառայություն է մատուցում կապիտալիստին և սրա համար շահույթ է գոյացնում, քանի դեռ արտադրության կարգավորիչ գինը միևնույնն է մնում,— հաստատուն կապիտալի կիրառումը միշտ ավելի էժան է, քան փոփոխուն կապիտալինը։ Իրականում սա արտադրության կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող վարկի զարգացում և փոխատուական կապիտալի առատություն է ենթադրում։ Մի կողմում ես 100 £ ավելադիր հաստատուն կապիտալ եմ կիրառում, եթե 100 £-ը 5 բանվորի արդյունքն է մի տարվա ընթացքում, մյուս կողմում 100 £ ծախսում եմ փոփոխուն կապիտալի վրա։ Եթե հավելյալ արժեքի նորման = 100%-ի, ապա այն արժեքը, որ ստեղծել են 5 բանվորը, = 200 £-ի. ընդհակառակը, 100 £-անոց հաստատուն կապիտալի արժեքը = 100 £-ի, իսկ իբրև կապիտալ գուցե = 105 £-ի, եթե տոկոսադրույքը = 5%-ի։ Փողի միևնույն գումարները, նայած թե նրանք արտադրության համար կանխավճարվում են իբրև հաստատո՞ւն, թե՞ իբրև փոփոխուն կապիտալի որոշ մեծության արժեքներ, շատ տարբեր արժեքներ են արտահայտում, եթե քննենք ըստ նրանց արդյունքի։ Այնուհետև, ինչ վերաբերում է ապրանքների արտադրության ծախքերին՝ կապիտալիստի տեսակետից, ապա դեռ այն տարբերությունն էլ կա, որ 100 £-անոց հաստատուն կապիտալից, որչափով որ սա հիմնական կապիտալի մեջ է ներդրված, միմիայն մաշվածքն է մտնում ապրանքի արժեքի մեջ, այնինչ աշխատավարձի համար տրված 100 £-ը պետք է ամբողջովին վերարտադրված լինի նրանում։

Գաղութականների ու ինքնակա մանր արտադրողների մոտ ընդհանրապես, որոնք ամենևին կապիտալ չունեն կամ թե կարող են իրենց տրամադրության տակ կապիտալ ունենալ բարձր տոկոսով միայն, արդյունքի այն մասը, որ համապատասխանում է աշխատավարձին, նրանց համար եկամուտ է ներկայացնում, մինչդեռ կապիտալիստների համար դա կապիտալի կանխավճարում է։ Ուստի գաղութականը կամ թե մանր արտադրողը իր աշխատանքի այս ծախսումը անխուսափելի նախապայման է նկատում իր աշխատանքի արդյունքի համար, որը և նկատի է առնվում ամենից առաջ։ Իսկ ինչ վերաբերում է նրա հավելութային աշխատանքին, որը մնում է հիշյալ անհրաժեշտ աշխատանքը հանելուց հետո, ապա նա անշուշտ իրանում է մի հավելութային արդյունքի մեջ. և որչափով նա կարող է այս ծախել կամ թե հենց ինքը գործածել, նա այս նկատում է իբրև մի այնպիսի բան, որը նրա վրա ոչինչ չի նստել, որովհետև առարկայացած աշխատանք չի պահանջել։ Նրա աչքում միմիայն սրա ծախսումն է, որ հարստության օտարման նշանակություն ունի։ Նա բնականաբար ձգտում է ըստ կարելույն բարձր գնով ծախել, բայց նույնիսկ արժեքից ցած ու կապիտալիզմին հատուկ արտադրության գնից ցած ծախելն էլ նրա աչքում դեռ շահույթ է ներկայացնում, որչափով որ այս շահույթը կանխակայված չէ պարտաբեռնվածությամբ, հիպոթեքներով և այլն։ Ընդհակառակը, կապիտալիստների համար ինչպես փոփոխուն, այնպես էլ հաստատուն կապիտալի ծախսումը հավասար չափով կապիտալի կանխավճարում է համարվում։ Հաստատուն կապիտալի համեմատաբար ավելի մեծ կանխավճարումմ այլ հավասար հանգամանքներում իջեցնում է արտադրության ծախքերը, ինչպես փաստորեն նաև ապրանքների արժեքը։ Ուստի չնայած որ շահույթը ծագում է սոսկ հավելյալ աշխատանքից, հետևաբար փոփոխուն կապիտալի կիրառումից միայն, այնուամենայնիվ առանձին կապիտալիստին կարող է այնպես թվալ, որ կենդանի աշխատանքը արտադրության իր ծախքերի այն տարրն է, որն ամենաթանկն է և որն ամենից ավելի պետք է կրճատելով մինիմումի հասցնել։ Սա կապիտալիստորեն խեղաթյուրված լոկ մի ձևն է այն ճիշտ դրույթի, թե անցյալ աշխատանքի հարաբերաբար ավելի մեծ կիրառումը, կենդանի աշխատանքի համեմատությամբ, հասարակական աշխատանքի աճած արտադրողականություն ու հասարակական ավելի մեծ հարստություն է նշանակում։ Այսպես կեղծված է ամեն բան և այսպես ամեն ինչ գլխիվայր է ներկայանում մրցման տեսակետից։

Արտադրության անփոփոխ գներ ենթադրելու դեպքում կարող են անփոփոխ, աճող կամ թե նվազող արտադրողականությամբ կապիտալի լրացուցիչ ներդրումներ արվել ավելի լավ հողերում, այսինքն B-ից սկսած բոլոր դեպի վեր եղածներում։ Բուն իսկ A-ում այս բանը մեր ենթադրության համաձայն հնարավոր կլիներ միմիայն կա՛մ անփոփոխ արտադրողականության դեպքում, երբ հողն առաջվա նման ոչ մի ռենտա չի բերում, կամ էլ երբ արտադրողականությունը բարձրանում է. այս պարագայում A հողի մեջ ներդրված կապիտալի մի մասը ռենտա կբերեր, մյուսը չէր բերի։ Բայց A-ի համար այս անհնարին կլիներ նվազող արտադրողական ուժ ենթադրելիս, որովհետև այս դեպքում արտադրության գինը հաստատուն չէր մնա, այլ կբարձրանար։ Բայց այս բոլոր հանգամանքներում, այսինքն արդյոք կապիտալի լրացուցիչ ներդրումների բերած գերարդյունքը համամասնական է այդ ներդրումների մեծությանը, այս համամասնությունից բարձր է, թե ցածր,— հետևաբար արդյոք կապիտալի գերշահույթի նորման կապիտալի աճման դեպքում հաստատուն է մնում, բարձրանում է, թե՞ ընկնում,— աճում է ամեն մի ակրի գերարդյունքն ու սրան համապատասխանող գերշահույթը, ուրեմն աճում է նաև ռենտան, հացահատիկով ռենտան ու փողով ռենտան։ Գերշահույթի, կամ ռենտայի սոսկ մասսայի աճումն, ըստ ակրի հաշված, այսինքն՝ աճող մասսան մի անփոփոխ միավորի, հետևաբար այստեղ որևէ որոշ հողաքանակի, ակրի կամ թե հեկտարի վրա հաշված, արտահայտվում է այստեղ իբրև աճող համամասնություն։ Ուստի ռենտան, ըստ ակրի հաշված, այս պարագաներում աճում է՝ պարզապես հողում ներդրված կապիտալի մեծանալու հետևանքով։ Եվ ընդ սմին այս տեղի է ունենում արտադրության անփոփոխ գների պայմաններում, և այս պատճառով նշանակություն չունի, թե արդյոք լրացուցիչ կապիտալի արտադրողականությունն անփոփո՞խ է, նվազո՞ղ, թե՞ բարձրացող։ Վերջին հանգամանքները կերպափոխում են այն չափերը, որով աճում է ռենտան ամեն մի ակրից, բայց չեն փոխում բուն իսկ այս աճման իրողությունը։ Այս մի երևույթ է, որը հատուկ է II դիֆերենցիալ ռենտային և որը սրան տարբերում է I դիֆերենցիալ ռենտայից։ Եթե կապիտալի ավելադիր ներդրումներն արվեին համապատասխան որակ ունեցող նոր ավելադիր հողերում տարածապես կողք-կողքի՝ միևնույն հողում ժամանակապես իրար ետևից արվելու փոխարեն, ապա կաճեր ռենտայի ընդհանուր մասսան, կաճեր նաև, ինչպես առաջ ենք ցույց տվել, մշակված ամբողջ տարածության միջին ռենտան, բայց ոչ թե ամեն մի ակրից ստացվող ռենտայի բարձրությունը։ Անփոփոխ հետևանքի դեպքում, որչափով որ ամբողջ արտադրության և գերարդյունքի մասսան ու արժեքն են քննության առնվում, կապիտալի համակենտրոնացումն ավելի սահմանափակ հողատարածության վրա բարձրացնում է ամեն մի ակրի ռենտայի մակարդակն այն ժամանակ, երբ միևնույն հանգամանքներում կապիտալի ցրումն ավելի խոշոր տարածությունների վրա՝ այս ներգործությունն առաջ չի բերում։ Բայց որքան ավելի է զարգանում արտադրության կապիտալիստական եղանակը, այնքան էլ ավելի շատ է լինում կապիտալի համակենտրոնացումը միևնույն հողային տարածության վրա, հետևաբար՝ այնքան ավելի վեր է բարձրանում ռենտան, ըստ ակրի հաշված։ Ուստի երկու երկրում, որտեղ արտադրության գները լինեին նույնը, հողի զանազան տեսակների տարբերությունները՝ միատեսակ, և կապիտալի միևնույն մասսան ներդրվեր, բայց մեկում առավելապես հողի սահմանափակ տարածության մեջ արվող հաղորդական ներդրումների ձևով, իսկ մյուսում գլխավորաբար ավելի լայն տարածության մեջ արվող համակարդված ներդրումների ձևով, ապա ամեն մի ակրի ռենտան ու սրա հետ էլ հողի գինն առաջին երկրում ավելի բարձր կլիներ, և երկրորդում՝ ավելի ցածր, թեև ռենտայի մասսան երկու երկրում էլ միևնույնը կլիներ։ Այսպիսով ուրեմն, ռենտայի բարձրության տարբերությունն այստեղ կարելի կլիներ բացատրել ոչ թե հողի տեսակների բնական պտղաբերության տարբերությամբ կամ կիրառված աշխատանքի քանակով, այլ բացառապես կապիտալի ներդրումների տարբեր եղանակով։

Երբ մենք այստեղ խոսում ենք հավելյալ արդյունքի մասին, ապա սրա տակ միշտ պիտի հասկանալ արդյունքի այն համապատասխան մասը, որում ներկայանում է հավելյալ շահույթը։ Հավելյալ արդյունք կամ թե գերարդյունք ասելով, մենք ընդհանրապես հասկանում ենք արդյունքի այն մասը, որում ներկայանում է ամբողջ հավելյալ արժեքը, իսկ առանձին դեպքերում՝ արդյունքի այն մասը, որում ներկայանում է միջին շահույթը։ Այն մասնահատուկ նշանակությունը, որ այս բառն ստանում է ռենտա բերող կապիտալի նկատմամբ, ինչպես առաջ ցույց ենք տվել, թյուրիմացությունների առիթ է տալիս։

ՔԱՌԱՍՈՒՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱ II։ ԵՐԿՐՈՐԴ ԴԵՊՔ. ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԸՆԿՆՈՂ ԳԻՆ

Արտադրության գինը կարող է ընկնել, եթե կապիտալի ավելադիր ներդրումները տեղի են ունենում արտադրողականության անփոփոխ, ընկնող կամ թե բարձրացող նորմայի հետ զուգորդված։

I. ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԼՐԱՑՈՒՑԻՉ ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԻ ԱՆՓՈՓՈԽ ԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԵՊՔՈՒՄ.

Այստեղ ենթադրվում է ուրեմն, որ տարբեր հողատեսակներում սրանց համապատասխան որակի համեմատ, արդյունքի քանակությունն աճում է միևնույն չափով, որով աճում է նրանցում ներդրված կապիտալը։ Հողատեսակների անփոփոխ տարբերությունների դեպքում այստեղ ենթադրվում է գերշահույթի աճում, որը համամասնական է ծախսած կապիտալի աճման նկատմամբ։ Հետևաբար, այս դեպքը բացառում է A հողում արվող կապիտալի ամեն մի գերներդրման ազդեցություն դիֆերենցիալ ռենտայի վրա։ Այս A հողի վրա գերշահույթի նորման = 0-ի, հետևաբար նա մնում է = 0-ի, որովհետև ենթադրվում է, թե լրացուցիչ կապիտալի արտադրողական ուժը և ուրեմն գերշահույթի նորման հաստատուն են մնում։

Բայց արտադրության կարգավորիչ գինն այս ենթադրությունների դեպքում միմիայն ընկնել կարող է, որովհետև A-ի արտադրության գնի փոխարեն կարգավորիչ է դառնում մոտակա B ավելի լավ հողինը կամ թե A-ից ընդհանրապես ավելի լավ որևէ հողինը. ուրեմն, կապիտալը կհանվի A-ից, կամ թե A-ից ու B-ից էլ, եթե C հողի արտադրության գինը կարգավորիչ դառնա, հետևաբար ավելի ստորին բոլոր հողերը դուրս կընկնեն ցորենաբեր հողատեսակների մրցումից։ Սրա պայմանը տվյալ ենթադրությունների դեպքում այն է, որ կապիտալի ավելադիր ներդրումներից ստացվող լրացուցիչ արդյունքը բավարարի կարիքը, հետևաբար ավելի ստորին A և այլ հողերի արտադրանքն ավելորդ դառնա առաջարկն ապահովելու համար։

Այսպես ուրեմն, վերցնենք, օրինակ, II աղյուսակը, սակայն այնպես որ 20 քվարտերի փոխարեն 18-ով բավարարվի կարիքը։ Տվյալ դեպքում A-ն դուրս կընկներ. B-ն ու սրա հետ էլ ամեն մի ակրի 30 շիլլինգանոց արտադրության գինը կդառնար կարգավորիչ։ Այն ժամանակ դիֆերենցիալ ռենտան այս ձևն է ընդունում.

IV աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Քվարտերի վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա		Գերշահույթի նորմա
								հացատիկով քվարտեր	փողով £
B	1	5	1	6	4	1½	6	0	0	0
C	1	5	1	6	6	1½	9	2	3	60	%
D	1	5	1	6	8	1½	12	4	6	120	%
Ամբողջը	3	15	3	18	18	—	27	6	9	—

Այսպիսով, ամբողջ ռենտան, II աղյուսակի հետ համեմատած՝ 30 £-ից կընկներ 9-ի, իսկ հացահատիկով՝ 12 քվարտերից կիջներ 6-ի, այն ինչ ամբողջ արտադրությունը կկրճատվեր միմիայն 2 քվարտերով՝ 20-ից իջնելով 18-ի։ Գերշահույթի նորման, կապիտալի վրա հաշված, կընկներ երեք անգամ, 180-ից իջնելով 60%-ի*** [Տես 9 ծան. հետո]։ Հետևաբար, արտադրության գնի անկմանն այստեղ համապատասխանում է ռենտայի նվազումը, հաշված թե հացահատիկով ու թե փողով։

I աղյուսակի հետ համեմատած՝ միմիայն փողով ռենտայի նվազումն է տեղի ունենում. հացահատիկով ռենտան երկու դեպքում էլ 6 քվարտեր է. միայն թե սա մի դեպքում = 18 £-ի, մյուսում = 9 £-ի։ C հողի համար հացահատիկով ռենտան I աղյուսակի համեմատությամբ միևնույնն է մնացել։ Այն հանգամանքի շնորհիվ, որ միակերպ ներգործող ավելադիր կապիտալի միջոցով առաջ բերված ավելադիր արտադրությունը շուկայից դուրս է նետել A-ի արդյունքը և սրանով A հողը որպես արտադրության մրցող գործակալ մեջտեղից հանվել է,— դրա շնորհիվ մի նոր I դիֆերենցիալ ռենտա է գոյացել, որի մեջ ավելի լավ B հողը խաղում է միևնույն դերը, որ առաջ ավելի վատ A հողն էր խաղում։ Սրանով մի կողմից վերանում է B-ի ռենտան. մյուս կողմից՝ ենթադրության համաձայն B-ի, C-ի ու D-ի միջև եղած տարբերություններն ավելադիր կապիտալի ներդրման հետևանքով ամենևին չեն փոխվել։ Ուստի արդյունքի այն մասը, որ ռենտայի է փոխարկվում, նվազում է։

Եթե վերևում նշված հետևանքը — պահանջարկի բավարարումն A-ի բացառման պարագայում — նրանով ստացվեր, որ C-ում կամ թե D-ում կամ երկուսի մեջ էլ ավելի քան կրկնակի կապիտալ ներդրված լիներ, ապա գործն ուրիշ կերպարանք կընդուներ։ Օրինակ, եթե կապիտալի երրորդ ներդրում արվում է C-ում.—

IVa աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £		Շահութ £		Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Քվարտերի վաճառքի գին £	Ստացույթ £		Ռենտա			Գերշահույթի նորմա
											հացատիկով քվարտեր	փողով £
B	1	5		1		6	4	1½	6		0	0		0
C	1	7	½	1	½	9	9	1½	13	½	3	4	½	60	%
D	1	5		1		6	8	1½	12		4	6		120	%
Ամբողջը	3	17	½	3	½	21	21	—	31	½	7	10	½	—

Այստեղ C-ից ստացված արդյունքը, IV աղյուսակի համեմատությամբ, 6 քվարտերից բարձրացել է 9-ի, գերարդյունքը՝ 2 քվարտերից 3-ի, փողով ռենտան՝ 3 £-ից 4½ £-ի։ II աղյուսակի համեմատությամբ, որտեղ փողով ռենտան 12 £ էր, և I աղյուսակի հանդեպ, որտեղ նա 6 £ էր, փողով ռենտան, ընդհակառակն, ընկել է։ Ռենտայի ամբողջ գումարը հացահատիկով, որ = էր 7 քվարտերի, ընկել է II աղյուսակի համեմատությամբ (12 քվարտեր), բարձրացել է I աղյուսակի հանդեպ (6 քվարտեր փողով արտահայտված (10½ £)՝ ընկել է երկուսի համեմատությամբ էլ (18 £ ու 36 £)։

Եթե կապիտալի 2½ £-անոց երրորդ ներդրումը B հողում արված լիներ, ապա սա թեև արտադրանքի մասսան կփոխեր, բայց ռենտան անփոփոխ կթողներ, որովհետև ենթադրվում է, թե կապիտալի հաջորդական ներդրումները հողի միևնույն տեսակում ոչ մի տարբերություն առաջ չեն բերում, իսկ B հողը ռենտա չի տալիս։

Ընդհակառակը, եթե ենթադրենք, որ կապիտալի երրորդ ներդրումը D-ում է տեղի ունեցել, ապա կստանանք

IVb աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £		Շահութ £		Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա		Գերշահույթի նորմա
										քվարտեր	£
B	1	5		1		6	4	1½	6	0	0	0
C	1	5		1		6	6	1½	9	2	3	60	%
D	1	7	½	1	½	9	12	1½	18	6	9	120	%
Ամբողջը	3	17	½	3	½	21	22	—	33	8	12	—

Այստեղ ամբողջ արդյունքը, 22 քվարտեր, I աղյուսակի մեջ եղածի կրկնապատիկից ավելի է, չնայած որ կանխավճարված կապիտալը միմիայն 17½ £ է 10 £-ի հանդեպ, ուրեմն կրկնակի մեծ չէ։ Այնուհետև, ամբողջ արդյունքը 2 քվարտերով ավելի շատ է, քան II աղյուսակինը, թեև վերջինիս մեջ կանխավճարված կապիտալն ավելի մեծ է, այն է՝ 20 £։

I աղյուսակի համեմատությամբ D հողից ստացվող հացահատիկով ռենտան 3 քվարտերից բարձրացել է 6-ի, այնինչ փողով ռենտան՝ 9 £ լինելով՝ նույնն է մնացել։ II աղյուսակի հանդեպ D-ի հացահատիկով ռենտան միևնույն 6 քվարտերն է մնացել, բայց փողով ռենտան 18 £-ից ընկել է 9 £-ի։

Եթե համեմատենք ռենտայի ընդհանուր գումարները, կգտնենք, որ IVb-ի հացահատիկով ռենտան, = 8 քվարտերի, ավելի մեծ է, քան I աղյուսակի ռենտան, որ = 6 քվարտերի, ու IVc աղյուսակի ռենտան, որ = 7 քվարտերի, բայց, ընդհակառակը, ավելի փոքր է, քան II աղյուսակի ռենտան, որ = 12 քվարտերի։ IVb աղյուսակի փողով ռենտան, որ = 12 £-ի, ավելի մեծ է IVa-յինից, որ = 10½ £-ի, ու ավելի փոքր է I աղյուսակինից, որ = 18 £-ի, ինչպես և II-ինից, որ = 36 £-ի։

Որպեսզի B-ից ստացվող ռենտայի վերանալու դեպքում IVb աղյուսակի պայմաններում ռենտայի ամբողջ գումարը հավասար լինի I աղյուսակի ռենտայի գումարին, մենք դեռ պետք է 6 £-ի գերարդյունք ստանանք, ուրեմն 4 քվարտեր l½-ական £-ով, որը արտադրության նոր գինն է։ Այն ժամանակ մենք դարձյալ ստանում ենք ռենտայի 18 £-անոց ընդհանուր գումար, ինչպես I աղյուսակում։ Սրա համար պահանջվող լրացուցիչ կապիտալի մեծությունը տարբեր կլինի, նայած թե այն մենք C-ո՞ւմ ենք ներդրում, թե D-ում, թե՞ բաշխում ենք երկուսի միջև։

C հողում 5 £ կապիտալը տալիս է 2 քվարտեր գերարդյունքը հետևաբար 10 £ ավելադիր կապիտալը կտա 4 քվարտեր ավելադիր գերարդյունք։ D հողի վրա 5 £ ավելադիր ծախսումը բավական կլիներ 4 քվարտեր ավելադիր հացահատիկային ռենտա արտադրելու համար՝ այստեղ հիմք ծառայող այն ենթադրության պարագայում, թե կապիտալի ավելադիր ծախսումների արտադրողականությունը միևնույնն է մնում։ Այսպիսով ստացվում են հետևյալ կառուցվածքի աղյուսակներ.

IVc աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £		Շահութ £		Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա		Գերշահույթի նորմա
										քվարտեր	£
B	1	5		1		6	4	1½	6	0	0	0
C	1	15		3		18	18	1½	27	6	9	60	%
D	1	7	½	1	½	9	12	1½	18	6	9	120	%
Ամբողջը	3	27	½	5	½	33	34	—	51	12	18	—

IVd աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £		Շահութ £		Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա		Գերշահույթի նորմա
										քվարտեր	£
B	1	5		1		6	4	1½	6	0	0	0
C	1	5		1		6	6	1½	9	2	3	60	%
D	1	12	½	2	½	15	20	1½	30	10	15	120	%
Ամբողջը	3	22	½	4	½	27	30	—	45	12	18	—

Ամբողջ փողային ռենտայի գումարը ճիշտ կեսը կկազմեր այս գումարի, որ տրված է II աղյուսակում, որտեղ լրացուցիչ կապիտալները ներդրվել են արտադրության անփոփոխ գների պարագայում։

Ամենակարևորը վերևի աղյուսակները I աղյուսակի հետ համեմատելն է։

Մենք տեսնում ենք, որ արտադրության գնի կիսով չափ ընկնելու, այսինքն քվարտերին 60 շիլլինգից 30 շիլլինգի իջնելու դեպքում ռենտայի փողով արտահայտած ամբողջ գումարը միևնույնն է մնացել, = 18 £-ի, և սրա համապատասխան էլ հացահատիկով ռենտան կրկնապատկվել է, այն է՝ 6 քվարտերից բարձրացել է 12-ի։ B-ից ստացվող ռենտան վերացել է. C-ից ստացվող փողային ռենտան կիսով չափ բարձրացել է IVc-ում, բայց IVd-ում կիսով չափ ընկել է, D-ից ստացվող ռենտան միևնույնն է մնացել, = 9 £-ի IVc-ում, իսկ IVd-ում 9 £-ից բարձրացել է 15 £-ի։ Արտադրանքը 10 քվարտերից բարձրացել է IVc-ում 34-ի ու IVd-ում 30 քվարտերի. շահույթը 2 £-ից բարձրացել է IVc-ում 5½-ի ու IVd-ում՝ 4½-ի։ Կապիտալի ամբողջ ներդրումը բարձրացել է մի դեպքում 10 £-ից 27½ £-ի, մյուս դեպքում՝ 10-ից 22½ £-ի, ուրեմն երկու դեպքումն էլ կրկնապատիկից ավելի։ Ռենտայի նորման՝ կանխավճարված կապիտալի նկատմամբ հաշված ռենտան, IV-ից մինչև IVd աղյուսակներում հողի բոլոր տեսակների համար ամենուրեք միևնույնն է. իրերի այս դրությունը բխում է արդեն այն ենթադրությունից, որ ամեն մի հողատեսակի մեջ արվող կապիտալի երկու հաջորդական ներդրման արտադրողականության նորման անփոփոխ է համարվում։ Սակայն I աղյուսակի համեմատությամբ բոլոր հողատեսակների միջինի համար, ինչպես և նրանցից ամեն մի առանձինի համար ռենտայի նորման ընկել է։ Նա I-ում միջին հաշվով = 180%-ի, IVc-ում = Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): % ու IVd-ում = Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):

× 100 = 80%։ Ամեն մի ակրի միջին փողային ռենտան բարձրացել է։ Առաջ I աղյուսակում նա բոլոր 4 ակրերի համար միջին հաշվով ակրին, 4½ £ էր, իսկ հիմա IVc-ում ու IVd-ում 3 ակրի համար ակրին 6 £ է։ Ռենտա բերող հողերում նա առաջ միջին հաշվով 6 £ էր ակրին, իսկ հիմա 9 £ է։ Այսպիսով ռենտայի փողային արժեքն ըստ ակրի բարձրացել է և հիմա առաջվա համեմատությամբ կրկնակի ավելի արդյունք է ներկայացնում հացահատիկով. բայց 12 քվարտեր հացահատիկով ռենտան այժմ 33 կամ 30 քվարտեր ամբողջ արդյունքի կեսից էլ պակաս է, այնինչ I աղյուսակում 6 քվարտերն անում է 10 քվարտերանոց ամբողջ արդյունքի -ը։ Հետևաբար, թեև ռենտան, իբրև ամբողջ արդյունքի մի համապատասխան մաս քննած, ընկել է, ինչպես և ընկել է, եթե ծախսված կապիտալի նկատմամբ հաշվենք, բայց և այնպես նրա փողային արժեքը, ըստ ակրի հաշված, բարձրացել է, իսկ արդյունքով հաշված նրա արժեքը բարձրացել է դեռ ավելի մեծ չափով։ Եթե մենք վերցնենք D հողը IVd աղյուսակում, ապա արտադրության ամբողջ գինը, ծախսած կապիտալին համեմատ [die ausgeiegten Produktionskosten], այստեղ = է 15 £-ի, որից ծախսված կապիտալը = 12½ £-ի**** [Տես 9 ծան. հետո]։ Փողային ռենտան = 15 £-ի։ I աղյուսակում միևնույն D հողում արտադրության գինը = էր 3 £-ի, ծախսված կապիտալը = 2½ £-ի, փողային ռենտան = 9£-ի, այնպես որ այս վերջինս արտադրության գնի եռապատիկն է ու ծախսված կապիտալի համարյա քառապատիկը։ IVd աղյուսակում D-ի 15 £-անոց փողային ռենտան ճիշտ հավասար է արտադրության գնին և միմիայն -ով է գերազանցում ծախսված կապիտալից։ Այնուամենայնիվ ամեն մի ակրի փողային ռենտան -ով ավելի մեծ է, 9 £-ի փոխարեն հավասար է 15 £-ի։ I աղյուսակում 3 քվարտերանոց հացահատիկային ռենտան = 4 քվարտերանոց ամբողջ արդյունքի ¾-ին. IVd-ում D հողի մի ակրի հացահատիկային ռենտան՝ 10 քվարտեր լինելով՝ նրա ամբողջ արդյունքի (20 քվարտերի) կեսն է։ Այս ցույց է տալիս, թե ինչպես ամեն մի ակրից ստացվող ռենտայի փողային արժեքն ու հացահատիկային արժեքը կարող է բարձրանալ, չնայած որ նա ամբողջ բերքի համեմատաբար ավելի փոքր մասն է կազմում և կանխավճարված կապիտալի համեմատությամբ ընկել է։

I-ում ամբողջ արդյունքի արժեքը = 30 £-ի, ռենտան = 18 £-ի, ուրեմն նրա կեսից ավելի։ IVd-ում ամբողջ արդյունքի արժեքը = 45 £-ի, որից ռենտան 18 £, այսինքն կեսից պակաս։

Արդ, թե ինչու չնայած որ գինն ընկնելով հասել է ամեն մի քվարտերին 1½ £-ի, ուրեմն իջել է 50%-ով, ու չնայած որ մրցող հողը քչանալով 4 ակրից հասել է 3-ի, փողային ռենտայի ամբողջ գումարը միևնույնն է մնում, իսկ հացահատիկային ռենտան կրկնապատկվում է, մինչդեռ ըստ ակրի հաշված հացահատիկային ռենտան և փողային ռենտան բարձրանում են,— սրա պատճառն այն է, որ ավելի շատ քվարտեր գերարդյունք է արտադրվում։ Հացահատիկի գինը 50%-ով ընկնում է, գերարդյունքը 100%-ով աճում։ Բայց այս հետևանքն առաջ բերելու համար ամբողջ արտադրությունը պետք է մեր պայմանների համաձայն եռապատիկ աճի, իսկ կապիտալի ավելի լավ հողամասերում արված ծախսումը պետք է ավելի քան կրկնապատկվի։ Թե վերջինս ինչ հարաբերությամբ պետք է աճի, այս ամենից առաջ կախված է նրանից, թե կապիտալի լրացուցիչ ծախսումներն ինչպես են բաշխվում ավելի լավ ու ամենալավ հողատեսակների միջև, ըստ որում միշտ ենթադրվում է, որ կապիտալի արտադրողականությունն ամեն մի հողատեսակում աճում է նրա մեծությանը համամասնորեն։

Եթե արտադրության գնի անկումն ավելի պակաս լիներ, ապա լրացուցիչ կապիտալ ավելի քիչ կպահանջվեր՝ միևնույն փողային ռենտան արտադրելու համար։ Եթե հացի այն առաջարկը, որն անհրաժեշտ է A-ն մշակումից դուրս վանելու համար,— իսկ այս կախված է ոչ միայն A-ի ամեն մի ակրից ստացվող արդյունքի քանակից, այլև այն համամասնական բաժնից, որ A-ն ունենում է մշակված ամբողջ տարածության մեջ,— ուրեմն եթե ավելի մեծ լիներ սրա համար անհրաժեշտ առաջարկն ու հետևաբար A-ից ավելի լավ հողի վրա ծախսվող լրացուցիչ կապիտալի ավելի մեծ մասսա պահանջվեր, ապա այլ հավասար պայմաններում փողային ռենտան ու հացահատիկային ռենտան է՛լ ավելի կաճեին, չնայած որ սրանք երկուսն էլ B հողից չքացած կլինեին։

Եթե այն կապիտալը, որ դադարում է գործադրվել A հողում, = լիներ 5 £-ի, ապա այս դեպքում համեմատելի երկու աղյուսակը կլինեին II-ն ու IVd-ն։ Ամբողջ արդյունքը կաճեր 20-ից մինչև 30 քվարտերի։ Փողային ռենտան երկու անգամ կնվազեր, 36 £-ի փոխարեն կկազմեր 18 £. հացահատիկային ռենտան միևնույնը կմնար = 12 քվարտերի։

Եթե մի կապիտալով, որ = 27½ £-ի, հնարավոր լիներ D-ում արտադրել 44 քվարտեր ընդհանուր արդյունք = 66 £-ի,— D-ի համար ենթադրված հին դրույքի համապատասխան, որ էր՝ 2½ £ կապիտալին 4 քվարտեր,— ապա ռենտայի ամբողջ գումարը դարձյալ կհասներ II աղյուսակում նշած բարձրությանը, և աղյուսակը հետևյալ տեսքը կընդուներ.

Հողի տեսակը	Կապիտալ £		Արդյունք քվարտեր	Հացահատիկային ռենտա քվարտեր	Փողային ռենտա £
B	5		4	0	0
C	5		6	2	3
D	27	½	44	22	33
Ամբողջը	37	½	54	24	36

Ամբողջ արտադրանքը կկազմեր 54 քվարտեր II աղյուսակի 20 քվարտերի դիմաց, իսկ փողային ռենտան միևնույնը կմնար = 36 £-ի։ Ամբողջ կապիտալը սակայն կլիներ 37½ £, մինչդեռ II աղյուսակում = էր 20-ի, կանխավճարված ամբողջ կապիտալը համարյա կկրկնապատկվեր, այնինչ՝ արտադրանքը համարյա եռապատկված կլիներ. հացահատիկային ռենտան կկրկնապատկվեր, փողային ռենտան միևնույնը կմնար։ Հետևաբար, եթե լրացուցիչ փողային կապիտալի ներդրման հետևանքով, անփոփոխ արտադրողականության պայմաններում, գինն ընկնում է ռենտա բերող հողի ավելի լավ տեսակներում, ուրեմն բոլոր A-ից վեր եղածներում, ապա ամբողջ կապիտալը միտումն է դրսևորում աճելու ոչ միևնույն հարաբերությամբ, որով աճում են արտադրանքն ու հացահատիկային ռենտան, այնպես որ փողային ռենտայի այն պակասուրդը, որ ծագում է ընկնող գների հետևանքով, կրկին կարող է հավասարակշռվել հացահատիկային ռենտայի աճման շնորհիվ։ Միևնույն օրենքն արտահայտվում է նաև նրանում, որ կանխավճարված կապիտալը պետք է ավելի մեծ լինի այն հարաբերությամբ, որով նա ավելի շատ կիրառվում է C-ում, քան D-ում, այսինքն քիչ ռենտա բերող հողում ավելի, քան շատ ռենտա բերող հողում։ Այս պարզապես նշանակում է հետևյալը. որպեսզի փողային ռենտան նույնը մնա կամ թե բարձրանա, պետք է մի որոշ լրացուցիչ քանակով գերարդյունք արտադրվի, իսկ սրա համար այնքան ավելի քիչ կապիտալ է պահանջվում, որքան ավելի մեծ է գերարդյունք տվող հողերի պտղաբերությունը։ Եթե B-ի ու C-ի, C-ի ու D-ի միջև եղած տարբերությունն է՛լ ավելի մեծ լիներ, ապա է՛լ ավելի քիչ լրացուցիչ կապիտալ կպահանջվեր։ Որոշ համամասնությունը կախված է 1) այն հարաբերությունից, որով ընկնում է գինը, ուրեմն B-ի, հիմա ռենտա չբերող հողի, ու A-ի, առաջ ռենտա չբերող հողի միջև եղած տարբերությունից, 2) B-ից վեր ավելի լավ հողատեսակների միջև եղած տարբերությունների հարաբերությունից, 3) նոր ներդրված լրացուցիչ կապիտալի մասսայից ու 4) նրա բաշխվելու եղանակից տարբեր որակ ունեցող հողերի միջև։

Իրոք մենք տեսնում ենք, որ օրենքն ուրիշ բան չի արտահայտում, քան այն, որ արդեն առաջին դեպքի նկատմամբ շարադրված է. այսինքն՝ այն, որ եթե արտադրության գինը տրված է, ինչ էլ որ լինի նրա մեծությունը, կապիտալի լրացուցիչ ծախսման հետևանքով ռենտան կարող է բարձրանալ։ Որովհետև A-ի դուրս վանվելու հետևանքով հիմա B-ի հետ, իբրև այժմ ամենավատ հողի հետ, ու ամեն մի քվարտերին 1½ £ գնի հետ, որպես արտադրության նոր գնի հետ, ծագում է մի նոր I դիֆերենցիալ ռենտա։ Այս վերաբերում է IV աղյուսակներին ճիշտ այնպես, ինչպես և II աղյուսակին։ Այս միևնույն օրենքն է, միայն թե A-ի փոխարեն B հողն ու արտադրության 3 £-անոց գնի փոխարեն 1½ £-անոց արտադրության գինն է ելակետ վերցվում։

Այստեղ կարևորություն է ներկայացնում հետևյալը. որչափով որ այսքան ու այսքան լրացուցիչ կապիտալ էր անհրաժեշտ՝ կապիտալը A հողից դուրս մղելու և առաջարկն առանց նրա մասնակցության ապահովելու համար, ապա դուրս է գալիս, որ սրան կարող է ուղեկից լինել ամեն մի ակրի անփոփոխ, բարձրացող կամ ընկնող ռենտան եթե ոչ բոլոր հողերում, գոնե մի քանիսում և մշակված բոլոր հողերի միջինի համար։ Մենք տեսանք, որ հացահատիկային ռենտան ու փողային ռենտան համաչափ մեծություններ չեն։ Մինչդեռ ավանդաբար հացահատիկային ռենտան տնտեսագիտության մեջ ընդհանրապես դեռ դեր է խաղում։ Կարելի կլիներ ճիշտ նույնպիսի հաջողությամբ ապացուցել, որ, օրինակ, գործարանատերը 5 £-անոց իր շահույթով կարող է շատ ավելի գնել իր իսկ սեփական մանվածքից, քան առաջ 10 £-անոց շահույթով։ Բայց այս համենայն դեպս ցույց է տալիս, որ պարոնայք հողասեփականատերերը, եթե սրանք մանուֆակտուրաների, շաքարագործարանների ու օղեգործարանների տերեր կամ թե փայատերեր են միաժամանակ, փողային ռենտայի անկման դեպքում կարող են դեռ շատ նշանավոր չափով շահել իբրև այդ գործարանների համար իրենց սեփական հումքերն արտադրողներ։

II. ԼՐԱՑՈՒՑԻՉ ԿԱՊԻՏԱԼՆԵՐԻ ԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԸՆԿՆՈՂ ՆՈՐՄԱՅԻ ԴԵՊՔՈՒՄ

Սա ոչ մի նոր բան առաջ չի բերում այնչափով, որչափով որ այստեղ էլ, ինչպես և նոր միայն քննարկած դեպքում, արտադրության գինը միմիայն ընկնել կարող է, եթե A-ից ավելի լավ հողատեսակներում արվող լրացուցիչ կապիտալային ներդրումների հետևանքով A-ի արդյունքն ավելորդ է դառնում և ուրեմն կապիտալը դուրս կհանվի A-ի, կամ թե A-ն կգործածվի ուրիշ արդյունքի արտադրման համար։ Այս դեպքն առաջ արդեն պարզաբանվել է սպառիչ կերպով։ Մենք ցույց ենք տվել, որ այս դեպքում ամեն մի ակրի հացահատիկային ռենտան ու փողային ռենտան կարող են աճել, նվազել կամ թե միևնույնը մնալ։

Համեմատության հարմարության համար մենք նախ վերարտադրում ենք

I աղյուսակը
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £	Շահութ £	Ամեն մի քվարտերի արտադրության գինը		Արդյունք քվարտեր	Հացահատիկային ռենտա քվարտեր	Փողային ռենտա £	Գերշահույթի նորմա
A	1	2½	½	3		1	0	0	0
B	1	2½	½	1	½	2	1	3	120	%
С	1	2½	½	1		3	2	6	240	%
D	1	2½	½		¾	4	3	9	360	%
Ամբողջը	4	10	—	—		10	6	18	180 % միջինը

Հիմա եթե ընդունենք, թե 16 քվարտեր բերքը [III աղյուսակում], որ կարող են մատակարարել B-ն, C-ն, D-ն արտադրողականության նվազող նորմայի պայմաններում, բավական է նրա համար, որ դուրս վտարվի մշակվող հողերի շարքից, ապա III աղյուսակը կփոխարկվի հետևյալ V աղյուսակին.

V աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արդյունք քվարտեր		Վաճառքի գին £	Ստացույթ £		Հացահատիկային ռենտա քվարտ.		Փողային ռենտա £		Գերշահույթի նորմա
B	1	2½+2½	1	2+1½	=3½	1	6		0		0		0
C	1	2½+2½	1	3+2	=5	1	8		1	½	2		51	%
D	1	2½+2½	1	4+3½	=7½	1	12		4		6		137	%
Ամբողջը	3	15	—	16		—	27		5	½	9		94 միջինը

Այստեղ լրացուցիչ կապիտալների արտադրողականության նվազող նորմայի պայմաններում ու տարբեր հողատեսակներում տարբեր նվազման, հետ զուգորդվելով՝ արտադրության կարգավորիչ գինր 3 £-ից ընկել է 1 £-ի։ Կապիտալի ներդրումը կիսով չափ բարձրացել է՝ 10 £-ից 15 £-ի։ Փողային ռենտան ընկել է համարյա կիսով չափ՝ 18 £-ից 9 £-ի, բայց հացահատիկային ռենտան իջել է -ով միայն, 6 քվարտերից 5½-ի։ Ամբողջ արդյունքը 10-ից բարձրացել է 16-ի կամ 160%-ով։ Հացահատիկային ռենտան կազմում է ամբողջ արդյունքի -ից մի քիչ ավելին։ Կանխավճարված կապիտալը փողային ռենտային հարաբերում է այնպես, ինչպես 15 : 9, այնինչ առաջ այդ հարաբերությունը 10 : 18 էր։

III. ԼՐԱՑՈՒՑԻՉ ԿԱՊԻՏԱԼՆԵՐԻ ԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՑՈՂ ՆՈՐՄԱՅԻ ԴԵՊՔՈՒՄ.

Սա ներկա գլխի սկզբին հիշածս I փոփոխակից, որտեղ արտադրության գինն ընկնում է արտադրողականության անփոփոխ նորմայի պայմաններում, ուրիշ ոչնչով չի տարբերվում, քան նրանով, որ եթե մի որոշ ավելադիր արդյունք է անհրաժեշտ՝ A հողը դուրս նետելու համար, ապա տվյալ դեպքում այս փոփոխումն ավելի արագ է կատարվում։

Կապիտալի ավելադիր ներդրումները ինչպես ընկնող, այնպես էլ բարձրացող արտադրողականության ժամանակ կարող են անհավասար կերպով ներգործել, նայած թե նրանք ինչպես են բաշխվել հողի տարբեր տեսակների վրա։ Այն չափով, որով այս տարբեր ներգործությունը ջնջում կամ թե սաստկացնում է տարբերությունները, ավելի լավ հողատեսակների բերած դիֆերենցիալ ռենտան ու սրա հետ էլ ռենտայի ամբողջ գումարը կընկնի կամ թե կբարձրանա, ինչպես որ այս արդեն տեղի ուներ I դիֆերենցիալ ռենտայի դեպքում։ Մնացածում ամեն ինչ կախված է հողի այն տարածության ու այն կապիտալի մեծությունից, որոնք դուրս են նետված A-ի հետ, և կապիտալի այն հարաբերական կանխավճարումից, որը բարձրացող արտադրողականության ժամանակ անհրաժեշտ է՝ մատակարարելու համար այն լրացուցիչ արդյունքը, որը պետք է ծածկի պահանջարկը։

Միակ կետը, որն այստեղ արժե հետազոտել և որը մեգ ընդհանրապես վերադարձնում է ուսումնասիրելու այն, թե այս դիֆերենցիալ շահույթն ինչպես է դիֆերենցիալ ռենտայի փոխարկվում, այս է.

Առաջին դեպքում, երբ արտադրության գինը միևնույնն է մնում, A հողում ներդրված լրացուցիչ կապիտալը չի ներգործում դիֆերենցիալ ռենտայի, իբրև այսպիսու վրա, որովհետև A հողն առաջվա պես ոչ մի ռենտա չի բերում, նրա արդյունքի գինը նույնն է մնում և շարունակում է շուկան կարգավորել։

Երկրորդ դեպքում, I փոփոխակ, որտեղ արտադրության գինն արտադրողականության անփոփոխ նորմայի պայմաններում ընկնում է, A հողն անհրաժեշտորեն դուրս է նետվում, և այս ավելի մեծ չափով վերաբերում է II փոփոխակին (արտադրության ընկնող գին արտադրողականության նվազող նորմայի դեպքում), որովհետև այլապես A հողում ներդրվող լրացուցիչ կապիտալը պետք է արտադրության գինը բարձրացներ։ Բայց այստեղ, երկրորդ դեպքի III փոփոխակում, երբ արտադրության գինն ընկնում է այն պատճառով, որ լրացուցիչ կապիտալի արտադրողականությունը բարձրանում է, այս ավելադիր կապիտալը որոշ հանգամանքներում կարող է ներդրվել ինչպես A հողում, այնպես էլ ավելի բարձր որակի հողերում։

Ենթադրենք, որ 2½ £-անոց մի լրացուցիչ կապիտալ ներդրվելով A-ում՝ 1 քվարտերի փոխարեն 1 քվարտեր է արտադրում։

VI աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալ £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր	Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա			Գերշահույթի նորմա
								քվարտեր		£
A	1	2½+2½=5	1	6	1+1=2	2	6	0		0	0
B	1	2½+2½=5	1	6	2+2=4	2	12	2		6	120	%
С	1	2½+2½=5	1	6	3+3=6	2	18	4		12	240	%
D	1	2½+2½=5	1	6	4+4=8	2	24	6		18	360	%
	4	20	4	24	22	—	60	13		36	240 % միջինը

Այս աղյուսակը, բացի I հիմնական աղյուսակի հետ բաղդատելուց, պետք է համեմատել նաև II աղյուսակի հետ, որտեղ կապիտալի կրկնապատիկ ներդրումը շաղկապված է անփոփոխ արտադրողականության հետ, որը համամասնական է կապիտալի ներդրման նկատմամբ։

Ենթադրության համաձայն՝ արտադրության կարգավորիչ գինն ընկնում է։ Եթե նա մնար հաստատուն, այսինքն՝ = 3 £-ի, ապա ամենավատ A հողը, որ առաջ միմիայն 2½ £ կապիտալ ներդրելու դեպքում ոչ մի ռենտա չէր բերում, հիմա ռենտա կտար, թեև ոչ մի ավելի վատ հող չէր ներքաշվի մշակման մեջ. և A հողը ռենտա կտար հենց այն պատճառով, որ նրա արտադրողականությունը կբարձրանար, բայց կբարձրանար կապիտալի մեկ մասի համար միայն, և ոչ թե սկզբնականի համար։ Առաջին 3 £ արտադրության գինը բերում է 1 քվարտեր. երկրորդ 3 £՝ 1 քվարտեր, բայց քվարտերանոց ամբողջ արդյունքը հիմա ծախվում է իր միջին գնով։ Որովհետև արտադրողականության նորման աճում է կապիտալի լրացուցիչ ներդրման հետ, ուստի այս դեպքը մի բարելավումն է պարփակում իր մեջ։ Այս բարելավումը կարող է այն նշանակել, որ ընդհանրապես ավելի շատ կապիտալ է գործածվում ակրի մեջ (ավելի շատ պարարտանյութ, ավելի մեծաքանակ մեքենական աշխատանք և այլն), կամ էլ այն, որ ընդհանուր առմամբ լոկ այս լրացուցիչ կապիտալով է հնարավոր դառնում կապիտալի որակապես տարբեր, ավելի արտադրողական մի ներդրում գլուխ բերել։ Երկու դեպքում էլ ամեն մի ակրին 5 £ կապիտալ ծախսելով ստացվել է 2 քվարտեր արդյունք, մինչդեռ կեսի չափ, 2½ £ կապիտալի ներդրումով ստացվում էր միմիայն 1 քվարտեր արդյունք։ Մի կողմ թողած վաղանցուկ շուկայական հարաբերությունները, գտնում ենք, որ A հողի արդյունքը կարող էր նոր միջին գնի փոխարեն արտադրության ավելի բարձր գնով ծախվել լոկ այն ժամանակ, երբ A հողատեսակի մի նշանավոր տարածություն շարունակեր մշակվել ամեն մի ակրում միմիայն 2½ £ կապիտալ ներդրելով։ Բայց հենց որ ամեն մի ակրին 5 £ կապիտալ ծախսելու նոր հարաբերությունն ու սրա հետ էլ բարելավված տնտեսությունն ընդհանրական դառնան, պետք է արտադրության կարգավորիչ գինն իջնելով հասներ 2 £-ի։ Կապիտալի երկու մասերի միջև եղած տարբերությունը կվերանար, և այս դեպքում A-ի մի ակրը, որ կմշակվեր 2½ £-ով միայն, իրականում մշակված կլիներ աննորմալ կերպով, արտադրության նոր պայմաններին անհամապատասխան եղանակով։ Սա չէր լինի այլևս տարբերություն միևնույն ակրում ներդրված կապիտալի տարբեր մասերի բերքերի միջև, այլ կապիտալի ամեն մի ակրում արվող բավարար ու անբավարար ընդհանուր ներդրումների միջև։ Այստեղից տեսնում ենք՝ առաջին, որ մեծ թվով ֆերմերների ձեռին (սրանք պետք է մեծ թիվ կազմեն, որովհետև փոքր թվով ֆերմերներն ստիպված կլինեն իրենց արտադրության գնից ցած վաճառելու) եղած անբավարար կապիտալը ճիշտ այնպես է ներգործում, ինչպես հողի տարբեր տեսակների դասավորումը վայրընթաց հաջորդականությամբ։ Վատ հողում կատարվող մշակման վատ եղանակը բարձրացնում է ավելի լավ հողից ստացվող ռենտան. նա նույնիսկ կարող է հավասարապես վատ հատկություն ունեցող ու ավելի լավ մշակվող հողից ռենտա գոյացնել, որ այս հողն այլ պայմաններում չի տալիս։ Այստեղից երևում է, երկրորդ, թև ինչպես դիֆերենցիալ ռենտան, որչափով որ սա միևնույն տարածության մեջ արվող կապիտալի հաջորդական ներդրումներից է ծագում, իրականում վերածվում է մի միջին մեծության, որում այլևս չի կարելի ճանաչել ու իրարից անջատել կապիտալի տարբեր ներդրումների ներգործությունները, և այսպիսով ուրեմն սրանք ամենավատ հողում ռենտա չեն գոյացնում, այլ՝ 1) A-ի, ասենք, մի ակրի ամբողջ բերքի միջին գինը դարձնում են կարգավորիչ նոր գին, և 2) ներկայանում են իբրև ամեն մի ակրի կապիտալի այն ամբողջ քանակի փոփոխություն, որն անհրաժեշտ է հողի մշակման նոր պայմաններում և որի մեջ անզանազանելի կերպով իրար հետ ձուլվել են ինչպես կապիտալի հաջորդական առանձին ներդրումները, այնպես էլ սրանց համապատասխան ներգործությունները։ Նույնը տեղի ունի ավելի լավ հողատեսակների առանձին դիֆերենցիալ ռենտաների վերաբերմամբ։ Նրանք յուրաքանչյուր դեպքում որոշվում են համապատասխան հողատեսակի միջին արդյունքի տարբերությամբ՝ համեմատած ամենավատ հողի արդյունքի հետ, որն ստացվում է կապիտալի աճած ու հիմա նորմալ դարձած ներդրման դեպքում։

Առանց կապիտալի ներդրման ոչ մի հող որևէ արդյունք չի տալիս։ Ուրեմն նույնիսկ հասարակ դիֆերենցիալ ռենտայի, I դիֆերենցիալ ռենտայի դեպքում, երբ, ինչպես հայտնի է, արտադրության գինը կարգավորող A հողի 1 ակրն այսքան ու այսքան արդյունք է տալիս այսինչ ու այսինչ գնով և B, C, D ավելի լավ հողատեսակներն այսքան դիֆերենցիալ արդյունք ու հետևաբար տվյալ կարգավորիչ գնի պայմաններում այսքան ու այսքան փողային ռենտա են տալիս, ապա այստեղ միշտ ենթադրվում է, որ որոշ կապիտալ է ծախսված, որը արտադրության տվյալ պայմաններում նորմալ կապիտալ է համարվում։ Ճիշտ ինչպես որ արդյունաբերության մեջ ձեռնարկությունների յուրաքանչյուր ճյուղում կապիտալի որոշ մինիմում է պահանջվում, որպեսզի ապրանքներն արտադրվեն իրենց արտադրության գնի համաձայն։

Եթե այս մինիմումը փոխվում է կապիտալի հաջորդական ներդրումների հետևանքով, որը բարելավումների հետ է շաղկապված, ապա այս փոփոխությունն աստիճանաբար է կատարվում։ Քանի դեռ, օրինակ, A-ի ակրերի մի հայտնի թիվ տնտեսությունը վարելու համար չի ստացել այս լրացուցիչ կապիտալը, A-ի ավելի լավ մշակված ակրերում ռենտա կստացվի արտադրության հաստատուն մնացած գնի շնորհիվ, իսկ B, C, D ավելի լավ հողատեսակների ռենտան կբարձրանա։ Սակայն հենց որ արտադրության նոր եղանակը գործադրվի այնպիսի լայն ծավալով, որ նա արդեն նորմալ դառնա, արտադրության գինը կընկնի. ավելի լավ հողերի ռենտան դարձյալ կընկնի, իսկ A հողի այն մասը, որը հիմա արդեն միջին դարձած կապիտալ չունի իր մշակման համար, արդյունքները կծախի արտադրության իր անհատական գնից ցած, ուրեմն և չի կարող միջին շահույթ ստանալ։

Արտադրության ընկնող գնի դեպքում նույնը կատարվում է լրացուցիչ կապիտալի նույնիսկ նվազող արտադրողականության ժամանակ, հենց որ անհրաժեշտ ամբողջ արդյունքն ավելի լավ հողատեսակներն են մատակարարում կապիտալի աճած ներդրման հետևանքով, և ուրեմն արտադրության մեջ գործող կապիտալը դուրս է հանվում, օրինակ, A-ից, հետևաբար այս որոշ արդյունքի, օրինակ, ցորենի արտադրության մեջ A-ն այլևս չի մասնակցում մրցմանը։ Կապիտալի այն քանակը, որ հիմա միջին հաշվով գործադրվում է կարգավորիչ դարձած, նոր, ավելի լավ B հողում, այժմ կապիտալի նորմալ քանակ է հաշվվում, և երբ խոսվում է հողամասերի տարբեր պտղաբերության մասին, ապա ենթադրվում է, որ կապիտալի այս նորմալ նոր քանակն է կիրառվում ամեն մի ակրում։

Մյուս կողմից պարզ է, որ ներդրվող կապիտալի այս միջին քանակը, որն, օրինակ, Անգլիայում ամեն մի ակրին 8 £ էր 1848 թվից առաջ ու 12 £՝ 1848 թվից հետո, վարձակալման պայմանագրեր կնքելիս մասշտաբ է կազմում։ Այն վարձակալի համար, որն ավելի է ծախսում, պայմանագրի տևողության ընթացքում գերշահույթը ռենտայի չի փոխարկվում։ Թե արդյոք այս բանը տեղի կունենա պայմանաժամկետն անցնելուց հետո, կախված կլինի վարձակալների մրցումից, որոնք ի վիճակի կլինեն նույն արտակարգ կանխավճարումն անելու։ Ընդ սմին խոսքն այստեղ հողի այն հարատև բարելավումների մասին չէ, որոնք կապիտալի անփոփոխ կամ թե նույնիսկ նվազող ծախսման դեպքում շարունակում են ավելացած արդյունք ապահովել։ Հողի այդ բարելավումները թեև կապիտալի արգասիք են, բայց ներգործում են ճիշտ այնպես, ինչպես հողի բնական տարբեր լավորակությունները։

Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, թե ինչպես II դիֆերենցիալ ռենտայի ժամանակ ուշադրության է առնվում մի մոմենտ, որը դիֆերենցիալ ռենտայի իբրև այսպիսու ժամանակ երևան չի գալիս, որովհետև սա կարող է շարունակել գոյություն ունենալ ամեն մի ակրի նորմալ կապիտալաներդրման յուրաքանչյուր փոփոխությունից անկախ։ Այս մոմենտը մի կողմից՝ տարբեր կապիտալաներդրումների հետևանքների ջնջումն է կարգավորիչ A հողում, որի արդյունքը հիմա հանդես է գալիս պարզապես իբրև ամեն մի ակրից ստացվող նորմալ միջին արդյունք։ Մյուս կողմից՝ նա ամեն մի ակրում ներդրվող կապիտալի նորմալ մինիմումի կամ թե միջին մեծության փոփոխումն է, ընդ որում այս փոփոխությունը որպես հողի հատկություն է ներկայանում։ Վերջապես, նա այն եղանակի տարբերությունն է, որով գերշահույթը ռենտայի ձևի է փոխարկվում։

Այնուհետև, VI աղյուսակը I ու II աղյուսակների հետ համեմատած ցույց է տալիս, որ հացահատիկային ռենտան I-ի համեմատությամբ աճել է կրկնապատիկից ավելի, II-ի համեմատությամբ՝ 1 քվարտերով, մինչդեռ փողային ռենտան I-ի համեմատությամբ կրկնապատկվել է, II-ի համեմատությամբ չի փոփոխվել։ Նա նշանավոր չափով կաճեր, եթե (այլ հավասար պայմաններում) լրացուցիչ կապիտալի ավելի մեծ մասը բաժին ընկներ ավելի լավ հողատեսակներին, կամ էլ, մյուս կողմից, լրացուցիչ կապիտալի ներգործությունն A հողում ավելի փոքր լիներ, հետևաբար A-ի քվարտերի կարգավորիչ միջին գինն ավելի բարձր լիներ։

Եթե կապիտալի լրացուցիչ ծախսման շնորհիվ պտղաբերության բարձրացումը տարբեր լիներ տարբեր հողատեսակներում, ապա այս առաջ կբերեր նրանց դիֆերենցիալ ռենտաների փոփոխություն։

Համենայն դեպս ապացուցված է, որ արտադրության գնի անկման դեպքում, անկման, որը կապիտալի լրացուցիչ ներդրման արտադրողականության բարձրացող նորմայի հետևանք է,— ուրեմն՝ երբ այս արտադրողականությունն ավելի մեծ հարաբերությամբ է աճում, քան կանխավճարված կապիտալը,— ամեն մի ակրից ստացվող ռենտան, օրինակ, կապիտալի կրկնապատիկ ծախսման դեպքում, կարող է ո՛չ միայն կրկնապատկվել, այլև ավելի քան կրկնապատկվել։ Բայց նա կարող է նաև ընկնել, եթե A հողի ավելի արագ, աճող արտադրողականության հետևանքով արտադրության գինը շատ ավելի ցած ընկներ։

Եթե ընդունենք, որ կապիտալի ավելադիր ծախսումներն, օրինակ, B-ում ու C-ում արտադրողականությունը բարձրացրել են ոչ նույն հարաբերությամբ, ինչ որ A-ում, այնպես որ B-ի ու C-ի համամասնական տարբերությունները նվազել են, իսկ արդյունքի քանակության աճումը չի հավասարակշռում իջնող գնից առաջացած կորուստները, ապա II աղյուսակի համեմատությամբ ռենտան D-ում կբարձրանար, B-ում ու C-ում՝ կընկներ։

VIa աղյուսակ
Հող	Ակրեր	Կապիտալ £	Շահութ £	Ամեն մի ակրի արդյունք քվարտեր						Վաճառքի գին £	Ստացույթ £		Ռենտան հացահատիկով քվարտեր		Ռենտան փողով £
A	1	2½+2½=5	1	1 +	3		=	4		1½	6		0		0
B	1	2½+2½=5	1	2 +	2	½	=	4	½	1½	6	¾	½		¾
C	1	2½+2½=5	1	3 +	5		=	8		1½	12		4		6
D	1	2½+2½=5	1	4 +	12		=	16		1½	24		12		18
Ամբողջը	4	20	—					32	½	—	—		16	½	24	¾

Վերջապես, փողային ռենտան կբարձրանար այն դեպքում, եթե ավելի լավ հողամասերում պտղաբերության միևնույն համամասնական բարձրացման ժամանակ ավելի շատ ավելադիր կապիտալ ծախսվեր, քան A-ում, կամ եթե ավելի լավ հողամասերում արված կապիտալի ավելադիր ծախսումները բարձրացնեին արտադրողականության նորման։ Երկու դեպքում էլ տարբերությունները կաճեին։

Փողային ռենտան ընկնում է, եթե կապիտալի լրացուցիչ ծախսման հետևանքով առաջացող բարելավումը, նվազեցնելով տարբերություններն ամբողջովին կամ թե մասամբ, ավելի ներգործում է A-ի վրա, քան B-ի ու C-ի վրա։ Փողային ռենտան այնքան ավելի է ընկնում, որքան ավելի քիչ է արտադրողականության բարձրացումը ամենալավ հողերում։ Թե արդյոք հացահատիկային ռենտան կբարձրանա՞, կընկնի՞, թե՞ կայուն կմնա, այս կախված է այն բանից, թե որքան մեծ է ներգործող ազդեցության տարբերությունը։ Փողային ռենտան, ինչպես և հացահատիկային ռենտան, բարձրանում է կամ այն դեպքում, երբ տարբեր հողատեսակներում լրացուցիչ պտղաբերության անփոփոխ համամասնական տարբերության ժամանակ ավելի շատ կապիտալ է միակցվում ռենտա բերող հողերին, քան ռենտա չբերող A հողին և ավելի շատ կապիտալ է ծախսվում ավելի բարձր ռենտա տվող հողի վրա, քան ավելի ցած ռենտա տվողի վրա, կամ էլ այն դեպքում, եթե միահավասար լրացուցիչ կապիտալ ծախսելու դեպքում պտղաբերությունն ավելի լավ ու ամենալավ հողերում ավելի է աճում, քան A-ում, այսինքն ռենտան բարձրանում է այն հարաբերությամբ, որով պտղաբերության այս բարձրացումն ավելի ուժեղ է ավելի լավորակ հողատեսակներում, քան ավելի ցածրորակներում։

Բայց բոլոր պարագաներում ռենտան բարձրանում է հարաբերաբար, եթե աճած արտադրողական ուժը կապիտալի լրացուցիչ ծախսման հետևանք է և ոչ թե լոկ կապիտալի անփոփոխ ներդրման ժամանակ ավելացած պտղաբերության հետևանք։ Սա բացարձակ տեսակետ է և ցույց է տալիս, որ այստեղ, ինչպես և բոլոր նախկին դեպքերում, ռենտան ու ըստ ակրի բարձրացած ռենտան (ինչպես ամբողջ մշակված տարածությունից ստացվող I դիֆերենցիալ ռենտայի ժամանակ՝ ռենտայի միջին գումարի բարձրությունը) հողի վրա կապիտալի շատացած ծախսման հետևանք է, ըստ որում միևնույնն է, արդյոք այս լրացուցիչ ծախսումը գործում է արտադրողականության անփոփոխ նորմայի հետ զուգորդվելով՝ հաստատուն կամ թե ընկնող գների ժամանակ, թե արտադրողականության նվազող նորմայի հետ զուգորդվելով՝ հաստատուն կամ թե ընկնող գների ժամանակ, թե՞ արտադրողականության բարձրացող նորմայի հետ զուգորդվելով՝ ընկնող գների ժամանակ։ Որովհետև մեր ենթադրությունը — հաստատուն գին լրացուցիչ կապիտալի արտադրողականության հաստատուն, ընկնող կամ թե բարձրացող նորմայի հետ զուգորդված, ու ընկնող գին արտադրողականության հաստատուն, ընկնող ու բարձրացող նորմայի հետ շաղկապված — վերածվում է հետևյալին. լրացուցիչ կապիտալի արտադրողականության հաստատուն նորմա հաստատուն կամ թե ընկնող գնի ժամանակ, արտադրողականության ընկնող նորմա հաստատուն կամ թե ընկնող գնի ժամանակ, արտադրողականության բարձրացող նորմա հաստատուն ու ընկնող գնի հետ շաղկապված։ Թեև այս բոլոր դեպքերում ռենտան կարող է կայուն մնալ և կարող է ընկնել, բայց և այնպես նա ավելի մեծ չափով ցած կընկներ, եթե այլ անփոփոխ հանգամանքներում կապիտալի լրացուցիչ ծախսումն է բարձրացած պտղաբերության պայման հանդիսանում։ Հետևաբար, կապիտալի լրացուցիչ ծախսումը միշտ ռենտայի հարաբերաբար բարձրանալու պատճառն է, թեև նա բացարձակապես ընկնի էլ։

ՔԱՌԱՍՈՒՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱ II։ ԵՐՐՈՐԴ ԴԵՊՔ. ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՑՈՂ ԳԻՆ

{Արտադրության բարձրացող գինը ենթադրում է, որ ռենտա չվճարող հողի ամենաստորին որակի արտադրողականությունը նվազում է։ Արտադրության իբրև կարգավորիչ ընդունված գինը լոկ այն դեպքում կարող է քվարտերին 3 £-ից վեր բարձրանալ, երբ A-ում ներդրված 1 քվարտերից պակաս և կամ 5 £-ը 2 քվարտերից պակաս է արտադրում, կամ թե երբ A-ից էլ վատ հող է մշակման մեջ ներառվելու։

Կապիտալի երկրորդ ներդրման անփոփոխ կամ թե նույնիսկ բարձրացող արտադրողականության ժամանակ այս հնարավոր կլիներ այն դեպքում միայն, եթե կապիտալի 2½ £-անոց առաջին ներդրման արտադրողականությունը նվազեր։ Այս դեպքը բավական հաճախ է պատահում։ Օրինակ, երբ երեսանց վարելու հետևանքով ուժասպառ եղած վերին հողաշերտը մշակման հին պայմաններում տալիս է ավելի ու ավելի նվազող բերքեր, և ապա ավելի խոր վարելու հետևանքով վեր շուռ տված ենթաշերտն ավելի ռացիոնալ մշակման դեպքում դարձյալ ավելի բարձր բերքեր է տալիս, քան առաջ։ Բայց այս մասնահատուկ դեպքն, ստույգն ասած, այստեղին չի վերաբերում։ 2½ £-անոց կապիտալի առաջին ներդրման արտադրողականության անկումն I դիֆերենցիալ ռենտայի անկումն է պայմանավորում ավելի լավ հողատեսակներում, նույնիսկ եթե այնտեղ համանման հարաբերություններ են վեր առնվում, սակայն այստեղ մենք քննարկում ենք II դիֆերենցիալ ռենտան միայն։ Բայց որովհետև տվյալ մասնահատուկ դեպքը չի կարող տեղի ունենալ առանց ենթադրելու, թե II դիֆերենցիալ ռենտան արդեն գոյություն ունի, և այս դեպքն իրոք I դիֆերենցիալ ռենտայի կերպափոխության ետազդեցությունն է ներկայացնում II-ի վրա, ուստի մենք տալիս ենք նրա մի օրինակը։

VII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր					Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Հացահատիկային ռենտա քվարտեր		Փողային ռենտա £	Ռենտայի նորմա
A	1	2½+2½	1	6		½	+1¼	=1	¾	3	6	0		0	0
B	1	2½+2½	1	6	1		+2½	=3	½	3	12	1	¾	6	120	%
C	1	2½+2½	1	6	1	½	+3¾	=5	¼	3	18	3	½	12	240	%
D	1	2½+2½	1	6	2		+5	=7		3	24	5	¼	18	360	%
Ամբողջը	—	20	—	—				17	½	—	60	10	½	36	240	%

Փողով արտահայտված ռենտան ու ստացույթը միևնույնն են, ինչ որ II աղյուսակումն էր։ Արտադրության բարձրացած կարգավորիչ գինը ճիշտ փոխհատուցում է այն կորուստը, որ կատարվել է արդյունքի քանակի նկատմամբ։ Քանի որ այդ գինը և արդյունքի քանակը երկուսն էլ հակառակ հարաբերությամբ են փոխվում, ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ երկուսի արտադրյալը միևնույնն է մնում։

Վերևի դեպքում ընդունել ենք, որ կապիտալի երկրորդ ծախսման արտադրողականությունն ավելի բարձր է, քան առաջին ծախսման սկզբնական արտադրողականությունը։ Որևէ փոփոխություն չի կատարվի, եթե մենք երկրորդ ծախսման համար միմիայն նույն արտադրողականությունը վերցնենք, որ սկզբնապես ուներ առաջին ներդրումը։ Այս դեպքում կստանանք.

VIII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր					Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա			Ռենտայի նորմա
												հացահատիկով քվարտեր		փողով £
A	1	2½+2½=5	1	6		½	+1	=1	½	4	6	0		0	0
B	1	2½+2½=5	1	6	1		+2	=3		4	12	1	½	6	120	%
C	1	2½+2½=5	1	6	1	½	+3	=4	½	4	18	3		12	240	%
D	1	2½+2½=5	1	6	2		+4	=6		4	24	4	½	18	360	%
Ամբողջը	—	20	—	—				15	½	—	60	9		36	240	%

Այստեղ էլ արտադրության միևնույն հարաբերությամբ բարձրացած գինը պայմանավորում է այն, որ արտադրողականության նվազումը լիովին համակշռվում է թե ստացույթի և թե փողային ռենտայի նկատմամբ։

Երրորդ դեպքը իր զուտ կերպարանքով հանդես է գալիս միմիայն կապիտալի երկրորդ ծախսման ընկնող արտադրողականության ժամանակ, այնինչ առաջին ծախսման արտադրողականությունը, ինչպես այս ամենուրեք ընդունել ենք առաջին ու երկրորդ դեպքի համար, հաստատուն է մնում։ Այստեղ I դիֆերենցիալ ռենտան անխախտ է մնում, փոփոխություն տեղի է ունենում II դիֆերենցիալ ռենտայից ծագող բաժնեմասում միայն։ Մենք տալիս ենք երկու օրինակ. թող կապիտալի երկրորդ ծախսման արտադրողականությունն առաջինում կրճատվի ½ միավորով, երկրորդում՝ ¼-ով։

IX աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր					Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա			Ռենտայի նորմա
												հացահատիկով քվարտեր		փողով £
A	1	2½+2½=5	1	6	1+		½	=1	½	4	6	0		0	0
B	1	2½+2½=5	1	6	2+	1		=3		4	12	1	½	6	120	%
C	1	2½+2½=5	1	6	3+	1	½	=4	½	4	18	3		12	240	%
D	1	2½+2½=5	1	6	4+	2		=6		4	24	4	½	18	360	%
Ամբողջը	—	20	—	—				15		—	60	9		36	240	%

IX աղյուսակը նույնն է, ինչ որ VIII-ն է, միայն թե VIII-ում արտադրողականության նվազումը վիճակվում է կապիտալի առաջին ծախսմանը, իսկ IX-ում՝ երկրորդ ծախսմանը։

X աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր					Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա			Ռենտայի նորմա
												հացահատիկով քվարտեր		փողով £
A	1	2½+2½=5	1	6	1+		¼	=1	¼	4	6	0		0	0
B	1	2½+2½=5	1	6	2+		½	=2	½	4	12	1	¼	6	120	%
C	1	2½+2½=5	1	6	3+		¾	=3	¾	4	18	2	½	12	240	%
D	1	2½+2½=5	1	6	4+	1		=5		4	24	3	¾	18	360	%
Ամբողջը	—	20	—	24				12	½	—	60	7	½	36	240	%

Այս աղյուսակում էլ ամբողջ ստացույթը, փողային ռենտայի գումարն ու ռենտայի նորման նույնն են մնում, ինչ որ II, VII և VIII աղյուսակներում, որովհետև արդյունքն ու վաճառքի գինը դարձյալ փոխվել են հակառակ հարաբերությամբ, իսկ կապիտալի ներդրումը միևնույնն է մնացել։

Իսկ ինչ փոփոխություն է առաջանում արտադրության բարձրացող գնի ժամանակ հնարավոր այն դեպքում, երբ մինչև հիմա մշակման համար անձեռնտու, ավելի ստորին հողն այժմ մշակման մեջ է ներքաշվում։

Ենթադրենք, թե մի այսպիսի հող, որը մենք a նշանակենք, մրցման մեջ է մտնում։ Այն ժամանակ A հողը, որը մինչև հիմա ռենտա չէր բերում, ռենտա կտար, և այս պարագայում վերևի VII, VIII ու X աղյուսակները հետևյալ կերպարանքը կստանային.

VIIa աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր					Վաճառքի գին £	Ստացույթ £	Ռենտա			Բարձրացում
												քվարտեր		£
a	1	5	1	6				1	½	4	6	0		0	0
A	1	2½+2½	1	6		½	+1¼	=1	¾	4	7		¼	1	1
B	1	2½+2½	1	6	1		+2½	=3	½	4	14	2		8	1+7
C	1	2½+2½	1	6	1	½	+3¾	=5	¼	4	21	3	¾	15	1+2	×7
D	1	2½+2½	1	6	2		+5	=7		4	28	5	½	22	1+3	×7
	—	—	—	30				19		—	76	11	½	46	—

VIIIa աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր					Վաճառքի գին £	Ստացույթ £		Ռենտա				Բարձրացում
													քվարտեր		£
a	1	5	1	6				1	¼	4	6		0		0		0
A	1	2½+2½	1	6		½	+1¼	=1	¾	4	7			¼	1		1
B	1	2½+2½	1	6	1		+2	=3		4	14		1	¾	8		1+7
C	1	2½+2½	1	6	1	½	+3	=4	½	4	21		3	¼	15		1+2	×7
D	1	2½+2½	1	6	2		+4	=6		4	28		4	¾	22		1+3	×7
	5	—	—	30				16	¼	—	78		10		48		—

Xa աղյուսակ
Հողի տեսակը	Ակրեր	Կապիտալի ներդրում £	Շահութ £	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր					Վաճառքի գին £	Ստացույթ £		Ռենտա				Բարձրացում
													քվարտեր		£
a	1	5	1	6				1	⅛	5	6		0		0		0
A	1	2½+2½	1	6	1+		¼	=1	¼	5	6			⅛
B	1	2½+2½	1	6	2+		½	=2	½	5	13		1	⅜	7		+6
C	1	2½+2½	1	6	3+		¾	=3	¾	5	20		2	⅝	14		+2	×6
D	1	2½+2½	1	6	4+	1		=5		5	26		3	⅞	20		+3	×6
	5	—	—	30				13	⅝	—	72		8		42		—

a հողը մշակման մեջ մտցնելու հետևանքով առաջ է գալիս մի նոր I դիֆերենցիալ ռենտա. այնուհետև այս նոր հիմքի վրա զարգանում է II դիֆերենցիալ ռենտան նույնպես փոփոխված կերպարանքով։ Վերևի երեք աղյուսակներից յուրաքանչյուրում a հողը տարբեր պտղաբերություն ունի. համամասնորեն բարձրացող պտղաբերությունների շարքն սկսվում է A-ից միայն։ Սրան համապատասխան հարաբերությամբ է կառուցվում նաև բարձրացող ռենտաների շարքը։ Ռենտա բերող — առաջ ռենտա չտվող — ամենավատ հողի ռենտան կազմում է մի հաստատուն մեծություն, որը պարզապես գումարվում է բոլոր ավելի բարձր ռենտաների հետ. այս հաստատուն մեծությունը հանելուց հետո է միայն, որ ավելի բարձր ռենտաների համար պայծառ երևան է գալիս տարբերությունների շարքն ու սրա զուգահեռությունը հողի տարբեր տեսակների պտղաբերության շարքի հետ։ Բոլոր աղյսւսակներում պտղաբերության տարբեր աստիճանները A-ից մինչև D միմյանց հարաբերում են, ինչպես 1 : 2 : 3 : 4, և սրա համապատասխան էլ ռենտաները հարաբերում են միմյանց՝

VIIa-ում, ինչպես 1 : 1 + 7 : 1 + 2 × 7 : 1 + 3 × 7,

VIIIa-ում, ինչպես Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ,

Xa-ում, ինչպես Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։

Կարճ ասած` եթե A-ի ռենտան = n, իսկ մոտակա ավելի բարձր պտղաբերություն ունեցող հողի ռենտան = n + m, ապա շարքն ընդունում է հետևյալ տեսքը.

n : m + m : n + 2m : n + 3m և այլն։— Ֆ. Է.}։

{Քանի որ վերևի երրորդ դեպքը ձեռագրում մշակված չէր,— միմիայն վերնագիրը կա այնտեղ,— ուստի խմբագրի խնդիրն էր՝ այս կարելույն չափ լրացնել այնպես, ինչպես արված է վերևում։ Բայց նրան դեռ մի բան էլ է մնում անելու՝ II դիֆերենցիալ ռենտայի և սրա երեք գլխավոր դեպքի ու իննը ենթադեպքի մինչայժմյան ամբողջ հետազոտությունից բխող ընդհանրական եզրակացություններ հանել։ Բայց ձեռագրում տրված օրինակները քիչ են հարմար գալիս այս նպատակին։ Առաջին՝ նրանք համեմատելու վերցնում են այնպիսի հողակտորներ, որոնց բերքերը միմյանց հարաբերում են, ինչպես 1 : 2 : 3 : 4, ուրեմն վերցվում են այնպիսի տարբերություններ, որոնք հենց այն գլխից սաստիկ չափազանցեցված են արդեն և որոնք այս հիման վրա զարգացրած ենթադրությունների ու հաշվարկների ժամանակ լիովին բռնազբոսիկ թվական հարաբերությունների են հասցնում։ Իսկ երկրորդ՝ նրանք ստեղծում են մի բոլորովին սխալ պատկերացում։ Երբ պտղաբերության աստիճանների համար, որոնք միմյանց հարաբերում են, ինչպես 1 : 2 : 3 : 4 և այլն, ռենտաներ ստացվում են 0 : 1 : 2 : 3 և այլն շարքով, ապա իսկույն գայթակղություն է առաջ գալիս երկրորդ շարքն առաջինից բխեցնելու և ռենտաների կրկնապատկումը, եռապատկումը և այլն ամբողջ բերքերի կրկնապատկվելով, եռապատկվելով և այլն բացատրելու։ Բայց սա միանգամայն սխալ կլիներ։ Ռենտաները միմյանց հարաբերում են, ինչպես 0 : 1 : 2 : 3 : 4 նույնիսկ այն դեպքում երբ պտղաբերության աստիճաններն իրար հարաբերում են, ինչպես n : n+1 : n+2 : n+3 : n+4. ռենտաները միմյանց հարաբերում են ոչ որպես պտղաբերության աստիճաններ, այլ որպես պտղաբերության տարբերություններ, ընդ որում իբրև զրոյակետ է ընդունվում ռենտա չբերող հողը։

Բնագրի աղյուսակները պետք է տայինք շարադրությունը պարզաբանելու համար։ Բայց որպեսզի հետազոտության ներքևում բերված հետևանքների համար ակնառու պատվանդան ստանանք, ես հետևյալում տալիս եմ աղյուսակների մի նոր շարք, որտեղ բերքը նշանակված է բուշելներով (⅛ քվարտեր կամ 36,35 լիտրի ու շիլլինգներով (= մարկ)։

Առաջին աղյուսակը (XI) համապատասխանում է նախկին I աղյուսակին։ Նա տալիս է ստացույթն ու ռենտաները A—E հինգ զանազան որակի հողերի համար՝ 50 շիլլինգանոց առաջին կապիտալաներդրման դեպքում, որը 10 շիլլինգ շահույթի հետ կազմում է ակրին 60 շիլլինգ արտադրության գին։ Հացահատիկի բերքերը տրված են ցածր նորմաներով՝ ամեն մի ակրին 10, 12, 14, 16, 18 բուշել։ Արտադրության ստացվող կարգավորիչ գինը բուշելին 6 շիլլինգ է։

Հաջորդ 13 աղյուսակները համապատասխանում են II դիֆերենցիալ ռենտային այս ու երկու նախընթաց գլուխներում քննված երեք դեպքերին, ընդ որում միևնույն հողի վրա ակրին 50 շիլլինգանոց կապիտալի մի ավելադիր ներդրումն է արվում՝ արտադրության հաստատուն, ընկնող ու բարձրացող գնի պայմաններում։ Այս դեպքերից ամեն մեկը իր հերթին ներկայացվում է այնպես, ինչպես նա կերպարանավորվում է կապիտալի երկրորդ ներդրման դեպքում՝ առաջինի հետ համեմատած, ենթադրելով՝ 1) անփոփոխ, 2) ընկնող, 3) բարձրացող արտադրողականություն։ Ընդ սմին ստացվում են մի քանի առանձնապես ակնառու փոփոխակներ։

I դեպքում, արտադրության հաստատուն գին ենթադրելով, մենք ունենում ենք.

Փոփոխակ	1.	կապիտալի երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականություն (XII աղյուսակ).
»	2.	ընկնող արտադրողականություն։ Այս կարող է տեղի ունենալ այն պարագայում միայն, եթե A հողում երկրորդ ներդրում չի կատարվում։ Եվ այն էլ՝ կա՛մ ա) այնպես, որ B հողը նույնպես ռենտա չի բերում (XIII աղյուսակ), կամ էլ բ) այնպես, որ B հողը ռենտազուրկ է դառնում ոչ-ամբողջովին (XIV աղյուսակ).
»	3.	բարձրացող արտադրողականություն (XV աղյուսակ)։ Այս դեպքն էլ է բացառում կապիտալի երկրորդ ներդրումն A հողում։

II դեպքում, արտադրության ընկնող գին ընդունելով, մենք ունենում ենք.

Փոփոխակ	1.	երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականություն (XVI աղյուսակ).
»	2.	ընկնող արտադրողականություն (XVII աղյուսակ)։ Այս երկու փոփոխակները պայմանավորում են այն, որ A հողը դուրս է մնում մրցմանը մասնակցելուց, B հողը դադարում է ռենտա տալուց և կարգավորում է արտադրության գինը.
»	3.	բարձրացող արտադրողականություն (XVIII աղյուսակ)։ Այստեղ A հողը մնում է կարգավորիչ։

III դեպքում, երբ արտադրության բարձրացող գին է ենթադրվում, հնարավոր է երկու կերպափոխություն. A հողը կարող է ռենտա չբերող և գինը կարգավորող հող մնալ, կամ թե չէ՝ մրցման մեջ մտնում է A-ից ավելի ստորին որակ ունեցող մի հողամաս և սկսում է կարգավորել գինը, և այս ժամանակ արդեն A-ն ռենտա է տալիս։

Առաջին կերպափոխություն. A հողը կարգավորիչ է մնում։

Փոփոխակ	1.	Երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականություն (XIX աղյուսակ)։ Այս թույլատրելի է այն ենթադրության դեպքում միայն, եթե առաջին ներդրման արտադրողականությունը նվազում է։
»	2.	Երկրորդ ներդրման ընկնող արտադրողականություն (XX աղյուսակ)։ Սա չի բացառում առաջին ներդրման անփոփոխ արտադրողականությունը։
»	3.	Երկրորդ ներդրման բարձրացող արտադրողականություն (XXI աղյուսակ). սա պայմանավորում է դարձյալ առաջին ներդրման ընկնող արտադրողականություն։

Երկրորդ կերպափոխություն. մրցմանը մասնակցում է ամենաստորին որակի հողամասը (որն a ենք նշանակում). A հողը ռենտա է տալիս։

Փոփոխակ	1.	Երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականություն (XXII աղյուսակ)։
»	2.	Ընկնող արտադրողականություն (XXIII աղյուսակ)։
»	3.	Բարձրացող արտադրողականություն (XXIV աղյուսակ)։

Այս երեք փոփոխակներն էլ կատարվում են պրոբլեմի ընղհանուր պայմաններում և ոչ մի նկատողության առիթ չեն տալիս։

Հիմա մենք առաջ ենք բերում աղյուսակները։

XI աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել	Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60	10	6	60	0	0
B	60	12	6	72	12	12
C	60	14	6	84	24	2×12
D	60	16	6	96	36	3×12
E	60	18	6	108	48	4×12
	—	—	—	—	120	10×12

Միևնույն հողում արված կապիտալի երկրորդ ներդրման ժամանակ։

Առաջին դեպք. արտադրության հաստատուն մնացող գնի պարագայում։

Փոփոխակ

1.

կապիտալի երկրորդ ներդրման հաստատուն մնացող արտադրողականության ժամանակ։

XII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել	Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60+60=120	10+10=20	6	120	0	0
B	60+60=120	12+12=24	6	144	24	24
C	60+60=120	14+14=28	6	168	48	2×24
D	60+60=120	16+16=32	6	192	72	3×24
E	60+60=120	18+18=36	6	216	96	4×24
	—	—	—	—	240	10×24

Փոփոխակ

2.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման ընկնող արտադրողականության ժամանակ. A հողում երկրորդ ներդրում չի կատարվել։

1) Եթե B հողն այլևս ռենտա չի բերում։

XIII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել					Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60				10		6	60	0	0
B	60+60=120	12+	8		=20		6	120	0	0
C	60+60=120	14+	9		=23		6	140	20	20
D	60+60=120	16+	10		=26		6	160	40	2×20
E	60+60=120	18+	12		=30		6	180	60	3×20
	—	—					—	—	120	6×20

2) Երբ B հողը ռենտազուրկ է դառնում ոչ ամբողջովին։

XIV աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել					Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60				10		6	60	0	0
B	60+60=120	12+	9		=21		6	126	6	6
C	60+60=120	14+	10	½	=24	½	6	147	27	6+21
D	60+60=120	16+	12		=28		6	168	48	6+2×21
E	60+60=120	18+	13	½	=31	½	6	189	69	6+3×21
	—	—					—	—	150	4×6+6×21

Փոփոխակ

3.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման բարձրացող արտադրողականության ժամանակ. այստեղ էլ A հողում երկրորդ ներդրում չի կատարվում։

XV աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել					Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60				10		6	60	0	0
B	60+60=120	12+	15		=27		6	162	42	42
C	60+60=120	14+	17	½	=31	½	6	189	69	42+27
D	60+60=120	16+	20		=36		6	216	96	42+2×27
E	60+60=120	18+	22	½	=40	½	6	243	123	42+3×27
	—	—					—	—	330	4×42+6×27

Երկրորդ դեպք. Արտադրության ընկնող գնի դեպքում։

Փոփոխակ

1.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականության ժամանակ. A հողը մրցությանը մասնակցելուց դուրս է ընկնում, B հողը դառնում է ռենտա չբերող հող։

XVI աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել					Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
B	60+60=120	12+	12		=24		5	120	0	0
C	60+60=120	14+	14		=28		5	140	20	20
D	60+60=120	16+	16		=32		5	160	40	2×20
E	60+60=120	18+	18		=36		5	180	60	3×20
	—	—					—	—	120	6×20

Փոփոխակ

2.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման ընկնող արտադրողականության ժամանակ. A հողը մրցմանը մասնակցելուց դուրս է ընկնում, B հողը դառնում է ռենտա չբերող հող։

XVII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել					Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
B	60+60=120	12+	9		=21		5	120	0	0
C	60+60=120	14+	10	½	=24	½	5	140	20	20
D	60+60=120	16+	12		=28		5	160	40	2×20
E	60+60=120	18+	13	½	=31	½	5	180	60	3×20
	—	—					—	—	120	6×20

Փոփոխակ

3.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման բարձրացող արտադրողականություն. A հողը մասնակցում է մրցմանը։ B հողը ռենտա է բերում։

XVIII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել	Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60+60=120	10+15=25	4	120	0	0
B	60+60=120	12+18=30	4	144	24	24
C	60+60=120	14+21=35	4	168	48	2×24
D	60+60=120	16+24=40	4	192	72	3×24
E	60+60=120	18+27=45	4	216	96	4×24
	—	—	—	—	240	10×24

Երրորդ դեպք. Արտադրության բարձրացող գնի ժամանակ։ A. երբ A հողը ռենտազուրկ ու գինը կարգավորող է մնում։

Փոփոխակ

1.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականության ժամանակ, որը պայմանավորում է առաջին ներդրման նվազող արտադրողականություն։

XIX աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել			Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60+60=120	7	½	+10=17½	6	120	0	0
B	60+60=120	9		+12=21	6	144	24	24
C	60+60=120	10	½	+14=24½	6	168	48	2×24
D	60+60=120	12		+16=28	6	192	72	3×24
E	60+60=120	13	½	+18=31½	6	216	96	4×24
	—	—			—	—	240	10×24

Փոփոխակ

2.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման ընկնող արտադրողականության ժամանակ, որը չի բացառում կապիտալի առաջին ներդրման անփոփոխ արտադրողականությունը։

XX աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել	Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60+60=120	10+5=15	8	120	0	0
B	60+60=120	12+6=18	8	144	24	24
C	60+60=120	14+7=21	8	168	48	2×24
D	60+60=120	16+8=24	8	192	72	3×24
E	60+60=120	18+9=27	8	216	96	4×24
	—	—	—	—	240	10×24

Փոփոխակ

3.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման բարձրացող արտադրողականության ժամանակ, որը տվյալ ենթադրությունների պարագայում առաջին ներդրման ընկնող արտադրողականություն է պայմանավորում։

XXI աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել		Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
A	60+60=120	5+12½	=17½	6	120	0	0
B	60+60=120	6+15	=21	6	144	24	24
C	60+60=120	7+17½	=24½	6	168	48	2×24
D	60+60=120	8+20	=28	6	192	72	3×24
E	60+60=120	9+22½	=31½	6	216	96	4×24
	—	—		—	—	240	10×24

B. Եթե գինը կարգավորող է դառնում մի ավելի ստորին հող (որը նշանակում ենք a), և սրա հետևանքով A հողը ռենտա է տալիս։ Սրանով հնարավոր է դառնում երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականություն բոլոր փոփոխակների համար։

Փոփոխակ

1.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման անփոփոխ արտադրողականություն։

XXII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել	Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
a	120	16	7½	120	0	0
A	60+60=120	10+10=20	7½	150	30	30
B	60+60=120	12+12=24	7½	180	60	2×30
C	60+60=120	14+14=28	7½	210	90	3×30
D	60+60=120	16+16=32	7½	240	120	4×30
E	60+60=120	18+18=36	7½	270	150	5×50
	—	—	—	—	450	15×30

Փոփոխակ

2.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման ընկնող արտադրողականություն։

XXIII աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել					Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ	Ռենտա շիլլինգ	Ռենտայի բարձրացում
a	120				15		8	120	0	0
A	60+60=120	10+	7	½	=17	½	8	140	20	20
B	60+60=120	12+	9		=21		8	168	48	20+28
C	60+60=120	14+	10	½	=24	½	8	196	76	20+2×28
D	60+60=120	16+	12		=28		8	224	104	20+3×28
E	60+60=120	18+	13	½	=31	½	8	252	132	20+4×28
	—	—					—	—	380	5×20+10×28

Փոփոխակ

3.

Կապիտալի երկրորդ ներդրման բարձրացող արտադրողականություն։

XXIV աղյուսակ
Հողի տեսակը	Արտադրության գին շիլլինգ	Արդյունք բուշել			Վաճառքի գին շիլլինգ	Ստացույթ շիլլինգ		Ռենտա շիլլինգ		Ռենտայի բարձրացում
a	120		16		7½	120		0		0
A	60+60=120	10+12½	=22	½	7½	168	¾	48	¾	15+33	¾
B	60+60=120	12+15	=27	½	7½	202	½	82	½	15+2×33	¾
C	60+60=120	14+17½	=31	½	7½	236	¼	116	¼	15+3×33	¾
D	60+60=120	16+20	=36		7½	270		150		15+4×33	¾
E	60+60=120	18+22½	=40	½	7½	303	¾	183	¾	15+5×33	¾
	—	—			—	—		581	¼	5×15+15×33	¾

Արդ, այս աղյուսակներից ստացվում է հետևյալը.

Ամենից առաջ այն, որ ռենտաների շարքում ստեղծվող հարաբերությունը ճշգրիտ կերպով համապատասխանում է այն հարաբերությանը, որը գոյացել է պտղաբերության տարբերությունների շարքում, եթե զրոյակետ ենք վերցնում ռենտա չբերող, կարգավորիչ հողը։ Ռենտայի համար որոշիչ են ոչ թե բացարձակ ստացույթները, այլ ստացույթների տարբերությունները միայն։ Անկախ նրանից, թե տարբեր հողատեսակներն ամեն մի ակրին 1, 2, 3, 4, 5 բուշել, թե՞ 11, 12, 13, 14, 15 բուշել բերք են տալիս, երկու դեպքումն էլ ռենտաների կազմած շարքն է՝ 0, 1, 2, 3, 4 բուշել, կամ այս շարքին համապատասխանող փողային ստացույթների շարքը։

Բայց շատ ավելի կարևոր է հետևանքը ռենտայի ամբողջ գումարի վերաբերմամբ միևնույն հողում կատարվող կապիտալի երկրորդ ներդրման ժամանակ։

Հետազոտված տասներեք դեպքից հինգ դեպքում կապիտալի ներդրման հետ կրկնապատկվում է ռենտաների ամբողջ գումարն էլ. 10×12 շիլլինգի փոխարեն նա դառնում է 10×24 շիլլինգ = 240 շիլլինգ։ Այս դեպքերն են.

I դեպք, հաստատուն գին, փոփոխակ I. արտադրության անփոփոխ բարձրացում, որը համապատասխանում է կապիտալի ներդրմանը (XII աղյուսակ)։

II դեպք, ընկնող գին, փոփոխակ III. արտադրության աճող բարձրացում (XVIII աղյուսակ)։

III դեպք. բարձրացող գին, աոաջին կերպափոխություն, որտեղ A հողը կարգավորիչ է մնում բոլոր երեք փոփոխակներում (XIX, XX, XXI աղյուսակ)։

Չորս դեպքում ռենտան բարձրանում է կրկնապատկից ավելի, այն է՝

I դեպք, փոփոխակ III, հաստատուն գին, բայց արտադրության աճող բարձրացում (XV աղյուսակ)։ Ռենտաների գումարը բարձրանում է 330 շիլլինգի։

III դեպք, երկրորդ կերպափոխություն, որտեղ A հողը ռենտա է տալիս, բոլոր երեք փոփոխակում (XXII աղյուսակ, ռենտան = 15 × 30 = 450 շիլլինգի. XXIII աղյուսակ, ռենտան = 5 × 20 + 10 × 28= 380 շիլլինգի. XXIV աղյուսակ, ոենտան = 5 × 15 + 15 × 33¾ = 581¼ շիլլինգի)։

Մի դեպքում ռենտան բարձրանում է, բայց ոչ այն ռենտայի կրկնակի գումարի չափով, որ ստացվում է կապիտալի առաջին ներդրման ժամանակ։

I դեպք, հաստատուն գին, փոփոխակ II, երկրորդ ներդրման ընկնող արտադրողականություն այնպիսի պայմաններում, երբ B-ն ռենտազուրկ է դառնում ոչ ամբողջովին (XIV աղյուսակ, ռենտան = 4 × 6 + 6 × 21 = 150 շիլլինգի)։

Վերջապես միմիայն երեք դեպքում է, որ կապիտալի երկրորդ ներդրման ժամանակ ամբողջ ռենտան, բոլոր հողատեսակների համար միասին վերցրած, մնում է նույն դրության մեջ, ինչպես առաջին ներդրման ժամանակ (XI աղյուսակ). սրանք այն դեպքերն են, երբ A հողը մրցմանը մասնակցելուց դադարում է, և B հողն է դառնում կարգավորիչ ու սրա հետևանքով էլ ռենտա չի բերում։ Այսպիսով, ռենտան ոչ միայն B-ից է վերանում, այլև հանվում է ռենտաների շարքի ամեն մի հաջորդ անգամից. սրանով է պայմանավորված հետևանքը։ Այս դեպքերն են.

I դեպք, փոփոխակ II, երբ պայմաններն այն տեսակ են, որ A հողը դուրս է ընկնում (XIII աղյուսակ)։ Ռենտաների գումարն է 6 × 20, ուրեմն = 10 × l2, ինչպես որ է XI աղյուսակում։

II դեպք, փոփոխակ I ու II։ Այստեղ ենթադրությունների համաձայն A հողը դուրս է ընկնում անհրաժեշտորեն (XVI ու XVII աղյուսակ), և ռենտաների գումարը մնում է դարձյալ 6 × 20 =10 × 12 = 120 շիլլինգ։

Հետևաբար, այս նշանակում է՝ բոլոր հնարավոր դեպքերի խոշոր մեծամասնության համար ռենտան հողում արվող շատացած կապիտալաներդրման հետևանքով բարձրանում է ինչպես ռենտա բերող հողի ամեն մի ակրի վրա հաշված, այնպես էլ իր ամբողջ գումարով։ Հետազոտված տասներեք դեպքից միմիայն երեք դեպքում նրա ընդհանուր գումարն անփոփոխ է մնում։ Սրանք այն դեպքերն են, երբ ամենաստորին, մինչև հիմա ռենտազուրկ ու կարգավորիչ ամենավատ որակի հողը մրցմանը մասնակցելուց դուրս է ընկնում, և ամենամոտիկ ավելի լավորակ հողը բռնում է նրա տեղը, ուրեմն դադարում է ռենտա բերելուց։ Բայց այս դեպքերում էլ ռենտաները բարձրանում են ամենալավ հողատեսակներում՝ համեմատած այն ռենտաների հետ, որոնց պատճառը կապիտալի առաջին ներդրումն է. եթե C-ից ստացվող ռենտան 24-ից ընկնում է 20-ի, ապա D-ից ու E-ից ստացվող ռենտաները 36 ու 48 շիլլինգից բարձրանում են 40 ու 60 շիլլինգի։

Լոկ այն դեպքում հնարավոր կլիներ բոլոր ռենտաների գումարի անկումը կապիտալի առաջին ներդրման ժամանակվա մակարդակից ցած (XI աղյուսակ), եթե բացի A հողից B հողն էլ դադարեր մրցմանը մասնակցելուց, այնպես որ C հողը դառնար կարգավորիչ ու ռենտա չբերեր։

Այսպիսով ուրեմն, որքան ավելի շատ կապիտալ է ներդրվում հողում, որքան ավելի բարձր է երկրագործության ու ընդհանրապես քաղաքակրթության զարգացումը մի երկրում, այնքան ավելի վեր են բարձրանում ինչպես ամեն մի ակրի ռենտաներն, այնպես էլ ռենտաների ընդհանուր գումարը, այնքան ավելի հսկայական է դառնում այն տուրքը, որ հասարակությունը գերշահույթի ձևով վճարում է խոշոր հողատերերին, քանի դեռ մի անգամ արդեն մշակման մեջ ներքաշված հողատեսակները բոլորն էլ մրցության ընդունակ են մնում։

Այս օրենքը բացատրում է խոշոր հողատերերի դասակարգի զարմանալի կենսունակությունը։ Հասարակական ոչ մի դասակարգ այնպես շռայլ չի ապրում, ոչ մեկն այնպես չի հավակնում «դասավայել», իրեն համար սովորական պերճանքը պահանջելու, ինչպես սա, միևնույն է, որտեղից էլ որ ստացվի փողը այդ պերճանքի համար, ոչ մեկն այնպես հանգիստ սրտով պարտքեր չի կուտակում պարտքերի վրա։ Եվ այնուամենայնիվ նա միշտ վերականգնում է դարձյալ իր դիրքերը՝ շնորհիվ ուրիշների կողմից հողում ներդրած կապիտալի, որը հողատիրոջը ռենտա է բերում, ընդ որում այս ռենտան ոչ մի համապատասխան հարաբերության մեջ չի գտնվում այն շահույթների հետ, որ հողագործությունից կապիտալիստն է քաղում։

Բայց հենց միևնույն օրենքն էլ բացատրում է, թե ինչու խոշոր հողատիրոջ այս կենսունակությունն աստիճանաբար սպառվում է։

Երբ 1846 թվին հացահատիկի անգլիական մաքսերը վերացվեցին, անգլիական գործարանատերերը կարծում էին, թե դրանով մուրացկան դարձրին հողատեր արիստոկրատիային։ Դրա փոխարեն սա ավելի հարստացավ, քան երբևէ առաջ։ Այս ի՞նչպես պատահեց։ Շատ պարզ կերպով։ Առաջին՝ վարձակալներից այսուհետև պահանջվեց պայմանագրական կարգով, որ նրանք տարեկան 8 £-ի փոխարեն 12 £ ծախսեն ամեն մի ակրի վրա, և երկրորդ՝ ստորին պալատում շատ մեծ թվով ներկայացված հողատերերը պետական մի շատ խոշոր նպաստ անցկացնել տվին իրենց հողերի ցամաքուրդի ու այլ հարատև բարելավումների համար։ Որովհետև ամենավատ հողի ամբողջական վտարում տեղի չունեցավ, այլ ամենաշատը այդ հողերը սկսեցին շահագործվել ուրիշ նպատակների համար, որոնք մեծ մասամբ լոկ ժամանակավոր բնույթ են կրում, ուստի ռենտաները բարձրացան կապիտալի աճած ներդրման համեմատ, և հողային արիստոկրատիան դրանից ավելի բարգավաճեց, քան երբևէ առաջ։

Բայց ամեն ինչ անցողական է։ Անդրօվկիանյան շոգենավերը, թե հյուսիս-ամերիկյան և թե հարավ-ամերիկյան, այլ և հնդկական երկաթուղիները Եվրոպայի հացահատիկային շուկաներում մրցելու հնարավորություն տվին բոլորովին յուրահատուկ հողատարածությունների։ Սրանք էին, մի կողմից՝ հյուսիս-ամերիկյան պրերիաները, արգենտինյան պամպասնեըը, տափաստանները, որոնք հենց ի բնե մշակելի էին գութանի միջոցով, կուսական հողեր, որոնք տարիներ շարունակ հարուստ բերքեր էին տալիս մինչև անգամ պրիմիտիվ եղանակով մշակելիս ու առանց պարարտացման։ Իսկ մյուս կողմից՝ դրանք ռուսական ու հնդկական կոմունիստական համայնքների հողերն էին, որոնք իրենց արդյունքի մի մասն, ու այն էլ ավելի ու ավելի աճող մասը, պետք է ծախեին, որպեսզի փող ճարեին հարկերի համար, որ նրանց ստիպում էր վճարելու պետության անգութ բռնակալությունը, այն էլ բավական հաճախ՝ մարդկանց տանջանքների ենթարկելով։ Այս արդյունքները ծախվում էին առանց նկատի առնելու արտադրության գները, վաճառվում էին այնպիսի գնով, որ առևտրականն էր առաջարկում, որովհետև գյուղացին, ինչ պայմանով էլ որ լինի, պետք է փող ճարեր վճարման ժամկետի համար։ Եվ այս մրցման դեմ — կուսական տափաստանահողերի, ինչպես և հարկային մամուլի տակ ճզմված ռուսական ու հնդկական գյուղացիների մրցման դեմ — ոչինչ չէր կարող անել եվրոպական վարձակալն ու գյուղացին, քանի դեռ պահպանվում էին հին ռենտաները։ Եվրոպայում հողի մի մասը հացահատիկների մշակության ասպարեզում վերջնականապես դուրս ընկավ մրցումից, ռենտաներն ամենուրեք ընկան. մեր երկրորդ դեպքը, փոփոխակ II — հացահատիկների ընկնող գին ու կապիտալի ավելադիր ներդրումների ընկնող արտադրողականություն — ընդհանուր կանոն դարձավ Եվրոպայի համար, և այստեղից էլ՝ հողատերերի վայնասունը Շոտլանդիայից մինչև Իտալիա ու հարավային Ֆրանսիայից մինչև արևելյան Պրուսիա։ Բարեբախտաբար դեռ ամբողջ տափաստանահողը մշակման մեջ չի ներառվել ամենևին. դեռ էլի բավական տափաստանահող կա՝ եվրոպական ամբողջ խոշոր հողատիրությունը, սրա հետ նաև մանր հողատիրությունն ավերելու համար։— Ֆ. Է.}

Այն ռուբրիկաները, որոնց տակ պիտի ռենտան քննարկել, սրանք են.

A. Դիֆերենցիալ ռենտա։

1) Դիֆերենցիալ ռենտայի ըմբռնումը։ Խնդրի լուսաբանումը ջրի ուժի օգտագործման օրինակով։ Բուն երկրագործական ռենտային անցնելը։

2) I դիֆերենցիալ ռենտա, որը ծագում է տարբեր հողամասերի տարբեր պտղաբերությունից։

3) II դիֆերենցիալ ռենտա, որն առաջ է գալիս միևնույն հողում արվող կապիտալի հաջորդական ներդրումներից։ II դիֆերենցիալ ռենտան պետք է հետազոտել.

ա) արտադրության գնի կայուն վիճակում,

բ) արտադրության գնի անկման պրոցեսում,

գ) արտադրության գնի բարձրացման ժամանակ։

Եվ այնուհետև՝

դ) գերշահույթի փոխարկումը ռենտայի։

4) Այս ռենտայի ազդեցությունը շահույթի նորմայի վրա։

B. Բացարձակ ռենտա։

C. Հողի գինը։

D. Եզրափակիչ դիտողություններ հողային ռենտայի մասին։

Դիֆերենցիալ ռենտայի քննարկումը հետևյալ ընդհանուր հետևանքին է հանգում.

Առաջին. գերշահույթների գոյացումը կարող է կատարվել տարբեր ճանապարհներով։ Մի կողմից՝ I դիֆերենցիալ ռենտայի պատվանդանի վրա, այսինքն՝ երկրագործական ամբողջ կապիտալը հողի մի այնպիսի տարածության մեջ ներդրելու պատվանդանի վրա, որը կազմված է տարբեր պտղաբերություն ունեցող հողամասերից։ Այնուհետև, որպես II դիֆերենցիալ ռենտա՝ միևնույն հողում արվող կապիտալի հաջորդական ներդրումների զանազան դիֆերենցիալ արտադրողականության պատվանդանի վրա, այսինքն այստեղ, օրինակ, ցորենի քվարտերներով արտահայտված ավելի մեծ արտադրողականության պատվանդանի վրա, քան այն, որ կապիտալի միևնույն ներդրումով ստացվում է ամենաստորին, ռենտա չբերող, բայց արտադրության գինը կարգավորող հողի վրա։ Սակայն ինչպես էլ որ ծագելիս լինեն այս գերշահույթները, նրանց փոխարկումը ռենտայի, հետևաբար նրանց փոխանցումը ֆերմերից հողի սեփականատիրոջը՝ միշտ որպես նախորդող պայման ենթադրում է, թե արտադրության այն տարբեր իսկական անհատական գները (այսինքն արտադրության ընդհանրական, շուկան կարգավորող գնից անկախ), որ ունենում են կապիտալի առանձին հաջորդական ներդրումների մասնական արդյունքները, նախապես համահարթվում, դառնում են արտադրության մեկ անհատական միջին գին։ Այն ավելցուկը, որ արտադրության մի ակրի արդյունքի ընդհանրական կարգավորիչ գինն ունենում է իր այս անհատական միջին արտադրության գնից վեր, կազմում և չափորոշում է ամեն մի ակրի ռենտան։ I դիֆերենցիալ ռենտայի դեպքում տարբերությունները զանազանելի են ինքնըստինքյան, որովհետև նրանք ստացվում են տարբեր, իրարից զատ ու կողք-կողքի ընկած հողամասերում,— ստացվում են ամեն մի ակրի համար որպես նորմալ վերցված կապիտալի ծախսման ու սրան համապատասխանող նորմալ մշակման պարագայում։ II դիֆերենցիալ ռենտայի դեպքում հետևանքների տարբերությունները պետք է նախ զանազանելի դարձվեն. նրանք իրոք պիտի ետփոխարկվեն I դիֆերենցիալ ռենտայի, իսկ այս կարող է կատարվել միմիայն նշված եղանակով։ Վերցնենք, օրինակ, III աղյուսակը, 41-րդ գլխում։

B հողը կապիտալի 2½ £-անոց առաջին ներդրման հետևանքով տալիս է ամեն մի ակրին 2 քվարտեր, իսկ հավասարամեծ կապիտալի երկրորդ ներդրման հետևանքով՝ 1½ քվարտեր, ընդամենը 3½ քվարտեր միևնույն ակրից։ Նույն հողում հավաքած այս 3½ քվարտերում չի կարելի նշմարել, թե սրանից որը կապիտալի I ներդրման արդյունք է, և որը՝ կապիտալի II ներդրման արդյունք։ Իրականում 3½ քվարտերը 5 £-անոց ամբողջ կապիտալի արդյունքն է, և ակնբախ իրողությունն այն է միայն, որ 2½ £-անոց կապիտալը տվել է 2 քվարտեր, իսկ 5 £-անոց կապիտալը ոչ թե 4, այլ 3½ քվարտեր։ Ոչ մի փոփոխություն տեղի չէր ունենա, եթե 5 £-ը 4 քվարտեր տար, այնպես որ կապիտալի երկու ներդրման բերքերը հավասար լինեին, կամ թե նույնիսկ 5 քվարտեր, այնպես որ կապիտալի երկրորդ ներդրումը 1 քվարտերանոց մի ավելցուկ տար։ Առաջին 2 քվարտերի արտադրության գինը 1½ £ է քվարտերին, իսկ երկրորդ 1½ քվարտերինը՝ 2 £ է քվարտերին։ Ուստի 3½ քվարտերը միասին արժեն 6 £։ Ամբողջ արդյունքի անհատական արտադրության գինն է այս, և միջին հաշվով անում է քվարտերին 1 £ 14 շիլլինգ, կլորացրած ասենք, l¾ £։ Սա A հողի որոշած 3 £-անոց ընդհանրական արտադրության գնի դեպքում տալիս է քվարտերին 1¼ £-անոց մի գերշահույթ և ուրեմն 3½ քվարտերին միասին 4⅜ £։ Միջին արտադրության գնով հաշված՝ սա կազմում է B-ի համար կլոր հաշվով 1½ քվարտեր։ Հետևաբար B-ից ստացվող գերշահույթը ներկայանում է B-ի արդյունքի համապատասխան մասի, 1½ քվարտերի մեջ, որը հացահատիկով արտահայտած ռենտան է կազմում և որը արտադրության ընդհանրական գնով ծախվում է 4½ £-ով։ Բայց ընդհակառակը, B-ի մի ակրից ստացվող ավելցուկ արդյունքը, որ ստացվում է A-ի մեկ ակրի արդյունքից վեր, գերշահույթ և ուրեմն գերարդյունք չէ առանց այլևայլության։ Ենթադրության համաձայն՝ B-ի ակրն արտադրում է 3½ քվարտեր, A-ի ակրը՝ միմիայն 1 քվարտեր։ Հետևաբար B-ից ստացված ավելցուկ արդյունքը 2½ քվարտեր է, իսկ գերարդյունքը լոկ քվարտեր է, որովհետև B-ում A-ի համեմատությամբ կրկնակի կապիտալ է ներդրվել, ուստի և արտադրության գինն էլ այստեղ կրկնապատիկ է։ Եթե A-ում նույնպես 5 £-անոց ներդրում կատարվեր, և արտադրողականության նորման անփոփոխ մնար, ապա արդյունքը 1-ի փոխարեն 2 քվարտեր կկազմեր, և այստեղ կպարզվեր, որ իսկական գերարդյունքը գտնվում է ոչ թե 3½-ն ու 1-ը, այլ 3½-ն ու 2-ը համեմատելով, որ հետևաբար գերարդյունքը ոչ թե 2½ է, այլ միմիայն 1½ քվարտեր։ Իսկ այնուհետև, եթե B-ում կապիտալի 2½ £-անոց մի երրորդ ներդրում կատարվեր, որը լոկ 1 քվարտեր տար, այնպես որ այս քվարտերը 3 £ արժենար, ինչպես A-ում, ապա նրա վաճառքի գինը միմիայն արտադրության ամբողջ գինը կծածկեր, լոկ միջին շահույթ կտար, բայց ոչ մի գերշահույթ, ուրեմն և ոչ մի այնպիսի բան, որը կարողանար ռենտայի փոխարկվել։ Մի որևէ հողատեսակի ամեն մի ակրի արդյունքը A հողի ամեն մի ակրի արդյունքի հետ համեմատած՝ ոչ այն է ցույց տալիս, որ նա կապիտալի հավասար, թե՞ ավելի մեծ ներդրման արդյունք է, ոչ այն, որ հավելութային արդյունքը միմիայն արտադրության գինն է ծածկում կամ թե նրա ծագումը լրացուցիչ կապիտալի ավելի բարձր արտադրողականությամբ է պայմանավորված։

Երկրորդ. հենց նոր շարադրածից հետևում է, որ կապիտալի լրացուցիչ ներդրումների արտադրողականության նվազող նորմայի դեպքում, ներդրումների, որոնց սահմանը,— որչափով որ նոր գերշահույթի գոյացումն է նկատի առնվում,— կապիտալի մի այնպիսի ներդրում է, որը միմիայն արտադրության գինն է ծածկում, այսինքն՝ որը քվարտերը նույնքան թանկ է արտադրում, որքան A հողի մի ակրում արված կապիտալի նույնահավասար ներդրումը, հետևաբար, ենթադրության համաձայն, արտադրում է 3 £-ով,— որ նշած պարագայում այն սահմանը, երբ B-ի ակրում արված կապիտալի ամբողջ ներդրումն այլևս ոչ մի ռենտա չէր գոյացնի, հենց այն մոմենտը կլիներ, երբ B-ի ակրի արդյունքի անհատական միջին արտադրության գինը բարձրանալով կհասներ A-ի յուրաքանչյուր ակրի արտադրության գնին։

Եթե B-ն կապիտալի լոկ այնպիսի ներդրումներ է միակցում, որոնք արտադրության գինն են հատուցում, ուրեմն ոչ մի գերշահույթ, հետևաբար նաև ոչ մի նոր ռենտա չեն գոյացնում, ապա այս թեև բարձրացնում է ամեն մի քվարտերի արտադրության անհատական միջին գինը, բայց չի ազդում կապիտալի նախկին ներդրումների գոյացրած գերշահույթի, հետևաբար նաև հնարավոր ռենտայի վրա։ Որովհետև արտադրության միջին գինը միշտ մնում է A-ի արտադրության գնից ցած, և եթե ամեն մի քվարտերի գնի ավելցուկը նվազում էլ է, ապա միևնույն հարաբերությամբ ավելանում է քվարտերների թիվը, այնպես որ գնի ամբողջ ավելցուկն անփոփոխ է մնում։

Վերցրած դեպքում կապիտալի 5 £-անոց առաջին երկու ներդրումները B-ում արտադրում են 3½ քվարտեր, ուրեմն, ենթադրության համաձայն, 2 քվարտեր ռենտա = 4½ £։ Եթե սրան ավելանում է կապիտալի 2½ £-անոց մի երրորդ ներդրում, որը սակայն լոկ մեկ քվարտեր է արտադրում, ապա 4½ քվարտերի ամբողջ արտադրության գինը (ներառյալ 20% շահույթը) = 9 £, հետևաբար ամեն մի քվարտերի միջին գինը = 2 £։ Ուրեմն քվարտերի արտադրության միջին գինը B-ում 1 £-ից բարձրացել է 2 £-ի, հետևաբար՝ ամեն մի քվարտերի գերշահույթը, համեմատած A-ի կարգավորիչ գնի հետ, 1-ից ընկնելով հասել է 1 £-ի։ Բայց 1 × 4½ =4½-ի, ճիշտ ինչպես առաջ 1 × 3½ = 4½ £-ի։

Եթե ընդունենք, թե B-ում կապիտալի 2½-ական £-անոց չորրորդ ու հինգերորդ լրացուցիչ ներդրում էլ կկատարվեր, որը քվարտերը կարտադրեր սրա արտադրության ընդհանուր գնով միայն, ապա ամեն մի ակրի ամբողջ արդյունքը հիմա կկազմեր 6½ քվարտեր, իսկ նրա արտադրության գինը =15 £-ի։ Ամեն մի քվարտերի արտադրության միջին գինը B-ի համար դարձյալ կբարձրանար 2 £-ից 2 £-ի, իսկ ամեն մի քվարտերի գերշահույթը, A-ի կարգավորիչ արտադրության գնի հետ համեմատած, դարձյալ կընկներ 1 £-ից մինչև ։ Բայց այս հիմա -ը պետք է հաշվել 6½ քվարտերի վրա՝ 4½-ի փոխարեն. Եվ × 6½ = 1 × 4½ = 4½ £։

Այստեղից նախ հետևում է, որ այս հանգամանքներում արտադրության կարգավորիչ գնի ոչ մի բարձրացում անհրաժեշտ չէ՝ ռենտա բերող հողատեսակներում կապիտալի լրացուցիչ ներդրումները նույնիսկ մինչև այն աստիճանը հնարավոր դարձնելու համար, որ ավելադիր կապիտալը բոլորովին դադարում է գերշահույթ բերելուց և միմիայն միջին շահույթ է տալիս։ Այնուհետև նույնից հետևում է, որ այստեղ ամեն մի ակրի գերշահույթի գումարը միևնույնն է մնում, որքան էլ որ նվազի ամեն մի քվարտերի գերշահույթը. այս նվազումը միշտ հավասարակշռվում է ամեն մի ակրից ստացվող քվարտերների թվի համապատասխան աճով։ Որպեսզի արտադրության միջին գինը բարձրանա մինչև արտադրության ընդհանուր գինը (ուրեմն այստեղ B հողի համար բարձրանա մինչև 3 £), պետք է կապիտալի այնպիսի լրացուցիչ ներդրումներ արվեին, որոնց արդյունքն արտադրության ավելի բարձր գին ունենար, քան արտադրության 3 £-անոց կարգավորիչ գինն է։ Բայց մենք կտեսնենք, որ նույնիսկ այս էլ առանց այլևայլության բավական չէ B-ի ամեն մի քվարտերի արտադրության միջին գինը մինչև արտադրության 3 £-անոց ընդհանուր գինը բարձրացնելու համար։

Ենթադրեն, թե B հողում արտադրված է եղել.

1) 3½ քվարտեր առաջվա նման 6 £ արտադրության գնով. ուրեմն 2½-ական £-անոց կապիտալի երկու ներդրում, որոնք երկուսն էլ գերշահույթներ են գոյացնում, բայց նվազող բարձրությամբ։

2) 1 քվարտեր 3 £-ով. կապիտալի մի ներդրում, երբ արտադրության անհատական գինը հավասար կլիներ արտադրության կարգավորիչ գնին։

3) 1 քվարտեր 4 £-ով. կապիտալի մի ներդրում, որի ժամանակ արտադրության անհատական գինը 25%-ով բարձր է արտադրության կարգավորիչ գնից։

Այս դեպքում մենք 13 £-ով կունենայինք ամեն մեկ ակրից 5½ քվարտեր 10 £-անոց կապիտալի ներդրման պարագայում. կապիտալի սկզբնական ներդրումը կքառապատկվեր, իսկ կապիտալի առաջին ներդրման արդյունքը եռապատիկ էլ չէր լինի։

5½ քվարտերը 13 £-ով տալիս է ամեն մի քվարտերին 2 £ միջին արտադրության գին, ուրեմն արտադրության 3 £-անոց կարգավորիչ գնի դեպքում ամեն մի քվարտերին -անոց մեկ ավելցուկ, որը կարող է ռենտայի փոխարկվել։ 5½ քվարտերը 3 £-անոց կարգավորիչ գնով ծախելիս տալիս է 16½ £։ 13 £ արտադրության գինը հանելուց հետո մնում է 3½ £ գերշահույթ կամ ռենտա, որը B-ի քվարտերի արտադրության այժմյան միջին գնով, ուրեմն ամեն մի քվարտերը 2 £-ով հաշված՝ 1 քվարտեր են ներկայացնում։ Փողային ռենտան կընկներ 1 £-ով, հացահատիկային ռենտան՝ մոտ ½ քվարտերով, բայց չնայած որ B-ում արված կապիտալի չորրորդ լրացուցիչ ներդրումը ոչ միայն գերշահույթ չի արտադրում է այլ միջին շահույթից էլ պակաս է արտադրում, այնուամենայնիվ գերշահույթն ու ռենտան շարունակում են ստացվել, ինչպես առաջ։ Եթե ընդունենք, որ բացի կապիտալի երրորդ ներդրումից երկրորդ ներդրումն էլ արտադրության կարգավորիչ գնից ավելի բարձր գնով է արտադրում, ապա ամբողջ արտադրանքը կկազմի՝ 3½ քվարտեր 6 £-ով + 2 քվարտեր 8 £-ով, ընդամենը 5½ քվարտեր 14 £ արտադրության գնով։ Ամեն մի քվարտերի արտադրության միջին գինը կլիներ 2 £ և կտար -անոց մի ավելցուկ։ Այս 5½ քվարտերը 3 £-ով ծախվելիս տալիս է 16½ £, որից 14 £ արտադրության գինը հանելուց հետո մնում է 2½ £ ռենտայի համար։ Սա B-ի արտադրության այժմյան միջին գնով կաներ քվարտեր։ Հետևաբար, ռենտան դեռ շարունակում է ստացվել, թեև առաջվանից պակաս չափով։

Այս ցույց է տալիս համենայն դեպս, որ ավելի լավ հողամասերում կապիտալի ավելադիր ներդրումների դեպքում, որոնց արդյունքն ավելի է նստում, քան արտադրության կարգավորիչ գինն է, ռենտան — գոնե պրակտիկայի թույլատրած սահմաններում — չպիտի չքանա, այլ միմիայն պետք է նվազի, ու այն էլ՝ մի կողմից այն քանորդական մասի համեմատ, որ այս ավելի անպտղաբեր կապիտալը կազմում է ծախսած ամբողջ կապիտալի մեջ, մյուս կողմից՝ նրա արտադրողականության նվազելու համեմատ։ Նրա արդյունքի միջին գինը դեռ էլի կշարունակեր արտադրության կարգավորիչ գնից ավելի ցած լինել, և ուրեմն դեռ էլի կմնար մի գերշահույթ, որ կարող էր ռենտայի փոխարկվել։

Հիմա ենթադրենք թե նվազող արտադրողականություն ունեցող չորս հաջորդական կապիտալաներդրման (2½, 2½, 5 ու 5 £) հետևանքով B-ի քվարտերի միջին գինը համընկնում է արտադրության ընդհանուր գնի հետ։

Կապիտալ £			Շահույթ £	Արդյունք քվարտեր		Արտադրության գին			Վաճառքի գին £	Ստացույթ £		Հավելույթ ռենտայի համար
						Ամեն մի քվարտերինը £		Ընդամենը £				քվարտեր	£
1)	2	½	½	2		1	½	3	3	6		1	3
2)	2	½	½	1	½	2		3	3	4	½	½	1	½
3)	5		1	1	½	4		6	3	4	½	-½	-1	½
4)	5		1	1		6		6	3	3		-1	-3
	15		3	6		—		18	—	18		0	0

Այստեղ վարձակալը յուրաքանչյուր քվարտերը ծախում է արտադրության իր անհատական գնով ու հետևաբար քվարտերների ամբողջ քանակն էլ ծախում է նրանց միջին արտադրության գնով, որը համընկնում է 3 £-անոց կարգավորիչ գնի հետ։ Ուստի նա իր 15 £ կապիտալին 20% = 3 £ շահույթ է ստանում առաջվա նման։ Չնայած այս շահույթին՝ ռենտա այլևս չի գոյանում։ Սակայն ավելցուկն ո՞ւր է չքացել նրանից հետո, երբ ամեն մի քվարտերի արտադրության անհատական գինը հավասարվել է արտադրության ընդհանուր գնի հետ։

Առաջին 2½ £-ից ստացած գերշահույթը 3 £ էր. երկրորդ 2½ £-ից ստացածը 1½ £ էր. ընդամենը կանխավճարված կապիտալի -ի դիմաց, ուրեմն 5 £-ի դիմաց ստացած գերշահույթը = 4½ £-ի = 90%-ի։

Կապիտալի երրորդ ներդրման ժամանակ 5 £-ը ոչ միայն ոչ մի գերշահույթ չի տալիս, այլև նրա 1½ քվարտեր արդյունքն արտադրության ընդհանուր գնով ծախվելով 1½ £ մինուս է տալիս։ Վերջապես նույն 5 £-անոց կապիտալի չորրորդ ներդրման ժամանակ նրա 1 քվարտեր արդյունքն արտադրության ընդհանուր գնով ծախվելով՝ տալիս է 3 £-անոց մինուս։ Այսպիսով ուրեմն կապիտալի այս երկու ներդրումները միասին տալիս են 4½ £ մինուս, որը հավասար է 4½ £ այն գերշահույթին, որ ստացվել էր կապիտալի առաջին ու երկրորդ ներդրումների դիմաց։

Գերշահույթներն ու մինուս-շահույթներն իրար ջնջում են։ Ուստի ռենտան չքանում է։ Բայց իրոք այս հնարավոր է լոկ այն պատճառով, որ հավելյալ արժեքի այն տարրերը, որոնք առաջ գերշահույթ կամ թե ռենտա էին կազմում, հիմա հանդես են գալիս որպես միջին շահույթի գոյացման տարրեր։ Ֆերմերը ռենտայի հաշվին է ստանում 15 £-ին հասանելի ու 3 £ կամ 20% կազմող այս միջին շահույթը։

B-ի արտադրության անհատական միջին գնի հավասարեցումը արտադրության ընդհանուր գնին, որը հատուկ է A-ին և կարգավորում է շուկայի գինը, այդ հավասարեցումը ենթադրում է, թե այն տարբերությունը, որով կապիտալի առաջին ներդրումների արդյունքի անհատական գինը ցած է կանգնած կարգավորիչ գնից, ավելի ու ավելի համակշռվում և վերջիվերջո ջնջվում է այն տարբերությամբ, որով կապիտալի հետագա ներդրումների արդյունքը գերազանցում է կարգավորիչ գնից։ Այն, ինչ որ իբրև գերշահույթ է հանդես գալիս, քանի դեռ կապիտալի առաջին ներդրումների արդյունքն առանձնացած է ծախվում, այսպիսով հետզհետե դառնում է արտադրության միջին գնի մաս և սրանով էլ մասնակցում միջին շահույթի գոյացմանը, մինչև որ ամբողջովին կլանվում է այս վերջինի կողմից։

Եթե B-ում 15 £ կապիտալ ներդրելու փոխարեն այդտեղ միմիայն 5 £ ներդրվեր, և վերջին աղյուսակի լրացուցիչ 2½ քվարտերը նրանով արտադրվեր, որ A-ի 2½ ակրը նոր մշակվեր՝ ամեն մի ակրում կապիտալի 2½-անոց ներդրում կատարելով, ապա ծախսված լրացուցիչ կապիտալը կաներ լոկ 6¼ £, ուրեմն այս 6 քվարտերի արտադրության համար A-ում ու B-ում արված ամբողջ ծախսը 15 £-ի փոխարեն կկազմեր միմիայն 11¼ £, իսկ նրանց արտադրության ամբողջ գինը, շահույթն էլ մեջը, կաներ 13½։ Այս 6 քվարտերը առաջվա նման կծախվեին 18 £-ով, բայց կապիտալի ծախսումը 3¾-ով նվազած կլիներ, իսկ B-ից ստացվող ռենտան ամեն մի ակրին կաներ 4½ £, ինչպես առաջ։ Իրերի մի այլ դրություն կստեղծվեր, եթե լրացուցիչ 2½ քվարտերի արտադրության համար պետք լիներ դիմելու A-ից ավելի վատ հողի՝ A—1, A—2 հողերին, այնպես որ ամեն մի քվարտերի արտադրության գինն A—1 հողի 1½ քվարտերի համար լիներ = 4 £, իսկ A—2-ի վերջին քվարտերի համար = 6 £։ Այս դեպքում 6 £-ն ամեն մի ակրի արտադրության կարգավորիչ գինը կդառնար։ B-ի 3½ քվարտերը 10½ £-ի փոխարեն կծախվեր 21 £-ով, բան, որ 4½ £-ի փոխարեն կտար 15 £-անոց ռենտա, իսկ հացահատիկով՝ 1½ քվարտերի փոխարեն 2½ քվարտեր։ Նույնպես էլ A-ում մի քվարտերը հիմա կբերեր 3 £ ռենտա = ½ քվարտեր։

Այս կետն ավելի հանգամանորեն քննելուց առաջ մի դիտողություն էլ անենք։

B-ի քվարտերի միջին գինը համահավասարվում, համընկնում է արտադրության A-ով կարգավորված, ամեն մի քվարտերի 3 £-անոց ընդհանուր գնի հետ, հենց որ ամբողջ կապիտալի այն մասը, որով արտադրվում է ավելցուկ 1½, քվարտերը, համակշռվում է ամբողջ կապիտալի այն մասով, որը համապատասխանում է թերարտադրած 1½ քվարտերին։ Արդյոք ո՞րքան շուտ է կատարվում գների այս համահավասարումը, կամ թե սրա համար անբավարար արտադրողականությամբ ի՞նչքան կապիտալ պետք է B-ում ներդրվի, այս կախված է — կապիտալի առաջին ներդրումների հավելյալ արտադրողականությունը տվյալ ընդունելով — հետագայում ներդրվող կապիտալների հարաբերական անբավարար արտադրողականությունից՝ համեմատած կարգավորիչ A ամենավատ հողում ներդրած հավասարամեծ կապիտալի արտադրողականության հետ, կամ թե կախված է հետագա այդ ներդրումների արդյունքի արտադրության անհատական գնից՝ համեմատած կարգավորիչ գնի հետ։

Մինչև այստեղ շարադրածից նախ և առաջ հետևում է.

Առաջին։ Քանի դեռ լրացուցիչ կապիտալները միևնույն հողում ներդրվում են հավելյալ արտադրողականությամբ, թեկուզ նվազող հավելյալ արտադրողականությամբ, ամեն մի ակրի ռենտան, ինչպես հացահատիկայինը, այնպես էլ փողայինը, բացարձակորեն աճում է, չնայած որ հարաբերաբար, կանխավճարված կապիտալի համեմատությամբ, քչանում է նա (ուրեմն նաև գերշահույթի կամ թե ռենտայի նորման)։ Այստեղ սահման դնողն այն լրացուցիչ կապիտալն է, որը միմիայն միջին շահույթ է տալիս կամ որի արդյունքի արտադրության անհատական գինը համընկնում է արտադրության ընդհանուր գնի հետ։ Այս հանգամանքներում արտադրության գինը մնում է նույնը, եթե ավելի վատ հողատեսակների վրա կատարվող արտադրությունն ավելորդ չի դառնում աճած առաջարկի հետևանքով։ Այս լրացուցիչ կապիտալները մինչև անգամ ընկնող գների դեպքում կարող են, որոշ սահմաններում, նաև գերշահույթ, թեկուզ ավելի փոքր գերշահույթ, արտադրել։

Երկրորդ։ Այն լրացուցիչ կապիտալի ներդրումը, որը լոկ միջին շահույթ է արտադրում, որի հավելյալ արտադրողականությունը, հետևաբար, = 0-ի, ամենևին չի փոխում կազմված գերշահույթի, ուրեմն նաև ռենտայի մակարդակը։ Սրա հետևանքով աճում է քվարտերի անհատական միջին գինն ավելի լավ հողերում, ամեն մի քվարտերից ստացվող ավելցուկը քչանում է, բայց այն քվարտերների թիվը, որոնք տալիս են այս քչացած ավելցուկը, աճում է, այնպես որ արտադրյալը միևնույնն է մնում։

Երրորդ։ Կապիտալի լրացուցիչ ներդրումները, որոնց արդյունքի անհատական արտադրության գինը գերազանցում է կարգավորիչ գնից, որոնց հավելյալ արտադրողականությունը, հետևաբար, ոչ միայն = է 0-ի, այլև զրոյից ցածր է, մինուս է, այսինքն կարգավորիչ A հողում արված կապիտալի նույնահավասար ներդրման արտադրողականությունից պակաս է,— ավելի լավ հողերի ամբողջ արդյունքի անհատական միջին գինն ավելի ու ավելի են մոտեցնում արտադրության ընդհանուր գնին, ուրեմն ավելի ու ավելի են քչացնում այն տարբերությունը, որ գերշահույթ, կամ համապատասխանորեն՝ ռենտա է կազմում։ Այն, ինչ որ գերշահույթ կամ թե ռենտա էր կազմում, ավելի ու ավելի մեծ չափով է մասնակցում միջին շահույթի գոյացմանը։ Այնուամենայնիվ B-ի ակրում ներդրված ամբողջ կապիտալը շարունակում է գերշահույթ բերել, թեև սա նվազում է անբավարար արտադրողականություն ունեցող կապիտալի աճող մասսայի հետ ու այս անբավարար արտադրողականության աստիճանի բարձրացման հետ։ Աճող կապիտալի ու ընդլայնվող արտադրության պարագայում ռենտան այստեղ ըստ ակրի ընկնում է բացարձակորեն, ոչ թե երկրորդ դեպքի նման միմիայն հարաբերաբար՝ ներդրված կապիտալի աճող մեծության համեմատությամբ։

Ռենտան կարող է չքանալ այն դեպքում միայն, երբ B ավելի լավ հողից ստացված ամբողջ արդյունքի արտադրության անհատական միջին գինը համընկնի կարգավորիչ գնի հետ, հետևաբար, երբ կապիտալի առաջին, ավելի արտադրողական ներդրումների ամբողջ գերշահույթը ծառայած լինի միջին շահույթ գոյացնելուն։

Ամեն մի ակրի ռենտայի անկման նվազագույն սահմանն այն կետն է, որտեղ ռենտան չքանում է։ Բայց այս կետը վրա է հասնում ոչ թե հենց այն մոմենտին, երբ կապիտալի լրացուցիչ ներդրումները սկսում են անբավարար արտադրողականությամբ արտադրել, այլ այն ժամանակ, երբ անբավարար արտադրողականություն ունեցող կապիտալի լրացուցիչ ներդրումն այնքան խոշոր չափեր է ընդունում, որ նրա ազդեցությունը վերացնում է կապիտալի առաջին ներդրումների ավելցուկ արտադրողականությունը, և ներդրված ամբողջ կապիտալի արտադրողականությունը հավասարվում է A-ում ներդրված կապիտալի արտադրողականությանը, ուստի և B-ի քվարտերի անհատական միջին գինը հավասարվում է A-ի քվարտերի միջին գնի հետ։

Բայց արտադրության կարգավորիչ գինը՝ ամեն մի քվարտերին 3 £, այս դեպքում էլ միևնույնը կմնար, թեև ռենտան կանհետանար։ Միմիայն այս կետից վեր արդեն արտադրության գինը պետք է բարձրանար կա՛մ լրացուցիչ կապիտալի անբավարար արտադրողականության աստիճանի մեծանալու, կա՛մ էլ միևնույն անբավարար արտադրողականությունն ունեցող լրացուցիչ կապիտալի աճման հետևանքով։ Եթե, օրինակ, մեր վերջին աղյուսակում, էջ 270, միևնույն հողի վրա 1½ քվարտերի փոխարեն քվարտեր արտադրվեր քվարտերը 4 £-ով, ապա մենք ընդամենը 7 քվարտեր կունենայինք, որոնց արտադրության ամբողջ գինը հավասար կլիներ 22 £-ի, քվարտերը կարժենար 3 £, ուրեմն £-ով բարձր կլիներ արտադրության ընդհանուր գնից, որը անհրաժեշտորեն կբարձրանար։

Հետևաբար, անբավարար արտադրողականություն ու մինչև անգամ աճող անբավարար արտադրողականություն ունեցող լրացուցիչ կապիտալը կարող էր դեռ երկար ժամանակ կիրառվել, մինչև որ ամենալավ հողերի քվարտերի անհատական միջին գինը հավասարվեր արտադրության ընդհանուր գնին, մինչև որ չվերանար վերջինիս ավելցուկն առաջինի համեմատությամբ և սրա հետ միասին գերշահույթն ու ռենտան էլ ամբողջովին չչքանային։

Եվ նույնիսկ այս դեպքում՝ հողի ավելի լավ տեսակներից ստացվող ռենտայի չքանալով նրանց արդյունքի անհատական միջին զինը միայն կհամընկներ արտադրության ընդհանուր գնի հետ, ուրեմն վերջինիս ոչ մի բարձրացում դեռ չէր պահանջվի։

Վերևի օրինակում B ավելի լավ հողում, որը սակայն ավելի լավ հողերի կամ ռենտա բերող հողատեսակների շարքում ամենաստորինն է, 3½ քվարտեր արտադրվեց հավելյալ արտադրողականություն ունեցող 5 £-անոց կապիտալով, իսկ 2½ քվարտեր՝ անբավարար արտադրողականություն ունեցող 10 £-անոց կապիտալով, ընդամենը 6 քվարտեր. ուրեմն այդ քանակության -ն արտադրվել է վերջիններիս միջոցով, կապիտալի այն մասերի միջոցով, որոնք անբավարար արտադրողականությամբ են ներդրված։ Եվ միմիայն այս կետումն է 6 քվարտերի արտադրության անհատական միջին գինը բարձրանալով հասնում քվարտերին 3 £ գնին, հետևաբար՝ համընկնում է արտադրության ընդհանուր գնի հետ։

Սակայն հողի սեփականության օրենքի պայմաններում վերջին 2½ քվարտերը չէր կարող այս եղանակով արտադրվել քվարտերին 3 £-ով, բացի այն դեպքից, երբ այն կարող էր արտադրվել A հողատեսակի նոր 2½ ակրում։ Այն դեպքը, երբ լրացուցիչ կապիտալը դեռ միմիայն արտադրության ընդհանուր գնով է արտադրում, սահմանագիծ կկազմեր, որից այն կողմն արդեն պիտի դադարեր կապիտալների միևնույն հողում արվող լրացուցիչ ներդրումը։

Իսկապես էլ, մի անգամ որ վարձակալը կապիտալի առաջին երկու ներդրման համար վճարել է 4½ £ ռենտա, նա պետք է շարունակի այս վճարել, և կապիտալի ամեն մի ներդրում, որը քվարտերը կարտադրեր 3 £-ից ավելի թանկ, կտաներ դեպի նրա շահույթի նվազումը։ Այս հանգամանքը, անբավարար արտադրողականության պարագայում, արգելք է լինում արտադրության անհատական միջին գնի համահավասարեցմանը։

Օգտագործենք այս դեպքը նախընթաց օրինակում, որտեղ A հողի՝ քվարտերին 3 £-անոց արտադրության գինը կարգավորում է գինը B-ի համար։

Կապիտալ £		Շահույթ £	Արտադրության գին £	Բերք քվարտեր	Ամեն մի քվարտերի արտադրության գինը £	Վաճառքի գին			Գերշահույթ £		Կորուստ £
						Ամեն մի քվարտերի համար £	Ընդամենը £
2	½	½	3	2	1½	3	6		3		—
2	½	½	3	1½	2	3	4	½	1	½	—
5		1	6	1½	4	3	4	½	—		1	½
5		1	6	1	6	3	3		—		3
15		3	18	—	—	—	18		4	½	4	½

Կապիտալի առաջին երկու ներդրումից ստացվող 3½ և քվարտերի արտադրության գինը վարձակալի համար նույնպես 3 £ է քվարտերին, որովհետև նա 4½ £-անոց ռենտա է վճարելու, ըստ որում նրա անհատական արտադրության գնի և արտադրության ընդհանուր գնի միջև եղած տարբերությունն ուրեմն նրա գրպանը չի մտնում։ Հետևաբար, կապիտալի առաջին երկու ներդրման արդյունքի գնի ավելցուկը նրա համար չի կարող կապիտալի երրորդ ու չորրորդ ներդրումներից ստացվող արդյունքների պակասորդը հատուցել։

Կապիտալի երրորդ ներդրման 1½ քվարտերը ֆերմերի համար ներկայացնում է 6 £ արժեք, շահույթն էլ մեջը հաշված։ Բայց քանի որ քվարտերի կարգավորիչ գինը 3 £ է, նա միմիայն 4½ £-ով կարող է ծախել հիշյալ 1½ քվարտերը։ Ուրեմն նա ոչ միայն ամբողջ շահույթը կկորցներ, այլև սրանից զատ ½ £ էլ վրան կամ 5 £-անոց ներդրած կապիտալի 10%-ը։ Շահույթի ու կապիտալի կորուստը 3-րդ ներդրման ժամանակ ֆերմերի համար կկազմեր 1½ £, իսկ կապիտալի չորրորդ ներդրման պարագայում — 3, ընդամենը 4½ £, ճիշտ այնքան, որքան անում է կապիտալի ավելի արտադրողական ներդրումների ռենտան. արտադրության անհատական գինը, սակայն, չի կարող մասնակցել B-ի ամբողջ արդյունքի արտադրության անհատական միջին գնի համահավասարեցմանը հենց այն պատճառով, որ նրա ավելցուկը պետք է մի երրորդ անձի վճարվի, իբրև ռենտա։

Եթե պահանջարկը բավարարելու համար անհրաժեշտ լիներ լրացուցիչ 1½ քվարտեր արտադրել կապիտալի երրորդ ներդրմամբ, ապա ամեն մի քվարտերի շուկայական կարգավորիչ գինը կբարձրանար 4 £-ի։ Կարգավորիչ շուկայական գնի այս բարձրացման հետևանքով B-ի ռենտան կապիտալի առաջին ու երկրորդ ներդրման համար կբարձրանար, իսկ A-ում ռենտա կգոյանար։

Այսպիսով ուրեմն թեև դիֆերենցիալ ռենտան գերշահույթի լոկ ձևական փոխարկումն է ռենտայի, թեև հողի սեփականությունն այստեղ հողատիրոջը միմիայն հնարավորություն է տալիս գերշահույթը վարձակալից փոխանցելու իր գրպանը, բայց և այնպես դուրս է գալիս, որ հողի նույն տարածության մեջ կապիտալի հաջորդական ներդրումը, կամ, որ միևնույն բանն է, հողի միևնույն տարածության մեջ ներդրված կապիտալի աճումը, կապիտալի արտադրողականության նվազող նորմայի ու կարգավորիչ անփոփոխ գնի պայմաններում, շատ ավելի շուտ է հասնում իր հնարավոր սահմանին, հետևաբար՝ իրականում ավելի կամ պակաս արհեստական մի շրջանակի է դեմ առնում շնորհիվ գերշահույթի այս սոսկ ձևական փոխարկման հողային ռենտայի, մի պարագա, որ հողային սեփականության հետևանք է։ Ուրեմն արտադրության ընդհանուր գնի բարձրացումը, որն այստեղ ավելի նեղ սահմաններում է անհրաժեշտ դառնում, քան այլուրեք, ոչ միայն դիֆերենցիալ ռենտայի բարձրացման պատճառն է այստեղ, այլ դիֆերենցիալ ռենտայի, որպես ռենտայի, գոյությունը միաժամանակ պատճառ է այն բանի, որ արտադրության ընդհանուր գինն ավելի վաղ ու ավելի արագ է բարձրանում արդյունքի ավելի մեծ քանակի անհրաժեշտ դարձած առաջարկն այսպիսով ապահովելու համար։

Ապա հարկավոր է նկատել հետևյալը.

B հողում արվող կապիտալի լրացուցիչ ներդմամբ արտադրության կարգավորիչ գինը չէր կարող բարձրանալ մինչև 4 £, ինչպես վերևի օրինակում, եթե A հողը լրացուցիչ արդյունքը 4 £-ից ցած մատակարարեր երկրորդ կապիտալաներդրման հետևանքով, կամ եթե մրցման մեջ մտներ A-ից ավելի վատ նոր հող, որի արտադրության գինը թեև 3-ից բարձր, սակայն 4 £-ից ցածր լիներ։ Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, թե ինչպես I դիֆերենցիալ ռենտան ու II դիֆերենցիալ ռենտան, մինչդեռ առաջինը երկրորդի համար որպես պատվանդան է ծառայում, միաժամանակ սահմաններ են հանդիսանում միմյանց համար, և սրանով պայմանավորվում է երբեմն կապիտալի հաջորդական ներդրումը միևնույն հողատարածության մեջ, երբեմն էլ կապիտալի կողք կողքի ներդրումը ավելադիր նոր հողում։ Նմանապես իբրև միմյանց համար սահմաններ նրանք գործում են ուրիշ դեպքերում էլ, երբ, օրինակ, հերթը գալիս է ավելի լավ հողին։

ՔԱՌԱՍՈՒՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՌԵՆՏԱ ՆԱԵՎ ՄՇԱԿՎԱԾ ԱՄԵՆԱՎԱՏ ՀՈՂԻՑ

Ենթադրենք, թե հացահատիկի նկատմամբ եղած պահանջարկը բարձրացել է, և պահանջարկը կարող է բավարարվել ռենտաբեր հողերում արվող ու անբավարար արտադրողականություն ունեցող հաջորդական կապիտալաներդրումներով միայն, կամ թե A հողում արվող, նույնպես նվազող արտադրողականություն ունեցող ավելադիր կապիտալաներդրմամբ։ Կամ էլ A-ից ավելի ստորին որակի նոր հողերում կատարվող կապիտալաներդրմամբ։

Վերցնենք B հողն իբրև ռենտա բերող հողերի ներկայացուցիչ։

Կապիտալի լրացուցիչ ներդրումը պահանջում է, որ քվարտերի շուկայական գինն արտադրության մինչայժմյան կարգավորիչ գնից, այն է 3 £-ից, վեր բարձրանա, որպեսզի B-ում հնարավոր լինի մի քվարտերի հավելյալ արտադրությունը (որն այստեղ կարող է միլիոն քվարտեր ներկայացնել, ինչպես և յուրաքանչյուր ակրը՝ մեկ միլիոն ակր)։ C-ում, D-ում և այլն, ամենաբարձր ռենտա բերող հողատեսակներում, այն ժամանակ կարող է նույնպես գերարդյունք ստացվել, բայց նվազող հավելյալ արտադրողական ուժով միայն. սակայն ենթադրվում է, որ B-ի մի քվարտերն անհրաժեշտ է՝ պահանջարկը գոցելու համար։ Եթե այս մի քվարտերը կարող է լրացուցիչ կապիտալի միջոցով B-ում ավելի էժան արտադրվել, քան A-ում արված նույնահավասար լրացուցիչ կապիտալի ծախսումով, կամ քան թե իջնելով մինչև A—1 հողը, որը քվարտերն, օրինակ, միմիայն 4 £-ով կարող է արտադրել, մինչդեռ A-ում ներդրված լրացուցիչ կապիտալն արդեն կարող էր քվարտերը 3¾ £-ով արտադրել,— ապա B-ում ներդրվող լրացուցիչ կապիտալը կկարգավորեր շուկայական գինը։

Ասենք, թե A-ն առաջվա նման 1 քվարտերն արտադրել է 3 £-ով։ B-ն էլ առաջվա նման արտադրել է ընդամենը 3½ քվարտեր, որոնց արտադրության անհատական գինը կկազմի ընդամենը 6 £։ Արդ, երբ B-ում մի լրացուցիչ քվարտեր ստանալու համար պահանջվում է կապիտալի լրացուցիչ ներդրում 4 £ արտադրության գնով (շահույթն էլ ներառյալ), այնինչ սա A-ում 3¾ £-ով կարող էր արտադրվել, ապա ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ ներդրումը կկատարվեր A-ում և ոչ թե B-ում։ Ուրեմն ենթադրենք, որ սա կարող էր B-ում արտադրվել արտադրության 3½ £-անոց լրացուցիչ գնով։ Այս դեպքում 3½ £-ը կդառնար կարգավորիչ գին ամբողջ արտադրության համար։ Հիմա B-ն իր այժմյան 4½ քվարտեր արդյունքը կծախեր 15¾ £-ով։ Սրանից 6 £-ը կգնար առաջին 3½ քվարտերի արտադրության գնի հաշվին, իսկ 3½-ն էլ՝ վերջին քվարտերի հաշվին, ընդամենը 9½ £։ Ռենտայի փոխարկվելու համար մնում է գերշահույթ 6¼ £՝ առաջվա միմիայն 4½ £-ի դիմաց։ Այս դեպքում A-ի ակրը նույնպես ½ £-անոց ռենտա կտար. բայց ոչ թե A ամենավատ հողը, այլ համեմատաբար ավելի լավ B հողը կկարգավորեր 3½ £ կազմող արտադրության գինը։ Ընդ սմին ենթադրվում է իհարկե, որ միևնույն նպաստավոր տեղադրությունն ունեցող A որակի նոր հողը մինչև այժմ մշակվածի նման մատչելի չէ, այլ հարկավոր կլիներ կապիտալի մի երկրորդ ներդրում անել արդեն մշակվող A հողատարածության մեջ, բայց արտադրության ավելի բարձր գնով կամ թե անհրաժեշտ կլիներ մշակման ենթարկել էլ ավելի ստորին A—1 հողը։ Հենց որ կապիտալի հաջորդական ներդրումների հետևանքով II դիֆերենցիալ ռենտան երևան է գալիս և սկսում է գործել, արտադրության բարձրացող գնի սահմանները կարող են ավելի լավ հողի միջոցով կարգավորվել, իսկ ամենավատ հողը, I դիֆերենցիալ ռենտայի պատվանդանը, կարող է այն ժամանակ նույնպես ռենտա բերել։ Այսպիսով ահա բոլոր մշակվող հողերն այն ժամանակ ռենտա կբերեին միմիայն դիֆերենցիալ ռենտայի առկայության դեպքում։ Այստեղ մենք կունենանք հետևյալ երկու աղյուսակները, որոնց մեջ արտադրության գին ասելով հասկացվում է կանխավճարված կապիտալի գումարը, պլյուս 20% շահույթ, ուրեմն յուրաքանչյուր 2½-ական £ կապիտալին՝ 1½ £ շահույթ, ընդամենը 3 £։

Հողի տեսակը	Ակրեր	Արտադրության գին £	Արդյունք քվարտեր		Վաճառքի գին £	Ստացույթ փողով £		Հացաշատիկային ռենտա քվարտեր		Փողային ռենտա £
A	1	3	1		3	3		0		0
B	1	6	3	½	3	10	½	1	½	4	½
C	1	6	5	½	3	16	½	3	½	10	½
D	1	6	7	½	3	22	½	5	½	16	½
Ամբողջը	4	21	17	½	—	52	½	10	½	31	½

Իրերի դրությունն այս է B-ում արվող 3½ £-անոց նոր կապիտալաներդրումից առաջ, որը միմիայն 1 քվարտեր է տալիս։ Այս կապիտալաներդրումից հետո ստանում ենք.

Հողի տեսակը	Ակրեր	Արտադրության գին £		Արդյունք քվարտեր		Վաճառքի գին £	Ստացույթ փողով £	Հացաշատիկային ռենտա քվարտեր	Փողային ռենտա £
A	1	3		1		3½	3½		½
B	1	9	½	4	½	3½	15¾	1	6¼
C	1	6		5	½	3½	19¼	3	13¼
D	1	6		7	½	3½	26¼	5	20¼
Ամբողջը	4	24	½	18	½	—	64¾	11½	40¼

{Այս դարձյալ ամբողջովին ճիշտ չի հաշված։ B-ի վարձակալի վրա 4½ քվարտերը նստում է նախ՝ 9½ £ արտադրության գին և երկրորդ՝ ½ £ ռենտա, ընդամենը 14 £. քվարտերի համար միջինը = 3½ £։ Սրանով նրա ամբողջ արտադրության այս միջին գինը դառնում է կարգավորիչ շուկայական գին։ Ըստ այսմ A-ից ստացվող ռենտան ½ £-ի փոխարեն կաներ £, իսկ B-ից ստացվող ռենտան կմնար առաջվա նման 4½ £. 4½ քվարտերն 3 £-ով = 14 £. սրանից դուրս գանք 9½ £ արտադրության գինը, մնում է 4½ £ գերշահույթի համար Ինչպես տեսնում ենք, չնայած փոփոխելի թվերին, օրինակը ցույց է տալիս, թե ինչպես II դիֆերենցիալ ռենտայի միջոցով ավելի լավ, արդեն ռենտա բերող հողը կարող է գինը կարգավորող դառնալ և սրա հետևանքով էլ ամբողջ հողը, նաև մինչև հիմա ռենտա չբերող հողը, կարող է ռենտա բերող հողի փոխարկվել։— Ֆ. Է.}

Հացահատիկային ռենտան պետք է բարձրանա, հենց որ հացահատիկի արտադրության կարգավորիչ գինը բարձրանում է, հետևաբար հենց որ բարձրանում է մի քվարտեր հացահատիկի արտադրության գինը կարգավորող հողում կամ թե աճում է կապիտալի կարգավորիչ ներդրումը հողի տեսակներից որևէ մեկում։ Այս միևնույն է, եթե բոլոր հողատեսակներն ավելի անպտղաբեր դառնային և, օրինակ, 2½ £-անոց նոր կապիտալի ներդրումով բոլորն արտադրեին միմիայն քվարտեր 1 քվարտերի փոխարեն։ Հացահատիկի այն ավելցուկը, որ նրանք արտադրում են նույնահավասար կապիտալի ներդրմամբ, դառնում է գերարդյունք, որում ներկայանում է գերշահույթը, ուրեմն նաև ռենտան։ Եթե ենթադրենք, որ շահույթի նորման միևնույնն է մնում, ապա ֆերմերը իր շահույթով ավելի քիչ հացահատիկ կգներ։ Շահույթի նորման կարող է նույնը մնալ, եթե աշխատավարձը չի բարձրանում կամ այն պատճառով, որ այն իջեցված է մինչև ֆիզիկական մինիմումը, այսինքն՝ բանվորական ուժի նորմալ արժեքից ներքև, կա՛մ այն պատճառով, որ բանվորների սպառման մյուս առարկաները, որ արդյունաբերությունն է մատակարարում, համեմատաբար ավելի էժան են դարձել, կա՛մ թե այն պատճառով, որ բանվորական օրը երկարացել կամ ավելի ինտենսիվ է դարձել և սրա հետևանքով արտադրության ոչ երկրագործական ճյուղերում շահույթի նորման, որը սակայն կարգավորում է երկրագործական շահույթը, միևնույնն է մնացել, եթե միայն չի բարձրացել, կամ թե չէ այն պատճառով, որ երկրագործության մեջ թեև ծախսվում է նույնպիսի կապիտալ, բայց ավելի շատ ծախսվում է հաստատուն ու ավելի քիչ՝ փոփոխուն կապիտալ։

Արդ, մենք քննեցինք այն առաջին եղանակը, որով մինչայժմյան ամենավատ A հողում կարող է ռենտա ծագել առանց այն բանի, որ էլ ավելի վատ հող ներքաշվի մշակման մեջ. այսինքն մենք քննեցինք ռենտայի առաջացումը այն տարբերության հետևանքով, որ նրա անհատական, արտադրության մինչայժմյան կարգավորիչ գինն է ունենում համեմատած արտադրության այն նոր, ավելի բարձր գնի հետ, որով անբավարար արտադրողականություն ունեցող վերջին լրացուցիչ կապիտալն ավելի լավ հողում մատակարարում է անհրաժեշտ լրացուցիչ արդյունքը։

Եթե լրացուցիչ արդյունքը պետք լիներ մատակարարել A—1 հողից, որը քվարտերը միմիայն 4 £-ով կարող է մատակարարել, ապա A-ի ամեն մի ակրի ռենտան կբարձրանար 1 £-ի։ Բայց այս դեպքում A—1-ն, իբրև մշակված հողերից ամենավատը, կբռներ A-ի տեղը, իսկ սա ռենտա բերող հողատեսակների շարքի մեջ կմտներ որպես այդ շարքի ամենաստորին անդամ։ I դիֆերենցիալ ռենտան կփոխվեր։ Հետևաբար այս դեպքը II դիֆերենցիալ ռենտայի քննության սահմաններից դուրս է, այն ռենտայի, որը հողի միևնույն տարածության մեջ արվող կապիտալի հաջորդական ներդրումների տարբեր արտադրողականությունից է առաջ գալիս։

Բայց սրանից զատ դիֆերենցիալ ռենտան A հողում կարող է ծագել դեռ երկու եղանակով էլ։

Անփոփոխ գնի դեպքում,— տվյալ որևէ գնի, որը կարող է առաջվանի հետ համեմատած նույնիսկ ընկած գին լինել,— երբ կապիտալի ավելադիր ներդրումն հավելյալ արտադրողականություն է առաջ բերում, որը prima facie [ակներևորեն] մինչև մի որոշ կետ պետք է միշտ հենց ամենավատ հողում տեղի ունենա։

Իսկ երկրորդ, երբ, ընդհակառակն, A հողում արված կապիտալի հաջորդական ներդրումների արտադրողականությունը նվազում է։

Երկու անգամին էլ ենթադրվում է, որ աճած արտադրությունը պահանջարկի կացության անհրաժեշտ հետևանքն է։

Սակայն դիֆերենցիալ ռենտայի տեսակետից այստեղ մի յուրահատուկ դժվարություն է հանդես գալիս առաջ շարադրած այն օրենքի կապակցությամբ, ըստ որի արտադրության ընդհանուր գինն ամբողջ արտադրանքի համար (կամ թե կապիտալի ամբողջ ծախսման նկատմամբ հաշված) որոշվում է միշտ քվարտերի արտադրության միջին անհատական գնով։ Բայց A-ի դեպքում նրանից դուրս գոյացող արտադրության գինը չէ, ինչպես որ լինում է ավելի լավ հողատեսակների գեպքում,— որը կապիտալի նոր ներդրումների վերաբերմամբ սահմանափակում է արտադրության անհատական գնի հավասարեցումն ընդհանուր գնի հետ։ Չէ՞ որ A-ի արտադրության անհատական գինն է հենց արտադրության այն ընդհանուր գինը, որով կարգավորվում է շուկայական գինը։

Ենթադրենք՝

1) Կապիտալի հաջորդական ներդրումների բարձրացող արտադրողական ուժի դեպքում. A-ի 1 ակրում 5 £ կապիտալի կանխավճարմամբ, սրա համապատասխան 6 £ արտադրության գնով կարող է 2 քվարտերի փոխարեն 3 քվարտեր արտադրվել։ 2½ £ կապիտալ ներկայացնող առաջին ներդրումը տալիս է 1 քվարտեր, երկրորդը՝ 2 քվարտեր։ Այս դեպքում արտադրության ամբողջ գինը, որ հավասար է 6 £-ի, տալիս է 3 քվարտեր, հետևաբար՝ քվարտերը միջին հաշվով արժենում է 2 £. ուրեմն եթե 3 քվարտերը ծախվում է 2 £-ով, ապա առաջվա նման A-ն ոչ մի ռենտա չի տալիս, բայց փոխվում է միայն II դիֆերենցիալ ռենտայի պատվանդանը. 3 £-ի փոխարեն 2 £-ն է դարձել արտադրության կարգավորիչ գին. 2½ £-անոց կապիտալը ամենավատ հողում այժմ միջին հաշվով արտադրում է 1-ի փոխարեն 1½ քվարտեր, և հիմա 2½ £-անոց ներդրման դեպքում այս 1½ քվարտերն է ընդունվում որպես պաշտոնական պտղաբերություն բոլոր ավելի բարձր հողատեսակների համար։ Նրանց մինչայժմյան գերարդյունքի մի մասն այսուհետև մասնակցում է նրանց անհրաժեշտ արդյունքի գոյացմանը, ինչպես որ նրանց նախկին գերշահույթի մի մասը միջին շահույթի գոյացմանն է մասնակցում։

Իսկ եթե, ընդհակառակը, հաշվենք այնպես, ինչպես ավելի լավ հողատեսակներում, որտեղ միջին հաշվարկման հետևանքով ամենևին չի փոխվում բացարձակ հավելութային մասը, որովհետև այդ հողերի համար արտադրության ընդհանուր գինը որպես կապիտալի ներդրման սահման է ծառայում, ապա կապիտալի առաջին ներդրման քվարտերն արժենում է 3 £, իսկ երկրորդ ներդրման 2 քվարտերից ամեն մեկը 1½ £ միայն։ Հետևաբար A-ում կգոյանար 1 քվարտերանոց հացահատիկային ռենտա ու 3 £-անոց փողային ռենտա, բայց այս 3 քվարտերը հին գնով կծախվեին, ընդամենը 9 £-ով։ Եթե 2½-անոց մի երրորդ ներդրում հաջորդեր անփոփոխ պտղաբերությամբ, ինչպես երկրորդը, ապա հիմա ընդամենը կարտադրվեր 5 քվարտեր 9 £ արտադրության գնով։ Եթե A-ի արտադրության անհատական միջին գինը մնար կարգավորիչ, ապա քվարտերն այժմ պիտի ծախվեր 1-ով։ Արտադրության միջին գինը դարձյալ կընկներ, սակայն ոչ թե կապիտալի երրորդ ներդրման պտղաբերության նոր բարձրացման հետևանքով, այլ մի այնպիսի նոր լրացուցիչ կապիտալ ներդրելու հետևանքով միայն, որը միևնույն լրացուցիչ պտղաբերությունն ունենար, ինչպես երկրորդը։ A հողում արված ավելի բարձր, սակայն անփոփոխ պտղաբերություն ունեցող հաջորդական կապիտալաներդրումները ռենտա բերող հողատեսակների նման ռենտան բարձրացնելու փոխարեն համամասնորեն կգցեին արտադրության գինն ու սրա հետ էլ, այլ անփոփոխ հանգամանքներում, կիջեցնեին դիֆերենցիալ ռենտան մյուս բոլոր հողատեսակներում։ Իսկ ընդհակառակը, եթե կապիտալի առաջին ներդրումը, որը 1 քվարտերն արտադրում է 3 £ արտադրության գնով, կարգավորիչ մնար ըստ ինքյան, ապա 5 քվարտերը կծախվեր 15 £-ով, և A հողում արված հետագա կապիտալաներդրումների դիֆերենցիալ ռենտան կաներ 6 £։ Հավելյալ կապիտալի ավելադրումը A-ի ակրում, ինչ ձևով էլ որ սա կատարվեր, բարելավում կլիներ այստեղ, և ավելադիր կապիտալի ավելի արտադրողական կդարձներ կապիտալի սկզբնական մասն էլ։ Անմտություն կլիներ ասել, թե կապիտալի -ը 1 քվարտեր է արտադրել, իսկ մնացած -ը՝ 4 քվարտեր։ Այսպես թե այնպես, ամեն մի ակրին 9 £ 5 քվարտեր արտադրած կլիներ, մինչդեռ 3 £-ը՝ միմիայն 1 քվարտեր։ Արդյոք այստեղ ռենտա, գերշահույթ կծագե՞ր, թե ոչ, այս ամբողջովին կախված կլիներ հանգամանքներից։ Իբրև նորմալ երևույթ, արտադրության կարգավորիչ գինը պետք է ընկներ։ Այսպես կլինի այն ժամանակ, երբ այս ավելի բարելավված, բայց ավելի բարձր ծախքերի հետ շաղկապված մշակումն A հողում տեղի է ունենում լոկ այն պատճառով, որ նույնը տեղի է ունենում ավելի լավ հողատեսակներում էլ,— ուրեմն ընդհանուր ռևոլուցիա է կատարվում երկրագործության մեջ, այնպես որ հիմա, եթե խոսք է լինում A հողի բնական պտղաբերության մասին, ենթադրվում է, որ նա 3 £ ներդրումով մշակվելու փոխարեն մշակվում է 6, կամ 9 £ ներդրումով։ Այս հատկապես կվերաբերեր այն դեպքին, երբ A հողի մշակված ակրերի մեծամասնությունը, որն այս երկրի առաջարկի գլխավոր քանակն է մատակարարում, մշակման այս նոր մեթոդին ենթարկվեր։ Իսկ եթե բարելավումն ամենից առաջ ընդգրկեր A-ի տարածության լոկ մի ավելի փոքր մասը, ապա այս ավելի լավ մշակված մասը մի գերշահույթ կտար, որը հողատերն ամբողջովին կամ թե մասամբ ռենտայի կփոխարկեր արագությամբ և կսևեռեր իբրև ռենտա։ Այսպիսով ուրեմն, եթե պահանջարկը համաքայլ ընթանար աճող առաջարկի հետ, կարող էր այն չափով, որով A հողը իր ամբողջ տարածությամբ աստիճանաբար կենթարկվեր մշակման նոր մեթոդին, հետզհետե ռենտա գոյանալ A որակի բոլոր հողերում, և հավելյալ արտադրողականությունը, նայած շուկայական հարաբերություններին, ամբողջովին կամ մասամբ կբռնագրավվեր հողատիրոջ կողմից։ Հետնաբար, ծախսվող կապիտալի աճման դեպքում A-ի արտադրության գնի հավասարեցումը իր արդյունքի միջին գնին կարող էր արգելակվել այն բանի շնորհիվ, որ կապիտալի այս ավելի բարձր ծախսման տված գերշահույթը սևեռվում է ռենտայի ձևով։ Այս դեպքում դուրս կգար, ինչպես մենք առաջ տեսել ենք ավելի լավ հողերում ներդրվող լրացուցիչ կապիտալների նվազող արտադրողական ուժի օրինակի վրա, որ գերշահույթի փոխարկումը հողային ռենտայի, այսինքն՝ հողային սեփականության միջամտությունը բարձրացնում է արտադրության գինը, այնպես որ դիֆերենցիալ ռենտան այլևս սոսկ արտադրության անհատական ու ընդհանուր գնի տարբերությունների հետևանքը չէ։ Այս հանգամանքն արգելք կլիներ A հողի համար երկու գների համընկնելուն, որովհետև կխափաներ արտադրության գինը A-ի արտադրության միջին գնով կարգավորելը. ուրեմն արտադրության գինը կպահեր մի ավելի բարձր մակարդակի վրա, քան անհրաժեշտ է, և սրանով ռենտա կստեղծեր։ Այս հետևանքը կարող էր առաջանալ կամ թե հարատևել նույնիսկ արտասահմանից ազատորեն հացահատիկ ներմուծելու դեպքում, որովհետև այն հողը, որ արտադրության դրսից որոշված գնի ժամանակ կարող էր հացահատիկի մշակության մեջ մրցել առանց ռենտա բերելու, ֆերմերներն ստիպված կլինեին այլ կերպ շահագործելու, օրինակ, արոտավայր դարձնելու, և, հետևաբար, միմիայն ռենտա բերող հողերը կզբաղվեին հացահատիկի մշակությամբ, այսինքն այն հողերը միայն, որոնց ամեն մի քվարտերի արտադրության անհատական միջին գինն ավելի ցած կլիներ, քան արտադրության դրսից որոշված գինը։ Ընդհանուր առմամբ կարելի է ընդունել, որ տվյալ դեպքում արտադրության գինը կիջնի, բայց ոչ մինչև իր միջին գինը, այլ կկանգնի ավելի բարձր, սակայն ամենավատ մշակված A հողի արտադրության գնից ցած, այնպես որ A հողի նոր տեղամասերի մրցումը կսահմանափակվի։

2) Ավելադիր կապիտալների նվազող արտադրողական ուժի դեպքում.

Ենթադրենք թե A—1 հողը կարող է ավելադիր քվարտերը միմիայն 4 £-ով արտադրել, իսկ A հողը՝ 3¾ £-ով, ուրեմն ավելի էժան, բայց £ ¾-ով ավելի թանկ, քան իր առաջին կապիտալաներդրման միջոցով արտադրված քվարտերը։ Այս դեպքում A-ում արտադրված երկու քվարտերի ամբողջ գինը = կլիներ 6¾ £-ի, ուրեմն ամեն մի քվարտերի միջին գինը = 3⅜ £-ի։ Արտադրության գինը կբարձրանար, բայց ⅜ £-ով միայն, մինչդեռ եթե ավելադիր կապիտալը նոր հողում ներդրվեր, որը մի քվարտերը 3¾-ով է արտադրում, ապա նա կբարձրանար դեռ ⅜ £-ով, մինչև 3¾ £, և սրանով առաջ կգար մյուս բոլոր դիֆերենցիալ ռենտաների համամասնական բարձրացում։

Այսպիսով ուրեմն, A-ի ամեն մի քվարտերի արտադրության 3⅜ £-անոց գինը կհամահարթվեր աճած կապիտալաներդրման ժամանակ իր արտադրության միջին գնի հետ նույն հողի վրա և կարգավորիչ կդառնար. հետևաբար, նա ոչ մի ռենտա չէր տա, որովհետև ոչ մի գերշահույթ չէր լինի։

Բայց եթե կապիտալի երկրորդ ներդրման արտադրած այս քվարտերը 3¾ £-ով ծախվեր, ապա A հողը հիմա ¾ £ ռենտա կբերեր ու այն էլ A-ի բոլոր ակրերում, որոնցում կապիտալի ոչ մի լրացուցիչ ներդրում տեղի չի ունեցել և որոնք, ուրեմն, քվարտերն առաջվա պես արտադրում են 3 £-ով։ Քանի դեռ A-ի անմշակ տարածություններ գոյություն ունեն, գինը լոկ ժամանակավորապես կարող էր 3¾ £-ի բարձրանալ։ A-ի նոր տարածությունների մրցակցությունն արտադրության գինը կպահեր 3 £-ի մակարդակի վրա, մինչև որ սպառվեր A-ի ամբողջ հողը, որի բարենպաստ տեղադրությունը նրան հնարավորություն է տալիս քվարտերն 3¾ £-ից ավելի էժան արտադրելու։ Հետևաբար, հարկավոր կլիներ այս ենթադրել, թեև հողատերը, եթե հողի մի ակրը ռենտա է բերում, ոչ մի ուրիշ ակր առանց ռենտայի չի զիջի որևէ վարձակալի։

Առկա A հողում արվող կապիտալի երկրորդ ներդրման ավելի շատ կամ թե ավելի քիչ տարածումից է կախված դարձյալ, թե արդյոք արտադրության գինը համահավասարվում է միջին գնին, կամ թե կապիտալի երկրորդ ներդրման 3¾ £ արտադրության գինը կարգավորիչ դառնո՞ւմ է։ 3¾ £ դառնում է կարգավորիչ լոկ այն դեպքում, երբ հողատերը հաջողեցնում է իբրև ռենտա սևեռելու այն գերշահույթը, որը կգոյանար ամեն մի քվարտերի 3¾ £ գնի ժամանակ՝ մինչև պահանջարկի բավարարումը։

Հողի նվազող արտադրողականության վերաբերմամբ, որը տեղի է ունենում կապիտալի հաջորդական ներդրումների դեպքում, պետք է նայել Լիբիխի գործերը։ Մենք տեսանք, որ կապիտալի ներդրումների հավելյալ արտադրողական ուժի հաջորդական նվազումը շարունակ ավելացնում է ամեն մի ակրի ռենտան արտադրության անփոփոխ գնի դեպքում, և որ նա այս կարող է առաջացնել նույնիսկ արտադրության ընկնող գնի ժամանակ։

Բայց ընդհանուր առմամբ պիտի նկատել հետևյալը։

Արտադրության կապիտալիստական եղանակի տեսակետից արդյունքների հարաբերական թանկացումն է տեղի ունենում ամեն անգամ, երբ միևնույն արդյունքն ստանալու համար պետք է մի նոր ծախսում արվի, պետք է վճարվի մի այնպիսի բանի համար, որի համար առաջ չէր վճարվում։ Որովհետև արտադրության մեջ սպառված կապիտալի փոխհատուցում ասելով պետք է հասկանալ այն արժեքների փոխհատուցումը միայն, որոնք ներկայանում են արտադրության որոշ միջոցների կերպարանքով։ Բնության այն տարրերը, որոնք իբրև գործակալներ մտնում են արտադրության մեջ՝ առանց որևէ ծախք պահանջելու, ինչ դեր էլ որ նրանք խաղալիս լինեն արտադրությունում, սրա մեջ մտնում են ոչ թե որպես կապիտալի բաղադրամասեր, այլ իբրև կապիտալի ձրի բնական ուժ, այսինքն՝ որպես աշխատանքի ձրի բնական արտադրողական ուժ, որը սակայն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա ներկայանում է — ամեն արտադրողական ուժի նման — իբրև կապիտալի արտադրողական ուժ։ Հետևաբար, եթե բնության մի այսպիսի ուժ, որն սկզբնապես ոչինչ չարժե, մասնակցում է արտադրությանը, ապա նա գինը որոշելու ժամանակ չի մտնում հաշվի մեջ, քանի դեռ նրա օգնությամբ մատակարարված արդյունքը բավարարում է պահանջին։ Իսկ եթե զարգացման պրոցեսում ավելի շատ արդյունք է պահանջվում, քան կարող է պատրաստվել բնության այս ուժի օգնությամբ, ուրեմն եթե այս լրացուցիչ արդյունքը պետք է արտադրվի առանց բնության այս ուժի օգնության կամ թե մարդկային գործակցության օժանդակությամբ, մարդկային աշխատանքի օժանդակությամբ, ապա մի նոր լրացուցիչ տարր կմտնի կապիտալի մեջ։ Հետևաբար, միևնույն արդյունքն ստանալու համար կապիտալի համեմատաբար ավելի մեծ ծախսումն է տեղի ունենում։ Մյուս բոլոր հանգամանքներն անփոփոխ ենթադրելով, տեղի է ունենում արտադրության թանկացում։

(«1876 թվի փետրվարի կեսերին սկսած» տետրակից)։

Դիֆերենցիալ ռենտան ու ռենտան իբրև հողում ներդրած կապիտալի սոսկական տոկոս։

Այսպես կոչված կայուն մելիորատիվ միջոցառումները,— որոնք հողի ֆիզիկական, մասամբ էլ քիմիական հատկությունը փոխում են այնպիսի գործառնություններով, որոնք կապիտալի ծախսում են պահանջում և կարող են նկատվել որպես կապիտալի միակցում հողին,— գրեթե բոլորն էլ հանգում են այն բանին, որ որոշ հողակտորի, մի հողի, որը գտնվում է որոշ, սահմանափակ վայրում, այնպիսի հատկություններ տան, որ մեկ ուրիշ հող, մի ուրիշ վայրում ու հաճախ բոլորովին մոտիկ, ի բնե ունի։ Մի հող ի բնե համահարթված է [ist nivelliert], մյուսը դեռ պիտի համահարթվի. մեկը բնական ջրատար առուներ ունի, մյուսը կարիք ունի արհեստական ցամաքուրդի. մեկն ի բնե խոր հողաշերտ ունի, մի ուրիշինը պետք է արհեստականորեն խորացվի, մի կավահող ի բնե խառնված է ավազի պատշաճ քանակի հետ, մեկ ուրիշի մեջ այս հարաբերությունը դեռ նոր պետք է ստեղծվի. մի մարգագետին ի բնե է ոռոգվում ու տղմածածկվում, մյուսը պետք է այսպիսին դառնա աշխատանքի միջոցով կամ թե, բուրժուական տնտեսագիտության լեզվով ասած, կապիտալի միջոցով։

Արդ, իսկապես զվարճալի է այն թեորիան, համաձայն որի այստեղ մեկ հողի դեպքում, որի համեմատական առավելությունները ձեռք են բերված, ռենտան ընդունվում է որպես տոկոս, իսկ մյուսի դեպքում, որն ի բնե ունի այս առավելությունները, ռենտան տոկոս չի համարվում։ (Սակայն իրականում խնդիրն այնպես են այլաշրջում, թե որովհետև մի դեպքում ռենտան իրոք համընկնում է տոկոսի հետ, մյուս դեպքում էլ, երբ փաստորեն այս տեղի չի ունենում, ռենտան պետք է որ տոկոս կոչվի, կեղծելով ներկայացվի իբրև տոկոս)։ Բայց արված կապիտալաներդրումից հետո հողը ռենտա է բերում ոչ թե այն պատճառով, որ կապիտալ է ներդրված եղել նրանում, այլ որովհետև կապիտալի ներդրումը հողը դարձրել է, առաջվանի համեմատությամբ, ներդրման ավելի արտադրողական դաշտ։ Ենթադրենք թե, մի երկրի ամեն հող կարիք ունի կապիտալի այսպիսի ներդրման. այս պարագայում յուրաքանչյուր հողակտոր, որին դեռ չի վիճակվել կապիտալի այսպիսի ներդրում, դեռ պետք է անցնի այս ստադիայով, և այն ռենտան (այն տոկոսը, որ հողը տալիս է տվյալ դեպքում), որ բերում է կապիտալի ներդրումով արդեն հարստացած հողը, դիֆերենցիալ ռենտա է ճիշտ այնպես, որպես թե հողն ի բնե ունեցել է այս առավելությունը, իսկ մյուս հողը դեռ նոր պետք է ձեռք բերի այն։

Տոկոսի վերածելի այս ռենտան էլ է զուտ դիֆերենցիալ ռենտա դառնում, հենց որ ծախսված կապիտալը շիջուցվում է։ Ապա թե ոչ, դուրս կգար, որ միևնույն կապիտալը որպես կապիտալ երկակի գոյություն ունի։

Ամենազվարճալի երևույթներից մեկն այն է, որ Ռիկարդոյի բոլոր հակառակորդները, որոնք մաքառում են արժեքը բացառապես աշխատանքով որոշելու դեմ, հողի տարբերություններից ծագող դիֆերենցիալ ռենտայի հանդեպ այն են ընդգծում, թե այստեղ աշխատանքի փոխարեն բնությունն է դառնում արժեքի որոշիչ. սակայն միաժամանակ այս որոշումը վերադրում են տեղադրությանը կամ թե,— այն էլ ավելի մեծ չափով,— այն կապիտալի տոկոսին, որը մշակման ժամանակ ներդրված է հողի մեջ։ Միևնույն աշխատանքը նույն արժեքն է գոյացնում տվյալ ժամանակում ստեղծված արդյունքի համար. բայց այս արդյունքի մեծությունը կամ թե քանակը, ուրեմն և արժեքի այն մասն էլ, որ բաժին է ընկնում այս արդյունքի համապատասխան մասին, աշխատանքի տվյալ քանակի դեպքում կախված է բացառապես արդյունքի քանակությունից, իսկ սա էլ իր հերթին՝ աշխատանքի տվյալ քանակի արտադրողականությունից, ոչ թև այս քանակի բացարձակ մեծությունից։ Արդյոք այս արտադրողականության պատճառը բնությո՞ւնն է, թե՞ հասարակությունը, բոլորովին նշանակություն չունի։ Այն դեպքում միայն, երբ ինքը այդ արտադրողականությունն աշխատանք, ուրեմն կապիտալ է նստում, նա բարձրացնում է արտադրության գինը մի նոր բաղադրամասով, մի բան, որ բնության սոսկական ներգործությամբ առաջանալ չի կարող։

ՔԱՌԱՍՈՒՆՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԲԱՑԱՐՁԱԿ ՀՈՂԱՅԻՆ ՌԵՆՏԱՆ

Դիֆերենցիալ ռենտայի վերլուծության ժամանակ մենք ելնում էինք այն ենթադրությունից, թե ամենավատ հողը ոչ մի հողային ռենտա չի վճարում կամ, ավելի ընդհանուր ձևով ասած, լոկ այն հողն է հողային ռենտա վճարում, որի արդյունքի արտադրության անհատական գինը արտադրության շուկան կարգավորող գնից ցածր է կանգնած լինում, այնպես որ այս եղանակով մի գերշահույթ է առաջ գալիս, որը փոխարկվում է ռենտայի։ Ամենից առաջ պետք է նշել, որ դիֆերենցիալ ռենտայի, որպես դիֆերենցիալ ռենտայի, օրենքը բոլորովին անկախ է հիշյալ ենթադրության ճիշտ կամ թե անճիշտ լինելուց։

Եթե մենք արտադրության ընդհանուր, շուկան կարգավորող գինն անվանենք P, ապա A ամենավատ հողատեսակի արդյունքի համար P-ն համընկնում է նրա արտադրության անհատական գնի հետ. հետևապես այս գինը հավասար է արտադրության մեջ սպառված հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալին պլյուս միջին շահույթը (= ձեռնարկուական եկամուտ, պլյուս տոկոս)։

Ռենտան այստեղ հավասար է զրոյի։ Լավագույն հողերի ամենամոտիկ B տեսակի արտադրության անհատական գինը = է P՛, և P > P՛, այսինքն՝ P-ն վճարում է ավելի, քան B հողատեսակի արդյունքի արտադրության իրական գինն Է։ Թող հիմա P—P՛ = d. այսպիսով ուրեմն d-ն, P-ի ավելցուկը P՛-ից վեր, այն գերշահույթն է, որ կորզում է այս B հողատեսակի ֆերմերը։ Այս d-ն փոխարկվում է ռենտայի, որը պիտի հողատիրոջը վճարել։ Թող C երրորդ հողատեսակի համար արտադրության իրական գինը լինի P՛՛, և P—P՛՛= 2d. հետևաբար այս 2d-ն փոխարկվում է ռենտայի. նույնպես էլ D չորրորդ հողատեսակի համար արտադրության անհատական գինը թող լինի P՛՛՛, իսկ P—P՛՛՛ =3d, որը հողային ռենտայի է փոխարկվում և այլն։ Հիմա ենթադրենք, թե A հողատեսակի համար արած այն ենթադրությանը, որ ռենտան = 0, և ուրեմն նրա արդյունքի գինը = P + 0, սխալ է։ Ընդհակառակն, ասենք, նա էլ է վճարում մի ռենտա = r։ Այստեղից երկու հետևություն ենք հանում.

Առաջին. A տեսակի հողի արդյունքի գինը չէր կարգավորվի նրա արտադրության գնով, այլ մի ավելցուկ կպարունակեր իր արտադրության գնից վեր, = կլիներ P + r։ Որովհետև եթե արտադրության կապիտալիստական եղանակը ենթադրվում է իր նորմալ ընթացքով, ուրեմն ենթադրվում է, թե այն r ավելցուկը, որ ֆերմերը վճարում է հողատիրոջը, որևէ մի հանուրդ չէ ոչ աշխատավարձից, ոչ էլ կապիտալի միջին շահույթից, ապա ֆերմերը տվյալ ավելցուկը կարող է վճարել այն հանգամանքի շնորհիվ միայն, որ նրա արդյունքը իր արտադրության գնից բարձր է ծախվում. հետևաբար այս արդյունքը ֆերմերին մի գերշահույթ կտար, եթե նա այս ավելցուկը ռենտայի ձևով չզիջեր հողատիրոջը։ Այս դեպքում բոլոր հողատեսակներից ստացվող և շուկայում գտնվող ամբողջ արդյունքի կարգավորիչ շուկայական գինը կլիներ ոչ թե արտադրության այն գինը, որ կապիտալն ընդհանրապես տալիս է արտադրության բոլոր ոլորտներում, այսինքն մի գին, որը հավասար է ծախսերին, պլյուս միջին շահույթը, այլ նա կլիներ արտադրության գինը, պլյուս ռենտան, P + r, ոչ թե P։ Որովհետև A տեսակի հողի արդյունքի գինն ընդհանրապես արտահայտում է կարգավորիչ ընդհանուր շուկայական գնի սահմանը, այն գնի, որով կարող է մատակարարվել ամբողջ արդյունքը, և այս չափով միայն կարգավորում է այդ ամբողջ արդյունքի գինը։

Սակայն, երկրորդ՝ թեև այս դեպքում հողի արդյունքի ընդհանուր գինն էապես կկերպափոխվեր, բայց դիֆերենցիալ ռենտայի օրենքն ամենևին չէր վերանա սրանով։ Որովհետև եթե A հողատեսակի արդյունքի գինն ու սրա հետ էլ ընդհանուր շուկայական գինը = P + r, ապա B, C, D և այլև հողատեսակների գինը նույն պես = կլիներ P + r։ Բայց որովհետև B հողատեսակի համար P — P՛ = d, ապա (P + r) — (P՛ + r) նույնպես = կլիներ d, իսկ C-ի համար P—P՛՛ = (P + r) — (P՛՛ + r) = 2d, ինչպես որ D-ի համար, վերջապես, P — P՛՛՛ = (P + r) — (P՛՛՛ + r) = 3d և այլն։ Այսպիսով ուրեմն, դիֆերենցիալ ռենտան միևնույնը կլիներ առաջվա նման և կկարգավորվեր նույն օրենքով, թեև ռենտան այս օրենքից անկախ մի տարր կպարունակեր, և միաժամանակ հողի արդյունքի գնի հետ միասին մի ընդհանուր աճ կունենար։ Այստեղից հետևում է, թե խնդիրն ինչպես էլ որ լուծվի ամենից անպտղաբեր հողատեսակի ռենտայի վերաբերմամբ, դիֆերենցիալ ռենտայի օրենքը ոչ միայն անկախ է նրանից, այլև ավելին. բուն իսկ դիֆերենցիալ ռենտան իր բնույթի համեմատ ըմբռնելու միակ եղանակն այն է, որ ենթադրվի, թե A հողատեսակի ռենտան = 0։ Արդյոք սա իսկապե՞ս = 0, թե՞ > 0, նշանակություն չունի, որչափով որ դիֆերենցիալ ռենտան է ուշադրության առնվում, և իրոք չի մտնում հաշվի մեջ։

Հետևաբար, դիֆերենցիալ ռենտայի օրենքը հետագա հետազոտության արդյունքից անկախ է։

Արդ, եթե այստեղ հարց է տրվում այն ենթադրության հիմքի մասին, ըստ որի A ամենավատ հողատեսակի արդյունքը ոչ մի ռենտա չի վճարում, ապա պատասխանն անհրաժեշտորեն կարող է հետևյալը լինել. եթե հողի արդյունքի, ասենք, օրինակ, հացահատիկի շուկայական գինը մի այնպիսի բարձրության է հասել, որ A հողատեսակում ներդրելու նպատակով կատարած կապիտալի մի ավելադիր կանխավճարում արտադրության սովորական գինն է հատուցում, ուրեմն սովորական շահույթ է տալիս կապիտալին, ապա այս պայմանը բավական է A հողատեսակում ավելադիր կապիտալ ներդրելու համար։ Այսինքն՝ այս պայմանը բավական է կապիտալիստի համար, որ նոր կապիտալ ներդրի սովորական շահույթով ու նորմալ եղանակով շահեցնի։

Այստեղ պետք է նկատել, որ շուկայական գինն այս դեպքում էլ պետք է ավելի բարձր կանգնի, քան A-ի արտադրության գինն է։ Որովհետև հենց որ ավելադիր առաջարկ է ստեղծվում, ակներև է, որ պահանջարկի ու առաջարկի հարաբերությունը փոխվում է։ Առաջ անբավարար էր առաջարկը, հիմա բավարար է։ Ուրեմն գինը պիտի ընկնի։ Բայց որպեսզի գինը կարողանա ընկնել, նա պետք է առաջ ավելի բարձր կանգնած եղած լինի, քան A-ի արտադրության գինն է։ Բայց մշակման մեջ նոր մտած A հողատեսակի ավելի անպտղաբեր բնույթն այն ներգործությունն է ունենում, որ գինը նորից այնքան ցած չի ընկնում, որքան այն ժամանակ, երբ B հողատեսակի արտադրության գինն էր շուկան կարգավորում։ A-ի արտադրության գինը շուկայական գնի ոչ թե առժամանակյա, այլ համեմատորեն հարատև բարձրացման սահմանն է կազմում։— Ընդհակառակը, եթե մշակման նոր ենթարկված հողն ավելի պտղաբեր է, քան մինչև հիմա կարգավորիչ A հողատեսակը, և այնուամենայնիվ այն բավարար է ավելադիր պահանջարկը գոցելու համար միայն, ապա շուկայական գինն անփոփոխ է մնում։ Այն խնդրի հետազոտությունը, թե արդյոք ամենաստորին հողատեսակը ռենտա վճարո՞ւմ է, այս դեպքում էլ համընկնում է այստեղ քննարկվող դրույթի հետ, որովհետև այստեղ էլ այն ենթադրությունը, թե A հողատեսակը ոչ մի ռենտա չի վճարում, նրանով կբացատրվեր, որ շուկայական գինը կապիտալիստական ֆերմերին հնարավորություն է տալիս կիրառված կապիտալը, պլյուս միջին շահույթը լիովին գոցելու համար, կարճ ասած՝ որ շուկայական գինը մատակարարում է նրան իր ապրանքի արտադրության գինը։

Համենայն դեպս կապիտալիստական վարձակալն այս պայմաններում կարող է A հողատեսակը մշակել, որչափով որ նա վարվելու է իբրև կապիտալիստ։ Ուրեմն հիմա արդեն առկա է այն պայմանը, որը հնարավորություն է տալիս հողատեսակում կապիտալը նորմալ կերպով շահեցնելու։ Բայց այս նախադրյալից, թե կապիտալը վարձակալի կողմից կարող էր A հողատեսակում ներդրվել կապիտալի արժեքի մեծացման միջին պայմանների համաձայն, եթե նա մինչև անգամ ոչ մի ռենտա էլ վճարելու չլիներ,— ամենևին չի հետևում այն եզրակացությունը, թե A տեսակին պատկանող այս հողն այժմ առանց այլևայլության ֆերմերի տրամադրության տակ է դրված։ Այն հանգամանքը, որ վարձակալը կարող էր իր կապիտալը սովորական շահույթով գործադրել, եթե հարկադրված չէ ռենտա վճարելու, բոլորովին էլ հիմք չէ հողատիրոջ համար, որ նա իր հողը ձրիաբար տրամադրի վարձակալին և այս ձեռնարկու-բարեկամի հանդեպ այնքան մարդասեր լինի, որ crédit gratuit [անվճար վարկ] մտցնի։ Մի այսպիսի ենթադրություն անել նշանակում է անտեսել հողային սեփականությունը, վերացած համարել հողային սեփականությունը, որի հենց գոյությունն է սահման դնում կապիտալի ներդրմանն ու սրա ազատ գործադրմանը հողագործության մեջ, մի սահման, որն ամենևին չի խորտակվում վարձակալի այն սոսկական խորհրդածությունից, թե հացահատիկի գների կացությունը նրան հնարավորություն է տալիս A հողատեսակը շահագործելով սովորական շահույթ քաղելու իր կապիտալից, եթե ինքը ոչ մի ռենտա չվճարեր, այսինքն եթե նա գործնականում կարողանար հողային սեփականությունը չեղյալ համարել։ Սակայն հողային սեփականության մոնոպոլիան, հողային սեփականությունն իբրև կապիտալի սահման ենթադրվում է արդեն դիֆերենցիալ ռենտայի դեպքում էլ, որովհետև եթե հողային սեփականությունը չլիներ, գերշահույթը չէր փոխարկվի հողային ռենտայի և վարձակալի փոխարեն հողի սեփականատիրոջը բաժին չէր ընկնի։ Եվ հողային սեփականությունն իբրև սահման շարունակում է հարատևել նաև այնտեղ, որտեղ ռենտան որպես դիֆերենցիալ ռենտա չքանում է, այսինքն A հողատեսակում։ Եթե մենք քննարկենք այն դեպքերը, երբ կապիտալիստական արտադրություն ունեցող մի երկրում կապիտալը կարող է ներդրվել հողում առանց ռենտա վճարելու, ապա կգտնենք, որ այդ բոլոր դեպքերը ենթադրում են հողային սեփականության եթե ոչ իրավաբանական, ապա փաստական վերացում, մի վերացում, որը սակայն կարող է կատարվել ըստ իրենց բնույթի բոլորովին յուրահատուկ ու պատահական հանգամանքներում միայն։

Առաջին, եթե հողի սեփականատերն ինքը կապիտալիստ է, կամ թե կապիտալիստն ինքը հողի սեփականատեր է։ Այս դեպքում նա, եթե շուկայական գինը բավականաչափ բարձրացած է լինում, որպեսզի նրանով հատուցվի արտադրության գինը, այսինքն այդ հողում ծախսած կապիտալը պլյուս միջին շահույթը, ընդ որում այդ հողը հիմա A հողատեսակի մեջ է մտնում, — այս դեպքում նա կարող է հենց ինքը տնտեսագործել իր հողակտորի վրա։ Բայց ինչո՞ւ։ Որովհետև հողային սեփականությունը նրա նկատմամբ ոչ մի սահման չի դնում իր կապիտալը գործադրելու համար։ Նա կարող է հողի հետ վարվել իբրև բնության սոսկական տարրի հետ և ուրեմն կարող է ղեկավարվել բացառապես իր կապիտալի արժեքի մեծացման նկատառումներով, կապիտալիստական նկատառումներով։ Այսպիսի դեպքեր լինում են գործնականում, բայց որպես բացառություն միայն։ Ինչպես որ հողի կապիտալիստական մշակումը գործող կապիտալի ու հողային սեփականության անջատումն է ենթադրում, ճիշտ այնպես էլ նա իբրև ընդհանուր կանոն բացառում է հողի օգտագործումը նրա սեփականատիրոջ կողմից։ Իսկույն երևում է, որ սա զուտ պատահական բան է։ Եթե հացահատիկի աճած պահանջարկն A հողատեսակի ավելի մեծ ծավալի մշակումն է պահանջում, քան տնտեսագործող սեփականատիրոջ ձեռքին կա, ուրեմն եթե նրա մի մասը մշակվելու համար պետք է վարձակալվի, ապա իսկույն վերանում է այս ենթադրական ըմբռնումն այն սահմանի, որ հողային սեփականությունն է հանդիսանում կապիտալի ներդրման համար։ Ստացվում է մի անհամ հակասություն, նախ ելնել կապիտալի ու հողի, վարձակալի ու հողային սեփականատիրոջ անջատումից, որը համապատասխանում է արտադրության կապիտալիստական եղանակին, ու հետո էլ իբրև ընդհանուր կանոն հողային սեփականատիրոջ ինքնատնտեսագործում ենթադրել մինչև այն ծավալն ու ամենուրեք այնտեղ, որտեղ կապիտալը հողի մշակումից ոչ մի ռենտա չէր քաղի, եթե կապիտալից անկախ ու նրա հանդեպ ոչ մի հողային սեփականություն գոյություն չունենար։ (Տե՛ս ստորև, 46-րդ գլխի սկզբում Ա. Սմիթից մեջ բերած հատվածը հանքարաններից ստացվող ռենտայի մասին)։ Հողային սեփականության այս վերացումը պատահական բնույթ է կրում։ Սա կարող է տեղի ունենալ և տեղի չունենալ։

Երկրորդ. վարձակալվող հողի կազմի մեջ կարող են գտնվել առանձին հողակտորներ, որոնք շուկայական գների տվյալ բարձրության ժամանակ ռենտա չեն բերում, հետևաբար՝ իրականում ձրի են տրվում, բայց հողատերն այսպես չի դատում, որովհետև նա աչքի առաջ ունի վարձակալած հողի ռենտայի ամբողջ գումարը, ոչ թե իր առանձին հողակտորների մասնահատուկ ռենտան։ Այս դեպքում ֆերմերի համար, որչափով որ վարձակալվող հողի ռենտա չբերող բաղադրամասերն են ուշադրության առնվում, հողային սեփականությունն, իբրև կապիտալի ներդրման սահման, վերանում է և այն էլ՝ հենց հողատիրոջ հետ կնքած պայմանագրի շնորհիվ։ Բայց նա այս կտորների համար ռենտա չի վճարում լոկ այն պատճառով, որ նա այն հողի համար, որի բաղադրամասն են կազմում նրանք, ռենտա վճարում է։ Այստեղ ենթադրվում է հենց ճիշտ մի այնպիսի կոմբինացիա, երբ պակասող առաջարկը մատակարարելու համար պետք է A ավելի վատ հողատեսակին դիմեն ոչ թե իբրև արտադրության ինքնակա, նոր բնագավառի, այլ իբրև ավելի լավ հողի կազմի մեջ մտնող ու նրանից անբաժանելի մի հողակտորի։ Իսկ հետազոտելիք դեպքը հենց այն է, երբ A հողատեսակի տարածությունները պիտի ինքնակայորեն շահագործվեն, ուրեմն արտադրության կապիտալիստական եղանակի ընդհանուր նախադրյալների պարագայում պիտի ինքնակայորեն վարձակալության տրվեն։

Երրորդ. վարձակալը կարող է միևնույն վարձակալած հոգում ավելադիր կապիտալ ներդրել, թեև գոյություն ունեցող շուկայական գների ժամանակ այս եղանակով ձեռք բերած ավելադիր արդյունքը նրան միմիայն արտադրության գինն է ապահովում, սովորական շահույթ է բերում, բայց նրան հնարավորություն չի տալիս ավելադիր ռենտա վճարելու։ Այսպիսով ուրեմն, հողում ներդրած կապիտալի մի մասով նա վճարում է հողային ռենտա, մյուսով չի վճարում։ Իսկ թե այս ենթադրությունը որքան քիչ է լուծում պրոբլեմը, երևում է հետևյալից։ Եթե շուկայական գինը (և միաժամանակ հողի պտղաբերությունը) նրան հնարավորություն է տալիս լրացուցիչ կապիտալի համար գերարդյունք ստանալու, որը հին կապիտալի նման նրան մի գերշահույթ է տալիս արտադրության գնից զատ, ապա նա այս գերշահույթը հենց ինքն է գրպանում վարձակալական պայմանագրի ամբողջ տևողության ընթացքում։ Բայց ինչո՞ւ։ Որովհետև քանի դեռ վարձակալական պայմանագիրը հարատևում է, վերացած է այն սահմանը, որ ստեղծում է հողային սեփականությունը նրա կապիտալի ներդրվելու նկատմամբ։ Սակայն այն հասարակ հանգամանքը, որ այս գերշահույթն ապահովելու համար պետք է ավելադիր ավելի վատ հող մշակման ենթարկվի ինքնակայորեն և ինքնակայորեն էլ վարձակալության տրվի, անառարկելիորեն ապացուցում է, թե հին հողում ավելադիր կապիտալի ներդրումը բավական չի լինում պահանջվող աճած առաջարկն ապահովելու համար։ Մի ենթադրությունը բացառում է մյուսը։ Ճիշտ է, հիմա կարելի էր ասել, թե A ամենավատ հողատեսակի ռենտան հենց ինքը դիֆերենցիալ ռենտա է՝ համեմատած կա՛մ այն հողի հետ, որ սեփականատերն ինքն է մշակում (սակայն այս լինում է զուտ իբրև պատահական բացառություն), կա՛մ էլ այն հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի ավելադիր ներդրումների հետ, որոնք ռենտա չեն տալիս։ Բայց այս կլիներ 1) մի այնպիսի դիֆերենցիալ ռենտա, որը հողատեսակների պտղաբերության տարբերությունից չէր ծագի և որը հետևաբար չէր ենթադրի, թե A հողատեսակը ոչ մի ռենտա չի բերում, և նրա արդյունքը ծախվում է արտադրության գնով։ Իսկ 2) այն հանգամանքը, թե արդյոք միևնույն վարձակալած հոգում արված կապիտալի ավելադիը ներդրումները ռենտա տալիս ենք թե ոչ, բոլորովին նշանակություն չունի այն պարագայի համար, թե A տեսակի նոր մշակելի հողը ռենտա վճարո՞ւմ է, թե՞ ոչ, ինչպես որ, օրինակ, մի նոր ինքնակա գործարանային ձեռնարկություն հիմնելու համար ոչ մի նշանակություն չունեցող հանգամանք է այն, թե միևնույն ձեռնարկած ճյուղի մի ուրիշ գործարանատեր իր կապիտալի մի մասը ամբողջովին իր ձեռնարկության մեջ շահեցնելու հնարավորություն չունենալով՝ տոկոսաբեր թղթերի մեջ է ներդրում, թե այնպիսի առանձին ընդլայնումներ է մտցնում, որոնք նրան լրիվ շահույթ չեն տալիս։ Բայց և այնպես տոկոսից շատ են տալիս։ Այս նրա համար երկրորդական բան է։ Ընդհակառակը, լրացուցիչ նոր ձեռնարկությունները պետք է միջին շահույթ բերեն, և հիմնվում են հենց այս ակնկալությամբ։ Անշուշտ, հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի ավելադիր ներդրումներն ու A հողատեսակի նոր տարածության լրացուցիչ մշակումը սահմաններ են ստեղծում միմյանց համար։ Այն սահմանը, մինչև որտեղ կարող է ավելադիր կապիտալը ներդրվել միևնույն վարձակալած հողի մևջ արտադրության ավելի աննպաստ պայմաններում, տրված է լինում A հողատեսակում արվող մրցող նոր ներդրումներով. մյուս կողմից՝ այն ռենտան, որ կարող է տալ այս հողատեսակը, սահմանափակվում է հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի մրցող ավելադիր ներդրումների շնորհիվ։

Սակայն այս բոլոր կեղծ խուսափանքները չեն լուծում պրոբլեմը, որը պարզապես դրված՝ այս է. ենթադրենք, թե հացահատիկի (սա այս հետազոտության ընթացքում հողի բոլոր արդյունքների ներկայացուցիչն է մեզ համար) շուկայական գինը բավարար է այն բանի համար, որ A հողատեսակի մեկ մասը մշակման մեջ ներքաշվել կարողանար, և որ այս նոր դաշտերում ներդրված կապիտալը կարողանա ապահովել արդյունքի համար արտադրության գինը, այսինքն՝ կապիտալի փոխհատուցումը, պլյուս միջին շահույթը։ Ուրեմն ենթադրենք, թև A հողատեսակում կապիտալի արժեքի նորմալ մեծացման պայմաններն առկա են։ Այս բավակա՞ն է։ Կարո՞ղ է այս կապիտալն իսկապես ներդրվել այս դեպքում։ Թե՞ շուկայական գինը պետք է այնքան բարձրանա, որ A ամենավատ հողն էլ ռենտա տա։ Ուրեմն հողի սեփականատիրոջ մենաշնորհը կապիտալի ներդրման հանդեպ դնում է մի սահման, որը զուտ կապիտալիստական տեսակետից գոյություն չէր ունենա, եթե այս մենաշնորհը չլիներ։ Հենց հարցադրման պայմաններից բխում է, որ եթե, օրինակ, հին վարձակալած հողերում կան կապիտալի այնպիսի ավելադիր ներդրումներ, որոնք տվյալ շուկայական գնի դեպքում ռենտա չեն բերում, այլ տալիս են միջին շահույթ միայն, ապա այս հանգամանքն ամենևին չի լուծում այն հարցը, թե արդյոք կապիտալը հիմա կարո՞ղ էր իսկապես ներդրվել A հողատեսակում, որը նույնպես կտար միջին շահույթ, բայց ոչ ռենտա։ Բայց հարցն էլ հենց ճիշտ այս է։ Որ ռենտա չտվող ավելադիր կապիտալաներդրումները պահանջարկը չեն բավարարում, այս ապացուցվում է A տեսակի նոր հողեր ներքաշելու անհրաժեշտությամբ։ Եթե A հողի ավելադիր մշակում տեղի է ունենում լոկ այնչափով, որչափով որ սա ռենտա է տալիս, ուրեմն ավելի շատ է տալիս, քան արտադրության գինն է, ապա միմիայն երկու դեպք է հնարավոր։ Կա՛մ շուկայական գինը պետք է այնքան բարձր լինի, որ հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի նույնիսկ վերջին ավելադիր ներդրումները գերշահույթ տան, սա ֆերմերի՞ գրպանը մտնի, թե՞ հողատիրոջ, միևնույն է։ Այս դեպքում գնի բարձրանալն ու կապիտալի վերջն ավելադիր ներդրումների այս գերշահույթը հետևանք կլիներ այն բանի, որ A հողը չի կարող մշակվել, եթե նա ռենտա չի տալիս։ Որովհետև եթե արտադրության գինը, սոսկական միջին շահույթը բավական լիներ մշակման համար, ապա գինն այնքան չէր բարձրանա, և նոր հողերի մրցումն արդեն մեջտեղ կգար, հենց որ նրանք արտադրության սոսկ այս գինը տային։ Ռենտա չտվող հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի ավելադիր ներդրումների հետ այս դեպքում կմրցեին A հողում արվող կապիտալի այն ներդրումները, որոնք նույնպես ռենտա չէին տա։— Կա՛մ թե չէ՝ հին վարձակալած հողերում վերջին կապիտալի վերջին ներդրումները ռենտա չեն տալիս, բայց և այնպես շուկայական գինն այնքան բավարար չափով է բարձրացել, որ A հողը կարողանում է մշակման ենթարկվել և ռենտա է տալիս։ Ռենտա չտվող ավելադիր կապիտալաներդրումն այս դեպքում հնարավոր էր այն պատճառով միայն, որ A հողը չի կարող մշակվել, մինչև որ շուկայական գինը նրան հնարավորություն չտա ռենտա բերելու։ Առանց այս պայմանի նրա մշակույթն արդեն կսկսվեր գնի ավելի ցածր մակարդակի ժամանակ, և հին վարձակալած հողերում արվող ավելի հետագա կապիտալաներդրումները, որոնք առանց ռենտայի սովորական շահույթ տալու համար կարիք ունեն բարձր շուկայական գնի, տեղի ունենալ չէին կարող։ Չէ՞ որ բարձր շուկայական գնի ժամանակ էլ նրանք միայն միջին շահույթ են տալիս։ Հետևաբար, ավելի ցածր գնի պայմաններում, որն A հողի մշակվելու դեպքում սրա արտադրության գնի համար կարգավորիչ կլիներ, նրանք այս շահույթը չէին տա, ուրեմն տվյալ ենթադրության պարագայում առհասարակ այդ ներդրումները չէին կատարվի։ Ճիշտ է, A հողի ռենտան այսպիսով դիֆերենցիալ ռենտա կկազմեր՝ համեմատած հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի այս ներդրումների հետ, որոնք ռենտա չեն տալիս։ Բայց որ A-ի հողաբաժինները մի այսպիսի դիֆերենցիալ ռենտա են գոյացնում, հետևանք է լոկ այն բանի, որ սրանք ընդհանրապես մատչելի չեն մշակման համար, եթե չեն սկսում ռենտա տալ. որ, հետևաբար, ինքնըստինքյան հողատեսակների ոչ մի տարբերությամբ չպայմանավորված այս ռենտայի անհրաժեշտությունն է առաջ գալիս և սահման է դնում հին վարձակալած հողերում կապիտալների ավելադիր հնարավոր ներդրման հանդեպ։ Երկու դեպքում էլ A հողի ռենտան հացահատիկի գների բարձրանալու հասարակ հետևանք չէր լինի, այլ ընդհակառակը. այն հանգամանքը, որ ամենավատ հողը պետք է ռենտա տա, որպեսզի նրա մշակումն առհասարակ թույլատրվի, պատճառ կլիներ, որ հացահատիկի գները բարձրանան մինչև այն կետը, երբ այս պայմանը կարող է իրացվել։

Դիֆերենցիալ ռենտան այն յուրահատկությունն ունի, որ հողային սեփականությունն այստեղ լոկ որսում է այն գերշահույթը, որն այլապես վարձակալը կգրպաներ և որոշ պարագաներում, իր վարձակալական պայմանագրի տևողության ընթացքում, իրոք գրպանում է։ Հողային սեփականությունն այստեղ պատճառն է ապրանքագնի այն մի մասի լոկ փոխանցման, որն առաջանում է առանց նրա գործակցության (առաջանում է, ընդհակառակն, այն բանի հետևանքով, որ շուկայական գինը կարգավորող արտադրության գինը մրցմամբ է որոշվում) և որը գերշահույթի է վերածվում,— պատճառ է այն բանի, որ գնի այս մասը մեկ անձից փոխանցվում է մի ուրիշին, կապիտալիստից՝ հողատիրոջը։ Բայց հողային սեփականությունն այստեղ այն պատճառը չէ, որն ստեղծում է գնի այս բաղադրամասը կամ թե գնի այն բարձրացումը, որի նախադրյալը հիշյալ բաղադրամասն է։ Ընդհակառակը, եթե A ամենավատ հողատեսակը չի կարող մշակվել, չնայած որ նրա մշակումն արտադրության գինը կտար,— մինչև որ արտադրության այս գնից վեր ավելցուկ ռենտա բերի, ապա հողային սեփականությունը գնի այս բարձրացման ստեղծագործիչ պատճառն է։ Հողային սեփականությունն ինքն է ռենտա ստեղծել։ Բանն ամենևին չի փոխվում նրանից, եթե, ինչպես քննարկված երկրորդ դեպքում էր, A հողից հիմա վճարվող ռենտան դիֆերենցիալ ռենտա է կազմում՝ համեմատած հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի վերջին ավելադիր ներդրումների հետ, որոնք միմիայն փոխհատուցում են արտադրության գինը։ Որովհետև լոկ այն հանգամանքը, որ A հողի մշակումը չի կարող սկսվել, մինչև կարգավորիչ շուկայական գինը այնքան վեր բարձրանա, որ A հողը ի վիճակի լինի ռենտա քերելու,— լոկ այս հանգամանքն է այստեղ այն բանի պատճառը, որ շուկայական գինը բարձրանում է մինչև մի այնպիսի կետ, երբ հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի վերջին ներդրումները, ճիշտ է, միմիայն իրենց արտադրության գինն են փոխհատուցում, բայց արտադրության մի այնպիսի գին, որը միաժամանակ ռենտա է տալիս A հողի համար։ Որ սա ընդհանրապես պետք է ռենտա վճարի, այստեղ պատճառն է այն բանի, որ ստեղծվում է դիֆերենցիալ ռենտա A հողի ու հին վարձակալած հողերում արված կապիտալի վերջին ներդրումների միջև։

Երբ մենք ընդհանրապես խոսում ենք այն մասին, թե — արտադրության գնով հացահատիկի գնի կարգավորումը ենթադրելիս — A հողատեսակը ռենտա չի վճարում, ապա մենք ռենտան վերցնում ենք բառի կատեգորիկ իմաստով։ Եթե ֆերմերը վճարում է մի այնպիսի կալութավարձ, որը հանուրդ է կազմում կամ իր բանվորների նորմալ աշխատավարձից, կամ էլ իր սեփական նորմալ միջին շահույթից, ապա նա չի վճարում ոչ մի ռենտա, իր ապրանքի ոչ մի մաս, որը ապրանքի գնի ինքնակա բաղկացուցիչ մասը լիներ, տարբերվելով աշխատավարձից ու շահույթից։ Արդեն առաջ նշել ենք, որ գործնականում այս պատահում է միշտ։ Որչափով որ մի երկրում գյուղատնտեսական բանվորների աշխատավարձն ընդհանրապես իջեցվում է աշխատավարձի նորմալ միջին մակարդակից ցած և ուրեմն աշխատավարձից կատարված հանուրդը, աշխատավարձի մեկ մասը ռենտայի մեջ է մտնում ընդհանրապես, ապա այս ոչ մի բացառիկ դեպք չի կազմում նաև ամենավատ հողի վարձակալի համար։ Արտադրության նույն այն գնի մեջ, որը հնարավոր է դարձնում ամենավատ հողի մշակումը, այս ցածր աշխատավարձն արդեն կազմում է մի բաղադրիչ հաշվեհոդվածը, և հետևաբար արդյունքի վաճառվելն իր արտադրության գնով՝ այս հողի վարձակալին հնարավորություն չի տալիս ռենտա վճարելու։ Հողատերը կարող է իր հողը վարձով տալ մի բանվորի էլ, որը հոժար է ամենը կամ թե մեծ մասն այն բանի, որ վաճառագինը թողնում է նրան աշխատավարձից վեր, ուրիշին վճարելու ռենտայի ձևով։ Սակայն այս բոլոր դեպքերում բնավ իսկական ռենտա չի վճարվում, թեև կալութավարձ վճարվում է։ Բայց որտեղ արտադրության կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող հարաբերություններ գոյություն ունեն, ռենտան ու կալութավարձը պետք է համընկնեն։ Իսկ այս նորմալ հարաբերությունն է հենց, որ մենք այստեղ պիտի հետազոտենք։

Եթե նույնիսկ վերևում քննարկված դեպքերը, երբ արտադրության կապիտալիստական եղանակի շրջանակներում իրոք կարող են կապիտալի ներդրումներ կատարվել հողում՝ առանց ռենտա բերելու,— ամենևին վճռող նշանակություն չունեն մեր պրոբլեմի լուծման համար, ապա էլ ավելի քիչ նշանակություն ունի գաղութային հարաբերությունների վկայակոչումը։ Գաղութը գաղութ դարձնողը,— մենք այստեղ խոսում ենք բուն երկրագործական գաղութների մասին միայն,— բնական կացության մեջ գտնվող պտղաբեր հողերի մասսան չէ մենակ։ Այլ, ընդհակառակը, նրանց գաղութ դարձնողը այն հանգամանքն է, որ այս հողերը յուրացված չեն, հողային սեփականության չեն ենթարկված։ Հին երկրների ու գաղութների միջև, որչափով որ հողն է ուշադրության առնվում, վիթխարի տարբերություն առաջ բերողն այս է.— հողային սեփականության իրավաբանական կամ թե փաստական բացակայությունը, ինչպես Wakefield-ն է ճիշտ նկատել ու նրանից շատ առաջ էլ՝ Միրաբո հայրը, Ֆիզիոկրատը, և ուրիշ ավելի հին տնտեսագետներ էին հայտնագործել։ Այստեղ ամենևին նշանակություն չունի, թե արդյոք գաղութականներն առանց այլևայլության հողն իրենք յուրացնո՞ւմ են, թե՞ հողի գնի մի անվանական տիտղոսի տակ պետությանն իրոք որևէ վճար են տալիս՝ հողի վրա վավերական իրավատիտղոս ձեռք բերելու համար։ Նշանակություն չունի այն հանգամանքն էլ, որ արդեն բնակություն հաստատած գաղութականները հողի իրավաբանական սեփականատերերն են լինում։ Փաստորեն այստեղ հողային սեփականությունը ոչ մի սահման չի դնում կապիտալի ներդրման հանդեպ, կամ էլ առանց կապիտալի աշխատանք ներդրելու հանդեպ. արդեն բնակություն հաստատած գաղութականների կողմից հողի մեկ մասի գրավումը չի բացառում նոր եկվորների համար այն հնարավորությունը, որով սրանք կարող են նորանոր հողեր դարձնել իրենց կապիտալի կամ իրենց աշխատանքի կիրառման ոլորտներ։ Հետևաբար, եթե պետք է լինում հետազոտել, թե հողային սեփականությունն ինչպես է ներգործում հողի արդյունքների գների ու ռենտայի վրա այնտեղ, որտեղ հողն իբրև կապիտալի ներդրման դաշտ սահմանափակված է, ապա վերին աստիճանի տափակ բան է բուրժուական ազատ գաղութների մասին խոսելը, որտեղ ոչ արտադրության կապիտալիստական եղանակ գոյություն ունի երկրագործության մեջ, ոչ էլ նրան համապատասխանող հողային սեփականության ձև. վերջինս այստեղ առհասարակ գոյություն չունի փաստորեն։ Այսպես է վարվում, օրինակ, Ռիկարդոն հողային ռենտային վերաբերյալ գլխում։ Սկզբում նա ասում է, թե ուզում է հետազոտել այն ներգործությունը, որ հողի յուրացում անում է հողի արդյունքների արժեքի վրա, և սրանից անմիջապես հետո իբրև լուսաբանում վերցնում է գաղութները, որտեղ, նրա ենթադրությամբ, հողը համեմատաբար պրիմիտիվ պայմաններում է գտնվում և նրա շահագործումը սահմանափակված չէ հողային սեփականության մենաշնորհով։

Հողի սոսկ իրավաբանական սեփականությունը հողային ռենտա չի ստեղծում սեփականատիրոջ համար։ Բայց, իհարկե նա սրան իշխանություն է տալիս իր հողն այնքան ժամանակ զերծ պահելու շահագործումից, մինչև որ տնտեսական հարաբերությունները հնարավոր դարձնեն նրա մի այնպիսի շահեցումը, որը հողատիրոջը ավելցուկ տա, ընդ սմին հողը կկիրառվի բուն երկրագործությա՞ն համար, թե՞ ուրիշ արտադրական նպատակներով, ինչպես, օրինակ, շենքերի համար և այլն, միևնույն է։ Հողատերը չի կարող շատացնել կամ քչացնել զբաղման այս դաշտի բացարձակ քանակը, այլ կարող է փոխել սրա այն քանակը միայն, որը շուկայում է գտնվում։ Այստեղից էլ, ինչպես արդեն նկատել է Ֆուրյեն, բխում է այն բնորոշ իրողությունը, որ բոլոր քաղաքակիրթ երկրներում հողի համեմատաբար նշանակալից մասը միշտ մնում է անմշակ վիճակում։

Եթե ուրեմն այն դեպքն ենք ենթադրում, որ պահանջարկը նոր հողերի մշակումն է պահանջում, ասենք, ավելի անպտղաբեր հողերի, քան մինչև հիմա մշակվածներն են,— արդյոք հողի սեփականատերն այս հողերը ձրի կտա՞ վարձակալին այն պատճառով, որ հողի արդյունքի շուկայական գինը բավականաչափ բարձրացել է, այնպես որ այս հողում արվող կապիտալի ներդրումը ֆերմերին փոխհատուցում է արտադրության գինը և հետևաբար նրան սովորական շահույթ է տալիս։ Ամենևին։ Կապիտալի ներդրումը պետք է ռենտա տա նրան։ Նա հողը վարձով տալիս է այն ժամանակ միայն, երբ նրան կարող են կալութավարձ վճարել։ Ուրեմն շուկայական գինը պետք է արտադրության գնից վեր բարձրանալով հասնի P + r-ի, որպեսզի կարելի լինի հողի սեփականատիրոջը ռենտա վճարել։ Որովհետև ենթադրության համաձայն հողային սեփականությունն առանց վարձակալման ոչինչ չի բերում, հետևաբար տնտեսական տեսակետից ոչ մի արժեք չունի, ուստի բավական է շուկայական գնի մի փոքրիկ բարձրացում արտադրության գնից վեր, որ ամենավատ տեսակի նոր հող շուկա հանվի։

Արդ, հարց է առաջ գալիս.— ամենավատ հոգի բերած հողային ռենտայից, որը չի կարող բխեցվել պտղաբերության տարբերությունից, արդյոք հետևո՞ւմ է, որ հողի արդյունքի գինն անհրաժեշտորեն մի մոնոպոլ գին է սովորական իմաստով, թե՞ միջին, որի մեջ ռենտան մտնում է նույնպիսի ձևով, ինչպես հարկը, միայն թե պետության փոխարեն հողի սեփականատերն է հարկը գանձում։ Որ այս հարկը իր տնտեսական որոշ սահմաններն ունի, հասկանալի է ըստինքյան։ Նա սահմանափակված է հին վարձակալած հողերում արված կապիտալ ավելադիր ներդրումներով, հողի օտարերկրյա արդյունքների մրցմամբ, որոնց ազատ ներմուծումն է ենթադրվում,— հողի սեփականատերերի փոխադարձ մրցմամբ, վերջապես սպառորդների պահանջմունքով ու վճարունակությամբ։ Բայց այստեղ խոսքն այդ մասին չէ։ Խոսքն այն մասին է, թե արդյոք այն ռենտան, որ ամենավատ հողն է վճարում, մտնո՞ւմ է իր արդյունքի գնի մեջ, որը ենթադրության համաձայն կարգավորում է արտադրության ընդհանուր գինը,— մտնում է նո՞ւյն եղանակով, ինչպես հարկը մտնում է այն ապրանքի գնի մեջ, որի վրա գրված է այն, այսինքն՝ իբրև այդ ապրանքի արժեքից անկախ մի տարր։

Այս ամենևին չի հետևում անհրաժեշտորեն, և այսպես պնդել են լոկ այն պատճառով, որ մինչև հիմա չեն հասկացել ապրանքների արժեքի ու նրանց արտադրության գնի միջև եղած տարբերությունը։ Մենք տեսանք, որ մի որևէ ապրանքի արտադրության գինն ամենևին նույնը չէ, ինչ որ նրա արժեքն է, թեև ապրանքների արտադրության գներն, իրենց ամբողջությամբ քննարկված, կարգավորվում են նրանց ընդհանուր արժեքով միայն, և չնայած որ ապրանքների տարբեր տեսակների արտադրության գների շարժումը, մյուս բոլոր հանգամանքներն անփոփոխ ենթադրելիս, բացառապես որոշվում է նրանց արժեքների շարժմամբ։ Մենք ցույց տվինք, որ մի որևէ ապրանքի արտադրության գինը կարող է նրա արժեքից ավելի բարձր կամ թե ավելի ցածր լինել և միմիայն իբրև բացառություն է համընկնում նրա արժեքի հետ։ Ուստի այն իրողությունը, որ հողի արդյունքները ծախվում են իրենց արտադրության գնից բարձր, դեռ ամենևին չի ապացուցում, թե նրանք իրենց արժեքից էլ բարձր են ծախվում ինչպես և այն իրողությունը, որ արդյունաբերական արդյունքները միջին հաշվով ծախվում են իրենց արտադրության գներով, բոլորովին չի ապացուցում, թե նրանք ըստ իրենց արժեքի են ծախվում։ Հնարավոր է, որ երկրագործական արդյունքները ծախվեն իրենց արտադրության գնից բարձր ու իրենց արժեքից ցածր, ինչպես որ, մյուս կողմից, արդյունաբերական բազմաթիվ ապրանքներ արտադրության գինը բերում են լոկ այն պատճառով, որ իրենց արժեքից բարձր են ծախվում։

Մի ապրանքի արտադրության գնի ու նրա արժեքի հարաբերությունը բացառապես որոշվում է այն հարաբերությամբ, որ գոյանում է կապիտալի փոփոխուն մասի, որով ապրանքն է արտադրվում, և նրա հաստատուն մասի միջև, ուրիշ խոսքով՝ որոշվում է ապրանքն արտադրող կապիտալի օրգանական կազմով։ Եթե արտադրության մի ոլորտում կապիտալի կազմն ավելի ցած է հասարակական միջին կապիտալի կազմից, այսինքն՝ նրա փոփոխուն, աշխատավարձի վրա ծախսված բաղադրամասի հարաբերությունը նրա իրեղեն աշխատապայմանների վրա ծախսված հաստատուն բաղադրամասի նկատմամբ ավելի բարձր է, քան հասարակական միջին կապիտալում ստեղծված այդ նույն հարաբերությունը, ապա նրա արդյունքի արժեքը պետք է սրա արտադրության գնից ավելի բարձր լինի։ Այսինքն մի այսպիսի կապիտալ, որովհետև ավելի մեծաքանակ կենդանի աշխատանք է կիրառում, աշխատանքի նույնահավասար շահագործման ժամանակ ավելի շատ հավելյալ արժեք, ուրեմն ավելի շատ շահույթ է արտադրում, քան հասարակական միջին կապիտալի մի հավասարամեծ համապատասխան մասը։ Ուստի նրա արդյունքի արժեքն ավելի բարձր կլինի նրա արտադրության գնից, որովհետև արտադրության այս գինը հավասար է կապիտալի փոխհատուցմանը, պլյուս միջին շահույթը, իսկ միջին շահույթն ավելի ցած է, քան այս ապրանքում արտադրված շահույթը։ Հասարակական միջին կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքն ավելի փոքր է, քան այս ավելի ցած կազմ ունեցող կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքը։ Ընդհակառակն է ստացվում, եթե արտադրության մի որոշ ոլորտում ներդրված կապիտալն ավելի բարձր կազմ ունի, քան հասարակական միջին կապիտալը։ Նրա արտադրած ապրանքների արժեքը նրանց արտադրության գնից ավելի ցած է լինում, մի երևույթ, որ ընդհանրապես հատուկ է արդյունաբերության ամենազարգացած ճյուղերի արդյունքներին։

Եթե կապիտալն արտադրության որոշ ոլորտում ավելի ցած կազմ ունի, քան հասարակական միջին կապիտալը, ապա այս ամենից առաջ լոկ մի ուրիշ արտահայտությունն է այն իրողության, որ արտադրության այս առանձին ոլորտում հասարակական աշխատանքի արտադրողական ուժը միջին մակարդակից ցած է կանգնած. որովհետև արտադրողական ուժի հասած տվյալ աստիճանը նրանով է արտահայտվում, որ կապիտալի հաստատուն մասը հարաբերաբար գերակշռող է լինում փոփոխունի նկատմամբ, կամ ուրիշ խոսքով՝ տվյալ կապիտալի այն բաղադրամասը, որը ծախսվել է աշխատավարձի վրա, նվազում է շարունակ։ Ընդհակառակը, եթե արտադրության որոշ ոլորտում կապիտալն ավելի բարձր կազմ ունի, ապա այս արտահայտում է արտադրողական ուժի զարգացման մի աստիճան, որը միջին մակարդակից բարձր է կանգնած։

Չխոսելով բուն գեղարվեստական աշխատանքների մասին, որոնց քննարկումն ըստ գործի էության մեր թեմայից դուրս է, ինքնըստինքյան հասկանալի է սակայն, որ արտադրության տարբեր ոլորտներն, իրենց տեխնիկական առանձնահատկության համեմատ, հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի տարբեր հարաբերություններ են պահանջում, և որ կենդանի աշխատանքը ոմանց մեջ պիտի ավելի շատ տեղ գրավի, ուրիշների մեջ ավելի քիչ տեղ։ Օրինակ, հայթայթող արդյունաբերության մեջ, որը խստիվ պետք է տարբերել երկրագործությունից, հումքն իբրև հաստատուն կապիտալի տարր բոլորովին բացակայում է, և հենց օժանդակ մատերիալն էլ միմիայն տեղ-տեղ է նշանավոր դեր խաղում։ Սակայն հանքային արդյունաբերության մեջ նշանավոր դեր է խաղում հաստատուն կապիտալի մյուս մասը, հիմնական կապիտալը։ Բայց և այնպես այստեղ էլ զարգացման առաջադիմությունը կարող է չափվել հաստատուն կապիտալի հարաբերական աճմամբ՝ համեմատած փոփոխունի հետ։

Եթե բուն երկրագործության մեջ կապիտալի կազմն ավելի ցած է, քան հասարակական միջին կապիտալի կազմը, ապա այս prima facie [ակնհայտորեն] արտահայտություն կլիներ այն բանի, որ զարգացած արտադրություն ունեցող երկրներում հողագործությունը նույն աստիճանով չի առաջադիմել, ինչպես մշակող արդյունաբերությունը։ Մյուս բոլոր ու այն էլ մասամբ վճռական նշանակություն ունեցող տնտեսական հանգամանքները մի կողմ թողած՝ այս իրողությունը նրանով կբացատրվեր արդեն, որ մեքենական գիտություններն ու հատկապես սրանց կիրառումն ավելի վաղ ու ավելի արագ են զարգացել՝ համեմատած այն ավելի ուշ ու մասամբ բոլորովին մատաղ զարգացման հետ, որ ունեն քիմիան, երկրաբանությունն ու բնախոսությունը և մանավանդ դարձյալ նրանց կիրառումը երկրագործության մեջ։ Սակայն մի անկասկածելի ու վաղուց հայտնի իրողություն է, որ բուն իսկ երկրագործության առաջադիմությունը միշտ արտահայտվում է կապիտալի հաստատուն մասի՝ փոփոխունի նկատմամբ ունեցած հարաբերական աճմամբ։ Արդյոք կապիտալիստական արտադրություն ունեցող մի որոշ երկրում, օրինակ, Անգլիայում, հողագործական կապիտալի կազմն ավելի ցա՞ծ է, քան հասարակական միջին կապիտալի կազմը, այս մի այնպիսի հարց է, որը միմիայն վիճակագրորեն կարող է վճռվել և որով մանրամասն զբաղվելն ավելորդ կլիներ մեր նպատակի տեսակետից։ Համենայն դեպս, թեորիապես հաստատ է, որ այս ենթադրության պարագայում միայն կարող է երկրագործական արդյունքների արժեքը նրանց արտադրության գնից ավելի բարձր լինել, որ ուրեմն երկրագործության մեջ տվյալ մեծություն ունեցող կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքը կամ, որ միևնույն բանն է, նրա կողմից շարժման մեջ դրված ու նրան ենթարկված հավելյալ աշխատանքը (հետևաբար նաև կիրառած կենդանի աշխատանքն ընդհանրապես) ավելի մեծ է, քան հասարակական միջին կազմ ունեցող հավասարամեծ մի կապիտալինը։

Այսպիսով ուրեմն, ռենտայի այն ձևի համար, որը մենք այստեղ հետազոտում ենք և որը կարող է ստացվել այս ենթադրության պարագայում միայն, բավական է հիշյալ ենթադրությունն անելը։ Որտեղ վերանում է այս վարկածը, նրան համապատասխանող ռենտան էլ վերանում է։

Սակայն այն սոսկական իրողությունը, որ երկրագործական արդյունքների արժեքը նրանց արտադրության գնի համեմատությամբ մի ավելցուկ է տալիս, այս իրողությունն ինքը մենակ ամենևին բավական չէր լինի բացատրելու այն, որ գոյություն ունի հողատեսակների պտղաբերության կամ թե միևնույն հողում արված կապիտալի հաջորդական ներդրումների պտղաբերության տարբերությունից անկախ մի հողային ռենտա, կարճ ասած՝ դիֆերենցիալ ռենտայից իր ըմբռնումով լոկ մի ռենտա, որն այս պատճառով մենք կարող ենք բացարձակ ռենտա անվանել։ Մանուֆակտուրային արդյունքների մի ամբողջ շարք այն հատկությունն ունի, որ նրանց արժեքը նրանց արտադրության գնից բարձր է, սակայն սրա հետևանքով նրանք միջին շահույթից վեր ավելցուկ կամ գերշահույթ չեն տալիս, որը կարողանար ռենտայի փոխարկվել։ Ընդհակառակը։ Արտադրության գնի ու սրանում պարփակված շահույթի ընդհանուր նորմայի գոյությունն ու հասկացողությունը հիմնվում են այն բանի վրա, որ առանձին ապրանքները ծախվում են ոչ ըստ իրենց արժեքի։ Արտադրության գները ծագում են ապրանքների արժեքների համահավասարեցումից, որն արտադրության տարբեր ոլորտներում գործադրված համապատասխան կապիտալ արժեքների փոխհատուցումից հետո ամբողջ հավելյալ արժեքը բաշխում է ոչ թե այն համամասնությամբ, որով նա արտադրված է արտադրության առանձին ոլորտներում և որով ուրեմն նրանց արդյունքների մեջ է պարունակվում, այլ բաշխում է կանխավճարված կապիտալների մեծության համեմատ։ Միայն այս ձևով են առաջ գալիս միջին շահույթն ու ապրանքների արտադրության գինը, որի բնորոշ տարրն է կազմում միջին շահույթը։ Կապիտալների մշտական տենդենցն է մրցման միջոցով առաջ բերել ամբողջ կապիտալի կողմից արտադրված հավելյալ արժեքի բաշխման այս համահավասարեցումն ու հաղթահարել այս համահավասարեցմանը խանգարող բոլոր արգելքները։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս լոկ այնպիսի գերշահույթներ հանդուրժելու նրանց տենդենցը, որոնք բոլոր հանգամանքներում ծագում են ոչ թե ապրանքների արժեքների ու նրանց արտադրության գների միջև եղած տարբերությունից, այլ, ընդհակառակն, ընդհանուր, շուկան կարգավորող արտադրության գնի ու սրանից զանազանվող արտադրության անհատական գների տարբերությունից,— գերշահույթներ, որոնք ուրեմն ստացվում են ոչ թե արտադրության երկու տարբեր ոլորտների տարբերությունից, այլ արտադրության ամեն մի ոլորտի սահմաններում, որոնք հետևաբար չեն ներգործում տարբեր ոլորտների արտադրության ընդհանուր գների, այսինքն շահույթի ընդհանուր նորմայի վրա, այլ, ընդհակառակը, ենթադրում են արժեքների փոխարկումն արտադրության գների, ենթադրում են շահույթի ընդհանուր նորմայի գոյությունը։ Սակայն, ինչպես առաջ պարզաբանել ենք, այս ենթադրությունը հիմնվում է այն իրողության վրա, որ հասարակական ամբողջ կապիտալը շարունակ փոփոխվող համամասնությամբ բաշխվում է արտադրության տարբեր ոլորտների միջև, որ կապիտալները շարունակ ներգաղթում և արտագաղթում են, որ նրանք փոխադրելի են մի ոլորտից դեպի մեկ ուրիշը, կարճ ասած՝ որ նրանք ազատորեն շարժվում են արտադրության այս տարբեր ոլորտների միջև, որպես հասարակական ամբողջ կապիտալի ինքնակա մասերի ներդրման համար նույնքան տրամադրելի մարզերի միջև։ Ընդ սմին ենթադրվում է, որ ոչ մի արգելակ, բացի միմիայն պատահական ու ժամանակավոր արգելակներից, չի խանգարում, որ արտադրության մի այնպիսի ոլորտում, օրինակ, որտեղ ապրանքների արժեքը նրանց արտադրության գնից բարձր է, կամ թե որտեղ արտադրված հավելյալ արժեքը միջին շահույթից բարձր է, կապիտալների մրցումն արժեքը վերածի արտադրության գնի և սրանով էլ արտադրության այս ոլորտի հավելութային հավելյալ արժեքը համամասնորեն բաշխի կապիտալի շահագործած բոլոր ոլորտների միջև։ Բայց եթե հակառակն է տեղի ունենում, եթե կապիտալը բախվում է մի օտար ուժի, որին միմիայն մասամբ կամ ամենևին չի կարող հաղթահարել և որը սահմանափակում է նրա ներդրումն արտադրության առանձին ոլորտներում, թույլատրում է այս ներդրումն այնպիսի պայմաններով միայն, որոնք ամբողջովին կամ թե մասամբ բացառում են հավելյալ արժեքի հիշյալ ընդհանրական համահավասարեցումր միջին շահույթի նկատմամբ, ապա ակներև է, որ արտադրության այսպիսի ոլորտներում, որտեղ ապրանքների արժեքն իրենց արտադրության գնից վեր մի ավելցուկ է տալիս, հենց սրա հետևանքով մի գերշահույթ կծագեր, որը կարող էր ռենտայի փոխարկվել ու իբրև այսպիսին ինքնակայանալ շահույթի հանդեպ։ Իսկ իբրև այսպիսի օտար ուժ ու արգելակ հանդես է գալիս հողասեփականությունը կապիտալի դեմ՝ հողում արվող նրա ներդրումների ժամանակ, կամ հողի սեփականատերը՝ կապիտալիստի դեմ։

Հողի սեփականությունն այստեղ այն պատնեշն է, որը մինչև հիմա չմշակված կամ թե չվարձակալված հողում կապիտալի ոչ մի նոր ներդրում չի թույլատրում առանց մաքս վերցնելու, այսինքն առանց ռենտա պահանջելու, չնայած որ նոր մշակման մեջ քաշված հողը մի այնպիսի տեսակի է պատկանում, որը դիֆերենցիալ ռենտա չի տալիս և որը, եթե հողային սեփականությունը չլիներ, շուկայական գնի մի աննշան բարձրացման ժամանակ արդեն կարող էր մշակվել, այնպես որ կարգավորիչ շուկայական գինն այս ամենավատ հողը մշակողին միմիայն նրա արտադրության գինը կհատուցեր։ Սակայն այն սահմանի հետևանքով, որ հողի սեփականությունն է դնում, շուկայական գինը պետք է բարձրանալով հասնի մի այնպիսի կետի, երբ հողը կարող է արտադրության գնից վեր եղած ավելցուկ, այսինքն ռենտա վճարել։ Բայց որովհետև երկրագործական կապիտալի արտադրած ապրանքների արժեքը, ենթադրության համաձայն, նրանց արտադրության գնից բարձր է, ուստի այս ռենտան (բացի այն մի դեպքից, որ իսկույն հետազոտելու ենք) կազմում է արժեքի ավելցուկն արտադրության գնի համեմատությամբ կամ թե այդ ավելցուկի մի մասը։ Թե արդյոք ռենտան հավասար է արժեքի ու արտադրության գնի ամբողջ տարբերությանը, թե՞ հավասար է այս տարբերության ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մի մասին, այս ամբողջովին կախված կլինի առաջարկի ու պահանջարկի հարաբերությունից և նոր մշակման մեջ քաշված մարզի ծավալից։ Քանի դեռ ռենտան հավասար չէ երկրագործական արդյունքների արժեքի՝ սրանց արտադրության գնից վեր եղած ավելցուկին, այս ավելցուկի մի մասը միշտ կմասնակցի ընդհանուր համահավասարեցմանն ու ամբողջ հավելյալ արժեքի համամասնական բաշխմանը տարբեր անհատական կապիտալների միջև։ Եթե ռենտան հավասար լիներ արժեքի՝ արտադրության գնից վեր եղած ավելցուկին, միջին շահույթից վեր եղած հավելութային հավելյալ արժեքի այս ամբողջ մասը չէր մասնակցի այս համահավասարեցմանը։ Բայց այս բացարձակ ռենտան հավասար լինի արժեքի՝ արտադրության գնից վեր եղած ամբո՞ղջ ավելցուկին, թե՞ հավասար լինի նրա մեկ մասին միայն, միևնույն է, երկրագործական արդյունքները թե մեկ և թե մյուս դեպքում կվաճառվեին իրենց մենաշնորհագնի համաձայն ո՛չ թե այն պատճառով, որ նրանց գինը նրանց արժեքից վեր կլիներ, այլ որովհետև նրանց գինը հավասար կլիներ նրանց արժեքին կամ թե որովհետև նրանց գինը նրանց արժեքից ցածր կլիներ, բայց նրանց արտադրության գնից բարձր։ Նրանց մենաշնորհի նշանակությունն այն կլիներ, որ տարբերվելով մյուս արդյունաբերական արդյունքներից, որոնց արժեքն արտադրության ընդհանուր գնից բարձր է, նրանք չէին համահարթվի արտադրության գնի համաձայն։ Որովհետև արժեքի, ինչպես և արտադրության գնի մեկ մասը փաստորեն տրված հաստատուն մեծություն է, այն է՝ արտադրության ծախքերը, արտադրության մեջ սպառված կապիտալը = k,— ուստի նրանց տարբերությունը մյուս, փոփոխուն մասի, հավելյալ արժեքի մեջ է, որն արտադրության գնում = է p-ին, շահույթին, այսինքն հավասար է ամբողջ հավելյալ արժեքին՝ տվյալ դեպքում հաշվելով հասարակական կապիտալի վրա ու ամեն մի առանձին կապիտալի վրա, իբրև նույնի համամասնական մասի վրա, բայց որն ապրանքի արժեքի մեջ հավասար է այն իրական հավելյալ արժեքին, որ այս առանձին կապիտալն է արտադրել, և որը սրա արտադրած ապրանքային արժեքների անբաժան մասն է կազմում։ Եթե ապրանքի արժեքը նրա արտադրության գնից բարձր է, ապա արտադրության գինը = k + p, արժեքը = k + p + d, այնպես որ p + d = նրանում պարունակված հավելյալ արժեքին։ Այսպիսով ուրեմն, արժեքի ու արտադրության գնի միջև եղած տարբերությունը = d, այս կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքի ավելցուկին՝ շահույթի ընդհանուր նորմայի շնորհիվ նրան բաժին ընկած հավելյալ արժեքի համեմատությամբ։ Սրանից հետևում է, որ երկրագործական արդյունքների գինը կարող է նրանց արտադրության գնից բարձր լինել՝ առանց սակայն նրանց արժեքին հասնելու։ Ապա սրանից հետևում է, որ մինչև մի որոշ կետ կարող է երկրագործական արդյունքների գների տևական բարձրացում տեղի ունենալ՝ նախ քան որ նրանց գինը կհասնի նրանց արժեքի մակարդակին։ Սրանից հետևում է նմանապես, որ միմիայն հողային սեփականության մենաշնորհի հետևանքով կարող է երկրագործական արդյունքների՝ իրենց արտադրության գնից վեր եղած արժեքի ավելցուկը նրանց ընդհանուր շուկայական գնի որոշիչ մոմենտը դառնալ։ Վերջապես, սրանից հետևում է, որ այս դեպքում ոչ թե արդյունքի թանկանալն է ռենտայի պատճառը, այլ ռենտան է արդյունքի թանկանալու պատճառը։ Եթե ամենավատ հողի տարածության միավորի արդյունքի գինը = P + r, ապա բոլոր դիֆերենցիալ ռենտաները բարձրանում են r-ի համապատասխան գումարելիների չափով, որովհետև, ենթադրության համաձայն, P + r-ը դառնում է կարգավորիչ շուկայական գին։

Եթե ոչ-երկրագործական հասարակական կապիտալի միջին կազմը = լիներ 85 c + 15 v, իսկ հավելյալ արժեքի նորման = 100%-ի, ապա արտադրության գինը = կլիներ 115-ի։ Եթե երկրագործական կապիտալի կազմը = լիներ 75 c + 25 v, ապա արդյունքի արժեքը — հավելյալ արժեքի միևնույն նորմայի պարագայում — և կարգավորիչ շուկայական գինը = կլիներ 125։ Եթե հողագործական արդյունքը համահավասարվեր ոչ-հողագործական արդյունքի հետ՝ մի միջին գին կազմելով (կարճության համար մենք ենթադրում ենք, որ ամբողջ կապիտալը արտադրության երկու ճյուղերում էլ նույնահավասար է) ապա ամբողջ հավելյալ արժեքը = կլիներ 40-ի, ուրեմն 20% 200-անոց կապիտալի համար։ Ինչպես մեկի, այնպես էլ մյուսի արդյունքը 120-ով կծախվեր։ Հետևաբար, արտադրության գների համահավասարման պարագայում ոչ-երկրագործական արդյունքի միջին գինը իր արժեքից բարձր կլիներ, իսկ երկրագործական արդյունքինը՝ իր արժեքից ցածր։ Եթե հողագործական արդյունքներն իրենց լրիվ արժեքով ծախվեին, ապա նրանք 5-ով ավելի թանկ կլինեին, իսկ արդյունաբերական արդյունքները 5-ով ավելի էժան կլինեին, քան համահավասարման ժամանակ։ Եթե շուկայական հարաբերությունները թույլ չեն տալիս, որ երկրագործական արդյունքները ծախվեն իրենց լրիվ արժեքով և արտադրության գնից վեր եղած ամբողջ ավելցուկը յուրացվի, ապա ստացվում է մի միջին դրություն երկու ծայրաթևերի միջև. արդյունաբերական արդյունքներն այս դեպքում կծախվեին իրենց արժեքից մի քիչ ավելի բարձր, իսկ հողագործական արդյունքներն՝ իրենց արտադրության գնից մի քիչ ավելի բարձր։

Թեև հողային սեփականությունը կարող է հողագործական արդյունքների գինը սրանց արտադրության գնից վեր մղել, բայց և այնպես ոչ թե հողային սեփականությունից, այլ շուկայի ընդհանուր վիճակից է կախված այն, թե շուկայական գինն արտադրության գնից վեր բարձրանալով որքան է մոտենում արժեքին և, ուրեմն, որչափով է հողագործության մեջ տվյալ միջին շահույթից վեր արտադրված հավելյալ արժեքը կա՛մ ռենտայի փոխարկվում, կամ էլ մասնակցում հավելյալ արժեքի ընդհանուր համահավասարմանը միջին շահույթի վերածվելու պրոցեսում։ Համենայն դեպս, արժեքի՝ արտադրության գնից վեր եղած ավելցուկից ծագող այս բացարձակ ռենտան երկրագործական հավելյալ արժեքի մի մասն է պարզապես, այս հավելյալ արժեքի փոխարկումը ռենտայի, նույնի որսումը հողի սեփականատիրոջ կողմից, ճիշտ ինչպես որ արտադրության ընդհանրական կարգավորիչ գնի ժամանակ դիֆերենցիալ ռենտան ծագում է նրանից, որ գերշահույթը փոխարկվում է ռենտայի, յուրացվում է հողային սեփականության կողմից։ Ռենտայի այս երկու ձևերը միակ նորմալ ձևերն են։ Դրանցից դուրս ռենտան կարող է հիմնվել բուն մոնոպոլ գնի վրա միայն, որը ո՛չ արտադրության գնով, ոչ էլ ապրանքների արժեքով է որոշվում, այլ գնորդների պահանջմունքներով և վճարունակությամբ, և որի քննարկումը վերաբերում է մրցման ուսմունքին, որտեղ հետազոտվում է շուկայական գների իրական շարժումը։

Եթե հողագործության համար պիտանի ամբողջ հողը տվյալ մի երկրում վարձակալված լիներ — արտադրության կապիտալիստական եղանակն ու նորմալ հարաբերություններն ընդհանուր դարձած ենթադրելով — ապա մի այնպիսի հող չէր լինի, որը ռենտա չտար, բայց կարող էին լինել կապիտալի այնպիսի ներդրումներ, հողում ներդրված կապիտալի առանձին մասեր, որոնք ոչ մի ռենտա չտային. որովհետև հենց որ հողը վարձակալվում է, հողային սեփականությունը դադարում է ներգործել, որպես կապիտալի պահանջվող ներդրման բացարձակ սահման։ Այս պարագայում նա որպես հարաբերական սահման դեռ շարունակում է գործել այն չափով, որ չափով որ հողին միակցված կապիտալի փոխանցումը հողի սեփականատիրոջը շատ որոշ սահմաններ է դնում վարձակալի առջև։ Միայն թե այս դեպքում բոլոր ռենտաները դիֆերենցիալ ռենտայի կփոխարկվեին, այնպիսի դիֆերենցիալ ռենտայի, որը ոչ թե հողի լավորակության տարբերությամբ է որոշվում, այլ այն տարբերությամբ, որ գոյանում է որոշ հողում արվող կապիտալի վերջին ներդրումներից հետո ստացված գերշահույթների ու ամենավատ տեսակի հողի վարձակալման համար վճարված ռենտայի միջև։ Հողային սեփականությունն իբրև բացարձակ սահման գործում է լոկ այն չափով, որչափով որ հողից, որպես կապիտալի ներդրման մի դաշտից, օգտվելու թույլատրումը պայմանավորվում է հողի սեփականատիրոջը վճարելի տուրքով։ Եթե այս թույլատրումը տեղի է ունեցել, ապա հողատերն այլևս չի կարող տվյալ հողակտորում արվող կապիտալի ներդրման քանակական ծավալին որևէ բացարձակ սահման հանդիպադրել։ Տնաշինարարության դեմ ընդհանրապես սահման է դրվում մի երրորդ անձի հողային սեփականության կողմից այն հողի նկատմամբ որտեղ պետք է կառուցվի տունը։ Բայց մի անգամ որ այս հողը վարձակալվել է տնաշինարարության համար, արդեն վարձակալից է կախված, թե նա այնտեղ բարձր կամ ցածր տուն է ուզում կառուցել։

Եթե հողագործական կապիտալի միջին կազմը նույնը լիներ, կամ ավելի բարձր, քան հասարակական միջին կապիտալի կազմը, ապա բացարձակ ռենտան դարձյալ մեր շարադրած իմաստով կվերանար, կվերանար ուրեմն այն ռենտան, որը տարբեր է ինչպես դիֆերենցիալ ռենտայից, այնպես էլ բուն մոնոպոլ գնի վրա հիմնված ռենտայից։ Այս դեպքում երկրագործական արդյունքի արժեքը բարձր չէր լինի նրա արտադրության գնից, և հողագործական կապիտալն ավելի մեծաքանակ աշխատանք չէր դնի շարժման մեջ ուրեմն չէր էլ իրացնի ավելի մեծաքանակ հավելյալ աշխատանք, քան ոչ-երկրագործական կապիտալը։ Միևնույնը տեղի կունենար, եթե հողագործական կապիտալի կազմը մշակույթի առաջադիմելուն զուգընթաց համահավասարվեր հասարակական միջին կապիտալի կազմի հետ։

Առաջին հայացքից հակասություն է թվում այն ենթադրությունը, թե մի կողմից՝ երկրագործական կապիտալի կազմը բարձրանում է, հետևաբար նրա հաստատուն մասն աճում է նրա փոփոխունի համեմատությամբ, իսկ մյուս կողմից՝ հողի արդյունքի գինը պետք է այնքան վեր բարձրանա, որ նոր, մինչայժմյանից ավելի վատ հողը ռենտա վճարի, ընդ որում ռենտան այս դեպքում կարող է ծագել շուկայական գնի՝ արժեքից ու արտադրության գնից վեր եղած մի ավելցուկից միայն, կարճ ասած՝ արդյունքի մոնոպոլ գնից միայն։

Այստեղ պիտի տարբերել հետևյալը։

Շահույթի նորմայի գոյացումը քննելիս մենք տեսանք ամենից առաջ, որ այն կապիտալները, որոնք, տեխնոլոգիապես վերցրած, նույնահավասար կազմ ունեն, այսինքն՝ մեքենաների ու հումքի քանակության համեմատությամբ նույնաքանակ աշխատանք են շարժման մեջ դնում, այնուամենայնիվ կարող են այդ կապիտալների հաստատուն մասերի տարբեր արժեքների հետևանքով տարբեր կազմ ունենալ։ Հումքը կամ մեքենաները մի դեպքում կարող են ավելի թանկ լինել, քան մյուս դեպքում։ Աշխատանքի միևնույն քանակը շարժման մեջ դնելու համար (իսկ ենթադրության համաձայն այս անհրաժեշտ կլիներ՝ հումքի միևնույն քանակը մշակելու համար) պետք է մի դեպքում ավելի մեծ կապիտալ կանխավճարվի, քան մյուսում, որովհետև ես, օրինակ, 100-անոց մի կապիտալով չեմ կարող նույնահավասար աշխատանք շարժման մեջ դնել, եթե այն հումքը, որը հատուցվելու է նույնպես այս 100-ից, մի դեպքում 40 արժե, մյուսում՝ 20։ Իսկ որ այս կապիտալներն այնուամենայնիվ տեխնոլոգիապես միատեսակ կազմ անեն, իսկույն երևան կգար, եթե ավելի թանկ հումքի գինն ընկնելով հասներ ավելի ցած գնին։ Այն ժամանակ փոփոխուն ու հաստատուն կապիտալի արժեքների հարաբերությունները միևնույնը դարձած կլինեին, չնայած որ բանեցրած կենդանի աշխատանքի և աշխատանքի կիրառված պայմանների քանակի ու բնույթի տեխնիկական հարաբերության մեջ ոչ մի փոփոխություն կատարված չէր լինի։ Մյուս կողմից՝ օրգանական ավելի ցած կազմ ունեցող մի կապիտալ, եթե խնդիրը բացառապես արժեքային կազմի տեսակետից քննենք, իր հաստատուն մասերի արժեքների պարզապես բարձրանալու հետևանքով կարող է այն տպավորությունը թողնել, թե օրգանական՝ ավելի բարձր կազմ ունեցող կապիտալի հետ հավասար աստիճանի վրա է կանգնած։ Դիցուք, թե տրված է մի կապիտալ = 60 c + 40 v, որովհետև սա կենդանի աշխատանքի համեմատությամբ ավելի շատ մեքենաներ ու հումք է գործածում, և մեկ ուրիշ կապիտալ = 40 c + 60 v, որովհետև սա ավելի մեծաքանակ կենդանի աշխատանք (60%), քիչ մեքենաներ (ասենք 10%) և բանվորական ուժի համեմատությամբ քիչ ու էժան հումք (ասենք 30%) է բանեցնում, այս դեպքում նրանց կազմը կարող էր հավասարվել, եթե հումքերի ու օժանդակ մատերիալների արժեքը պարզապես բարձրանար 30-ից 80-ի, այնպես որ հիմա երկրորդ կապիտալում 10 բաժին կընկներ մեքենաներին, 80՝ հումքին ու 60՝ բանվորական ուժին, ուրեմն 90 c + 60 v, որը տոկոսապես բաշխած նույնպես = կլիներ 60 c + 40 v, այնինչ տեխնիկական կազմի որևէ փոփոխություն տեղի ունեցած չէր լինի։ Այսպիսով ուրեմն, օրգանական նույնահավասար կազմ ունեցող կապիտալները կարող են ըստ արժեքի տարբեր կազմ ունենալ, իսկ ըստ արժեքի տոկոսային նույնահավասար կազմ ունեցող կապիտալները կարող են կանգնած լինել օրգանական կազմի տարբեր աստիճանների վրա, հետևաբար աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի զարգացման տարբեր աստիճաններ արտահայտել։ Ուրեմն լոկ այն հանգամանքը, որ երկրագործական կապիտալն ըստ իր արժեքի կազմի կանգնած կլիներ ընդհանրական մակարդակի վրա, դեռ չէր ապացուցի, թե աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժը նրա մոտ նույն ընդհանուր մակարդակին է հասել։ Նա կարող էր լոկ այն վկայել, թե այդ կապիտալի սեփական արդյունքը, որը դարձյալ նրա արտադրության պայմանների մի մասն է կազմում իր հերթին, ավելի թանկացել է, կամ թե օժանդակ մատերիաները, ինչպես, օրինակ, պարարտանյութերը, որոնք առաջ մոտիկ էին, հենց ձեռքի տակ, հիմա պետք է հեռվից բերվեն և այլն։

Բայց մի կողմ թողնելով այս, պետք է կանգ առնել հողագործության յուրահատուկ բնույթի վրա։

Եթե ենթադրենք, որ աշխատանք տնտեսող մեքենաները, քիմիական օժանդակ միջոցները և այլն հողագործության մեջ ավելի մեծ տեղ են բռնում, հետևաբար հաստատուն կապիտալը աճում է տեխնիկապես, ոչ միայն ըստ արժեքի, այլև ըստ իր մասսայի՝ կիրառվող բանվորական ուժի քանակի համեմատությամբ, ապա այս դեպքում երկրագործության մեջ (ինչպես և լեռնարդյունաբերության մեջ) գործ ունենք աշխատանքի ոչ միայն հասարակական, այլև բնաճուն արտադրողականության հետ, որը կախված է աշխատանքի բնական պայմաններից։ Հնարավոր է, որ հողագործության մեջ հասարակական արտադրողական ուժի բարձրացումով միմիայն համակշռվում է բնական ուժի նվազումը կամ թե լիովին չի էլ համակշռվում,— այս համակշռումը միշտ կարող է ներգործել մի առժամանակ միայն,— այնպես որ, չնայած տեխնիկական զարգացմանը, արդյունքն այդտեղ չի էժանանում, այլ լոկ արգելակվում է արդյունքի է՛լ ավելի մեծ թանկացումը։ Հնարավոր է նաև այն, որ հացահատիկի գնի բարձրացման ժամանակ արդյունքի բացարձակ մասսան քչանում է, այնինչ հարաբերական գերարդյունքն աճում է. այսինքն՝ հնարավոր է այն ժամանակ, երբ հարաբերաբար շատանում է հաստատուն կապիտալը, որը մեծ մասամբ մեքենաներից կամ թե անասուններից է կազմված և որի լոկ մաշվածքը պիտի փոխհատուցել, ինչպես և հնարավոր է, երբ համապատասխանորեն նվազում է փոփոխուն, աշխատավարձի վրա ծախսվող կապիտալամասը, որն ամբողջովին պետք է միշտ արդյունքից փոխհատուցվի։

Բայց հնարավոր է նաև այն, որ երկրագործության առաջադիմելու հետևանքով հարկավոր լինի շուկայական գնի չափավոր բարձրացում միայն միջին գնի համեմատությամբ, որպեսզի կարողանա մշակվել և միաժամանակ ռենտա բերել ավելի վատ հողը, որը տեխնիկական օժանդակ միջոցների ավելի ստորին մակարդակի դեպքում շուկայական գնի ավելի մեծ բարձրացում կպահանջեր։

Այն հանգամանքը, որ խոշոր չափեր ունեցող անասնաբուծության մեջ կիրառվող բանվորական ուժի քանակը շատ փոքր է հաստատուն կապիտալի համեմատությամբ, որը գոյություն ունի հենց հանձին անասունների,— կարող էր վճռական առարկություն նկատվել այն դրույթի դեմ, թե երկրագործական կապիտալը, տոկոսապես հաշված, ավելի մեծաքանակ բանվորական ուժ է շարժման մեջ դնում, քան ոչ-երկրագործական հասարակական միջին կապիտալը։ Բայց այստեղ պիտի նկատենք, որ ռենտան քննարկելիս մենք իբրև որոշիչ կետից ելնում ենք երկրագործական կապիտալի այն մասից, որը վճռական բուսեղեն սննդամիջոցն է արտադրում, հետևաբար քաղաքակիրթ ժողովուրդների մեջ՝ գլխավոր կենսամիջոցն ընդհանրապես։ Արդեն Ա. Սմիթը ցույց է տվել,— և սա նրա մատուցած ծառայություններից մեկն է,— որ անասնաբուծության մեջ և ընդհանրապես այն բոլոր կապիտալների համար, որոնք հողում ներդրված են ոչ գլխավոր կենսամիջոցների, օրինակ, հացահատիկի արտադրության մեջ, գինը բոլորովին այլ կերպ է որոշվում։ Այն է, գնի որոշումն այստեղ հետևյալ կերպով է կատարվում. այն հողի արդյունքի նկատմամբ, որն, ասենք, իբրև արհեստական մարգագետին օգտագործվում է անասնապահության համար, բայց որը նույնպիսի հաջողությամբ կարող էր որոշ լավորակություն ունեցող վարելահողի փոխարկվել,— գինը պետք է այնքան վեր բարձրանա, որ միևնույն ռենտան տա, ինչ որ տալիս է նույնահավասար լավորակություն ունեցող վարելահողը, ուրեմն վարելահողից ստացվող ռենտան այստեղ իբրև որոշիչ տարր մտնում է անասունների գնի մեջ։ Այստեղից ելնելով Ռամսեյն իրավացի նկատել է, որ այս եղանակով արհեստականորեն բարձրացվում է անասնագինը ռենտայի միջոցով, հողային սեփականության տնտեսական այս արտահայտության միջոցով, հետևաբար հողային սեփականության միջոցով։ «Հողագործական կուլտուրայի տարածման հետևանքով չմշակված պարապուրդները այլևս բավական չեն լինում մսացու անասունի պահանջարկը բավարարելու համար։ Մշակված հողերի մի մեծ մասը պետք է գործածվի տավար բուծելու և բտելու համար, և ուրեմն անասունների գինը պիտի այնքան բարձր լինի, որ ոչ միայն հատուցի անասնաբուծության մեջ գործադրած աշխատանքը, այլև այն ռենտան, որ հողատերը կարող էր կորզել այդ հողից, և այն շահույթը, որ ֆերմերը կարող էր կորզել, եթե սա իբրև վարելահող մշակվեր։ Բոլորովին անմշակ տորֆային հողերի վրա բուծված տավարը, նայած քաշին ու որակին, միևնույն շուկայում վաճառվում է նույն գնով, որով վաճառվում է ամենից լավ մշակվող հողում բուծվածը։ Այս տորֆային տարածությունների տերերը օգտվում են հանգամանքից և իրենց հողերի ռենտան բարձրացնում անասնագների համեմատ» (A. Smith, գիրք I, գլուխ XI, մասն I)* [Տես 12 ծան. հետո]։ Հետևաբար, դիֆերենցիալ ռենտան այստեղ, ի տարբերություն հացահատիկային ռենտայից, ավելի վատ հողի օգտին է ծառայում։

Բացարձակ ռենտան բացատրում է մի քանի այնպիսի երևույթներ, որոնք առաջին հայացքից կարծես թույլատրում են ռենտան սոսկական մենաշնորհագնի հետևանք համարելու։ Ա. Սմիթի օրինակի հետ կապակցելու համար վերցնենք, օրինակ, մի այնպիսի անտառ, որն առանց որևէ մարդկային գործակցության, ուրեմն ոչ իբրև անտառատնկման արդյունք գոյություն ունի, ասենք, Նորվեգիայում։ Եթե այդ անտառի տիրոջը ռենտա է վճարում կապիտալիստը, որը փայտեղեն է կտրել տալիս, ասենք, անգլիական պահանջարկը բավարարելու համար, կամ թե հենց ինքն անտառատերն է իբրև կապիտալիստ փայտ կտրել տալիս, ապա հիշյալ փայտեղենը, բացի կանխավճարված կապիտալի համար ստացվող շահույթից, մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ռենտա է բերում։ Այս զուտ բնական արդյունքի նկատմամբ սա ներկայանում է որպես զուտ մենաշնորհային հավելուրդ։ Բայց կապիտալն այստեղ փաստորեն կազմված է միմիայն փոփոխուն, աշխատանքի վրա ծախսված կապիտալից, հետևաբար նա ավելի մեծաքանակ հավելյալ աշխատանք է շարժման մեջ դնում, քան հավասար մեծության մի ուրիշ կապիտալ։ Այսպիսով ուրեմն, փայտեղենի արժեքի մեջ պարունակվում է անվճար աշխատանքի կամ թե հավելյալ արժեքի ավելի մեծ ավելցուկ, քան ավելի բարձր կազմ ունեցող կապիտալների արդյունքում։ Ուստի փայտեղենից կարող է միջին շահույթ քաղվել, և մի նշանավոր ավելցուկ էլ կարող է անտառի սեփականատիրոջը բաժին ընկնել ռենտայի ձևով։ Ընդհակառակը, պետք է ընդունել, որ շնորհիվ այն հեշտության, որով կարող է անտառահատումն ընդարձակվել, ուրեմն այս արտադրության արագ մեծանալու դեպքում, պահանջարկը պետք է շատ նշանավոր չափով մեծանա, որպեսզի փայտեղենի գինը հավասարվի նրա արժեքին և այդպիսով անվճար աշխատանքի ամբողջ ավելցուկը (սրա այն մասից վեր, որն իբրև միջին շահույթ կապիտալիստին է բաժին ընկնում) անտառի սեփականատիրոջը բաժին ընկնի ռենտայի ձևով։

Մենք ենթադրել ենք, թե մշակման մեջ նոր քաշված հողն է՛լ ավելի ստորին որակ ունի, քան վերջին ժամանակ մշակված ամենավատ հողը։ Եթե նա ավելի լավն է, ապա դիֆերենցիալ ռենտա է բերում։ Բայց այստեղ մենք հետազոտում ենք հենց այն դեպքը, երբ ռենտան հանդես չի դալիս իբրև դիֆերենցիալ ռենտա։ Այստեղ հնարավոր է միմիայն երկու դեպք։ Կա՛մ մշակման մեջ ներքաշվող նոր հողն ավելի վատն է, կա՛մ նա նույն որակն ունի, ինչ որ վերջին ժամանակ մշակվածը։ Եթե նա ավելի վատ է, ապա այս դեպքն արդեն հետազոտել ենք։ Ուրեմն դեռ հետազոտելու մնում է այն դեպքը միայն, երբ նա նույն որակն ունի։

Հավասարապես լավորակ ու նույնիսկ ավելի լավ հողը, ինչպես արդեն այս պարզաբանել ենք դիֆերենցիալ ռենտայի ժամանակ, մշակույթի առաջադիմելու ընթացքում նույնպես կարող է նոր մշակման մեջ ներքաշվել, ինչպես ավելի վատ հողը։

Առաջին. Որովհետև դիֆերենցիալ ռենտայի առկայության ժամանակ (և ընդհանրապես ռենտայի առկայության ժամանակ, քանի որ ոչ-դիֆերենցիալ ռենտայի առկայության ժամանակ էլ միշտ այն հարցն է բարձրանում, թե արդյոք մի կողմից հողի պտղաբերությունն ընդհանրապես ու մյուս կողմից նրա տեղադրությունը նրան թույլ տալի՞ս են այնպես մշակելու այն, որ նա կարգավորիչ շուկայական գնի պարագայում շահույթ ու ռենտա տա) հակառակ ուղղությամբ ներգործում են երկու տեսակ պայմաններ, որոնք երբեմն փոխադարձաբար ջլատում են միմյանց, երբեմն էլ մեկը մյուսից կարող է գերազանցել։ Ենթադրելով, որ հողը մշակելու համար անհրաժեշտ արտադրության ծախքերը չեն պակասել, ուրիշ խոսքով՝ որ տեխնիկական բնույթ կրող նվաճումները նոր մշակման ասպարեզում նոր հանդես եկող մոմենտ չեն կազմում, գտնում ենք, որ շուկայական գնի բարձրանալը կարող է մշակման մեջ ներքաշել մի ավելի պտղաբեր հող, որն իր տեղադրության պատճառով առաջ դուրս էր մնացել մրցումից։ Կամ թե նա կարող է ավելի անպտղաբեր հողի համար այնքան բարձրացնել տեղադրության առավելությունը, որ սրանով հավասարակշռվի ավելի փոքր բերքունակությունը։ Կամ էլ առանց շուկայական գնի բարձրացման՝ տեղադրությունը կարող է հաղորդակցության կատարելագործված միջոցների հետևանքով մրցակցության մեջ քաշել ավելի լավ հողերը, ինչպես որ մենք խոշոր մասշտաբով այս տեսնում ենք հյուսիսային Ամերիկայի պրերիաներում գտնվող շտատներում։ Հնուց քաղաքակրթված երկրներում էլ միշտ տեղի է ունենում այս, թեև ոչ միևնույն չափով, որպես գաղութներում, որտեղ, իչպես Ուեկֆիլդն է ճիշտ նկատել, տեղադրությունը վճռական նշանակություն ունի։ Այսպիսով ուրեմն, նախ՝ տեղադրության ու պտղաբերության հակադիր ներգործությունները և երկրորդ՝ մշտական փոփոխականությունը տեղադրության գործոնի, որը շարունակ համահարթվում է, միշտ առաջադիմական, համահարթվելու ձգտող փոփոխություններ է կատարում,— սրանք բոլորը հավասարապես լավորակ, ավելի լավ ու ավելի վատ հողատարածությունները հին մշակված հողերի հետ փոփոխակիորեն նոր մրցման մեջ են քաշում։

Երկրորդ. Բնագիտության ու գյուղատնտեսական գիտության զարգացման հետ փոխվում է հողի պտղաբերությունն էլ, քանի որ փոխվում են այն միջոցները, որոնց օգնությամբ իսկույն կարող են օգտագործելի դարձվել հողի տարրերը։ Ֆրանսիայում ու Անգլիայի արևելյան կոմսություններում թեթև հողատեսակները, որոնք առաջ վատ էին համարվում, հենց մոտիկ ժամանակներում այս եղանակով բարելավվելով բարձրացան առաջին կարգը (տես Պասսի)։ Մյուս կողմից՝ այն հողը, որը վատ էր համարվում ոչ ըստ իր քիմիական բաղադրության, այլ միմիայն որոշ մեքենական-ֆիզիկական արգելքներ էր հարուցում մշակման համար, լավորակ հողի է փոխարկվում, հենց որ հայտնագործվում են այս արգելքները հաղթահարելու միջոցները։

Երրորդ. Բոլոր հնուց քաղաքակրթված երկրներում հին պատմական ու ավանդական հարաբերություններն, օրինակ, պետական հողերի ու համայնքների հողերի և այլոց ձևով խոշոր հողատարածություններ զուտ պատահաբար դուրս են պահել մշակումից, որի մեջ նրանք հետզհետե են ներքաշվում։ Այն հաջորդականությունը, որով նրանք մշակման են ենթարկվում, ոչ նրանց լավորակությունից է կախված և ոչ էլ նրանց տեղադրությունից, այլ բոլորովին արտաքին հանգամանքներից։ Եթե մարդ հետևեր անգլիական համայնական հողերի պատմությանը, թե ինչպես նրանք ցանկապատման օրենքների [Enclosure Bills] միջոցով հետզհետե մասնավոր սեփականության էին վերածվում և մշակելի դարձվում, ապա ոչ մի բան այնքան ծիծաղելի չէր լինի, քան այն երևակայական ենթադրությունը, թե ժամանակակից երկրագործական մի քիմիկոս, օրինակ, մի Լիբիխ է կատարել այս հաջորդականության ընտրությունը, որոշ դաշտեր սրանց քիմիական հատկությունների պատճառով նշանակել է մշակման համար, մյուսները դուրս է թողել։ Ընդհակառակն, այստեղ վճռական նշանակություն են ունեցել գողության խթան հանդիսացող պայմանները. հողի յուրացման ավելի կամ պակաս համոզիչ իրավաբանական այն պատրվակները, որ կարող էին օգտագործել խոշոր հողատերերը։

Չորրորդ. Մի կողմ թողնելով այն, որ յուրաքանչյուր տվյալ մոմենտում բնակչության ու կապիտալի աճի զարգացման հասած աստիճանը մի որոշ սահման, թեկուզ առաձգական սահման է քաշում հողի մշակույթի ընդարձակման հանդեպ. մի կողմ թողնելով այն պատահականությունների ներգործությունը, որոնք ժամանակավորապես ազդում են շուկայական գնի վրա, ինչպիսիք են, օրինակ, տարվա մի շարք բարենպաստ ու աննպաստ եղանակները,— հողամշակույթի տարածական ընդարձակումը կախված է տվյալ երկրի կապիտալների շուկայի ընդհանուր դրությունից ու գործերի վիճակից։ Որպեսզի կապիտալի պակասության պայմաններում ավելադիր կապիտալը դեպի երկրագործություն դիմի, բավական չէ, որ մշակված հողը ֆերմերին միջին շահույթ բերի, անկախ նրանից, թե այդ հողը ռենտա վճարո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Ուրիշ, կապիտալի գերառատության պարբերաշրջաններում նա հոսում է դեպի հողագործություն մինչև անգամ շուկայական գնի չբարձրանալու դեպքում էլ, միայն թե այլ խնդիրների նկատմամբ նորմալ պայմաններն իրագործվեն։ Մինչև հիմա մշակված հողից ավելի լավ հողն իրականում մրցումից դուրս կպահվեր կա՛մ տեղադրության մոմենտի շնորհիվ, կամ թե հողի անմատչելիության մինչև այժմ անխորտակելի մնացած սահմանների շնորհիվ, կամ էլ պատահականության շնորհիվ միայն։ Ուստի մենք պետք է զբաղվենք հողի լոկ այն տեսակներով, որոնք նույն լավորակությունն ունեն, ինչ որ վերջին ժամանակ մշակվածները։ Բայց նոր հողի ու վերջին ժամանակ մշակված հողի միջև նրանց մշակելի դարձնելու ծախքերի մի տարբերություն է լինում միշտ, և շուկայական գնի կացությունից ու վարկային հարաբերություններից է կախված, թե արդյոք նոր հողի համար պահանջվող այս ծախքերը կարվեն թե ոչ։ Այնուհետև, հենց որ այս հողն իրոք կմասնակցի մրցմանը, շուկայական գինն այլ անփոփոխ պայմաններում դարձյալ ընկնելով կհասնի իր նախկին մակարդակին, ընդ որում նոր մի այն մշակման մեջ ներքաշած հողն այս դեպքում նույն ռենտան կբերի, ինչ որ տալիս է նրան համապատասխանող հին հողը։ Այն ենթադրությունը, թև նա ոչ մի ռենտա չի տա, այդ հայացքի կողմնակիցներն ապացուցում են, ընդունելով այն, ինչ որ պետք է ապացուցվի, այսինքն որ վերջին հողը ոչ մի ռենտա չի բերել։ Միևնույն եղանակով կարելի կլիներ ապացուցել, թև ամենավերջերում կառուցած տները, բացի շենքերի համար հատուցվող և նրանց տոկոսը ներկայացնող վարձավճարից ոչ մի ռենտա չեն տալիս, թեև վարձվում են։ Մինչդեռ իրողությունն այն է, որ ռենտա նրանք արդեն տալիս են, նախքան վարձավճարի ձևով տոկոս բերելը, երբ հաճախ ու երկար ժամանակ դատարկ են մնում։ Ինչպես որևէ հողակտորում արված կապիտալի հաջորդական ներդրումները կարող են համամասնական գերարդյունք և ուրեմն նույն ռենտան տալ, ինչ որ առաջինները, ճիշտ այնպես էլ հավասար լավորակություն ունեցող դաշտերը վերջին ժամանակ մշակվածների նման կարող են միևնույն բերքը տալ նույն ծախքերով։ Այլապես անհասկանալի կլիներ առհասարակ, թե ինչպես միևնույն լավորակությունն ունեցող դաշտերը երբևէ կարելի կլիներ հաջորդաբար մշակման մեջ ներգրավել և ոչ թե բոլորը միանգամից կամ թե, ընդհակառակը, ոչ մեկն էլ չներգրավել, որպեսզի նրանցից մեկն ու մեկն իր ետևից չբերի բոլորի մրցումը։ Հողի սեփականատերը միշտ պատրաստ է ռենտա կորզելու, այսինքն մի բան ձրի ստանալու. բայց կապիտալին որոշ հանգամանքներ են հարկավոր՝ հողատիրոջ ցանկությունը կատարելու համար։ Ուստի հողերի փոխադարձ մրցումը կախված է ոչ թե նրանից, որ հողի սեփականատերն ուզում է նրանց միջև մրցում առաջացնել, այլ նրանից, թե արդյոք կգտնվի մի կապիտալ, որը նոր դաշտերում ուրիշների հետ մրցել կցանկանա։

Որչափով որ բուն երկրագործական ռենտան սոսկական մենաշհորհային գին է, նա կարող է միմիայն փոքր լինել, ինչպես որ այստեղ բացարձակ ռենտան էլ նորմալ պայմաններում լոկ փոքր կարող է լինել, որքան էլ որ կազմի արդյունքի արժեքի ավելցուկը նրա արտադրության գնի նկատմամբ։ Ուրեմն բացարձակ ռենտայի էությունը հետևյալն է. հավասարամեծ կապիտալներն արտադրության տարբեր ոլորտներում, նայած իրենց տարբեր միջին կազմին, հավելյալ արժեքի նույնահավասար նորմայի կամ աշխատանքի միահավասար շահագործման պարագայում արտադրում են հավելյալ արժեքի տարբեր մասսաներ։ Արդյունաբերության մեջ հավելյալ արժեքի այս տարբեր մասսաները համահարթվելով վեր են ածվում միջին շահույթի և հավասարաչափ բաշխվում են առանձին կապիտալների միջև, որպես հասարակական կապիտալի համապատասխան մասերի միջև։ Երբ արտադրությունը հողի կարիք է ունենում, լինի երկրագործության համար, թե հումքերի հայթայթման համար, միևնույն է, հողային սեփականությունն այս համահավասարմանն արգելք է լինում հողի մեջ ներդրված կապիտալների վերաբերմամբ և յուրացնում է հավելյալ արժեքի այն մասը, որն այլապես կմասնակցեր շահույթի ընդհանուր նորմա գոյացնող համահավասարման պրոցեսին։ Այս դեպքում ռենտան կազմում է ապրանքների արժեքի, հատկապես հավելյալ արժեքի մի մասը, այն տարբերությամբ միայն, որ այս մասը բաժին է ընկնում ո՛չ թե կապիտալիստների դասակարգին, որը բանվորներից է քամել այն, այլ բաժին է ընկնում հողի սեփականատիրերին, որոնք կապիտալիստներից են կորզում այն։ Ընդ սմին ենթադրվում է, որ երկրագործական կապիտալն ավելի մեծաքանակ աշխատանք է շարժման մեջ դնում, քան ոչ-երկրագործական կապիտալի մի հավասարամեծ մասը։ Թե շեղումը որքան հեռուն է գնում կամ թե արդյոք գոյություն ունի այն ընդհանրապես, այս կախված է հողագործության հարաբերական զարգացումից՝ արդյունաբերության համեմատությամբ։ Գործի բնության համաձայն՝ այս տարբերությունը պետք է պակասի հողագործության առաջադիմելուն զուգընթաց, եթե այն հարաբերությունը, որով կապիտալի փոփոխուն մասը նվազում է հաստատունի համեմատությամբ, արդյունաբերական կապիտալի մոտ էլ ավելի մեծ չի լինի, քան երկրագործական կապիտալի մոտ։

Այս բացարձակ ռենտան է՛լ ավելի նշանակալից դեր է խաղում բուն հայթայթող արդյունաբերության մեջ, որտեղ հաստատուն կապիտալի մեկ տարրը, հումքը, բոլորովին բացակայում է և որտեղ,— բացի այն ճյուղերից, որոնցում մեքենաներից ու այլ հիմնական կապիտալից կազմված մասը շատ խոշոր չափեր ունի,— անպայման գերիշխում է կապիտալի ամենաստորին կազմը։ Եվ հենց այստեղ, որտեղ թվում է, թե ռենտան բացառապես մենաշնորհային գնի հետևանք է, արտակարգորեն բարենպաստ շուկայական կոնյունկտուրա է անհրաժեշտ, որպեսզի կարելի լինի ապրանքներն իրենց արժեքով ծախել կամ որպեսզի ռենտան հավասար լինի ապրանքի հավելյալ արժեքի ամբողջ ավելցուկին՝ նրա արտադրության գնի համեմատությամբ։ Այսպես է դրությունն, օրինակ, ձկնորսական ջրերի, քարհանքարանների, վայրի աճած անտառների և այլոց ռենտայի դեպքում։

ՔԱՌԱՍՈՒՆՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՌԵՆՏԱՆ ՇԻՆԱՎԱՅՐԵՐԻՑ։ ՌԵՆՏԱՆ ՀԱՆՔԱՐԱՆՆԵՐԻՑ։ ՀՈՂԻ ԳԻՆԸ

Որտեղ ընդհանրապես ռենտա գոյություն ունի, ամենուրեք հանդես է գալիս դիֆերենցիալ ռենտան և ամեն տեղ ենթարկվում է նույն օրենքներին, ինչ որ երկրագործական դիֆերենցիալ ռենտան։ Ամենուրեք, որտեղ բնության ուժերը կարող են մենաշնորհացվել և որոշ գերշահույթ են ապահովում այն արդյունաբերողների համար, որոնք կիրառում են հիշյալ ուժերը, լինի այս ուժը ջրվեժ, թե հարուստ հանքարան, թե ձկնառատ ջուր և կամ լավ տեղադրություն ունեցող շինավայր,— այն անձը, որը երկրագնդի մի մասի վրա ունեցած իր իրավատիտղոսի զորությամբ բնության այս առարկաների սեփականատեր է ճանաչվում, գործող կապիտալից խլում է այս գերշահույթը ռենտայի ձևով։ Ինչ վերաբերում է շինարարական նպատակների ծառայող հողին, ապա Ա. Սմիթը պարզաբանել է, թե ինչպես նրա ռենտայի հիմքը, ինչպես բոլոր ոչ-երկրագործական հողերի ռենտայի հիմքը, բուն հողագործական ռենտայով է կարգավորվում։ (Book I, chap. XI, 2 ու 3)* [Տես 13 ծան. հետո]։ Այս ռենտան բնորոշվում է նախ՝ այն գերակշռող ազդեցությամբ, որ այս դեպքում տեղադրությունն է անում դիֆերենցիալ ռենտայի վրա (շատ նշանավոր չափով, օրինակ, խաղողաբուծության ու խոշոր քաղաքներում շինարարական հողամասերի դեպքում), երկրորդ՝ սեփականատիրոջ ուղղակի ակնհայտ ու լիակատար կրավորականությամբ, որովհետև նրա ակտիվությունը սոսկ այն է (մանավանդ հանքարանների նկատմամբ), որ շահագործում է հասարակական զարգացման առաջադիմությունը, որին նա ոչնչով չի աջակցել և որի պայմաններում նա ոչնչով ռիսկ չի անում, թեկուզ այն չափով, որչափով ռիսկ է անում արդյունաբերական կապիտալիստը, և վերջապես նրանով, որ մենաշնորհային գինը գերակշռում է բազմաթիվ դեպքերում, հատկապես թշվառությունն ամենից անամոթաբար շահագործելիս (որովհետև թշվառությունը տնային ռենտայի համար ավելի արդյունավետ աղբյուր է, քան Պոտոզիի հանքարանները երբևէ եղել են Սպանիայի համար, և այն ահռելի ուժը, որ այս հողային սեփականությունն է տալիս, երբ սա արդյունաբերական կապիտալի հետ միացած միևնույն ձեռքումն է գտնվում, նրան հնարավորություն է տալիս, որ բանվորներին, երբ սրանք կռիվ են մղում աշխատավարձի համար, գործնականորեն վտարի հողից, իբրև իրենց բնակավայրից։ Հասարակության մի մասն այս դեպքում տուրք է պահանջում մյուսից՝ երկրագնդի վրա ապրելու իրավունք ունենալու համար, ինչպես որ հողային սեփականությունն ընդհանրապես իր մեջ պարփակում է սեփականատերերի այն իրավունքը, որով սրանք շահագործում են հողագունդը, երկրի ընդերքը, օդն ու սրանց հետ այն ամենը, ինչ որ անհրաժեշտ է կյանքի պահպանման ու զարգացման համար։ Շինարարական ռենտան անհրաժեշտորեն բարձրանում է ոչ միայն բնակչության աճման և սրա հետ էլ նոր շենքերի կառուցման աճող պահանջմունքների հետևանքով, այլև հիմնական կապիտալի զարգանալու շնորհիվ, որը կա՛մ միակցվում է հողին, կամ թե արմատներ է գցում նրա մեջ, նրա վրա է հիմնվում, ինչպիսիք են, օրինակ, բոլոր արդյունաբերական շենքերը, երկաթուղիները, ապրանքի պահեստանոցները, գործարանային շենքերը, նավաշինարանները և այլն։ Տնավարձը, որչափով որ սա տան մեջ ներդրված կապիտալի տոկոսն ու մարումն է ներկայացնում, ու սոսկական հողի համար վճարվող ռենտան այստեղ հնարավոր չէ շփոթել նույնիսկ Կերիի բարի ցանկության պարագայում, մանավանդ երբ, ինչպես Անգլիայում, հողի սեփականատերն ու կառուցող սպեկուլանտը բոլորովին տարբեր անձեր են։ Այստեղ էական են երկու տարր, մի կողմում՝ երկրի շահագործումը վերարտադրության կամ թե արդյունահանող արդյունաբերության նպատակներով, մյուսում՝ այն տարածությունը, որն անհրաժեշտ է որպես ամեն արտադրության ու մարդկային ամեն գործունեության տարր։ Եվ հենց երկու կողմի համար էլ հողային սեփականությունն իրեն համար տուրք է պահանջում։ Շինարարական հողամասերի նկատմամբ եղած պահանջարկը բարձրացնում է հողի, որպես տարածության ու պատվանդանի, արժեքը, և միաժամանակ սրա հետևանքով աճում է հողի այն տարրերի նկատմամբ եղած պահանջարկն էլ, որոնք իբրև շինարարական մատերիալ են ծառայում։

Թե ինչպես արագ առաջադիմող քաղաքներում, մանավանդ որտեղ որ կառուցումը գործարանային եղանակով է կատարվում, օրինակ Լոնդոնում, կառուցողական սպեկուլացիայի իսկական գլխավոր առարկան հողային ռենտան է և ոչ թե տունը, այս մասին մենք մի օրինակ ենք բերել II գրքում, գլուխ XII, էջ 215, 216՝ քաղելով Լոնդոնի մի խոշոր կառուցող սպեկուլանտի, Էդվարդ Կապպի այն վկայություններից, որ նա տվել է 1857 թվականի բանկային հանձնաժողովի առջև։ Հիշյալ վկայությունների մեջ № 5435-ի տակ նա ասում է. «Ես կարծում եմ, մի մարդ, որ ուզում է առաջ գնալ աշխարհում, հազիվ թե կարող է սպասել, որ առաջ կգնա իր սոլիդ գործը (fair trade) վարելով... նա անհրաժեշտորեն պետք է, բացի սրանից, սպեկուլացիայի նպատակով կառուցի ու այն էլ՝ խոշոր մասշտաբով. որովհետև ձեռնարկուն շատ քիչ շահույթ է անում բուն իսկ շենքերից. իր գլխավոր շահույթը նա կորզում է բարձրացած հողային ռենտայից։ Ասենք, օրինակ, թե նա վարձով վերցնում է մի կտոր հող և սրա համար տարեկան վճարում է 300 £. եթե նա այնտեղ խնամքով կազմված շինարարական հատակագծի համաձայն պատշաճ կարգի տներ է կառուցում, ապա նրան կարող է հաջողվել, որ հիշյալից 400 կամ թե 450 £ ստանա տարեկան, և նրա շահույթն, ավելի շուտ, կգոյանար տարեկան 100 կամ թե 150 £-ով բարձրացած հողային ռենտայից, քան շենքերից ստացվող շահույթից, որը նա շատ դեպքերում հազիվ թե ուշադրության է առնում»։ Ընդ սմին չպետք է մոռանալ, որ վարձակալական պայմանագրի մեծ մասամբ 99 տարվա ժամկետն անցնելուց հետո հողը իր վրան գտնվող բոլոր շենքերով և այս ժամանակամիջոցում մեծ մասամբ կրկնապատկից ու եռապատկից էլ ավելի բարձրացած հողային ռենտայի հետ միասին կառուցող սպեկուլանտից կամ թե նրա իրավահաջորդից կրկին վերադառնում է իր սկզբնական հողատիրոջ վերջին ներկայացուցչին։

Բուն հանքարանների ռենտան որոշվում է ճիշտ այնպես, ինչպես երկրագործական ռենտան։ «Կան այնպիսի հանքարաններ, որոնց արդյունքը հազիվ է բավականանում աշխատանքը հատուցելու ու նրանցում ներդրված կապիտալը, սովորական շահույթի հետ միասին, փոխհատուցելու համար։ Նրանք ձեռնարկուին մի որոշ շահույթ տալիս են, բայց ոչ մի ռենտա չեն բերում հողի սեփականատիրոջ համար։ Նրանք օգուտով կարող են մշակվել միմիայն հողի սեփականատիրոջ կողմից, որը հենց ինքն անձամբ հանդես գալով իբրև ձեռնարկու՝ սովորական շահույթ է կորզում իր ներդրած կապիտալից։ Շոտլանդիայում բազմաթիվ ածխահանքեր այս կերպ են մշակվում և ուրիշ ոչ մի կերպ չեն կարող մշակվել։ Հողի սեփականատերը որևէ մեկին թույլ չի տա ածխահանքերն առանց ռենտայի վճարման մշակելու, բայց ոչ ոք էլ չի կարող սրանց համար ռենտա վճարել» (A. Smith, գիրք I, գլուխ XI, 2 [ռուս, հրատ., էջ 149]։

Պետք է տարբերել, թե արդյոք ռենտան մոնոպոլ գնից է բխում,— որովհետև արդյունքների, կամ հենց հողի մոնոպոլ գին գոյություն ունի, որն անկախ է ռենտայից,— թե՞ արդյունքները մոնոպոլ գնով են ծախվում,— որովհետև ռենտա գոյություն ունի։ Երբ մենք խոսում ենք մոնոպոլ գնի մասին, ապա սրա տակ ընդհանրապես հասկանում ենք մի գին, որը որոշվում է գնորդների գնելու ցանկությամբ ու վճարունակությամբ միայն, անկախ այն գնից, որը որոշվում է թե արտադրության գնով ու թե արդյունքների արժեքով։ Խաղողի մի այգի, որը բոլորովին արտակարգ որակի գինի է արտադրում, մի գինի, որն ընդհանրապես լոկ համեմատաբար սակավ քանակով կարող է արտադրվել, մոնոպոլ գին է տալիս։ Գինեգործը նշանավոր գերշահույթ կիրացներ այս մոնոպոլ գնի հետևանքով, որի՝ արդյունքի արժեքից վեր եղած ավելցուկը որոշվում է միմիայն տոհմիկ գինի խմողների հարստությամբ ու ճաշակով։ Այս գերշահույթը, որն այստեղ բխում է մոնոպոլ գնից, փոխարկվում է ռենտայի և այս ձևով բաժին է ընկնում հողի սեփականատիրոջը՝ սրա այն իրավատիտղոսի հետևանքով, որ ունի առանձնահատուկ որպիսություններով օժտված այս հողակտորի վրա։ Ուրեմն այստեղ մոնոպոլ գինն է ռենտա ստեղծում։ Ընդհակառակը, ռենտան մոնոպոլ գին կստեղծեր, եթե հացահատիկը ոչ միայն իր արտադրության գնից բարձր, այլև իր արժեքից բարձր ծախվեր այն սահմանի հետևանքով, որ հողային սեփականությունն է չմշակված հողի նկատմամբ հաստատում՝ կապիտալի ռենտազուրկ ներդրման հանդեպ։ Միայն անհատների մի որոշ թվի ունեցած սեփականության իրավատիտղոսն է երկրագնդի նկատմամր, որ նրանց հնարավորություն է տալիս հասարակության հավելյալ աշխատանքի մի մասն իբրև տուրք յուրացնելու և արտադրության զարգացման հետ զուգընթաց՝ միշտ ավելի ու ավելի մեծացող չափով յուրացնելու, ընդ որում այս պարագան վարագուրվում է նրանով, որ կապիտալացված ռենտան, ուրեմն հենց այս կապիտալացված տուրքը ներկայանում է որպես հողի գին, և այս պատճառով հողն առևտրի ուրիշ ամեն մի առարկայի նման կարող է ծախվել։ Ուստի գնորդին թվում է, թե ռենտայի նկատմամբ ունեցած իր իրավունքը ձրի և առանց աշխատանքի չի ստացել, առանց կապիտալի ռիսկի ու ձեռնարկուական ոգու ձրի չի ձեռք բերել, այլ նրա համապատասխան էկվիվալենտն է վճարել, ինչպես արդեն առաջ նշել ենք, նրան թվում է, թե ռենտան լոկ տոկոսն է այն կապիտալի, որով ինքը գնել է հողն ու սրա հետ էլ՝ ռենտայի նկատմամբ ունեցած իրավունքը։ Ճիշտ նույնպես էլ ստրկատիրոջը, որը մի նեգր է գնել, թվում է, թե նա նեգրի նկատմամբ ունեցած սեփականության իրավունքը ձեռք է բերել ոչ թե ստրկության ինստիտուտի, իբրև այսպիսու շնորհիվ, այլ ապրանքի առուծախի շնորհիվ։ Բայց իրավատիտղոսն ինքը չի ստեղծվում վաճառքի միջոցով, այլ միմիայն փոխանցվում է։ Իրավատիտղոսը պետք է արդեն գոյություն ունենա՝ նախքան հնարավոր դառնա նրա վաճառքը, և ինչպես մի առանձին վաճառքը, այնպես էլ այսպիսի վաճառքների մի շարք, նրանց մշտական կրկնությունը, չի կարող ստեղծել այս իրավատիտղոսը։ Արտադրական հարաբերություններն ենք որ ընդհանրապես ստեղծել են իրավատիտղոսը։ Հենց որ արտադրական հարաբերությունները հասած են լինում մի կետի, երբ նրանք պետք է մորթեփոխվեն, չքանում է իրավատիտղոսի ու սրա վրա հիմնված բոլոր գործարքների նյութական աղբյուրը, տնտեսապես ու պատմականորեն արդարացում գտած աղբյուրը, որը կյանքի հասարակական արտադրության պրոցեսից է ծագել։ Երկրագնդի նկատմամբ առանձին անհատների ունեցած մասնավոր սեփականության իրավունքը հասարակական-տնտեսական մի ավելի բարձր ֆորմացիայի տեսակետից ոչ պակաս անհեթեթ կթվա, քան մի մարդու սեփականության իրավունքը մեկ ուրիշ մարդու նկատմամբ։ Նույնիսկ մի ամբողջ հասարակություն, ազգ, մինչև անգամ հենց համաժամանակյա բոլոր հասարակությունները միասին վերցրած՝ հողի սեփականատերերը չեն։ Նրանք հողին տիրում են միայն, սրանից օգտվում են. և իբրև boni patres familias [ընտանիքի պատվական հայրեր], նրանք պետք է հողը բարելավված վիճակում ժառանգություն թողնեն հաջորդ սերունդներին։

Հողի գնի հետագա ուսումնասիրության ժամանակ մենք մի կողմ ենք թողնում մրցման բոլոր տատանումները, հողի շուրջը կատարվող բոլոր սպեկուլացիաները, այլև հողային մանր սեփականությունը, որի օգտագործման ժամանակ հողը կազմում է արտադրողների գլխավոր գործիքը, այնպես որ սրանք ստիպված են հողը գնելու, ինչ գնով էլ որ լինի։

I հողի գինը կարող է բարձրանալ, թեև ռենտան չի բարձրանում, այն է՝

1) տոկոսադրույքի սոսկական անկման հետևանքով, որի շնորհիվ ռենտան ավելի թանկ է ծախվում և ըստ այնմ կապիտալացված ռենտան, հողի գինն, աճում է.

2) որովհետև հողին միակցված կապիտալի տոկոսն աճում է։

II հողի գինը կարող է բարձրանալ, որովհետև աճում է ռենտան։

Ռենտան կարող է աճել, որովհետև հողի արդյունքի գինը բարձրանում է, որպիսի դեպքում միշտ բարձրանում է դիֆերենցիալ ռենտայի նորման, անկախ նրանից, թե մշակված ամենավատ հողից ստացվող ռենտան մեծ է կամ փոքր կամ ընդհանրապես գոյություն չունի։ Նորմա ասելով մենք հասկանում ենք հավելյալ արժեքի այն մասի հարաբերությունը, որը ռենտայի է փոխարկվում, կանխավճարված այն կապիտալի նկատմամբ, որը արտադրում է հողի արդյունքը։ Սա տարբեր է գերարդյունքի և ամբողջ արդյունքի միջև ստեղծվող հարաբերությունից, որովհետև ամբողջ արդյունքը իր մեջ չի պարփակում կանխավճարված ամբողջ կապիտալը, այն է՝ չէ պարունակում հիմնական կապիտալը, որը շարունակում է գոյություն ունենալ արդյունքի կողքին։ Բայց այստեղ ենթադրվում է, որ հողի այն տեսակներում, որոնք դիֆերենցիալ ռենտա են բերում, արդյունքի մի աճող մասը հավելութային գերշահույթի է փոխարկվում։ Գյուղատնտեսական արդյունքի գնի բարձրացումն ամենավատ հողում ստեղծում է նախ ռենտա և սրա հետևանքով՝ հողի գին։

Բայց ռենտան կարող է աճել և այն դեպքում, երբ գյուղատնտեսական արդյունքի գինը չի բարձրանում։ Սա կարող է անփոփոխ մնալ կամ թե նույնիսկ նվազել։

Եթե հողի արդյունքի գինը հաստատուն է մնում, ապա ռենտան (մի կողմ թողնելով մոնոպոլ գները) կարող է աճել կամ լոկ այն պատճառով, որ հին հողերում արվող կապիտալի հավասարամեծ ներդրումների հետ միասին ավելի լավ որակի նոր հողեր են մշակվում, որոնք սակայն բավական են լինում աճած պահանջարկը գոցելու համար միայն, այնպես որ կարգավորիչ շուկայական գինն անփոփոխ է մնում։ Հին հողերի գինն այս դեպքում չի բարձրանում, բայց մշակման մեջ նոր ներքաշված հողի գինը բարձրանում է հնի գնից վեր։

Կամ թե չէ ռենտան բարձրանում է, որովհետև նույնը մնացող հարաբերական բերրիության ու անփոփոխ շուկայական գնի պայմաններում աճում է հողը շահագործող կապիտալի մասսան։ Ուստի թեև ռենտան կանխավճարված կապիտալի համեմատությամբ անփոփոխ է մնում, նրա մասսան, ասենք, կրկնապատկվում է, որովհետև կրկնապատկվել է ինքը կապիտալը։ Որովհետև գնի անկում տեղի չի ունեցել, ուստի կապիտալի առաջին ներդրման նման նրա երկրորդ ներդրումը ևս գերշահույթ է տալիս, որը վարձակալության ժամկետը լրանալուց հետո նմանապես ռենտայի է փոխարկվում։ Ռենտայի մասսան այստեղ աճում է, որովհետև ռենտա արտադրող կապիտալի մասսան է աճում։ Այն պնդումը, թե միևնույն հողատարածության վրա արվող կապիտալի հաջորդական տարբեր ներդրումները ռենտա կարող են արտադրել այնչափով միայն, որչափով որ նրանց բերքն անհավասար է լինում, և ուրեմն դիֆերենցիալ ռենտա է գոյանում, հանգում է այն պնդմանը, որ եթե 1 000-ական £-անոց երկու կապիտալ ներդրվում են հավասար բերրիություն ունեցող երկու դաշտում, ապա նրանցից միմիայն մեկը կարող է ռենտա տալ, չնայած որ այս երկու դաշտն էլ պատկանում են ավելի լավ հողատեսակին, որը դիֆերենցիալ ռենտա է բերում։ (Հետևաբար, ռենտայի ընդհանուր մասսան, մի երկրի ամբողջ ռենտան աճում է ներդրվող կապիտալի մասսայի հետ, թեև առանձին հողակտորի գինը, կամ ռենտայի նորման, կամ թե մինչև անգամ առանձին հողակտորից ստացվող ռենտայի մասսան անհրաժեշտորեն չի աճում, ռենտայի ամբողջ մասսան այս դեպքում աճում է մշակույթի տարածական ծավալման հետ։ Այս կարող է նույնիսկ զուգորդվել առանձին կայքերից ստացվող ռենտայի անկման հետ)։ Այլապես այս պնդումը կհանգեր մյուս պնդմանը, թե կողք կողքի գտնվող երկու տարբեր հողակտորներում արված կապիտալի ներդրումն ուրիշ օրենքների է ենթարկվում, քան միևնույն հողակտորում արվող կապիտալի հաջորդական ներդրումը, այնինչ դիֆերենցիալ ռենտան բխեցնում են երկու դեպքի օրենքի ճիշտ նույնությունից, ինչպես միևնույն դաշտում, այնպես էլ տարբեր դաշտերում արվող կապիտալի ներդրման արդյունավետության աճից։ Միակ կերպափոխությունը, որը գոյություն ունի այստեղ և որն անտեսվում է, այն է, որ տարածապես տարբեր հողերում արվող կապիտալի հաջորդական ներդրումները իրենց կիրառման ժամանակ բախվում են հողային սեփականության սահմաններին, մի բան, որը միևնույն հողում արվող կապիտալի հաջորդական ներդրման ժամանակ չի պատահում։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս այն հակադիր ներգործությունը, որով ներդրման այս տարբեր ձևերը գործնականում իրար որոշ սահմանների մեջ են պահում փոխադարձորեն։ Այստեղ կապիտալի տարբերություն երևան չի գալիս ամենևին։ Եթե կապիտալի կազմը նույնն է մնում, ինչպես և հավելյալ արժեքի նորման, ապա շահույթի նորման մնում է անփոփոխ, այնպես որ կապիտալի կրկնապատկվելու դեպքում շահույթի մասսան կրկնապատկվում է։ Ենթադրած հարաբերությունների դեպքում ռենտան էլ նմանապես նույնն է մնում։ Եթե 1 000 £-անոց մի կապիտալ x ռենտա է բերում, ապա ենթադրած հանգամանքներում 2 000 £-անոց կապիտալը 2x ռենտա կբերի։ Բայց եթե ռենտան հաշվենք հողատարածության նկատմամբ, որն անփոփոխ է մնացել, որովհետև, ենթադրության համաձայն, կրկնապատկված կապիտալը գործում է միևնույն դաշտում, ապա կտեսնենք, որ ռենտայի մասսայի մեծանալու հետևանքով ռենտայի մակարդակը ևս բարձրացել է։ Միևնույն ակրը, որ 2 £ ռենտա էր բերում, հիմա բերում է 4 £։

Հավելյալ արժեքի մի որոշ մասի, փողային ռենտայի,— որովհետև փողն արժեքի ինքնակա արտահայտությունն է,— հողի նկատմամբ ունեցած հարաբերությունն ըստինքյան անհեթեթ ու իռռացիոնալ բան է, քանի որ այստեղ իրար հետ չափվողներն անհամաչափելի մեծություններ են. մի կողմից՝ մի որոշ սպառողական արժեք, այսքան ու այսքան քառակուսի ոտնաչափանոց մեկ հողակտոր, ու մյուս կողմից՝ արժեք, ավելի ճիշտ՝ հավելյալ արժեք։ Իրականում այս ուրիշ ոչինչ չի արտահայտում, քան այն, որ տվյալ հարաբերությունների ժամանակ այսքան ու այսքան քառակուսի ոտնաչափ հողի սեփականությունը նրա տիրոջը հնարավորություն է տալիս ճանկելու անվճար աշխատանքի մի որոշ քանակ, իրացրած այն կապիտալի կողմից, որը փորփրում է այս քառակուսի ոտնաչափներն այնպես, ինչպես խոզն է փորփրում կարտոֆիլի դաշտը {ձեռագրում այստեղ փակագծերի մեջ գրված է՝ Լիբիխ, իսկ հետո ջնջած է}։ Բայց այս արտահայտությունը prima facie միևնույնն է, ինչպես եթե մարդ խոսեր հինգ ֆունտ ստերլինգանոց բանկնոտի՝ երկրագնդի տրամագծի նկատմամբ ունեցած հարաբերության մասին։ Սակայն այն իռռացիոնալ ձևերի միջնորդագործությունների հետ, որոնցով [ձևերով] հանդես են գալիս և որոնց մեջ ամփոփվում են որոշ տնտեսական հարաբերություններ, այս հարաբերությունների գործնական կրողներն իրենց առօրյա կյանքում գործ չունեն ամենևին. իսկ որովհետև նրանք սովոր են հիշյալ հարաբերությունների շրջանակում շարժվելու, ուստի վերջիններիս բախվելու դեպքում նրանց մտածողությունը ամենևին չի սայթաքում։ Լիակատար հակասությունը նրանց աչքում ոչ մի խորհրդավորություն չի ներկայացնում։ Դրսևորման այս ձևերում, որոնք զուրկ են ներքին կապակցությունից և անհեթեթ են, քանի որ ըստինքյան մեկուսացրած վիճակում են վերցվում, այս ձևերում նրանք նույնքան լավ են զգում իրենց, որքան ձուկն իրեն լավ է զգում ջրում։ Տվյալ դեպքում տեղին է հիշել այն, ինչ որ Հեգելն ասում էր որոշ մաթեմատիկական ֆորմուլաների վերաբերմամբ, թե ինչ որ մարդկային սովորական դատողությունն իռռացիոնալ է համարում, այնտեղ հանդես է գալիս իբրև ռացիոնալ, իսկ նրա ռացիոնալը իբրև բուն իսկ իռռացիոնալություն* [Տես 17 ծան. հետո]։

Այսպիսով ուրեմն, հենց իրեն, հողատարածության համեմատությամբ քննած՝ ռենտայի մասսայի մեծացումն արտահայտվում է ճիշտ այնպես, ինչպես ռենտայի նորմայի բարձրացումը, իսկ այստեղից էլ առաջ է գալիս այն դժվարությունը, որ այն պայմանները, որոնք կբացատրեին մի դեպքը, ուրիշ դեպքերում բացակայում են։

Բայց հողի գինը կարող է բարձրանալ նույնիսկ այն դեպքում, եթե հողի արդյունքի գինը պակասում է։

Այս դեպքում՝ շարունակվող դիֆերենցիացիայի հետևանքով, ավելի լավ հողերի դիֆերենցիալ ռենտան և ուրեմն նրանց գինը կարող են բարձրանալ։ Կամ էլ, եթե այս տեղի չի ունենում, հողագործական արդյունքի գինը կարող է աշխատանքի աճած արտադրողական ուժի շնորհիվ ընկնել։ Բայց այնպես, որ բարձրացած արտադրությունը ավելի քան կհավասարակշռի գնի այս անկումը։ Ենթադրենք, թե քվարտերն արժելիս է եղել 60 շիլլինգ։ Եթե միևնույն ակրը նույն կապիտալով 2 քվարտեր է արտադրում մեկի փոխարեն, և քվարտերի արժեքն իջնում է մինչև 40 շիլլինգի, ապա 2 քվարտերը բերում է 80 շիլլինգ, այնպես որ առաջվա կապիտալի հաշվին միևնույն ակրից ստացվող արդյունքի արժեքը բարձրանում է մեկ երրորդով, չնայած որ ամեն մի քվարտերի գինը մի երրորդով ընկել է։ Թե այս ինչպես է հնարավոր, առանց այն բանի, որ արդյունքը իր արտադրության գնից կամ թե իր արժեքից բարձր ծախվի, արդեն պարզաբանել ենք դիֆերենցիալ ռենտայի քննարկման ժամանակ։ Իրոք այս հնարավոր է երկու կերպ միայն։ Կա՛մ ավելի վատ հողը մրցումից դուրս է վտարվում, բայց ավելի լավ հողի գինն աճում է այն ժամանակ, երբ դիֆերենցիալ ռենտան է աճում, հետևաբար երբ ընդհանուր բարելավումն անհամաչափորեն է ներգործում հողի տարբեր տեսակների վրա։ Կամ թե չէ՝ ամենավատ հողում արտադրության նույն գինն (ու նույն արժեքը, եթե բացարձակ ռենտա է վճարվում) աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման հետևանքով արտահայտվում է արդյունքի ավելի մեծ մասսայի մեջ։ Արդյունքն, ինչպես առաջ, միևնույն արժեքն է ներկայացնում, բայց նրա բաղկացուցիչ մասերի գինն ընկել է, մինչդեռ նրանց թիվը շատացել է։ Եթե միևնույն կապիտալն է կիրառվել, ապա այս անհնարին բան է. որովհետև այս դեպքում նշանակում է, որ միևնույն արժեքը միշտ արտահայտվում է արդյունքի ամեն մի ուզածդ քանակի մեջ։ Բայց այս հնարավոր է, եթե լրացուցիչ կապիտալ է ծախսվել գաճի, գուանոյի և այլոց համար, կարճ ասած՝ այնպիսի բարելավումների համար, որոնց ներգործությունը տարածվում է շատ տարիների վրա։ Պայմանն այս է, որ թեև յուրաքանչյուր քվարտերի գինն ընկնում է, բայց ոչ միևնույն հարաբերությամբ, որով քվարտերների թիվն է շատանում։

III. Ռենտայի բարձրացման և նրա հետևանքով հողի գնի բարձրացման այս տարբեր պայմաններն ընդհանրապես կամ թե առանձին հողատեսակների համար կարող են մասամբ մրցել իրար հետ, մասամբ էլ բացառել միմյանց և կարող են լոկ փոխեփոխ ներգործել։ Սակայն շարադրածից հետևում է, որ չի կարելի հողի գնի բարձրացումից առանց այլևայլության եզրակացնել, թե ռենտայի բարձրացում է կատարվել և ռենտայի բարձրացումից, որի հետևանքը միշտ հողի գնի բարձրացում է լինում, առանց այլևայլության եզրակացնել, թե հողի արդյունքների շատացումն է տեղի ունեցել։

Հողի ուժասպառման իսկական, օբեկտիվորեն պայմանավորված պատճառների ուսումնասիրությանը դիմելու փոխարեն, պատճառներ, որոնց սակայն անծանոթ էին դիֆերենցիալ ռենտայի մասին մինչայդ գրող բոլոր տնտեսագետներն՝ իրենց ժամանակվա երկրագործական քիմիայի կացության պատճառով,— դիմել են այն ծանծաղ ըմբռնման օգնությանը, թե տարածապես սահմանափակ դաշտում չի կարելի կապիտալի ամեն մի ուզածդ մասսան ներդրել, ինչպես որ, օրինակ, «Westminster Review»-ն էր առարկում Ռիչարդ Ջոնսին, թե չի կարելի Soho Square-ը մշակելով ամբողջ Անգլիան կերակրել։ Եթե սա երկրագործության համար մի առանձին թերություն է նկատվում, ապա հենց ուղիղ հակառակն է ճիշտը։ Երկրագործության մեջ կապիտալի հաջորդական ներդրումները կարող են արդյունավետ եղանակով կատարվել, որովհետև ինքը հողն իբրև արտադրության գործիք է գործում, մի բան, որ գործարանում, որտեղ հողը լոկ որպես հիմք, որպես վայր, որպես գործողության տարածական պատվանդան է գործում, չենք տեսնում կամ թե շատ նեղ սահմաններում ենք միայն տեսնում։ Մանրատված արհեստի համեմատությամբ կարելի է, ճիշտ է, մի փոքրիկ տարածության մեջ խոշոր արտադրական կառուցումներ համակենտրոնացնել, և խոշոր արդյունաբերությունն այսպես էլ վարվում է։ Բայց եթե տրված է արտադրողական ուժի զարգացման մի որոշ աստիճան, միշտ մի որոշ տարածություն է պահանջվում, և դեպի վեր կառուցումն էլ իր որոշ գործնական սահմաններն ունի։ Այնուհետև արտադրության ընդարձակումը պահանջում է նաև հողի տարածության ընդլայնում։ Մեքենաների և այլոց մեջ ներդրված հիմնական կապիտալը չի բարելավվում բանեցնելու հետևանքով, այլ, ընդհակառակը, մաշվում է։ Նոր գյուտերի հետևանքով այստեղ էլ, իհարկե, կարող են առանձին բարելավումներ մուծվել, բայց արտադրողական ուժի զարգացման աստիճանը տվյալ ենթադրելով՝ մեքենան կարող է միմիայն վատանալ։ Արտադրողական ուժի արագ զարգացման դեպքում բոլոր հին մեքենաները պետք է փոխարինվեն ավելի ձեռնտուներով, ուրեմն պետք է դուրս գցվեն։ Իսկ հողն, ընդհակառակը, շարունակ լավանում է, եթե կանոնավոր է մշակվում։ Հողի այն առավելությունը, որ կապիտալի հաջորդական ներդրումները կարող են շահույթ բերել, չվերացնելով կապիտալի նախկին ներդրումներից ստացվող շահույթը, այս առավելությունը միաժամանակ զուգորդվում է այն հնարավորության հետ, որ կապիտալի հաջորդական ներդրումների արդյունավետությունը տարբեր կլինի։

ՔԱՌԱՍՈՒՆՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԿԱՊԻՏԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՀՈՂԱՅԻՆ ՌԵՆՏԱՅԻ ԾՆՈՒՆԴԸ

I. ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ ԴԻՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Պետք է պարզել, թև ազգի տնտեսագիտության տեսակետից, իբրև արտադրության կապիտալիստական եղանակի թեորիական արտահայտության տեսակետից, հողային ռենտան քննարկելու դժվարությունը ո՛րն է իսկապես։ Այս չի ըմբռնել նոր հեղինակների նույնիսկ մի խոշոր թիվ, ինչպես այդ ապացուցում է հողային ռենտան «նոր ձևով» բացատրելու ամեն մի նորոգված փորձ։ Նորությունն այստեղ գրեթե միշտ այն է, որ կրկին վերադառնում են վաղուց հաղթահարված տեսակետներին։ Դժվարությունը երկրագործական կապիտալի արտադրած հավելյալ արդյունքն ու ընդհանրապես սրան համապատասխանող հավելյալ արժեքը բացատրելը չէ։ Այս հարցն, ընդհակառակը, լուծված է հավելյալ արժեքի վերլուծությամբ, որ ստեղծում է արտադրողական ամեն կապիտալ, ինչ ոլորտում էլ որ ներդրված լինի։ Դժվարությունն այն է, որ ցույց տրվի, թե այն բանից հետո, երբ հավելյալ արժեքը համահարթվելով տարբեր կապիտալների միջև դարձել է միջին շահույթ, այսինքն արտադրության բոլոր ոլորտներում հասարակական կապիտալի կողմից արտադրած ամբողջ հավելյալ արժեքի այնպիսի համամասնական մի բաժին, որը համապատասխանում է հիշյալ կապիտալների հարաբերական մեծություններին,— հապա ո՞րտեղից է առաջ գալիս այս համահարթվելուց հետո, այն բանից հետո, երբ ըստ երևույթին արդեն տեղի է ունեցել այն ամբողջ հավելյալ արժեքի բաշխումը, որ ընդհանրապես կարող է բաշխվել, հապա էլ ո՞րտեղից է ծագում այս հավելյալ արժեքի այն ավելցուկ մասը, որ հողում ներդրված կապիտալը հողի սեփականատիրոջն է վճարում հողային ռենտայի ձևով։ Բոլորովին մի կողմ թողած այն գործնական շարժառիթները, որոնք արդի տնտեսագետներին, իբրև արդյունաբերական կապիտալի ջատագովների՝ ընդդեմ հողային սեփականության, խթանում էին այս հարցն ուսումնասիրելու,— շարժառիթներ, որ մենք ավելի մոտից նշելու ենք հողային ռենտայի պատմությանը վերաբերող գլխում,— այս հարցի լուծման մեջ նրանք, որպես թեորետիկներ, վճռականորեն շահագրգռված էին։ Խոստովանել, թե երկրագործության մեջ ներդրված կապիտալի համար ստացվող ռենտան ծագում է բուն իսկ ներդրման այս ոլորտի մի առանձին ներգործությունից, հողագնդի կեղևին, իբրև այսպիսուն, պատկանող հատկություններից,— այս կնշանակեր հրաժարվել արժեքի իսկ ըմբռնումից, ուրեմն հրաժարվել այս մարզում գիտական իմացության ամեն մի հնարավորությունից։ Արդեն այն հասարակ դիտողությունը, որ ռենտան վճարվում է հողի արդյունքի գնից,— այս բանը մինչև անգամ այն դեպքում է տեղի ունենում, երբ ռենտան բնաձևով է վճարվում, եթե միայն վարձակալը ստանում է իր արտադրության գինը,— արդեն այդ դիտողությունը ցույց էր տալիս, թե որքան անհեթեթ բան է այս գնի ավելցուկը, որով նա գերազանցում է արտադրության սովորական գնից, հետևաբար, երկրագործական արդյունքի հարաբերական թանկությունն այն ավելցուկով բացատրել, որով հողագործական արդյունաբերության բնաճուն արտադրողականությունը իբր թե գերազանցում է արդյունաբերության մյուս ճյուղերի արտադրողականությունից, որովհետև, ընդհակառակն, որքան ավելի արտադրողական է աշխատանքը, այնքան ավելի էժան է նրա արդյունքի ամեն մի բաղկացուցիչ մասը և այնքան ավելի մեծ է սպառողական արժեքների այն մասսան, որում ներկայացված է աշխատանքի նույն քանակը, հետևաբար միևնույն արժեքը։

Այսպիսով ուրեմն, ռենտայի վերլուծության ամբողջ դժվարությունն այն էր, որ բացատրվի երկրագործական շահույթի ավելցուկը միջին շահույթի համեմատությամբ, բացատրվի ոչ թե հավելյալ արժեքը, այլ արտադրության այս ոլորտին հատուկ հավելութային հավելյալ արժեքը, հետևաբար, դարձյալ ոչ թե «զուտ արդյունքը», այլ այդ զուտ արդյունքի ավելցուկը, որով նա գերազանցում է արդյունաբերության մյուս ճյուղերի զուտ արդյունքից։ Միջին շահույթն ինքը մի արդյունք է, կատարելապես որոշ պատմական արտադրական հարաբերություններում ընթացող սոցիալական կյանքի պրոցեսի մի հորինվածք, մի արդյունք, որն, ինչպես տեսանք, շատ պարզ միջնորդագործող օղակներ է ենթադրում։ Միջին շահույթից վեր եղած մի ավելցուկի մասին ընդհանրապես խոսել կարողանալու համար պետք է որ հենց ինքն այս միջին շահույթն ընդհանրապես գոյություն առնի որպես մասշտաբ և,— ինչպես այդ տեղի ունի արտադրության կապիտալիստական եղանակում,— որպես արտադրության կարգավորիչ։ Հետևաբար, այն հասարակական ձևերում, որտեղ դեռ չկա կապիտալ, որն ամբողջ հավելյալ աշխատանքին բռնադատելու և ամբողջ հավելյալ արժեքն առաջին հերթին հենց իրեն համար յուրացնելու ֆունկցիան է կատարում, որտեղ, ուրեմն, կապիտալը դեռ իրեն չի ենթարկել հասարակական աշխատանքը կամ թե լոկ տեղ-տեղ է իրեն ենթարկել, այնտեղ ընդհանրապես խոսք չի կարող լինել ռենտայի մասին արդի իմաստով, ռենտայի մասին, իբրև այնպիսի մի ավելցուկի, որ ստացվում է միջին շահույթից վեր, այսինքն՝ հասարակական ամբողջ կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքից յուրաքանչյուր անհատական կապիտալին հասանելի համամասնական բաժնից վեր։ Օրինակ, պարոն Պասսիի (տես հետո ներքևում) միամտությունն է ցույց տալիս այս, երբ նա խոսում է արդեն սկզբնական կացությանը հատուկ ռենտայի մասին, իբրև մի ավելցուկի, որ գոյանում է շահույթից վեր — հավելյալ արժեքի մի պատմականորեն որոշ հասարակական ձևից վեր, որը հետևաբար, ըստ պարոն Պասսիի, կարող էր թերևս գոյություն ունենալ առանց հասարակության էլ։

Առաջվա տնտեսագետների համար, որոնք իրենց ժամանակի դեռ չզարգացած արտադրության կապիտալիստական եղանակի վերլուծությունն ընդհանրապես դեռ նոր էին սկսում, ռենտայի վերլուծությունը կա՛մ ոչ մի դժվարություն չէր ներկայացնում, կա՛մ թե բոլորովին ուրիշ տեսակի դժվարություն էր ներկայացնում։ Պետտին, Կանտիլիոնը, ընդհանրապես ֆեոդալական ժամանակաշրջանին ավելի մոտ կանգնած հեղինակները հողային ռենտան դիտում են իբրև ընդհանրապես հավելյալ արժեքի նորմալ ձև, այնինչ շահույթը նրանց աչքում դեռ անորոշ է, աշխատավարձի հետ խառն է հոսում կամ թե, ամենաշատը, ներկայանում է իբրև այս հավելյալ արժեքի այն մասը, որ կապիտալիստը կորզում է հողի սեփականատիրոջից։ Հետևաբար, նրանք ելնում են այնպիսի վիճակից, երբ նախ՝ հողագործական բնակչությունն ազգի շատ գերակշռող մասն է կազմում դեռ, և երկրորդ՝ հողի սեփականատերը դեռ հանդես է գալիս իբրև այն անձը, որն անմիջական արտադրողների հավելութային աշխատանքն առաջին հերթին ինքն է յուրացնում հողային սեփականության մենաշնորհի միջոցով, երբ ուրեմն հողային սեփականությունը դեռ որպես արտադրության գլխավոր պայման է հանդես գալիս։ Նրա համար դեռ չէր կարող գոյություն ունենալ մի այնպիսի հարցադրում, որն, ընդհակառակը, արտադրության կապիտալիստական եղանակի տեսակետից ելնելով, աշխատում է հետազոտել, թե հողային սեփականությունն ինչպես է հաջողեցնում կապիտալից կրկին ետ խլել այդ նույն կապիտալի արտադրած (այսինքն անմիջական արտադրողներից քամած) ու սկզբնապես արդեն նրա կողմից յուրացրած հավելյալ արժեքի մի մասը։

Ֆիզիոկրատների մոտ դժվարությունն արդեն ուրիշ բնույթ է կրում։ Իբրև կապիտալի իրոք անդրանիկ սիստեմատիկ մեկնաբաններ՝ նրանք աշխատում են վերլուծել հավելյալ արժեքի բնությունն ընդհանրապես։ Նրանց համար այդ վերլուծությունը համընկնում է ռենտայի, այն միակ ձևի, վերլուծության հետ, որով նրանց համար գոյություն ունի հավելյալ արժեքը։ Ուստի ռենտա բերող կապիտալը կամ երկրագործական կապիտալը նրանց աչքում հավելյալ արժեք արտադրող միակ կապիտալն է, և սրա կողմից շարժման մեջ դրվող երկրագործական աշխատանքը հավելյալ արժեք արտադրող միակ աշխատանքն է և հետևապես միակ արտադրողական աշխատանքն է, մի դրույթ, որ կապիտալիստական տեսակետից միանգամայն ճիշտ է։ Նրանց աչքում լիովին իրավացի կերպով որոշիչ է համարվում հավելյալ արժեքի արտադրությունը։ Մի կողմ թողած մյուս ծառայությունները, որոնց մասին խոսելու ենք IV գրքում, նրանք ամենից առաջ այն մեծ ծառայությունն են մատուցել, որ միմիայն շրջանառության ոլորտում գործող առևտրական կապիտալից երեսները դարձրել են դեպի արտադրողական կապիտալը հակառակ մերկանտիլ սիստեմի, որն իր բիրտ ռեալիզմով ներկայացնում էր այն ժամանակվա իսկական գռեհիկ տնտեսագիտությունը, որի գործնական շահերի հանդեպ բոլորովին հետին պլանը մղվեցին Պետտիի և նրա հետևորդների գիտական վերլուծության սկզբնատարրերը։ Անցողակի ասած՝ այստեղ, մերկանտիլ սիստեմի քննադատության ժամանակ, խոսքը վերաբերում է կապիտալի ու հավելյալ արժեքի վերաբերմամբ նրա պաշտպանած հայացքներին միայն։ Արդեն առաջ նշել ենք, որ համաշխարհային շուկայի համար կատարվող արտադրությունն ու արդյունքի փոխարկվելն ապրանքի, ուրեմն և փողի, մոնետար սիստեմն իրավացիորեն հռչակում էր իբրև կապիտալիստական արտադրության նախադրյալ սւ պայման։ Մոնետար սիստեմի շարունակության մեջ, մերկանտիլ սիստեմում, վճռական դեր է խաղում արդեն ոչ թե ապրանքային արժեքի փոխարկումը փողի, այլ հավելյալ արժեքի արտադրությանը, սակայն խնդիրը քննարկելով շրջանառության ոլորտի անհեթեթ տեսակետից [vom begriffslosen Standpгnkt] ու ընդ սմին այնպես, որ այս հավելյալ արժեքը ներկայանում է հավելութային փողի ձևով, որպես առևտրական բալանսի ավելցուկ։ Բայց այն ժամանակվա շահամոլ վաճառականներին ու գործարանատերերին բնորոշողն ու կապիտալիստական զարգացման այն պարբերաշրջանի, որ նրանք էին ներկայացնում, համապատասխան հատկանիշն այն է միաժամանակ, որ երբ ֆեոդալական երկրագործական հասարակություններն արդյունաբերական հասարակություններ էին դառնում և ազգերը համաշխարհային շուկայում համապատասխան արդյունաբերական կռիվ էին մղում, այս տեսարանների մոտ խնդիրը վերաբերում էր կապիտալի արագացրած զարգացմանը, որին պետք է հասնել ոչ թե այսպես կոչված բնական ճանապարհով, այլ բռնի միջոցներով։ Վիթխարի տարբերություն է անում, նայած թե ազգային կապիտալն աստիճանաբար ու դանդա՞ղ է փոխարկվում արդյունաբերականի, թե՞ այս փոխարկումը, ժամանակի տեսակետից, արագացվում է այն հարկերի միջոցով, որ նրանք հովանավորական մաքսերի ձևով դնում էին գլխավորապես հողի սեփականատերերի, միջակ ու մանր գյուղացիների և արհեստավորների վրա, արագացվում է ինքնուրույն անմիջական արտադրողների արագացված սեփականազրկմամբ, կապիտալների բռնի ու արագացված կուտակմամբ ու համակենտրոնացմամբ, կարճ ասած՝ արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմանների արագացված ստեղծմամբ։ Ճիշտ նմանապես և վիթխարի տարբերություն կա ազգային բնական արտադրողական ուժի կապիտալիստական ու արդյունաբերական շահագործման միջև։ Ուստի մերկանտիլ սիստեմի ազգային բնույթը հասարակ ֆրազ չէ նրա ջատագովների բերանում։ Սույն պատրվակի տակ, թե իրենց զբաղեցնում են ազգի հարստությունն ու պետությանն օժանդակող աղբյուրները միայն, իրականում նրանք կապիտալիստների դասակարգի շահերն ու հարստացումն ընդհանրապես հայտարարում են որպես պետության վերջնանպատակ և հռչակում բուրժուական հասարակությունն ընդդեմ հին անդրերկրային պետության։ Բայց միաժամանակ արդեն գոյություն ունի նաև այն գիտակցությունը, որ կապիտալի ու կապիտալիստների դասակարգի, կապիտալիստական արտադրության շահերի զարգացումը դարձել է արդի հասարակության մեջ ազգային հզորության ու ազգային գերակշռության պատվանդանը։

Այնուհետև ֆիզիոկրատների մոտ ճիշտ է և այն դրույթը, որ իրականում հավելյալ արժեքի ամբողջ արտադրությունն, ուրեմն և կապիտալի ամբողջ զարգացումը, ըստ բնական պատվանդանի, երկրագործական աշխատանքի արտադրողականության վրա է հիմնված։ Եթե մարդիկ ընդհանրապես ի վիճակի չեն մի բանվորական օրում ավելի շատ կենսամիջոցներ, հետևաբար նեղ իմաստով ավելի մեծաքանակ երկրագործական արդյունքներ արտադրելու, քան ամեն մի բանվոր կարիք ունի իր անձնական վերարտադրության համար, եթե նրա ամբողջ բանվորական ուժի օրական ծախսումը բավական է լոկ այն բանի համար, որ իր անհատական սպառման համար անհրաժեշտ կենսամիջոցները պատրաստի, ապա ընդհանրապես խոսք չի կարող լինել ո՛չ հավելյալ արդյունքի, ո՛չ էլ հավելյալ արժեքի մասին։ Երկրագործական աշխատանքի արտադրողականությունը, որը գերազանցում է բանվորի անհատական պահանջմունքից, ամեն մի հասարակության պատվանդանն է ու ամենից առաջ պատվանդան է կապիտալիստական արտադրության, որը հասարակության ավելի ու ավելի աճող մասն անջատում է անմիջական կենսամիջոցների արտադրությունից և, ինչպես Ստուարտն է ասում, free heads-ի [ազատ գլուխների] փոխարկում, ուրիշ ոլորտներում շահագործելու համար տրամադրելի դարձնում։

Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել նորագույն տնտեսագետ հեղինակների մասին, ինչպիսիք են Դերը, Պասսին և այլն, որոնք կլասիկ ամբողջ տնտեսագիտության կյանքի մայրամուտին ու նույնիսկ նրա մահվան անկողնում կրկնում են հավելյալ աշխատանքի ու ընդհանրապես հավելյալ արժեքի բնական պայմանների վերաբերյալ ամենասկզբնական պատկերացումները և երևակայում, թե սրանով մի նոր ու շշմեցուցիչ բան են առաջադրել հողային ռենտայի մասին, թեև վաղուց ի վեր այս հողային ռենտան լուսաբանվել է իբրև հավելյալ արժեքի առանձին ձևը ու յուրահատուկ մասը։ Գռեհիկ տնտեսագիտության համար բնորոշն էլ հենց այն է, որ այն, ինչ որ զարգացման անցած որոշ աստիճանում նոր էր, ինքնուրույն, խորն ու հիմնավորված, նա կրկնում է մի այնպիսի ժամանակ, երբ նույնը տափակ է, հետամնաց ու սխալ։ Նա սրանով խոստովանում է, որ նույնիսկ չի էլ կռահում այն պրոբլեմները, որոնք զբաղեցրել են կլասիկ տնտեսագիտությանը։ Այդ պրոբլեմները նա շփոթում է այն հարցերի հետ, որոնք բուրժուական հասարակության զարգացման լոկ ավելի ստորին աստիճանում կարող էին դրվել։ Իրերի նույն դրությանն ենք հանդիպում և այն ժամանակ, երբ նա անդուլ ու ինքնագոհ վերստին որոճում է ֆիզիոկրատական դրույթներն ազատ առևտրի մասին։ Այս դրույթները, որքան էլ որ կարող են գործնականորեն հետաքրքրել այս կամ այն պետությանը, վաղուց ի վեր կորցրել են ամեն մի թեորիական հետաքրքրություն։

Իսկական բնատնտեսության ժամանակ, երբ հողագործական արդյունքի ոչ մի մասն էլ չի մտնում կամ թե լոկ մի շատ աննշան մասն է մտնում շրջանառության պրոցեսի մեջ, և նույնիսկ միմիայն շատ աննշան մասն արդյունքի այն բաժնի, որ հողի սեփականատիրոջ եկամուտն է ներկայացնում, ինչպես, օրինակ, հին հռոմեական շատ լատիֆունդիաներում, այլև Կառլ Մեծի վիլլաներում, նաև (տես Vincard, «Histoire du travail») ավելի կամ պակաս չափով ամբողջ միջնադարում,— խոշոր կարվածների արդյունքն ու հավելյալ արդյունքն ամենևին, կազմված չի լինում սոսկ երկրագործական աշխատանքի արդյունքներից։ Նա ընդգրկում է նաև արդյունաբերական աշխատանքի արդյունքները։ Տնային արհեստային ու մանուֆակտուրային աշխատանքն իբրև օժանդակ արտադրություն երկրագործության, որը հիմքն է կազմում, արտադրության այն եղանակի պայմանն է, որի վրա խարսխվում է այս բնատնտեսությունն ինչպես եվրոպական հնադարում ու միջնադարում, այնպես էլ մինչև մեր օրերը հնդկական համայնքում, որտեղ նրա ավանդական կազմակերպությունը դեռ չի կործանված։ Արտադրության կապիտալիստական եղանակը լիովին վերացնում է այս կապը. մի պրոցես, որ խոշոր մասշտաբով կարելի է հատկապես 18-րդ դարի վերջին երրորդամասում ուսումնասիրել Անգլիայում։ Այնպիսի գլուխներ, որոնք աճել-մեծացել էին կիսաֆեոդալական հասարակություններում, ինչպիսին է, օրինակ, Հերրենշվանդը, դեռևս 18-րդ դարի վերջում երկրագործության ու մանուֆակտուրայի այս անջատումը համարում են խելագարորեն հանդուգն հասարակական էքսպերիմենտ, գոյության անըմբռնելիորեն վտանգավոր մի եղանակ։ Եվ նույնիսկ հնադարի այն երկրագործական տնտեսություններում, որոնք ամենից շատ նմանություն [Analogie] են հայտաբերում կապիտալիստական գյուղատնտեսության հետ՝ Կարթագենում ու Հռոմում, նույնիսկ այդտեղ ավելի մեծ է նմանությունը պլանտատորական տնտեսության հետ, քան շահագործման իրոք կապիտալիստական եղանակին համապատասխանող ձևի հետ։ Ձևական նմանություն, որը սակայն բոլոր էական կետերում էլ միանգամայն խաբուսիկ է երևում յուրաքանչյուր մարդու աչքին, ով ըմբռնել է արտադրության կապիտալիստական եղանակը և ով որ, ինչպես, օրինակ, պարոն Մոմզենը յուրաքանչյուր փողային տնտեսության մեջ նաև արտադրության կապիտալիստական եղանակ չի հայտնագործում արդեն, մի ձևական նմանություն [Analogie] հնադարում ընդհանրապես գտնում ենք ոչ թե մայրցամաքային Իտալիայում, այլ թերևս Սիցիլիայում միայն, որովհետև սա գոյություն ուներ իբրև Հռոմին հարկատու հողագործական երկիր, ուստի և նրա հողագործության առաջ էապես արտահանության նպատակ էր դրված։ Այստեղ ահա հանդիպում ենք արդի իմաստով վարձակալների։

Ռենտայի բնության անճիշտ ըմբռնումը հիմնվում է այն պարագայի վրա, որ բնաձևում պարուրված ռենտան միջնադարի բնատնտեսությունից ու միանգամայն հակասելով արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններին՝ մասամբ եկեղեցու տասանորդի կերպարանքով, մասամբ էլ իբրև հին պայմանագրերով հավերժացված տարօրինակություն քարշ գալով հասել է մինչև արդի ժամանակաշրջանը։ Սրա հետևանքով թվում է, թե ռենտան ծագում է ոչ թե երկրագործական արդյունքի գնից, այլ սրա մասսայից, ուրեմն ոչ թե հասարակական հարաբերություններից, այլ հողից։ Մենք առաջ ցույց ենք տվել արդեն, որ թեև հավելյալ արժեքը ներկայանում է գերարդյունքի մեջ, սակայն հակառակը տեղի չի ունենում, այսինքն գերարդյունքը, արդյունքի քանակի սոսկական աճման իմաստով, չի ներկայացնում հավելյալ արժեք։ Գերարդյունքը կարող է արժեքի մինուս ներկայացնել։ Այլապես բամբակեղենի արդյունաբերությունը 1860 թվականին 1840 թվի հետ համեմատած վիթխարի հավելյալ արժեք պիտի ներկայացներ, այնինչ, ընդհակառակը, մանվածքի գինն ընկել էր։ Ռենտան կարող է մի շարք տարիների անբերության հետևանքով անչափ աճել, որովհետև հացահատիկի գինը բարձրանում է, չնայած որ այս հավելյալ արժեքը ներկայանում է ավելի թանկ ցորենի բացարձակորեն նվազող քանակի մեջ։ Ընդհակառակը, մի շարք պտղաբեր տարիների հետևանքով ռենտան կարող է ընկնել, որովհետև գինն է ընկնում, չնայած որ ընկած ռենտան ներկայանում է ավելի էժան ցորենի ավելի մեծ քանակի մեջ։ Արդ, ամենից առաջ պետք է նկատել արդյունքներով ռենտայի մասին, որ սա արտադրության անցած եղանակից քարշ գալով մինչև մեր օրերը հասած ու իբրև նրա գոյության մի ավերակ մնացած ավանդություն է, որի հակասությունն արտադրության կապիտալիստական եղանակի հետ երևան է գալիս նրանում, որ այդ ռենտան ինքն իրեն չքացավ մասնավոր պայմանագրերի միջից և որ այնտեղ, որտեղ օրենսդրությունը կարողացավ միջամտել, ինչպես օրինակ, Անգլիայում եկեղեցական տասանորդների դեպքում, արդյունքներով ռենտան բռնի կերպով դեն շպրտվեց իբրև անհեթեթություն։ Իսկ երկրորդ՝ այնտեղ, որտեղ նա շարունակում էր գոյություն ունենալ արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա, արդյունքներով ռենտան ուրիշ ոչինչ էր և չէր էլ կարող ուրիշ բան լինել, քան փողային ռենտայի՝ միջնադարյան ձևով քողարկված արտահայտություն։ Ցորենի քվարտերն, օրինակ, 40 շիլլինգ արժի։ Այս քվարտերից մի մասը պետք է նրանում պարունակված աշխատավարձը փոխհատուցի և ծախվելու է, որ նորից իբրև աշխատավարձ ծախսվել կարողանա. մեկ ուրիշ մասը պետք է ծախվի հարկերի այն մասը վճարելու համար, որ բաժին է ընկնում քվարտերին։ Այնտեղ, որտեղ զարգացած է արտադրության կապիտալիստական եղանակն ու սրա հետ էլ հասարակական աշխատանքի բաժանումը, սերմացուն ու մինչև անգամ պարարտանյութի մի մասն իբրև ապրանքներ մտնում են վերարտադրության մեջ, հետևաբար, որպեսզի փոխհատուցվեն, պետք է գնվեն. և դարձյալ քվարտերի մեկ մասը պետք է ծախվի, որ այդ նպատակի համար փող ճարվի։ Որչափով որ նրանք իրոք չպետք է գնվեն իբրև ապրանքներ, այլ բուն իսկ արդյունքից վերցվեն in natura [բնեղենով], որպեսզի նորից արդյունքի վերարտադրության մեջ մտնեն որպես արտադրության պայմաններ,— ինչպես այս տեղի ունի ոչ միայն երկրագործության մեջ, այլև արտադրության բազմաթիվ ճյուղերում, որոնք հաստատուն կապիտալ են արտադրում,— նրանք իբրև հաշվեփող արտահայտված՝ մտնում են հաշվի մեջ և հանվում են որպես արտադրության ծախքերի բաղադրամասեր։ Մեքենաների և ընդհանրապես հիմնական կապիտալի մաշվածքը փողով է փոխհատուցվում։ Վերջապես գալիս է շահույթը, որը հաշվում են իսկական փողով կամ թե հաշվեփողով արտահայտած ծախքերի գումարի վրա։ Այս շահույթը ներկայանում է համախառն արդյունքի որոշ մասի մեջ, որը որոշվում է այդ արդյունքի գնով։ Իսկ այն մասը, որ մնում է սրանից հետո, կազմում է ռենտան։ Եթե պայմանագրով սահմանված արդյունքներով ռենտան ավելի մեծ է, քան այս գնով որոշված մնացորդը, ապա սա արդեն ռենտա չի կազմում, այլ հանուրդ է շահույթից։ Արդեն հենց այս հնարավորության հետևանքով արդյունքներով ռենտան մի հնացած ձև է ներկայացնում, քանի որ նա համաքայլ չի հետևում արդյունքի գնին, ուրեմն կարող է իսկական ռենտայից ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մեծություն կազմել և հետևաբար հանուրդ լինել ոչ միայն շահույթից, այլև այն տարրերից, որոնցով փոխհատուցվում է կապիտալը։ Իրապես այս արդյունքներով ռենտան, որչափով որ սա ոչ թև անունով, այլ ըստ էության ռենտա է, բացառապես որոշվում է արդյունքի գնի ավելցուկով, որով այդ գինը գերազանցում է նույն արդյունքի արտադրության գնից։ Միայն թե տվյալ դեպքում այս փոփոխուն մեծությունը հաստատուն է ենթադրվում։ Իսկ այս մի դուրեկան պատկերացում է այն մասին, որ արդյունքն in natura նախ՝ բավականացնում է բանվորներին կերակրելու համար, ապա՝ կապիտալիստական վարձակալին թողնում է ավելի շատ սնունդ, քան սրան հարկավոր է, և որ սրանից վեր եղած ավելցուկը բնական ռենտան է կազմում։ Ճիշտ այնպես, ինչպես որ չթագործարանատերը 200 000 կանգուն չիթ է պատրաստում։ Այսքան կանգունը բավականացնում է ոչ միայն նրա բանվորներին հագցնելու, նրա կնոջն ու նրա ամբողջ սերունդը և հենց իրեն էլ հետն ավելի քան գգեստավորելու, այլև, բացի որանից, նրան դեռ էլի չիթ է թողնում ծախելու և վերջապես մի ահագին ռենտա չթով վճարելու։ Հեշտ ու հանգի՜ստ։ 200 000 կանգուն չթից բավական է հանել արտադրության գինը, և ինքնըստինքյան չթի մի ավելցուկ կմնա իբրև ռենտա։ 200 000 կանգուն չթից հանել, օրինակ, 10 000 £ արտադրության գինը, դեո չիմանալով չթի վաճառքի գինը, չթից հանել փող, սպառողական արժեքից իբրև այսպիսուց հանել փոխանակային արժեքը, և այնուհետև որոշել այսքան կանգուն չթի ավելցուկն այսքան ֆունտ ստեռլինգի համեմատությամբ,— այս իրոք մի պարզամիտ պատկերացում է։ Այս ավելի վատ է, քան շրջանի քառակուսացումը, որի հիմքում դրված է գոնե այն սահմանների գաղափարը, որոնցում ուղիղ գիծն ու կորագիծը միաձուլվում են։ Բայց հենց այս է պ. Պասսիի դեղատոմսը։ Բարեհաճեցեք վաղը հանել չթից՝ նախքան մարդու գլխում կամ իրականության մեջ չիթը փողի է փոխարկվել։ Ավելցուկը կազմում է ռենտան, որը սակայն պետք է naturaliter [բնականաբար] (տե՛ս, օրինակ, Կառլ Արենդին)* [Տես 20 ծան. հետո] շոշափելի լինի և ոչ թե «սոփեստական» մախինացիաների միջոցով։ Ահա այս հիմարությանը, այսքան ու այսքան շեֆֆել ցորենից արտադրության գինը հանելուն, խորանարդ չափից փողի մի գումար հանելուն է հանգում բնական ռենտայի այս ամբողջ վերականգնումը։

II. ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՌԵՆՏԱՆ

Եթե հողային ռենտան քննենք նրա ամենապարզ ձևով, աշխատանքային ռենտայի ձևով, երբ անմիջական արտադրողը շաբաթվա մի մասում փաստորեն կամ թե իրավաբանորեն իրեն պատկանող գործիքներով (գութան, տավար և այլն) մշակում է փաստորեն իրեն պատկանած հողը, իսկ շաբաթվա մյուս օրերում անվարձ աշխատում է հողատիրոջ կալվածում, հողատիրոջ համար, ապա այստեղ դեռ բոլորովին պարզ է խնդիրը՝ ռենտան ու հավելյալ արժեքն այստեղ նույնացած են, ոչ թե շահույթը, այլ ռենտան է այն ձևը, որով այստեղ արտահայտվում է անվճար հավելյալ աշխատանքը։ Թե որ չափով բանվորը (self-sustaining serf)** [Տես 20 ծան. հետո] կարող է այստեղ ավելցուկ ձեռք բերել իր անհրաժեշտ գոյամիջոցներից վեր, ուրեմն ավելցուկ այն բանից վեր, ինչ որ մենք արտադրության կապիտալիստական եղանակում աշխատավարձ կանվանեինք, այլ հավասար պարագաներում այս կախված է այն հարաբերությունից, որով նրա բանվորական ժամանակը բաժանվում է հենց իրեն համար գործադրած բանվորական ժամանակի ու հողատիրոջ համար գործադրած կոռային բանվորական ժամանակի։ Այսպիսով ուրեմն, ամենից անհրաժեշտ գոյամիջոցներից վեր եղած այս ավելցուկը, սաղմն այն բանի, որ արտադրության կապիտալիստական եղանակում իբրև շահույթ է ներկայանում, այստեղ լիովին որոշվում է հողային ռենտայի բարձրությամբ, հողային ռենտայի, որն այստեղ ոչ միայն անվճար հավելյալ աշխատանք է անմիջաբար, այլև հանդես է գալիս իբրև այսպիսին, այն է՝ անվճար հավելյալ աշխատանք արտադրության պայմանների «սեփականատիրոջ» համար, որոնք՝ այստեղ համընկնում են հողի հետ և եթե սրանից ջոկ բան են, ապա սրա լոկ պատկանելիքն են համարվում։ Որ կոռվորի աշխատանքի արդյունքն այստեղ, բացի ապրուստից, պետք է բավական լինի նրա աշխատանքի պայմանները փոխհատուցելու համար,— մի այնպիսի հանգամանք է, որն արտադրության բոլոր եղանակներում նույնն է մնում, որովհետև նա սրանց մասնահատուկ ձևի հետևանքը չէ, այլ բնական պայման է շարունակական ու վերարտադրողական ամեն աշխատանքի համար ընդհանրապես, յուրաքանչյուր շարունակվող արտադրության համար, որը միաժամանակ վերարտադրություն է միշտ, հետևաբար նաև նրա սեփական գործունեության պայմանների վերարտադրությունն է։ Այնուհետև պարզ է, որ այն բոլոր ձևերում, որտեղ անմիջական բանվորը իր սեփական գոյամիջոցներն արտադրելու համար անհրաժեշտ արտադրության միջոցների ու աշխատանքի միջոցների «տերն» է մնում, սեփականության հարաբերությունը պետք է միաժամանակ հանդես գա իբրև անմիջական իշխման ու ստրկացման հարաբերություն, հետևաբար անմիջական արտադրողն էլ՝ որպես անազատ. մի անազատություն, որը կարող է կոռային աշխատանքի հետ կապված ճորտությունից մեղմանալով հասնել մինչև սոսկական տուրքապարտություն։ Այստեղ անմիջական արտադրողը, ենթադրության համաձայն, տեր է հանդիսանում իր սեփական արտադրության միջոցների, իր աշխատանքն իրականացնելու և իր գոյամիջոցներն արտադրելու համար անհրաժեշտ առարկայական աշխատամիջոցների. նա ինքնուրույնորեն է վարում թե՛ երկրագործությունը և թե՛ սրա հետ զուգորդված գյուղական տնային արդյունաբերությունը։ Այո ինքնուրույնությունը չի վերանում նրանով, որ, ինչպես օրինակ, Հնդկաստանում, այս մանր գյուղացիներն իրար հետ միացած, ավելի կամ պակաս բնաճուն արտադրական համայնք են կազմում, որովհետև այստեղ խոսքն անվանական հողատիրոջ հանդեպ ունեցած ինքնուրույնության մասին է միայն։ Այս պայմաններում հողի անվանական սեփականատիրոջ համար կատարվող հավելյալ աշխատանքը նրանցից կարող է քամվել միմիայն արտատնտեսական հարկադրանքով, ինչ ձև էլ որ սա ընդունելիս լինի։ Հիշյալ տնտեսությունը նրանով է տարբերվում ստրկական տնտեսությունից ու պլանտատորական տնտեսությունից, որ ստրուկն այստեղ ուրիշի արտադրության պայմաններով է աշխատում ու ոչ թե ինքնուրույնորեն։ Ուրեմն անհրաժեշտ են անձնական կախման հարաբերություններ, անձնական անազատություն, ինչ աստիճանի էլ որ լինի, և հողից, իբրև սրա պատկանելիք, շղթայվածի վիճակ, ճորտային հպատակություն [Hörigkeit] իսկական իմաստով։ Եթե նրանց հանդեպ ուղղակի իբրև հողի սեփականատեր ու միաժամանակ գերիշխան ելնում է ոչ թե հողի մասնավոր սեփականատերը, այլ պետությունը, ինչպես որ է Ասիայում, ապա ռենտան ու հարկը համընկնում են կամ, ավելի շուտ, այն ժամանակ հողային ռենտայի այս ձևից տարբեր ոչ մի հարկ չի լինում։ Այս հանգամանքներում կարիք չկա, որ կախման հարաբերությունը թե քաղաքականորեն ու թե տնտեսապես ավելի խիստ ձև ունենա, քան այն, որ առհասարակ բոլոր հպատակներն ունեն այս պետության վերաբերմամբ։ Պետությունն այստեղ գերագույն հողատերն է։ Գերիշխանությունն այստեղ ազգային մասշտաբով համակենտրոնացված հողային սեփականությունն է։ Բայց այս դեպքում ոչ մի մասնավոր հողային սեփականություն չկա, թեև կա հողի ինչպես մասնավոր, այնպես էլ համայնական տիրում ու օգտագործում։

Այն մասնահատուկ տնտեսական ձևը, որով անվճար հավելյալ աշխատանքը դուրս է քաշվում անմիջական արտադրողներից, որոշում է իշխման ու ստրկացման այն հարաբերությունը, որպիսին բողբոջում է բուն իսկ արտադրությունից և իր հերթին որոշիչ կերպով հակազդում արտադրության վրա։ Իսկ սրա վրա հիմնվում է բուն իսկ արտադրության հարաբերություններից աճող տնտեսական հասարակության ամբողջ կերպարանավորումն ու սրա հետ միաժամանակ՝ նրա մասնահատուկ քաղաքական կառուցվածքը։ Արտադրության պայմանների սեփականատերերին անմիջական արտադրողների նկատմամբ ունեցած անմիջական հարաբերության մեջ է,— մի հարաբերություն, որի ամեն մի տվյալ ձևը բնականորեն միշտ համապատասխանում է աշխատանքի եղանակի և ուրեմն նրա հասարակական արտադրողական ուժի զարգացման որոշ աստիճանին,— այս հարաբերության մեջ է, որ մենք յուրաքանչյուր անգամ երևան ենք հանում ամբողջ հասարակական կառուցվածքի, հետևաբար նաև գերիշխման ու կախման հարաբերության քաղաքական ձևի, կարճ ասած՝ պետության ամեն մի տվյալ մասնահատուկ ձևի ամենաներքին գաղտնիքը, նրա ներթաքուն հիմքը։ Այս չի խանգարում, որ միևնույն — գլխավոր պայմանների կողմից միևնույն — տնտեսական պատվանդանը անթիվ ու տարբեր էմպիրիկ հանգամանքների, բնական պայմանների, ռասայական հարաբերությունների, դրսից ներգործող պատմական ազդեցությունների և այլոց հետևանքով կարողանա անվերջ փոփոխակներ ու աստիճանավորումներ ցուցաբերել իր դրսևորման մեջ, որոնք ըմբռնել կարելի է էմպիրիկորեն արված այս հանգամանքների վերլուծությամբ միայն։

Ինչ վերաբերում է աշխատանքային ռենտային, ռենտայի ամենապարզ ու ամենից սկզբնական ձևին, ակներև է մի բան.— ռենտան այստեղ հավելյալ արժեքի սկզբնական ձևն է և համընկնում է նրա հետ։ Բայց հավելյալ արժեքի համընկնելն ուրիշի անվճար աշխատանքի հետ այնուհետև արդեն ոչ մի վերլուծության կարիք չունի այստեղ, քանի որ նա դեռ իր ակնբախ շոշափելի ձևով գոյություն ունի, որովհետև անմիջական արտադրողի՝ հենց իրեն համար կատարած աշխատանքն այստեղ դեռ տարածապես ու ժամանակապես անջատված է հողատիրոջ համար կատարած նրա աշխատանքից, և վերջինս հանդես է գալիս երրորդ անձի համար կատարվող հարկադրական աշխատանքի բիրտ ձևով։ Նույնպես էլ հողի ունեցած այն «հատկությունը», որով նա ռենտա է տալիս, այստեղ հանգում է շոշափելիորեն բացահայտված մի գաղտնիքի, որովհետև ռենտա մատակարարող բնության մեջ մտնում է հողին շղթայակցված մարդկային աշխատուժն էլ, այլև սեփականության այն հարաբերություն, որը նրա տիրոջն ստիպում է իր բանվորական ուժը լարել ու բանեցնել այն չափից դենը, որ կպահանջվեր իր սեփական անհրաժեշտ պահանջմունքները բավարարելու համար։ Ռենտան բանվորական ուժի այս հավելութային ծախսման ուղղակի յուրացումն է հողի սեփականատիրոջ կողմից, որովհետև անմիջական արտադրողն այլևս ուրիշ ոչ մի ռենտա չի վճարում նրան։ Այստեղ, որտեղ ոչ միայն հավելյալ արժեքն ու ռենտան են նույնացած, այլև հավելյալ արժեքը դեռ հավելյալ աշխատանքի ձև ունի շոշափելիորեն, այստեղ աշկարա հանդես են գալիս ռենտայի բնական պայմանները կամ սահմաններն էլ, որովհետև սրանք ընդհանրապես նաև հավելյալ աշխատանքի բնական պայմաններն ու սահմաններն են։ Անմիջական արտադրողը պետք է 1) բավական բանվորական ուժ ունենա, և 2) նրա աշխատանքի, առաջին հերթին ուրեմն մշակելի հողի, բնական պայմանները պետք է բավական նպաստավոր լինեն, մի խոսքով՝ նրա աշխատանքի բնաճուն արտադրողականությունը պետք է բավական մեծ լինի, որպեսզի նրան հավելութային աշխատանքի հնարավորություն մնա այն աշխատանքից վեր, որը անհրաժեշտ է նրա սեփական անհրաժեշտ պահանջմունքները բավարարելու համար։ Այս հնարավորությունը ռենտա չի ստեղծում, ռենտան ստեղծում է այն հարկադրանքը միայն, որը հնարավորությունն իրականության է դարձնում։ Բայց ինքը հնարավորությունը սուբեկտիվ ու օբեկտիվ բնական պայմանների հետ է շաղկապված։ Այստեղ էլ ոչ մի խորհրդավոր բան չկա բոլորովին։ Եթե բանվորական ուժն աննշան է և աշխատանքի բնական պայմաններն աղքատիկ, ապա աննշան է նաև հավելյալ աշխատանքը, բայց այս դեպքում աննշան են, մի կողմից՝ արտադրողների պահանջմունքները, մյուս կողմից էլ հավելյալ աշխատանքը շահագործողների հարաբերական թիվը, և վերջապես, աննշան է այն հավելյալ արդյունքը, որում իրականանում է այդ սակավ արդյունավետ հավելյալ աշխատանքը՝ շահագործող սեփականատերերի այս փոքր թվի համար։

Վերջապես, աշխատանքային ռենտայի դեպքում ինքնըստինքյան ակներև է, որ — մյուս բոլոր հանգամանքներն անփոփոխ ենթադրելով — հավելյալ կամ կոռային աշխատանքի հարաբերական ծավալից է լիովին կախված այն, թե անմիջական արտադրողն ի՛նչ չափով հնարավորություն կունենա սեփական դրությունը բարելավելու, հարստանալու անհրաժեշտ կենսամիջոցներից վեր մի ավելցուկ արտադրելու և կամ, եթե մենք ուզենանք արտահայտության կապիտալիստական եղանակը կանխակայել, արդյոք նա հնարավորություն կունենա և ո՛ր չափով կկարողանա իրեն համար որևէ շահույթ, այսինքն բուն իսկ իր արտադրած սեփական աշխատավարձից վեր մի ավելցուկ արտադրել։ Այստեղ ռենտան հավելյալ աշխատանքի նորմալ, ամեն ինչ կլանող, այսպես ասած՝ օրինական ձևն է. նա շատ հեռու է շահույթից վեր մի ավելցուկ, այսինքն այստեղ աշխատավարձից դուրս մի որևէ ուրիշ ավելցուկից վեր ավելցուկ լինելուց. ընդհակառակը, այստեղ այսպիսի շահույթի ոչ միայն ծավալն, այլև նրա հենց գոյությունն, ուրիշ հավասար հանգամանքներում, կախված է ռենտայի ծավալից, այսինքն՝ սեփականատիրոջ համար բռնի կատարելիք հավելյալ աշխատանքի ծավալից։

Մի քանի պատմաբաններ իրենց զարմանքն են արտահայտել այն մասին, որ թեև անմիջական արտադրողը սեփականատեր չէ, այլ տիրություն անող միայն, և de jure [իրավաբանորեն] նրա ամբողջ հավելյալ աշխատանքը հողի սեփականատիրոջն է պատկանում իրոք, սակայն այս պայմաններում ընդհանրապես կարող է կոռապաբաների կամ ճորտերի կողմում գույքի ու, հարաբերաբար ասած, հարստության ինքնուրույն զարգացում տեղի ունենալ։ Մինչդեռ պարզ է, որ այն պրիմիտիվ ու անզարգացած պայմաններում, որոնց վրա խարսխվում է արտադրության այս հասարակական հարաբերությունն ու սրան համապատասխանող արտադրության եղանակը, ավանդությունը պետք է գերակշռող դեր խաղա։ Այնուհետև պարզ է, որ այստեղ, ինչպես և ամենուրեք, հասարակության իշխող խավը շահագրգռված է իբրև օրենք սրբագործելու այն, ինչ որ գոյություն ունի, և սովորույթի ու ավանդության դրած սահմանափակումները սևեռելու իբրև օրինական սահմանափակումներ։ Սակայն, ուրիշ ամեն ինչ մի կողմ թողած, այս բանն ինքն իրեն է կատարվում, հենց որ գոյություն ունեցող կացության, նրա պատվանդանը կազմող հարաբերության հիմնաշենքի մշտական վերարտադրությունը ժամանակի ընթացքում կանոնավորված ու կարգավորված ձև է ընդունում. իսկ այս կարգ ու կանոնն ինքը մի անհրաժեշտ մոմենտ է արտադրության յուրաքանչյուր եղանակի, որն ուզում է հասարակական կայունություն ու անկախություն ունենալ հասարակ պատահականության ու քմահաճույքի հանդեպ։ Կարգ ու կանոնն է հենց արտադրության յուրաքանչյուր եղանակի հասարակական կայունացման ու հետևաբար նրա հարաբերական ազատագրման ձևը հասարակ պատահականությունից ու կամ քմահաճույքից։ Նա այս ձևին հասնում է ինչպես արտադրության պրոցեսի, այնպես էլ սրան համապատասխանող հասարակական հարաբերությունների կայունացման պայմաններում սրանց սոսկական կրկնվող վերարտադրության միջոցով։ Եթե տվյալ ձևը հարատևել է մի առժամանակ, ապա նա ամրապնդվում է իբրև սովորույթ ու ավանդություն և, վերջապես, սրբագործվում է իբրև դրական օրենք։ Արդ, որովհետև հավելյալ աշխատանքի այս ձևը, կոռային աշխատանքը, հիմնվում է աշխատանքի հասարակական բոլոր արտադրողական ուժերի անզարգացածության վրա, բուն իսկ աշխատանքի եղանակի հետամնացության վրա, ուստի բնականորեն նա պետք է անմիջական արտադրողների ամբողջ աշխատանքի համեմատաբար մի շատ ավելի փոքր մասը խլի, քան արտադրության զարգացած եղանակներում ու հատկապես քան կապիտալիստական արտադրության ժամանակ։ Ենթադրենք, օրինակ, որ հողատիրոջ համար կատարվող կոռային աշխատանքը շաբաթվա մեջ երկու օր է եղել սկզբնապես։ Այսպիսով շաբաթական կոռային աշխատանքի այս երկու օրը կայուն սահմանված են, սովորույթի իրավունքով կամ թե գրված իրավունքով օրինապես կարգավորված հաստատուն մեծություն են։ Իսկ արտադրողականությունը շաբաթվա մնացած օրերում, որոնք բուն իսկ անմիջական արտադրողի տնօրինության տակ են, փոփոխուն մեծություն է, որը պետք է զարգանա նրա փորձի առաջադիմելու ընթացքում,— ճիշտ այնպես, ինչպես այն նոր պահանջմունքները, որոնց հետ նա ծանոթանում է, ճիշտ ինչպես իր արդյունքի շուկայի ընդարձակումը, այն աճող ապահովությունը, որով նա տնօրինում է իր բանվորական ուժի այս մասը,— խթանելու են նրա բանվորական ուժի սաստկացած լարումը, ընդ որում չպետք է մոռանալ, որ այս բանվորական ուժի գործադրումն ամենևին սահմանափակված չէ երկրագործությամբ, այլ իր մեջ ընդգրկում է նաև գյուղական տնային արդյունաբերությունը։ Այստեղ ուրեմն տրված է տնտեսական որոշ զարգացման հնարավորություն, որն իհարկե կախված է բարենպաստ հանգամանքներից, բնածին ռասայական բնույթից և այլն։

III. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐՈՎ ՌԵՆՏԱՆ

Աշխատանքային ռենտայի փոխարկումն արդյունքներով ռենտայի, տնտեսագիտական տեսակետից քննելով, ոչինչ չի փոխում հողային ռենտայի էության մեջ։ Այն ձևերում, որ մենք քննում ենք այստեղ, այս էությունն այն է, որ հողային ռենտան հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ աշխատանքի միակ իշխող ու նորմալ ձևն է, մի բան, որ իր հերթին կարող է այնպես արտահայտվել, թե նա միակ հավելյալ աշխատանքը կամ միակ հավելյալ արդյունքն է, որ անմիջական արտադրողը, որի տիրության տակ են գտնվում իր սեփական վերարտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքի պայմանները, պետք է մատակարարի այս կացության ժամանակ ամեն ինչ ընդգրկող աշխատանքի պայմանի սեփականատիրոջը հողի սեփականատիրոջը, և թե մյուս կողմից՝ միմիայն հողն է, որը նրան հանդիպակայում է իբրև ուրիշի սեփականության տակ գտնվող, նրա հանդեպ ինքնակայացած ու որպես հողի սեփականատեր անձնավորված աշխատանքի պայման։ Որքան էլ որ արդյունքներով ռենտան հողային ռենտայի իշխող ու ամենաշատ զարգացած ձևը ներկայացնի, նրան միշտ էլ սակայն ավելի շատ կամ թե ավելի քիչ չափով ուղեկցում են նախորդ ձևի մնացուկները, այսինքն՝ այն ռենտայի մնացուկները, որը պետք է ուղղակի աշխատանքով, այսինքն կոռային աշխատանքով վճարել, և այս դեպքում հավասարապես միևնույն է, թե հողատերը մասնավո՞ր անձ է արդյոք, թե՞ պետությունն է։ Արդյունքներով ռենտան ենթադրում է անմիջական արտադրողի կուլտուրական ավելի բարձր մակարդակ, հետևաբար՝ նրա աշխատանքի ու ընդհանրապես հասարակության զարգացման ավելի բարձր աստիճան, և նախընթաց ձևից նրանով է տարբերվում, որ հավելյալ աշխատանքն այլևս չի կատարվելու իր բնական կերպարանքով, հետևաբար ոչ էլ հողատիրոջ կամ թե նրա ներկայացուցչի ուղղակի հսկման ու հարկադրանքի տակ. ընդհակառակը, անմիջական արտադրողը հավելյալ աշխատանքը կատարելու է ոչ թե ուղղակի հարկադրանքից, այլ ստեղծված հարաբերությունների ուժից մղված, ոչ թե մտրակից, այլ օրենքի որոշումից մղված՝ իր անձնական պատասխանատվությամբ։ Հավելյալ արտադրությունն այն իմաստով, որ նա գերազանցում է անմիջական արտադրողի անհրաժեշտ պահանջմունքներից ու կատարվում է հենց նրան փաստորեն պատկանած արտադրության դաշտում, բուն իսկ նրա շահագործած հողում՝ փոխանակ առաջվա պես կատարվելու նրա հողի կողքին ու սրանից դուրս, կալվածատիրոջ կալվածում,— այս ձևի հավելյալ արտադրությունն արդեն ինքնըստինքյան հասկանալի կանոն է դարձել այստեղ։ Անմիջական արտադրողն այս հարաբերության ժամանակ ավելի կամ թե պակաս չափով տնօրինողն է իր ամբողջ բանվորական ժամանակի գործադրության, թեև այս բանվորական ժամանակի մի մասը, սկզբնապես նույնի գրեթե ամբողջ հավելութային մասն, առաջվա նման հողի սեփականատիրոջն է պատկանում անվճար կերպով, այն տարբերությամբ միայն, որ սա այս մասն այլևս անմիջաբար իր սեփական բնաձևով չի ստանում, այլ ստանում է այն արդյունքի բնաձևով, որում իրանում է բանվորական ժամանակը։ Ծանրակիր ու, նայած կոռային աշխատանքի կարգավորմանը, հողի սեփականատիրոջ համար կատարելիք աշխատանքի հետևանքով ավելի կամ թե պակաս չափով խանգարիչ ներգործություն անող ընդհատումը (համեմատիր I գիրք, գլուխ VIII, 2, Գործարանատերն ու Բոյարը) վերանում է այնտեղ, որտեղ արդյունքներով ռենտան զարգանում է զուտ կերպարանքով, կամ թե հիշյալ ընդհատումը հանգում է տարվա մեջ ընդամենը սակավաթիվ կարճ միջոցների, որտեղ հայտնի կոռեր շարունակում են հարատևել արդյունքներով ռենտայի կողքին։ Արտադրողի կողմից հենց իրեն համար կատարվող աշխատանքն ու հողի սեփականատիրոջ համար կատարվող աշխատանքն ըստ ժամանակի ու ըստ տարածության այլևս չեն անջատվում շոշափելիորեն։ Այս արդյունքներով ռենտան իր զուտ կերպարանքով, թեև կարող է բեկորների ձևով գարշ գալով հասնել մինչև արտադրության ավելի զարգացած եղանակներն ու արտադրական հարաբերությունները, առաջվա պես ենթադրում է բնատնտեսություն, այսինքն որ տնտեսագործելու պայմաններն ամբողջովին կամ թե չէ ամենամեծ չափով արտադրվում են հենց տնտեսության մեջ, փոխարինվում ու վերարտադրվում են անմիջականորեն սրա համախառն արդյունքից։ Նա այնուհետև ենթադրում է գյուղական տնային արդյունաբերության միացումը երկրագործության հետ. այն հավելյալ արդյունքը, որ կազմում է ռենտան, ընտանիքի այս միացյալ երկրագործական արդյունաբերական աշխատանքի արդյունքն ընդ որում արդյունքներով ռենտան իր մեջ կարող է պարփակել ավելի կամ թե պակաս չափով արդյունաբերական արդյունքներ, ինչպես որ այս հաճախ էր պատահում միջնադարում, կամ թե հատուցվում է բուն հողագործության արդյունքների ձևով։ Ռենտայի այս ձևի ժամանակ անհրաժեշտ չի ամենևին, որ արդյունքներով ռենտան, որում ներկայանում է հավելյալ աշխատանքը, կլանի գյուղական ընտանիքի ամբողջ հավելութային աշխատանքը։ Ընդհակառակը, այստեղ արտադրողին, աշխատանքային ռենտայի համեմատությամբ, մի ավելի մեծ ազատություն է տրված, որ ժամանակ ճարի այն հավելութային աշխատանքի համար, որի արդյունքը հենց իրեն է պատկանում ճիշտ այնպես, ինչպես որ աշխատանքի այն արդյունքը, որ նրա ամենաանհրաժեշտ պահանջմունքներն է բավարարում։ Այս ձևի հետ նմանապես ավելի մեծ տարբերություններ էլ են առաջ գալիս առանձին անմիջական արտադրողների տնտեսական դրության մեջ։ Սրա հնարավորությունը գոնե կա, այլև այն հնարավորությունը, որ այս անմիջական արտադրողը միջոցներ ձեռք բերած լինի այն բանի համար, որ ինքն էլ իր հերթին շահագործի ուրիշի աշխատանքն անմիջաբար։ Սակայն այս մեզ չի վերաբերում այստեղ, քանի որ մենք գործ ունենք արդյունքներով ռենտայի զուտ ձևի հետ. ինչպես և մենք ընդհանրապես չենք կարող միջամուխ լինել անհունորեն տարբեր այն կոմբինացիաների մեջ, որոնցում շաղկապվում, կեղծվում և զոդվում են ռենտայի տարբեր ձևերը։ Արդյունքներով ռենտայի ձևի շնորհիվ, որը զուգորդված է արդյունքի ու բուն իսկ արտադրության որոշ տեսակի հետ, գյուղատնտեսության ու այդ ժամանակ տնային արդյունաբերության անհրաժեշտ միացման շնորհիվ գրեթե լիակատար ինքնաբավության շնորհիվ, որ նրա տիրապետության պայմաններում ձեռք է բերում գյուղացիական ընտանիքը, ազատ լինելով շուկայի ներգործումից, ինչպես և գյուղից դուրս գտնվող հասարակության արտադրության փոփոխումներից ու այդ հասարակության պատմական շարժումից, կարճ՝ ընդհանրապես բնատնտեսության բնույթի շնորհիվ այս ձևը լիովին հարմար է պատվանդան ծառայելու հասարակական այն կացությունների համար, որոնք լճացել, անշարժության են մատնվել, ինչպես այս տեսնում ենք, օրինակ, Ասիայում։ Այստեղ, ինչպես և ռենտայի ավելի վաղ ձևի, աշխատանքային ռենտայի դեպքում, հողային ռենտան նորմալ ձևն է հավելյալ արժեքի և ուրեմն հավելյալ աշխատանքի, այսինքն՝ այն ամբողջ հավելութային աշխատանքի, որ անմիջական արտադրողը պետք է իր աշխատանքի ամենաէական պայմանի սեփականատիրոջ՝ հողի սեփականատիրոջ համար կատարի ձրի, իսկապես ուրեմն հարկադրված լինելով, չնայած որ այս հարկադրանքը այլևս իր հին բիրտ ձևով չի ելնում նրա հանդեպ։ Շահույթը,— եթե մենք տվյալ դեպքում ոչ-տեղին այսպես անվանենք անմիջական արտադրողի աշխատանքի հավելույթի այն մասը, որ ստացվում է նրա կողմից յուրացվող անհրաժեշտ աշխատանքից վեր,— շահույթն այն աստիճան որոշիչ ազդեցություն չի ունենում արդյունքներով ռենտայի վրա, որ, ավելի շուտ, կարելի է ասել, բողբոջում է սրա թիկունքում, և նրա բնական սահմանը հանդիսանում է արդյունքներով ռենտայի ծավալը։ Այս վերջինս կարող է մի այնպիսի ծավալ ստանալ, որը լրջորեն սպառնում է աշխատանքի պայմանների, բուն իսկ արտադրության միջոցների վերարտադրությանը, ավելի կամ թե պակաս չափով անհնարին է դարձնում արտադրության ընդլայնումը և անմիջական արտադրողներին հարկադրում է բավականանալու կենսամիջոցների ֆիզիկական մինիմումով։ Այս տեղի է ունենում հատկապես այն դեպքում, երբ մի նվաճող առևտրական ազգ է այս ձևը պատրաստի գտնում և շահագործում, ինչպես, օրինակ, անգլիացիները Հնդկաստանում։

IV. ՓՈՂԱՅԻՆ ՌԵՆՏԱՆ

Ի տարբերությունս արտադրության կապիտալիստական եղանակի վրա հիմնվող արդյունաբերական կամ թե առևտրային հողային ռենտայից, որը լոկ մի ավելցուկ է միջին շահույթի համեմատությամբ, մենք այստեղ փողային ռենտայի տակ հասկանում ենք այն հողային ռենտան, որը ծագում է արդյունքներով ռենտայի հասարակ ձևափոխությունից, ինչպես որ այս արդյունքներով ռենտան ինքը փոխակերպյալ աշխատանքային ռենտա էր միայն։ Անմիջական արտադրողն այստեղ արդյունքի փոխարեն պետք է նույնի գինը վճարի իր հողասեփականատիրոջը (սա պետությունը լինի, թե մասնավոր մարդ, միևնույն է)։ Հետևաբար, այլևս բավական չէ արդյունքի մի ավելցուկ ստանալ նրա բնաձևով։ Այդ ավելցուկը պետք է այս բնաձևից փողի ձևի փոխարկվի։ Թեև անմիջական արտադրողն առաջվա պես շարունակում է իր գոյության միջոցների առնվազն մեծագույն մասը հենց ինքն արտադրել, սակայն հիմա նրա արդյունքի մի մասը պիտի ապրանքի փոխարկվի, որպես ապրանք պիտի արտադրվի։ Ուրեմն արտադրության ամբողջ եղանակի բնույթն է փոխվում ավելի կամ թե պակաս չափով։ Նա կորցնում է իր անկախությունը, իր կտրվածությունը հասարակական կապից։ Վճռական է դառնում արտադրության ծախքերի հարաբերությունը, ծախքերի, որոնց մեջ հիմա ավելի կամ թե պակաս չափով մտնում են փողով կատարվող ծախքերը. համենայն դեպս վճռական նշանակություն է ձեռք բերում համախառն արդյունքի փող դարձնելիք մասի հավելույթն այն մասից վեր, որը մի կողմից դարձյալ որպես վեր արտադրության միջոց, մյուս կողմից որպես գոյության անմիջական միջոց է ծառայելու։ Այնուամենայնիվ ռենտայի այս տեսակի պատվանդանը, թեև սա դեպի իր քայքայումն է դիմում, միևնույնն է մնում, ինչպես արդյունքներով ռենտայի ժամանակ, որը ելակետ է ծառայում։ Անմիջական արտադրողն առաջվա պես հողի ժառանգական կամ թե այլ տեսակի ավանդական տիրապետողն է, որը հողատիրոջ համար, իբրև իր արտադրության այս ամենաէական պայմանի սեփականատիրոջ համար, պետք է հավելութային հարկադրական աշխատանք, այսինքն անվճար, առանց էկվիվալենտի կիրառվող աշխատանք կատարի՝ փողի վերածված հավելյալ արդյունքի ձևով։ Հողից տարբեր աշխատապայմանների, երկրագործական գործիքների ու այլ շարժական գույքի սեփականությունն արդեն նախկին ձևերում նախ փաստորեն, հետո էլ իրավաբանորեն փոխարկվում է անմիջական արտադրողների սեփականության, մի պայման, որն առավել ևս ենթադրվում է փողային ռենտայի ձևի համար։ Արդյունքներով ռենտայի փոխարկումը փողային ռենտայի, որն սկզբում կատարվում է տեղ-տեղ, հետո էլ ավելի կամ թե պակաս չափով մոտենում է ազգային մասշտաբին, այդ փոխարկումն ենթադրում է առևտրի, քաղաքային արդյունաբերության, ընդհանրապես ապրանքային արտադրության ու սրա հետ էլ փողային շրջանառության արդեն նշանավոր զարգացում։ Այնուհետև նա ենթադրում է արդյունքների շուկայական գին և այն, որ սրանք ծախվում են իրենց արժեքին շատ թե քիչ մոտեցող գնով, մի պարագա, որ ամենևին անհրաժեշտ չի նախկին ձևերի ժամանակ։ Եվրոպայի արևելքում մենք մասամբ դեռ այսօր էլ կարող ենք դիտել այս փոխարկման պրոցեսը։ Թե սա որքան անիրագործելի է առանց աշխատանքի հասարակական արտադրողական ու մի որոշ զարգացման, վկայում են հռոմեական կայսրության ժամանակ այս փոխարկման ձախողված տարբեր փորձերն ու վերադարձերը դեպի նատուրալ ռենտան այն բանից հետո, երբ փորձեցին փողային ռենտայի փոխարկել այս ռենտայի գոնե այն մասը, որը գանձվում էր որպես պետական հարկ։ Անցման միևնույն դժվարության մասին է վկայում, օրինակ, փողային ռենտայի կեղծումն ու սրա զոդումը ռենտայի նախկին ձևերի մնացորդների հետ Ֆրանսիայում, ռևոլուցիայից առաջ։

Բայց փողային ռենտան իբրև, արդյունքներով ռենտայի փոխակերպյալ ձև ու նրա հակադրություն, մինչև այժմ մեր կողմից քննարկվող հողային ռենտայի վերջին ձևն է և միաժամանակ նրա քայքայման ձևը, այն է՝ հողային ռենտայի որպես հավելյալ արժեքի, այլև որպես արտադրության պայմանների սեփականատիրոջը հատուցվող անվճար հավելյալ աշխատանքի նորմալ ձևի։ Իր զուտ ձևով այս ռենտան, ինչպես աշխատանքային ռենտան ու արդյունքներով ռենտան, շահույթից վեր ոչ մի ավելցուկ չի ներկայացնում։ Իր ըմբռնումով այս ռենտան կլանում է իր մեջ շահույթը։ Որչափով որ շահույթը փաստորեն իբրև հավելութային աշխատանքի մի առանձին մաս ծագում է ռենտայի կողքին, փողային ռենտան, ինչպես և ռենտան իր նախկին ձևերով, դեռ ևս նորմալ սահման է մնում այս սաղմնային շահույթի, որը կարող է զարգանալ այն հնարավորության համեմատ միայն, որով շահագործվում է կա՛մ մեկի սեփական հավելութային աշխատանքը, կա՛մ ուրիշի այն աշխատանքը, որը մնում է փողային ռենտայի մեջ մարմնացած հավելյալ աշխատանքը կատարելուց հետո։ Հետևաբար, եթե իսկապես շահույթը ծագում է այս ռենտայի կողքին, ապա դուրս է գալիս, որ ո՛չ թե շահույթն է ռենտայի սահմանը, այլ, ընդհակառակը, ռենտան է սահման շահույթի համար։ Բայց ինչպես արդեն ասացինք, փողային ռենտան միաժամանակ քայքայման ձևն է մինչև հիմա մեր քննած այն հողային ռենտայի, որը prima facie համընկնում է հավելյալ արժեքի և հավելյալ աշխատանքի հետ, այն հողային ռենտայի, որը հավելյալ արժեքի նորմալ ու իշխող ձևն է։

Մի կողմ թողած բոլոր միջնաձևերը, ինչպես, օրինակ, մանր-գյուղացիական վարձակալի ձևը, փողային ռենտան իր հետագա զարգացման ընթացքում անհրաժեշտորեն հասցնում է կամ հողի փոխարկմանն ազատ գյուղացիական սեփականության, կամ արտադրության կապիտալիստական եղանակի ձևին, այն ռենտային, որ կապիտալիստական վարձակալն է վճարում։

Հողի մի մասին տիրացող ու այն մշակող հպատակի և հողի սեփականատիրոջ միջև եղած ավանդական սովորույթի իրավունքից բխող հարաբերությունը փողային ռենտայի հանդես գալով անհրաժեշտորեն փոխարկվում է դրական օրենքի ստույգ նորմաների համաձայն սահմանված պայմանագրական զուտ փողային բահրային հարաբերության։ Ուստի մշակող տիրակալը փաստորեն դառնում է սոսկական վարձակալ։ Այո փոխակերպումը, արտադրության բարենպաստ ընդհանուր այլ հարաբերությունների առկայության դեպքում, մի կողմից օգտագործվում է հին գյուղացիական տիրակալներին հետզհետե սեփականազրկելու և նրանց տեղը կապիտալիստական վարձակալներ նստեցնելու համար, մյուս կողմից հանգում է այն բանին, որ մինչայժմյան տիրակալը ետ է գնում իր բահրային պարտավորությունը, և դառնում է անկախ գյուղացի, իր մշակած հողի լիակատար սեփականատեր։ Այնուհետև, նատուրալ ռենտայի փոխարկումը փողային ռենտայի ոչ միայն անհրաժեշտորեն ուղեկցում է, այլև կանխակայում է ունեզուրկ ու փողով վարձվող բատրակների դասակարգի գոյացումը։ Ուստի այս նոր դասակարգի ծագման պարբերաշրջանում, երբ նա դեռ տեղ-տեղ է միայն հանդես գալիս, ավելի լավ դրության մեջ գտնվող ռենտապարտ գյուղացիների մոտ անհրաժեշտ որ են զարգանում է իրենց սեփական հաշվին գյուղական վարձու բանվորներ շահագործելու սովորությունը, ճիշտ այնպես, ինչպես որ ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում ավելի ունևոր տիրահպատակ գյուղացիներն իրենք իրենց հերթին ճորտեր էին պահում։ Այսպիսով ահա ռենտապարտ գյուղացիների մոտ հետզհետե զարգանում է այն հնարավորությունը, որ նրանք որոշ կարողություն կուտակեն և հենց իրենք ապագա կապիտալիստների փոխարկվեն։ Այդպես հողի բուն իսկ հին, ինքնաշխատ տիրակալների շրջանում առաջ է գալիս կապիտալիստական վարձակալների մի տնկարան, որի զարգացումը պայմանավորված է կապիտալիստական արտադրության՝ գյուղերից դուրս կատարվող ընդհանուր զարգացմամբ, և որը հատկապես արագ է փթթում, երբ, ինչպես 16-րդ դարի Անգլիայում, նրան օգնելու են գալիս առանձնապես բարենպաստ հանգամանքներ, ինչպես փողի այն ժամանակվա պրոգրեսիվ արժեքազրկումն էր, որը սովորական դարձած երկարատև վարձակալական պայմանագրերի պարագայում վարձակալներին հարստացնում էր հողի սեփականատերերի հաշվին։

Այնուհետև հենց որ ռենտան փողային ռենտայի ձև է ընդունում ու սրա հետ էլ ռենտա վճարող գյուղացու և սեփականատիրոջ միջև եղած հարաբերությունն ստանում է պայմանագրական հարաբերության ձև,— փոխակերպում, որն ընդհանրապես հնարավոր է համաշխարհային շուկայի, առևտրի ու մանուֆակտուրայի զարգացման արդեն տվյալ հարաբերական բարձրության վրա միայն, անհրաժեշտորեն հանդես է գալիս հողի վարձակալատրումը կապիտալիստներին, որոնք մինչև հիմա գյուղական սահմաններից դուրս էին գտնվում և որոնք քաղաքում մշակված եղանակներով ձեռք բերած կապիտալն ու քաղաքներում արդեն զարգացած արտադրության կապիտալիստական եղանակը, այսինքն արդյունքն իբրև սոսկական ապրանք արտադրելն ու իբրև հավելյալ արժեքի յուրացման հասարակ միջոց արտադրելը, փոխադրում են գյուղ ու գյուղատնտեսության մեջ։ Այս ձևն ընդհանրական կանոն կարող է դառնալ այն երկրներում միայն, որոնք ֆեոդալականից արտադրության կապիտալիստական եղանակին անցնելու ժամանակ իշխում էին համաշխարհային շուկայում։ Երբ կապիտալիստական վարձակալը ներխցկվում է հողի սեփականատիրոջ ու իրոք աշխատող երկրագործի արանքը, սրան զուգընթաց փշրվում են այն բոլոր հարաբերությունները, որոնք արտադրության գյուղական հին եղանակից էին ծագել։ Վարձակալը դառնում է այս երկրագործական բանվորների իսկական հրամանատարն ու նրանց հավելյալ աշխատանքի իսկական շահագործողը, մինչդեռ հողի սեփականատերն այլևս միմիայն այս կապիտալիստական վարձակալի հետ է հարաբերության մեջ մտնում ու այն էլ սոսկ փողային ու պայմանագրային հարաբերության մեջ։ Սրանով փոխակերպվում է նաև ռենտայի բնությունը, փոխակերպվում է ոչ միայն փաստորեն ու պատահաբար, ինչ որ մասամբ արդեն լինում էր նախկին ձևերի ժամանակ, այլ որպես նորմալ երևույթ, իր ճանաչված ու իշխող ձևով։ Հավելյալ արժեքի ու հավելյալ աշխատանքի նորմալ ձևից ռենտան իջնում է մինչև այս հավելյալ աշխատանքի այն մասից վեր եղած ավելցուկը, որ շահագործող կապիտալիստն է յուրացնում շահույթի ձևով. ինչպես որ սա է քամում հիմա ամբողջ հավելյալ աշխատանքը, շահույթն ու շահույթից վեր եղած ավելցուկը, ամբողջական հավելյալ արդյունքի ձևով վերցնում է և փոխարկում է փողի։ Իր կապիտալի միջոցով նա գյուղական բանվորներին ուղղակի շահագործում է և նրանցից քամում այս հավելյալ արժեքը, սակայն այս վերջինի ավելցուկ մնացած մի մասն է միայն, որ նա իբրև ռենտա հողի սեփականատիրոջն է տալիս։ Թե նա որքան շատ կամ որքան քիչ է տալիս հողատիրոջը, այս բանը միջին հաշվով իբրև սահման որոշվում է այն միջին շահույթով, որ կապիտալը բերում է արտադրության ոչ երկրագործական ոլորտներում, ու ոչ երկրագործական այն արտադրության գներով, որոնց կարգավորիչը միջին շահույթն է եղել։ Այսպիսով ուրեմն, հավելյալ արժեքի ու հավելյալ աշխատանքի նորմալ ձևից հիմա ռենտան դարձել է արտադրության այս առանձին, երկրագործական ոլորտին հատուկ մի ավելցուկ՝ հավելյալ աշխատանքի այն մասից վեր, որ կապիտալը պահանջում է իրեն համար, իբրև ամենից առաջ ու բնականորեն իրեն հասանելի։ Ռենտայի փոխարեն այժմ շահույթն է դարձել հավելյալ արժեքի նորմալ ձևը, և ռենտան հիմա համարվում է ոչ թե ընդհանրապես հավելյալ արժեքի, այլ սրա մի որոշ ճյուղավորման, գերշահույթի՝ առանձնահատուկ հանգամանքներում ինքնակայացած ձևը միայն։ Կարիք չկա ավելի երկար կանգ առնելու այն խնդրի վրա, թե ինչպես այս փոխակերպմանը համապատասխանում է արտադրության եղանակի մի աստիճանական փոխակերպում։ Այս ակներև է արդեն նրանից, որ այս կապիտալիստական վարձակալի համար նորմալ է հողի արդյունքն իբրև ապրանք արտադրելը, և որ մինչդեռ առաջ նրա գոյության միջոցներից վեր եղած ավելցուկն էր միայն ապրանք դառնում, հիմա այս ապրանքների լոկ մի չնչին մասն է անմիջաբար գոյության միջոցների փոխարկվում նրա համար։ Այլևս ոչ թե հողը, այլ կապիտալն է, որ հիմա իրեն ու իր արտադրողականությանն է անմիջաբար ենթարկում բուն իսկ երկրագործական աշխատանքը։

Միջին շահույթն ու արտադրության սրանով կարգավորվող գինը գոյանում են գյուղի հարաբերություններից դուրս, քաղաքային առևտրի ու մանուֆակտուրայի ոլորտում։ Բահրատու գյուղացու շահույթը չի մասնակցում միջին շահույթի համահավասարմանը, որովհետև հողի սեփականատիրոջ նկատմամբ նրա ունեցած հարաբերությունը կապիտալիստական հարաբերություն չէ։ Որչափով որ նա շահույթ է ստանում, այսինքն մի ավելցուկ է իրացնում իր անհրաժեշտ գոյամիջոցներից վեր, լինի իր անձնական աշխատանքով, թե ուրիշի աշխատանքը շահագործելով, միևնույն է,— այս կատարվում է նորմալ հարաբերության թիկունքում, և այլ հավասար պայմաններում ոչ թե այս շահույթի բարձրությունն է ռենտան որոշողը, այլ, ընդհակառակը, ռենտան է որոշում շահույթը, սրա սահմանը հանդիսանալով։ Միջնադարում շահույթի բարձր նորման պայմանավորվում էր ոչ միայն կապիտալի ցածր կազմով, կապիտալի, որում գերիշխում էր փոփոխուն, աշխատավարձի վրա ծախսվող տարրը։ Այդ բարձր նորման պայմանավորվում էր գյուղի նկատմամբ գործադրվող խաբեբայությամբ, հողի սեփականատիրոջ ռենտայի ու նրան ենթակա բնակչության եկամուտի մի մասի յուրացումով։ Եթե միջնադարում գյուղն է քաղաքականորեն շահագործում քաղաքին ամենուրեք, որտեղ ֆեոդալիզմը չի բեկվել քաղաքների բացառիկ զարգացման հետևանքով, ինչպես Իտալիայում, ապա տնտեսապես քաղաքն է ամեն տեղ ու առանց բացառության գյուղին շահագործում իր մոնոպոլ գներով, իր հարկային սիստեմով, իր համքարային կարգով, իր վաճառականական անմիջական խաբեբայությամբ ու իր վաշխառությամբ։

Կարելի էր կարծել, որ գյուղատնտեսական արտադրության մեջ կապիտալիստական վարձակալի սոսկ հանդես գալն ապացույց է տալիս, թե հողագործական այն արդյունքների գինը, որոնք հնուց ի վեր ռենտա էին տալիս այս կամ այն ձևով, գոնե նրա հանդես գալու այս ժամանակաշրջանում պետք է մանուֆակտուրայի արտադրության գներից բարձր կանգնած լիներ կամ այն պատճառով, որ այդ արդյունքների գինը հասել է մենաշնորհային գնի բարձրության, կամ թե այն պատճառով, որ նա բարձրացել, հասել է հողագործության արդյունքների արժեքին, իսկ այս արժեքն իրոք որ միջին շահույթով կարգավորված արտադրության գնից բարձր է կանգնած։ Որովհետև հակառակ դեպքում կապիտալիստական վարձակալի համար անհնարին կլիներ հողի արդյունքների առկա գտնված գների տիրապետության պայմաններում նախ միջին շահույթն իրացնել այս արդյունքների գնից ու հետո էլ դեռ այս շահույթից վեր եղած մի ավելցուկ վճարել ռենտայի ձևով՝ նույն գնից ստանալով։ Ըստ այսմ կարելի էր եզրակացնել, թե շահույթի ընդհանուր նորման, որը կապիտալիստական վարձակալի համար որոշիչ հանգամանք է հողի սեփականատիրոջ հետ կնքած իր պայմանագրում, որ այդ նորման գոյացել է ռենտայի ներառումից անկախ և հետևաբար երբ նա իբրև կարգավորիչ է հանդես գալիս գյուղական արտադրության մեջ, արդեն պատրաստի գտնում է այս ավելցուկը և վճարում է հողի սեփականատիրոջը։ Այս ավանդական եղանակով է խնդիրը բացատրում, օրինակ, պարոն Ռոդբերտուսը։ Բայց՝

Առաջին։ Կապիտալի, որպես ինքնուրույն ու ղեկավար ուժի, այս մուտքը երկրագործության մեջ կատարվում է ոչ թե միանգամից ու ընդհանրական մասշտաբով, այլ հետզհետե և արտադրության առանձին ճյուղերում։ Նա սկզբում ընդգրկում է ոչ թե բուն հողագործությունը, այլ արտադրության այնպիսի ճյուղեր, ինչպիսին է անասնապահությունը, հատկապես ոչխարաբուծությունը, որի գլխավոր արդյունքը, բուրդը, արդյունաբերության վերելքի պրոցեսում մի առժամանակ շուկայական գնի ամուր ավելցուկ է տալիս արտադրության գնից վեր, ըստ որում այդ գները համահավասարվում են միայն հետագայում։ Այսպես էր իրերի դրությունն Անգլիայում 16-րդ դարի ընթացքում։

Երկրորդ։ Որովհետև կապիտալիստական այս արտադրությունն սկզբում հանդես է գալիս տեղ-տեղ միայն, ուստի չի կարելի որևէ առարկություն բերել այն վարկածի դեմ, թե նա ամենից առաջ հողերի լոկ այնպիսի կոմպլեքսներ է նվաճում, որոնք իրենց մասնահատուկ պտղաբերության ու առանձնապես բարենպաստ տեղադրության հետևանքով ընդհանուր առմամբ կարող են դիֆերենցիալ ռենտա վճարել։

Երրորդ։ Ենթադրենք նույնիսկ, թե արտադրության այս եղանակի հանդես գալու ժամանակ, որը քաղաքի պահանջարկի մի շատացող կշիռ է ենթադրում իրոք, հողի արդյունքի գներն արտադրության գնից բարձր էին, ինչպես որ անկասկած այսպես էր Անգլիայում 17-րդ դարի վերջին երրորդամասում. այս դեպքում էլ, հենց որ արտադրության այս եղանակը որոշ չափով դուրս է դալիս այն վիճակից, երբ հողագործությունը սոսկապես ենթարկված է կապիտալին, և հենց որ արտադրության այս եղանակի զարգացման հետ անհրաժեշտորեն կապված բարելավումն է տեղի ունենում երկրագործության մեջ, ու արտադրության ծախքերի իջեցում է կատարվում, սկսվում է մի հակառակ շարժում, ընկնում են հողի արդյունքների գները և այս ամենի հետևանքով համահավասարումն է տեղի ունենում, ինչպես այս 18-րդ դարի առաջին կեսին Անգլիայում էր։

Հետևաբար, այս ավանդական եղանակով ռենտան չի կարող բացատրվել որպես միջին շահույթից վեր եղած ավելցուկ։ Պատմականորեն առկա գտնված ինչպիսի հանգամանքներում էլ որ սկզբնապես հանդես եկած լինի ռենտան, հենց որ նա մի անգամ արդեն արմատ է գցել, ապա վերևում շարադրված արդի պայմաններում միայն կարող է գոյություն ունենալ։

Վերջում, խոսելով արդյունքներով ռենտայի փոխարկման մասին փողածին ռենտայի, պետք է դեռ նկատել, որ փողային ռենտայի տարածման հետ միասին ու որպես նրա էական մոմենտ առաջ են զալիս կապիտալացված ռենտան, հողի գինն ու սրան զուգընթաց՝ հողի օտարելիությունն ու հողի օտարումը, և որ սրա շնորհիվ ոչ միայն առաջվա բահրատուները կարող են անկախ սեփականատեր գյուղացիներ դառնալ, այլև քաղաքի բնակիչները և ուրիշ փողատեր մարդիկ կարող են հողակտորներ գնել՝ այն նպատակով, որ վարձով տան կամ գյուղացիներին, կամ էլ կապիտալիստներին և ռենտան օգտագործեն իբրև այս եղանակով ներդրած իրենց կապիտալի տոկոսի ձև, որ, ուրեմն, այս հանգամանքն էլ նպաստում է շահագործման նախկին եղանակի, սեփականատիրոջ ու իսկական մշակողի միջև եղած հարաբերության և բուն իսկ ռենտայի փոխաշրջմանը։

V. ԿԻՍՐԱՐԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԳՅՈՒՂԱՑԻԱԿԱՆ ՊԱՐՑԵԼԱՅԻՆ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Մենք այստեղ հասել ենք հողային ռենտայի մեր շարադրած շարքի զարգացման վերջին աստիճանին։

Հողային ռենտայի այս բոլոր ձևերի — աշխատանքային ռենտայի, արդյունքներով ռենտայի, փողային ռենտայի (իբրև արդյունքներով ռենտայի սոսկ փոխակերպյալ ձևի) — այս բոլոր ձևերի տարածման ժամանակ ռենտատուն միշտ ենթադրվում է որպես հողի իսկական մշակողն ու տիրակալը, որի անվճար հավելյալ աշխատանքն ուղղակի հողի սեփականատիրոջն է գնում։ Նույնիսկ վերջին ձևի, փողային ռենտայի դեպքում այս ոչ միայն հնարավոր է, այլ փաստորեն հենց այսպես էլ լինում է, որչափով որ փողային ռենտան երևան է գալիս իր զուտ ձևով, այսինքն արդյունքներով ռենտայի սոսկ փոխակերպյալ ձեով։

Իբրև ռենտայի սկզբնական ձևից դեպի կապիտալիստական ռենտան տանող մի անցումնաձև կարող է նկատվել Metairie-System-ը տնտեսության կիսրարային սիստեմը, որի ժամանակ մշակողը (վարձակալը) բացի իր (անձնական կամ թե ուրիշի) աշխատանքից մատակարարում է կապիտալի մի մասը տնտեսությունը վարելու համար, իսկ հողի սեփականատերը բացի հողից՝ այդ կապիտալի մեկ ուրիշ մասը (օրինակ, տավարը), իսկ արդյունքը, տարբեր երկրներում փոփոխվող որոշ համամասնությամբ, բաժանվում է վարձակալի [Maier] ու հողի սեփականատիրոջ միջև։ Լիովին կապիտալիստական տնտեսություն վարելու համար այստեղ մի կողմից վարձակալը բավարար կապիտալ չունի։ Մյուս կողմից՝ այն բաժինը, որ հողի սեփականատերն է կորզում այստեղ, ռենտայի զուտ ձևը չէ։ Նա փաստորեն կարող է պարունակել հողի սեփականատիրոջ կողմից կանխավճարված կապիտալի տոկոսն ու մի հավելութային ռենտա։ Նա փաստորեն կարող է նաև վարձակալի ամբողջ հավելյալ աշխատանքը կլանել, կամ թե չէ՝ այս հավելյալ աշխատանքից մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր բաժին թողնել նրան։ Բայց էականն այն է, որ ռենտան այստեղ այլևս հանդես չի գալիս իբրև ընդհանրապես հավելյալ արժեքի նորմալ ձև։ Մի կողմից՝ կիսրար-վարձակալը, անկախ նրանից, թե իր անձնական կամ մի ուրիշի աշխատանքն է կիրառում, պետք է արդյունքի մի մասի վերաբերմամբ պահանջ առաջադրի ոչ թե բանվոր լինելու իր որպիսությամբ, այլ իբրև իր աշխատանքի գործիքների մի մասի տեր, որպես մեկը, որ հենց ինքը իրեն համար կապիտալիստ է։ Մյուս կողմից՝ հողի սեփականատերը իր բաժինն է պահանջում ոչ թե բացառապես հողի իր սեփականության վրա հիմնված, այլև որպես կապիտալ փոխադրող անձ։

Հողի հին համայնական սեփականության մի մնացորդ, որը պահպանվել էր ինքնուրույն գյուղացիական տնտեսության անցնելուց հետո, օրինակ, Լեհաստանում ու Ռումինիայում, այնտեղ պատրվակ է ծառայել՝ հողային ռենտայի ավելի ստորին ձևերին անցնելու ծրագիրն իրականացնելու համար։ Հողի մի մասը պատկանում է առանձին գյուղացիների և սրանց կողմից մշակվում է ինքնուրույնորեն։ Մյուս մասը համայնորեն է մշակվում և սրա ամբողջ արդյունքը կազմում է մի հավելյալ արդյունք, որը ծառայում է մասամբ համայնքի ծախքերը ծածկելու համար, մասամբ էլ իբրև պահեստ անբերությունների դեպքում և այլն։ Հավելյալ արդյունքի այս վերջին երկու մասերն ու վերջիվերջո ամբողջ հավելյալ արդյունքն ու այն հողն էլ հետը, որից ծլել է այս հավելյալ արդյունքը, հետզհետե բռնագրավվում են պետական պաշտոնյաների ու մասնավոր անձերի կողմից, և սկզբնապես ազատ ու հողատեր գյուղացիները, որոնց համար այս հողն համայնորեն մշակելու պարտավորությունն անխախտ պահպանվում է, այսպիսով դառնում են կոռապարտներ, կամ արդյունքներով ռենտա վճարելու պարտավորվածներ, մինչդեռ համայնական հողը բռնագրավողները դառնում են ոչ միայն բռնագրավված համայնական հողի, այլ նաև հենց բուն գյուղացիական հողամասերի սեփականատերեր։

Այստեղ կարիք չկա, որ մենք հանգամանորեն կանգ առնենք բուն ստրկատիրական տնտեսության վրա (որը նահապետական, գլխավորապես սեփական գործածության համար ծառայող սիստեմից մինչև համաշխարհային շուկայի համար աշխատող բուն պլանտատորական սիստեմը տանող աստիճանաշարքով է անցնում իր հերթին) և կալվածատիրական տնտեսության վրա, որտեղ հողի սեփականատերը մշակումը վարում է իր հաշվին, արտադրության բոլոր միջոցների տերն է և շահագործում է բատրակների աշխատանքը, որոնք կարող են լինել անազատ թե ազատ, բնամատակարարմամբ կամ թե փողով վարձատրվող։ Հողի սեփականատերն ու արտադրության գործիքների սեփականատերը, ուրեմն և արտադրության այս տարրերի շարքում դասվող բանվորների անմիջական շահագործողը, համընկնում են այստեղ։ Նմանապես համընկնում են ռենտան ու շահույթը. հավելյալ արժեքի տարբեր ձևերի անջատում տեղի չի ունենում։ Բանվորների ամբողջ հավելյալ աշխատանքը, որն այստեղ մարմնանում է հավելյալ արդյունքի մեջ, նրանցից անմիջաբար քամում է արտադրության բոլոր գործիքների սեփականատերը, գործիքների, որոնց շարքում հաշվվում են հողը, իսկ ստրկության սկզբնական ձևի ժամանակ՝ անմիջական արտադրողներն էլ։ Որտեղ կապիտալիստական պատկերացումն է գերիշխում, ինչպես, օրինակ, ամերիկյան պլանտացիաներում, այս ամբողջ հավելյալ արժեքը դիտվում է իբրև շահույթ, որտեղ ոչ արտադրության բուն իսկ կապիտալիստական եղանակ գոյություն ունի և ոչ էլ սրան համապատասխանող պատկերացում կա կապիտալիստական երկրներից փոխադրված, ամբողջ հավելյալ արժեքը հանդես է գալիս իբրև ռենտա։ Համենայն դեպս, այս ոչ մի դժվարություն չի ներկայացնում։ Հողի սեփականատիրոջ եկամուտը, ինչ անուն էլ որ տրվի սրան, նրա յուրացրած առկա հավելյալ արդյունքն այստեղ այն նորմալ ու իշխող ձևն է, որում անմիջաբար յուրացվում է ամբողջ անվճար հավելյալ աշխատանքը, իսկ հողային սեփականությունը կազմում է այս յուրացման պատվանդանը։

Այնուհետև պարցելային սեփականությունը։ Գյուղացին այստեղ միաժամանակ ազատ սեփականատերն է իր հողի, որը հանդես է գալիս իբրև նրա արտադրության գլխավոր գործիք, որպես անհրաժեշտ դաշտ նրա աշխատանքի ու նրա կապիտալի զբաղեցման համար։ Այս ձևի ժամանակ ոչ մի վարձավճար չի վճարվում. հետևաբար, ռենտան հանդես չի գալիս իբրև հավելյալ արժեքի առանձնացված ձև, թեև այն երկրներում, որտեղ ընդհանրապես զարգացած է արտադրության կապիտալիստական եղանակը, նա արտադրության այլ ճյուղերի հետ համեմատվելիս որպես գերշահույթ է ներկայանում, բայց այնպիսի գերշահույթ, որը գյուղացուն է բաժին ընկնում այնպես, ինչպես սրա աշխատանքի ամբողջ արդյունքն ընդհանրապես։

Հողի սեփականության այս ձևը ենթադրում է, որ, ինչպես սրա նախկին, ավելի հին ձևերի ժամանակ, գյուղի բնակչությունը թվական մեծ գերակշռություն ունի քաղաքայինի հանդեպ, որ, հետևաբար, թեև արտադրության կապիտալիստական եղանակն է իշխում ընդհանրապես, սակայն հարաբերորեն նա լոկ քիչ է զարգացած և ուրեմն արտադրության ուրիշ ճյուղերում կապիտալների համակենտրոնացումը նեղ սահմաններում է իր շարժումը կատարում, գերակշռում է կապիտալի մանրատումը։ Գործի էության համաձայն՝ գյուղատնտեսական արդյունքի գերակշռող մասն այստեղ պետք է իբրև գոյության անմիջական միջոց սպառվի նրա հենց արտադրողների, գյուղացիների կողմից, և հիշյալ մասից վեր եղած ավելցուկը միայն մտնի քաղաքների հետ կատարվող առևտրի մեջ, իբրև ապրանք։ Ինչպես էլ որ կարգավորվելիս լինի այստեղ գյուղատնտեսական արդյունքի միջին շուկայական գինը, ակներև է, որ դիֆերենցիալ ռենտան՝ ավելի լավորակ կամ թե ավելի լավ տեղադրված հողերի ապրանքների գնի ավելցուկ մասը — այստեղ պիտի գոյություն ունենա ճիշտ այնպես, ինչպես արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններում։ Այս դիֆերենցիալ ռենտան գոյություն ունի մինչև անգամ այն ժամանակ, երբ հողային սեփականության այս ձևը հանդիպում է հասարակական այնպիսի կարգերում, որտեղ առհասարակ դեռ ընդհանուր շուկայական գինը չի զարգացել. այս դեպքում դիֆերենցիալ ռենտան հանդես է գալիս իբրև հավելութային հավելյալ արդյունք։ Միայն թե նա հոսում է այն գյուղացու գրպանը, որի աշխատանքն իրանում է բնական ավելի նպաստավոր պայմաններում։ Հենց ճիշտ այս ձևի տարածման ժամանակ, երբ հողի գինն իբրև մի տարր մտնում է գյուղացու փաստական արտադրության ծախքերի մեջ, որովհետև այս ձևի հետագա զարգացման ընթացքում կամ ժառանգության բաժանման դեպքում հողն ստացվում է որոշ փողային արժեքի հաշվին, կամ էլ մշտական փոխանցումների շնորհիվ, որոնք կարող են վերաբերել ամբողջ սեփականությանը կամ նրա բաղադրամասերին, գյուղացին հենց ինքն է հող գնում՝ փող վերցնելով մեծ մասամբ հիպոթեքով, երբ ուրեմն հողի գինը, որն ուրիշ բան չի ներկայացնում, քան կապիտալացված ռենտա, նախապես ենթադրված տարր է, և հետևաբար թվում է, թե ռենտան գոյություն ունի հողի պտղաբերության ու տեղադրության ամեն մի տարբերությունից անկախ,— հենց այս ձևի տարածման ժամանակ կարելի է ընդհանրապես ենթադրել, որ բացարձակ ռենտա գոյություն չունի, որ, ուրեմն, ամենավատ հողը ոչ մի ռենտա չի բերում, որովհետև բացարձակ ռենտան ենթադրում է կամ այն որ իրացվում է արդյունքի արժեքի մի ավելցուկ, որով նա գերազանցում է արտադրության գնից, կամ որ գոյություն ունի մի հավելութային մոնոպոլ գին, որն արդյունքի արժեքից բարձր է։ Բայց որովհետև գյուղատնտեսությունն այստեղ մեծ մասամբ հանդես է գալիս իբրև անմիջական ապրուստի համար վարվող երկրագործություն, և հողն էլ որպես բնակչության մեծամասնության անհրաժեշտ զբաղման դաշտ նրա՝ աշխատանքի ու նրա կապիտալի ներդրման համար, ուստի արդյունքի կարգավորիչ շուկայական գինը միմիայն արտակարգ հանգամանքներում կհասնի արդյունքի արժեքին, իսկ այս արժեքը, որպես ընդհանուր կանոն բարձր կլինի արտադրության գնից՝ կենդանի աշխատանքի տարրի գերակշռելու պատճառով, թեև արժեքի այս ավելցուկը արտադրության գնի համեմատությամբ իր հերթին սահմանափակվում է նրանով, որ գերիշխող պարցելային տնտեսություն ունեցող երկրներում ոչ-հողագործական կապիտալն էլ ցածր կազմ ունի։ Պարցելային գյուղացու համար շահագործման սահման չի ներկայանում ոչ կապիտալի միջին շահույթը մի կողմից, որչափով նա ինքը մանր կապիտալիստ է, ոչ էլ մյուս կողմից ռենտայի անհրաժեշտությունը, որչափով որ նա հողի սեփականատեր է։ Սրա համար, որպես մանր կապիտալիստի համար, բացարձակ սահման ուրիշ ոչինչ չի ներկայանում, քան այն աշխատավարձը, որ նա ինքը վճարում է իրեն բուն ծախքերը հանելուց հետո։ Քանի դեռ արդյունքի գինը ծածկում է նրա աշխատավարձը, նա կմշակի իր հողը, և այս էլ հաճախ մինչև աշխատավարձի ֆիզիկական մինիմումին իջնելու աստիճան։ Իսկ իբրև հողի սեփականատեր, պարցելային գյուղացին օժտված է այն առանձնահատկությամբ, որ նրա համար վերանում է սեփականության դրած սահմանը, որովհետև այն կարող է նշանակություն ունենալ իրենից անջատված կապիտալին (ներառյալ աշխատանքը) հակադրվելով միայն, արգելք դնելով սրա կիրառման դեմ։ Անշուշտ, հողի գնի տոկոսը, որը սովորաբար պետք է լինում վճարել մի երրորդ անձի, հիպոթեքով վարկատրողին, մի սահման է։ Բայց այս տոկոսը կարող է վճարվել հավելյալ աշխատանքի հենց այն մասից, որը կապիտալիստական հարաբերություններում շահույթը կկազմեր։ Հետևաբար, հողի գնի մեջ ու սրա համար վճարվող տոկոսում կանխակայված ռենտան ուրիշ ոչինչ չի կարող լինել, քան գյուղացու ապրուստի համար անհրաժեշտ աշխատանքից վեր կատարված ու կապիտալացված հավելյալ աշխատանքի մի մասը, թեև այս հավելյալ աշխատանքը չի իրանում ապրանքի արժեքի մի այնպիսի մասի մեջ, որը հավասար է ամբողջ միջին շահույթին, և ոչ էլ իրանում է մանավանդ այն ավելցուկի մեջ, որը միջին շահույթում իրացված հավելյալ աշխատանքի համեմատությամբ գերշահույթ է ներկայացնում։ Ռենտան կարող է հանուրդ լինել միջին շահույթից կամ թե սրա հենց այն միակ մասը ներկայացնել, որը իրացվում է։ Այսպիսով ուրեմն, որպեսզի պարցելային գյուղացին իր հողը մշակի կամ թե մշակման համար հող գնի, անհրաժեշտ չէ,— ինչպես որ է արտադրության նորմալ կապիտալիստական եղանակի ժամանակ,— որ հողի արդյունքի շուկայական գինն այնքան վեր բարձրանա, որ նրան միջին շահույթ բերի ու ոչ էլ մանավանդ այս միջին շահույթից գերազանցող ու ռենտայի ձևում սևեռված ավելցուկ։ Հետևաբար, անհրաժեշտ չէ, որ շուկայական գինը բարձրանալով հասնի գյուղացու արդյունքի կա՛մ արժեքին, կա՛մ էլ արտադրության գնին։ Սրանով է բացատրվում, թե ինչու այն երկրներում, որտեղ գերիշխում է պարցելային սեփականությունը, հացահատիկի գինն ավելի ցածր է լինում, քան արտադրության կապիտալիստական եղանակ ունեցող երկրներում։ Ամենաաննպաստ պայմաններում աշխատող գյուղացիների հավելյալ աշխատանքի մի մասը ձրի է պարգևվում հասարակությանը և չի մասնակցում արտադրության գների կարգավորմանը կամ ընդհանրապես արժեքի գոյացմանը։ Ուրեմն այս ցած գինը հետևանք է արտադրողների աղքատության ու ոչ երբեք նրանց աշխատանքի արտադրողականության։

Ինքնուրույնորեն իրենց տնտեսությունը վարող գյուղացիների ազատ պարցելային սեփականության այս ձևն իբրև իշխող, նորմալ ձև մի կողմից կազմում է հասարակության տնտեսական հիմքը հնադարի լավագույն ժամանակաշրջաններում, մյուս կողմից մենք այն գտնում ենք արդի ժողովուրդների մոտ իբրև այն ձևերից մեկը, որոնք ֆեոդալական հողային սեփականության քայքայումից են առաջ գալիս։ Այսպես են yeomanry-ն Անգլիայում, գյուղացիական դասը Շվեդիայում, ֆրանսիական ու արևմտագերմանական գյուղացիները։ Գաղութների մասին մենք այստեղ չենք խոսում, որովհետև անկախ գյուղացին այնտեղ ուրիշ պայմաններում է զարգանում։

Ակներև է, որ ինքնուրույն տնտեսություն վարող գյուղացիների ազատ սեփականությունը հողային սեփականության ամենանորմալ ձևն է մանր արտադրության համար, այսինքն՝ արտադրության այնպիսի եղանակի համար, երբ հողի տիրության շնորհիվ ինքը արտադրողը կարողանում է յուրացնել իր անձնական աշխատանքի արդյունքը և երբ հողագործ գյուղացին, ազատ սեփականատեր լինի նա, թե ուրիշներից կախման մեջ գտնվի, միևնույն է, իր գոյության միջոցները միշտ հենց ինքը պետք է արտադրի անկախորեն, իբրև առանձնացած արտադրող, իր ընտանիքի հետ միասին։ Հողի սեփականությունն արտադրության այս եղանակի լիակատար զարգացման համար նույնքան անհրաժեշտ է, որքան գործիքի սեփականությունը՝ արհեստային արտադրության ազատ զարգացման համար։ Նա անձնական ինքնուրույնության զարգացման պատվանդանն է այստեղ։ Նա բուն իսկ երկրագործության զարգացման համար անցման մի անհրաժեշտ փուլ է։ Այն պատճառները, որոնք կործանում են արտադրության այս եղանակը, նրա սահմաններն են մատնանշում։ Ահա այդ պատճառները, խոշոր արդյունաբերության զարգացման հետևանքով գյուղական տնային արդյունաբերության ոչնչացումը, որը երկրագործության այդ ձևի նորմալ լրացումն է կազմում, այս մշակույթին ենթարկված հողի աղքատացումն ու ուժասպառումը, խոշոր հողասեփականատերերի ձեռքով համայնական սեփականության բռնագրավումը, մի սեփականություն, որն ամենուրեք պարցելային տնտեսության երկրորդ լրացումն է ներկայացնում և անասուններ պահելու միակ նախադրյալն է կազմում, այլև խոշոր գյուղատնտեսության մրցումը, անկախ նրանից, թե սա վարվում է որպես պլանտատորական թե կապիտալիստական տնտեսություն։ Երկրագործության մեջ արվող բարելավումները, որոնք մի կողմից առաջ են բերում հողի արդյունքների գների անկում, մյուս կողմից պահանջում են խոշոր ծախսումներ ու արտադրության ավելի հարուստ առարկայական պայմաններ, նույնպես նպաստում են պարցելային տնտեսության կործանմանը, ինչպես Անգլիայում այդ տեղի ուներ 18-րդ դարի առաջին կեսին։

Պարցելային, մանր հողային այս սեփականությունն ըստ իր բնության բացառում է աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժերի զարգացումը, աշխատանքի հասարակական ձևերը, կապիտալների հասարակական համակենտրոնացումը, խոշոր մասշտաբով վարվող անասնաբուծությունը, գիտության պրոգրեսիվ կիրառումը։

Վաշխառությունն ու հարկային սիստեմն ամենուրեք պիտի տանեն դեպի պարցելային տնտեսության թշվառացումը։ Հող գնելու նպատակով ծախսվող կապիտալը գյուղացու հենց այն միջոցն է, որով նա պետք է բարձրացներ իր ագրիկուլտուրան։ Արտադրության միջոցների անվերջ մանրատում ու արտադրողների իրենց մեկուսացում։ Մարդկային ուժի ահռելի շռայլում։ Արտադրության պայմանների աճող վատացում և արտադրության միջոցների թանկացում պարցելային սեփականության անհրաժեշտ օրենքն է։ Պտղաբեր տարիները դժբախտություն են արտադրության այս եղանակի համար։

Մանր երկրագործության մասնահատուկ չարիքներից մեկը, որտեղ սա շաղկապված է հողի ազատ սեփականության հետ, նրանից առաջ է գալիս, որ մշակողը կապիտալ է ծախսում հողի գնման համար։ (Միևնույնը վերաբերում է այն անցումնաձևին էլ երբ խոշոր հողատերը կապիտալ է ծախսում նախ՝ հող գնելու համար, երկրորդ՝ նրա համար, որ հենց ինքը տնտեսություն վարի որպես իր սեփական վարձակալ)։ Այն շարժուն բնույթի պարագայում, որ հողն այստեղ ընդունում է իբրև սոսկական ապրանք, շատանում են նրա տիրության փոփոխությունները, այնպես որ ամեն մի նոր սերնդի հետ, ժառանգության յուրաքանչյուր բաժանման հետ հողը, գյուղացու տեսակետից, նորից իբրև կապիտալաներդրում է հանդես գալիս, այսինքն դարձյալ նրա գնած հող է դառնում։ Հողի գինն այստեղ կազմում է արդյունքի արտադրության անհատական կեղծ ծախքերի կամ արտադրության անարտադրողական ծախքերի գերակշռող տարրն առանձին արտադրողների համար։

Հողի գինն ուրիշ բան չէ, քան կապիտալացված և ուրեմն կանխակայված ռենտա [antizipierte Rente]։ Եթե երկրագործությունը կապիտալիստորեն է վարվում, այնպես որ հողի սեփականատերը միմիայն ռենտա է ստանում, իսկ վարձակալը հողի համար ուրիշ ոչինչ չի վճարում բացի այս տարեկան ռենտայից, ապա ակներև է, որ բուն իսկ հողի սեփականատիրոջ կողմից հողի գնման համար ծախսված կապիտալը թեև տոկոսաբեր կապիտալաներդրում է նրա համար, բայց այս ներդրումը ոչ մի ընդհանուր բան չունի բուն իսկ երկրագործության վրա ծախսած կապիտալի հետ։ Հիշյալ ներդրումը ո՛չ այստեղ գործող հիմնական և ոչ էլ շրջանառու կապիտալի մասն է կազմում. ընդհակառակը, նա տարեկան ռենտան ստանալու լոկ մի իրավատիտղոս է տալիս հողի գնորդին, սակայն բացարձակապես ոչ մի գործ չունի այս ռենտայի արտադրման հետ, Չէ՞ որ հողի գնորդը կապիտալը հենց նրան է վճարում, ով ծախում է հողը, և վաճառորդը սրա համար հրաժարվում է հողի իր սեփականությունից։ Հետևաբար, այս կապիտալն այլևս գոյություն չունի որպես գնորդի կապիտալ. նա այլևս չունի այս. ուրեմն, սա այլևս չի պատկանում այն կապիտալի շարքին, որը նա որևէ եղանակով կարող է հողի մեջ ներդրել։ Արդյոք նա հողը թանկ կամ թե էժա՞ն է գնել, թե՞ այն ձրի է ստացել, այս հանգամանքը բոլորովին չի ներգործում վարձակալի կողմից տնտեսությունը վարելու գործի մեջ ներդրած կապիտալի վրա և ոչ էլ ամենևին ռենտայի վրա, այլ այն նշանակությունն ունի միայն, որ ցույց է տալիս, թև արդյոք ռենտան իբրև տոկո՞ս է հանդես գալիս վարձակալի համար, թե որպես ոչ-տոկոս, կամ արդյոք իբրև բա՞րձր, թե ցածր տոկոս։

Վերցնենք, օրինակ, ստրկատիրական տնտեսությունը։ Այն գինը, որ այստեղ վճարվում է ստրկի համար, ուրիշ բան չէ, քան կանխակայված ու կապիտալացված հավելյալ արժեք կամ թե շահույթ, որը պետք է ժամանակին ստրկից դուրս կորզվի։ Բայց ստրուկ գնելու համար վճարած կապիտալը չի մտնում այն կապիտալի մեջ, որով շահույթ՝ հավելյալ աշխատանք է քամվում ստրկից։ Ընդհակառակը։ Այս այնպիսի կապիտալ է, որից ձեռք է վերցրել ստրկատերը, մի հանուրդ այն կապիտալից, որը նրա տրամադրության տակ է լինում իսկական արտադրության մեջ։ Այդ կապիտալը դադարել է նրա համար գոյություն ունենալուց, ճիշտ այնպես, ինչպես որ հողի գնման վրա ծախսած կապիտալը դադարել է երկրագործության համար գոյություն ունենալուց։ Սրա ամենալավ ապացույցն այն է, որ հիշյալ կապիտալը ստրկատիրոջ կամ թե հողատիրոջ համար դարձյալ սկսում է գոյություն ունենալ այն ժամանակ միայն, հենց որ նա կրկին ծախում է ստրկին կամ թե հողը։ Բայց այս դեպքում միևնույն հարաբերությունն է ստեղծվում գնորդի համար։ Այն հանգամանքը, որ նա ստրուկ է գնել, նրան դեռ հնարավորություն չի տալիս առանց այլևայլության ստրկին շահագործելու։ Այս հնարավորությունը նրան կտա լոկ այն հետագա կապիտալը, որ ինքը կդնի բուն իսկ ստրկատիրական տնտեսության մեջ։

Միևնույն կապիտալը երկու անգամ գոյություն չի ունենում, մի անգամ՝ հողի վաճառորդի ձեռին, մյուս անգամ՝ գնորդի ձեռին։ Նա գնորդի ձեռից անցնում է վաճառորդի ձեռը, և սրանով էլ գործը վերջանում է։ Գնորդը հիմա կապիտալ չունի, բայց սրա փոխարեն ունի մի հողամաս։ Այն հանգամանքը, որ այս հողամասի մեջ կապիտալի իսկական ներդրումից ստացած ռենտան հողի նոր սեփականատերը հիմա հաշվում է իբրև այն կապիտալի տոկոս, որ նա ոչ թե ներդրել է հողի մեջ, այլ վճարել է հող ձեռք բերելու համար, ամենաչնչին չափով չի փոխում հող կոչված գործոնի տնտեսական բնույթը, ճիշտ ինչպես այն պարագան, որ մեկը 1 000 £ է վճարել երեքտոկոսանոց կոնսոլների համար, որևէ գործ չունի այն կապիտալի հետ, որի եկամուտից վճարվում են պետական փոխառության տոկոսները։

Հող գնելու համար, ճիշտ ինչպես և պետական արժեթղթեր գնելու վրա ծախսված կապիտալն իրապես լոկ ինքնին է կապիտալ, ինչպես որ արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա գոյություն ունեցող արժեքի ամեն մի գումար կապիտալ է ինքնին, պոտենցիալ կապիտալ է։ Հողի համար, ինչպես և պետական ֆոնդերի համար, ինչպես որ ուրիշ գնված ապրանքների համար վճարվողը փողի մի որոշ գումար է։ Սա ինքնին կապիտալ է, որովհետև կարող է կապիտալի փոխարկվել։ Փողի գումարին վաճառորդի կողմից տված գործադրությունից է կախված, թե արդյոք նրա ստացած փողն իսկապես փոխարկվում է կապիտալի, թե՞ ոչ։ Սա գնորդի համար չի կարող այլևս իբրև կապիտալ գործել, ճիշտ ինչպես նույնը չի կարող ամեն մի ուրիշ փող էլ, որը նա վերջնականապես ծախսել է։ Նրա հաշվարկումների մեջ հիշյալ փողը ներկայանում է իբրև տոկոսաբեր կապիտալ, որովհետև այն եկամուտը, որ նա ստանում է ոք պես հողային ռենտա կամ թե պետության կողմից վճարվող տոկոս, նա հաշվում է իբրև այն փողի տոկոս, որով ձեռք է բերել այս եկամուտի իրավատիտղոսը։ Նա այս կարող է որպես կապիտալ իրացնել միմիայն վերավաճառքի միջոցով։ Բայց այն ժամանակ մի ուրիշը, նոր գնորդն է ընկնում միևնույն կացության մեջ, որում առաջինն էր, և ձեռից ձեռ կատարվող ոչ մի փոխանցման հետևանքով այսպես ծախսված փողը չի կարող իսկական կապիտալի փոխարկվել ծախսողի համար։

Մանր հողային սեփականության ժամանակ էլ ավելի շատ է ամրապնդվում այն պատրանքը, թե հենց ինքը հողն արժեք ունի և ուրեմն որպես կապիտալ մտնում է արդյունքի արտադրության գնի մեջ, ճիշտ ինչպես մի մեքենա կամ հումք։ Բայց մենք տեսանք, որ ռենտան ու հետևաբար կապիտալացված ռենտան, հողի գինը միմիայն երկու դեպքում կարող է իբրև որոշիչ տարր մտնել հողի արդյունքի գնի մեջ։ Առաջին, երբ հողագործական կապիտալի կազմի հետևանքով,— մի կապիտալի, որը ոչինչ ընդհանուր բան չունի հողի գնման համար ծախսված կապիտալի հետ,— հողագործության արդյունքի արժեքը բարձր է նրա արտադրության գնից, և շուկայական հարաբերությունները հողի սեփականատիրոջը հնարավորություն են տալիս այս տարբերությունն օգտագործելու։ Երկրորդ, երբ մոնոպոլ գին է գոյություն ունենում։ Իսկ այս երկուսն էլ ամենից քիչ են պատահում պարցելային տնտեսության ու հողային մանր սեփականության ժամանակ, որովհետև հենց այստեղ է, որ արտադրությունն ամենամեծ չափով հողագործի սեփական պահանջմունքներն է բավարարում և կատարվում է շահույթի ընդհանուր նորմայով կարգավորվելուց անկախ։ Նույնիսկ այն դեպքերում, երբ պարցելային տնտեսությունը վարձակալած հողի վրա է վարվում, վարձավճարը շատ ավելի մեծ չափով, քան որևէ ուրիշ հարաբերությունների ժամանակ, պարունակում է իր մեջ շահույթի մի մասն ու նույնիսկ աշխատավարձից արված մի հանուրդ. այս դեպքում ռենտան լոկ անվանական բնույթ է կրում և չի ներկայացնում մի ռենտա, որն ինքնակա կատեգորիա է աշխատավարձի ու շահույթի հանդեպ։

Այսպես ուրեմն, հող գնելու համար կատարած փողային կապիտալի ծախսումը բնավ երկրագործական կապիտալի ներդրում չէ։ Այս ծախսումը համապատասխան չափով քչացումն է այն կապիտալի, որ մանր գյուղացիները կարող են իրենց տրամադրության տակ ունենալ բուն իսկ արտադրության ոլորտում։ Նա համապատասխանորեն քչացնում է նրանց արտադրության միջոցների ծավալը և ուրեմն նեղացնում է վերարտադրության տնտեսական պատվանդանը։ Նա մանր գյուղացուն ենթարկում է վաշխառուին, որովհետև բուն վարկ այս ոլորտում ընդհանրապես քիչ է պատահում։ Նա մի արգելակ է երկրագործական կուլտուրայի համար նույնիսկ այն դեպքում, երբ գնվում են խոշոր կալվածատիրական տնտեսությունների կողմից։ Իրապես նա հակասում է արտադրության կապիտալիստական եղանակին, որի համար, ընդհանրապես ասած, նշանակություն չունի հողի սեփականատիրոջ պարտաբեռնվածությունը, այն, թե սա արդյոք իր կայքը ժառանգե՞լ է, թե՞ գնել։ Արդյոք հողի սեփականատերն ի՞նքն է յուրացնում ռենտան, թե՞ պետք է իր հերթին հիպոթեքով վարկատուին վճարի, այս հանգամանքն ամենևին չի փոխում բուն իսկ տնտեսության վարումը վարձակալած կալվածքում։

Մենք տեսանք, որ տվյալ հողային ռենտայի առկայության ժամանակ հողի գինը կարգավորվում է տոկոսադրույքով։ Եթե սա ցածր է, ապա հողի գինը բարձր է, և ընդհակառակը։ Հետևաբար, նորմալ պայմաններում հողի բարձր գինն ու ցածր տոկոսադրույքը պետք է որ համաքայլ ընթանային, այնպես որ եթե գյուղացին ցածր տոկոսադրույքի շնորհիվ հողի համար թանկ է վճարել, այդ միևնույն ցածր տոկոսադրույքը պիտի նրան հնարավորություն տար նպաստավոր պայմաններով վարկով կապիտալ ճարել՝ տնտեսությունը վարելու համար։ Իրականում պարցելային սեփականության տիրապետության ժամանակ գործը բոլորովին այլ ընթացք է ընդունում։ Ամենից առաջ՝ վարկի ընդհանուր օրենքները գյուղացիներին չեն վերաբերում, որովհետև այդ օրենքները ենթադրում են, որ արտադրողը կապիտալիստ է։ Երկրորդ, այնտեղ, որտեղ գերիշխում է պարցելային սեփականությունը,— խոսքն այստեղ գաղութների մասին չէ,— և պարցելային գյուղացին ազգի պատվանդանն է կազմում, կապիտալի գոյացումը, այսինքն հասարակական վերարտադրությունը, համեմատաբար թույլ է ընթանում, և է՛լ ավելի թույլ է ընթանում, առաջներում շարադրածս իմաստով, փոխատրելի փողային կապիտալի գոյացումը։ Սա ենթադրում է համակենտրոնացում և հարուստ պարապ կապիտալիստների դասակարգի գոյություն (Մեսսի)։ Երրորդ, այս դեպքում, երբ հողի սեփականությունն արտադրողների ամենամեծ մասի համար կենսապայման է և անհրաժեշտ ոլորտ նրանց կապիտալի կիրառման համար, հողի գինը բարձրանում է տոկոսադրույքից անկախ ու հաճախ էլ նրան հակառակ հարաբերությամբ, այն հանգամանքի շնորհիվ, որ հողային սեփականության նկատմամբ եղած պահանջարկը գերակշռում է առաջարկից։ Իբրև պարցելներ ծախվելիս հողն այստեղ մի շատ ավելի բարձր գին է առաջ բերում, քան խոշոր մասսիվներով վաճառվելիս, որովհետև մանր գնորդների թիվն այս դեպքում մեծ է, իսկ խոշոր գնորդներինը՝ փոքր (Bandes Noires* [Տես 25 ծան. հետո], Ռյուրիշոն, Նյումեն)։ Այս բոլոր պատճառներով հողի գինն այստեղ բարձրանում է, այնինչ տոկոսադրույքը պահպանվում է հարաբերորեն բարձր մակարդակի վրա։ Այն հարաբերորեն ցածր տոկոսին, որ գյուղացին այս դեպքում ստանում է հող գնելու համար ծախսված կապիտալից (Մունյե), այստեղ հակառակ կողմում համապատասխանում է այն բարձր վաշխառուական տոկոսադրույքը, որ ինքը գյուղացին պետք է վճարի հիպոթեքով վարկատուին։ Իռլանդական սիստեմը նույն բնույթն է կրում, միայն թե մի ուրիշ ձևով։

Ուստի արտադրության համար ըստինքյան խորթ այս տարրը՝ հողի գինը, կարող է այստեղ մի այնպիսի բարձրության հասնել, որ անհնարին է դարձնում արտադրությունը (Դոմբալ)։

Որ հողի գինը այստեղ մի այնպիսի դեր է խաղում, որ հողի առուծախը, հողի որպես ապրանք շրջանառելը զարգանալով հասնում է այս ծավալին,— այս հանգամանքն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետևանք է գործնականորեն, որի ժամանակ ապրանքը դառնում է բոլոր արդյունքների և արտադրության բոլոր գործիքների ընդհանուր ձևը։ Մյուս կողմից՝ այս զարգացումը տեղի է ունենում լոկ այնտեղ, որտեղ արտադրության կապիտալիստական եղանակը միմիայն սահմանափակ զարգացում է ստացել և չի ծավալել իր բոլոր առանձնահատկությունները. որովհետև հիշյալ երևույթները հենց այն բանի վրա են հիմնվում, որ երկրագործությունն այլևս — կամ թե դեռևս — չի ենթարկված արտադրության կապիտալիստական եղանակին, այլ ենթարկվում է արտադրության այն եղանակին, որ պահպանվել է հասարակության կործանված ձևերից։ Այսպիսով ուրեմն, արտադրության կապիտալիստական եղանակի պակասությունները՝ սրա այն հատկությամբ հանդերձ, որով արտադրողը կախումն ունի իր արդյունքի փողային գնից, այստեղ համընկնում են այն պակասությունների հետ, որոնք բխում են արտադրության կապիտալիստական եղանակի թերի զարգացումից։ Գյուղացին դառնում է վաճառական և արդյունաբերող՝ չօգտվելով այն պայմաններից, որոնցում նա կարող էր իր արդյունքն իբրև ապրանք արտադրել։

Այն կոնֆլիկտը, որն առաջ է գալիս հողի գնի երկու արտահայտությունների միջև, այն է՝ հողի գնի, որպես արտադրության ծախքերի մի տարրի արտադրողի համար և հողի գնի, որպես արդյունքի արտադրության գնի ոչ-տարրի միջև (նույնիսկ եթե ռենտան իբրև որոշիչ տարր մտնում է հողի արդյունքի գնի մեջ, կապիտալացված ռենտան, որը կանխավճարվում է 20 ու ավելի տարվա համար, ոչ մի դեպքում չի մտնում նրա մեջ որպես որոշիչ տարր), այդ կոնֆլիկտը լոկ մեկն է այն ձևերից, որոնցով ընդհանրապես հանդես է գալիս հողի մասնավոր սեփականության հակասությունը ռացիոնալ երկրագործության հետ, հողի նորմալ հասարակական օգտագործման հետ։ Բայց, մյուս կողմից, հողի մասնավոր սեփականությունը, հետևաբար, անմիջական արտադրողների սեփականազրկումը հողից,— ոմանց մասնավոր սեփականությունը, որը ենթադրում է մյուսների սեփականազրկումը հողից,— արտադրության կապիտալիստական եղանակի հիմքն է։

Այստեղ, մանր հողագործության պայմաններում, հողի գինը, հողի մասնավոր սեփականության այդ ձևն ու հետևանքը, հանդես է գալիս իբրև բուն իսկ արտադրության սահմանափակում։ Խոշոր ծավալ ունեցող երկրագործության և արտադրության կապիտալիստական եղանակի վրա հանգչող խոշոր հողային սեփականության պայմաններում էլ սեփականությունն իբրև սահման է հանդես գալիս, որովհետև այս սեփականությունը վարձակալի հանդեպ սահման է դնում կապիտալի արտադրողական ներդրման գործում, որը վերջին հաշվով ոչ թե ֆերմերի, այլ հողի սեփականատիրոջ օգտին է ծառայում։ Այս երկու ձևի ժամանակ հողից որպես ընդհանուր հավիտենական սեփականության, հերթափոխվող մարդկային սերունդների շարքի գոյության անօտարելի պայմանի ու վերարտադրության պայմանի, հողի գիտակցական ռացիոնալ մշակման տեղ հանդես է գալիս նրա ուժերի շահագործումն ու վատնումը (դեռ չխոսելով այն մասին, որ շահագործումը կախման մեջ է դրվում ոչ թե հասարակական զարգացման արդեն հասած բարձրությունից, այլ առանձին արտադրողների հետ կապված պատահական, ոչ միատեսակ հանգամանքներից)։ Մանր սեփականության պայմաններում այս բանն առաջ է գալիս այն միջոցների ու գիտելիքների պակասությունից, որոնք անհրաժեշտ են աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի կիրառման համար։ Խոշոր սեփականության պայմաններում նույնը տեղի է ունենում այն պարագայի հետևանքով, որ այս միջոցները շահագործվում են վարձակալների ու սեփականատերերի ըստ կարելույն արագ հարստացման նպատակով։ Երկու դեպքում էլ՝ շուկայական գնից ունեցած կախման հետևանքով։

Մանր հողային սեփականության ամբողջ քննադատությունը վերջին հաշվով հանգում է մասնավոր սեփականության, որպես երկրագործության սահմանի ու արգելքի, քննադատությանը։ Նույնին է հանգում խոշոր հողային սեփականությանը վերաբերող ամբողջ հակաքննադատությունը։ Մենք այստեղ երկու դեպքում էլ իհարկե մի կողմ ենք թողնում քաղաքական կողմնակի նկատառումները։ Այս սահմանն ու այս արգելքը, որ հողի ամեն մի մասնավոր սեփականություն դնում է երկրագործական արտադրության ու բուն իսկ հողի ռացիոնալ մշակման, պահպանման ու բարելավման հանդեպ, զարգանում է թե մեկ և թե մյուս դեպքում, միայն թե տարբեր ձևերով, և չարիքի այս մասնահատուկ ձևերի շուրջը մղվող վեճերի մեջ մոռացվում է չարիքի վերջին պատճառը։

Մանր հողային սեփականությունը ենթադրում է, որ բնակչության գերակշռող մեծամասնությունը գյուղում է ապրում և որ գերիշխում է ոչ թե հասարակական, այլ մեկուսացած աշխատանքը, որ, հետևաբար, այսպիսի հանգամանքներում բացառված են վերարտադրության պեսպեսությունն ու զարգացման հնարավորությունը,— նրա ինչպես նյութական, այնպես էլ մտավոր պայմանների զարգացումը,— բացառված են ուրեմն ռացիոնալ մշակույթի պայմանները։ Մյուս կողմից՝ խոշոր հողային սեփականությունը երկրագործական բնակչությունը կրճատելով հասցնում է շարունակ նվազող մինիմումի և նրան հակադրում է խոշոր քաղաքներում համակենտրոնացող ու շարունակ աճող մի արդյունաբերական բնակչություն. սրանով նա ստեղծում է պայմաններ, որոնք մի անուղղելի ճեղքվածք են առաջ բերում կյանքի բնական օրենքներից թելադրված հասարակական նյութափոխության պրոցեսում. այս ամենի հետևանքով հողի ուժը շռայլվում է, իսկ առևտուրը այս շռայլ պրոցեսը տարածում է սեփական երկրի սահմաններից շատ ու շատ հեռու (Լիբիխ)։

Եթե մանր հողային սեփականությունն ստեղծում է հասարակությունից կիսով չափ դուրս կանգնած բարբարոսների մի դասակարգ, որը իր մեջ միացնում է նախնական հասարակական ձևերի ամբողջ բրտությունը քաղաքակրթված երկրների բոլոր տառապանքների ու ամբողջ թշվառության հետ, ապա խոշոր հողային սեփականությունը վիժեցնում է բանվորական ուժը նրա այն վերջին մարզում, ուր ապաստանել է նրա բնաճուն էներգիան և որտեղ նա ամբարվում է իբրև պահեստաֆոնդ՝ ազգերի կենսական ուժի նորոգման համար, այն է՝ բուն իսկ գյուղում։ Խոշոր արդյունաբերությունն ու արդյունաբերորեն վարվող խոշոր երկրագործությունն ընթանում են ձեռք ձեռքի տված։ Եթե նրանք սկզբնապես իրարից նրանով են տարբերվում, որ առաջինն ավելի մեծ չափով բանվորական ուժ ու հետևաբար մարդու բնական ուժն է սպառում և կործանում, իսկ երկրորդն ավելի մեծ չափով ու անմիջականորեն հողի բնական ուժն է ավերում ու սնանկացնում, ապա հետագա զարգացման ընթացքում նրանք միմյանց ձեռք են մեկնում, այնպես որ արդյունաբերական սիստեմը գյուղում էլ բանվորներին ուժասպառ է անում, իսկ արդյունաբերությունն ու առևտուրն իրենց հերթին երկրագործությանը միջոցներ են հայթայթում հողն ուժասպառելու համար։