Changes
Այստեղ գնի անկման դեպքում կապիտալի մի մասը կորչում է, ուստի պետք է դրամակապիտալի նոր կանխավճարմամբ փոխարինվի։ Վաճառորդի այս կորուստը կարող է վերաշահվել գնորդի կողմից։ Ուղղակի, եթե արդյունքի շուկայագինը լոկ պատահական կոնյունկտուրաների հետևանքով է ընկել և հետո բարձրանալով էլի յուր նորմալ գնին է հասնում։ Անուղղակի, եթե գնափոփոխությունն առաջացել է արժեփոփոխության հետևանքով, ընդվորում վերջինս ներգործում է հին արդյունքի վրա, և եթե այս արդյունքը դարձյալ իբրև արտադրատարր մտնում է արտադրության մի ուրիշ ոլորտի մեջ ու այստեղ pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] կապիտալ է ազատարձակում։ Երկու դեպքումն էլ այն կապիտալը, որ կորած է X-ի համար և որի փոխարինման նպատակով նա ճնշումն է գործադրում դրամաշուկայի վրա, կարող են մատուցել նրա գործընկերներն, իբրև նոր ավելադիր կապիտալ։ Այն ժամանակ լոկ փոխանցումն է տեղի ունենում։
Իսկ ընդհակառակը, եթե արդյունքի դինը բարձրանում է, ապա շրջանառությունից կորզվում, յուրացվում է մի կապիտալամաս, որը կանխավճարված չէր։ Սա արտադրապրոցեսի համար կանխավճարված կապիտալի օրգանական մասը չի և այս պատճառով, եթե արտադրությունը չի ընդարձակվում, անպատված դրամակապիտալ է։ Որովհետև այստեղ ընդունել ենք, որ արդյունքի տարրերի գները տրված են եղել նախքան արդյունքի իբրև ապրանքակապիտալ շուկայում հանդես գալը, ապա մեկ իրական արժեփոփոխություն այստեղ կարող էր գնաբարձրացման պատճառ լինել այն չափով, որչափով որ հիշյալ արժեփոփոխությունը հետադարձոհետադարձորեն կներգործեր, օրինակ, հումքերի գները կբարձրանային հետին թվով։ Այս դեպքում X կապիտալիստը կշահեր յուր իբրև ապրանքակապիտալ շրջանառող արդյունքումն էլ ու յուր առկա արտադրապաշարումն էլ։ Այս շահույթը նրան կմատակարարեր մի ավելադիր կապիտալ, որը նրան հարկավոր է լինում արտադրատարրերի նոր, բարձրացած գների դեպքում յուր ձեռնարկության վարումը շարունակելու համար։ Կամ թե չէ՝ գնաբարձրացումը լոկ վաղանցուկ է։ Այս դեպքում այն, ինչ որ X կապիտալիստի կողմում հարկավոր է լինում իբրև ավելադիր կապիտալ, մյուս կողմում անպատվում է որպես ազատարձակված կապիտալ, որչափով որ նրա արդյունքը մի արտադրատարր է ուրիշ ձեռնարկաճյուղի համար։ Ինչ որ կորցրել է մեկը, շահել է մյուսը։ ===ՏԱՍՆՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՓՈՓՈԽՈՒՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՊՏՈՒՅՏԸ=== ====I. ՀԱՎԵԼԱՐԺԵՔԻ ՏԱՐԵՆՈՐՄԱՆ==== Ենթադրենք 2 500 £-անոց մի շրջանառու կապիտալ, և այն ել՝ սրա <math>^4/_5</math>-ը = 5 000 £-ը հաստատուն կապիտալ (արտադրանյութեր) ու <math>^1/_5</math>-ը = 500 £-ը՝ փոփոխուն, աշխատավարձի վրա ծախսվող կապիտալ։ Թող պտուտապարբերաշրջանր = լինի 5 շաբաթվա, աշխատապարբերաշբջանը = 4 շաբաթվա, շրջանառության պարբերաշրջանը = 1 շաբաթվա։ Այս դեպքում I կապիտալը = 2 000 £, որը կազմված է 1 600 £-անոց հաստատուն կապիտալից ու 400 £-անոց փոփոխուն կապիտալից. II կապիտալը = 500 £, որից 400 £-ը՝ հաստատուն և 100 £ փոփոխուն։ Յուրաքանչյուր աշխատաշաբաթում ծախսվում է 500 £-անոց մի կապիտալ։ 50 շաբաթանոց մի տարում պատրաստվում է 50 × 500 =25 000 £-ի տարեկան մեկ արդյունք։ Այսպիսով ուրեմն միշտ մի աշխատապարբերաշրջանում կիրառվող 2 000 £-անոց I կապիտալը պտույտ գործում է 12½ անգամ։ 12½ × 2 000 = 25 000 £։ Այս 25 000 £-ից <math>^4/_5</math>-ը =20 000 £-ը հաստատուն, արտադրամիջոցների վրա ծախսվող կապիտալ է, իսկ <math>^1/_5</math>-ը = 5 000 £-ը՝ փոփոխուն, աշխատավարձի վրա ծախսվող կապիտալ։ Իսկ ընդ հակառակը, 5 500 £-անոց ամբողջ կապիտալը պտույտ գործում է <math>\frac{25 \ 000}{2 \ 500}</math> = 10 անգամ։ Արտադրության ժամանակ ծախսված փոփոխուն շրջանառու կապիտալը շրջանառության պրոցեսի մեջ նորից կարող է ծառայել այն չափով միայն, որչափով որ այն արդյունքը, որի մեջ վերարտադրվում է նրա արժեքը, ծախվում է, ապրանքակապիտալից փոխարկվում է դրամակապիտալի՝ նորից աշխատավարձի վճարահատուցման վրա ծախսվելու համար։ Բայց բանը նույն կերպ է արտադրության վրա ծախսված հաստատուն շրջանառու կապիտալի (արտադրանյութերի) վերաբերմամբ էլ, որոնց արժեքն իբրև արժեմաս էլի երևան է գալիս արդյունքի մեջ։ Շրջանառու կապիտալի այս երկու մասի — փոփոխուն ու հաստատուն մասի մեջ ընդհանուրն ու հիմնական կապիտալից նրանց տարբերողն այն չի, որ արդյունքին փոխանցված նրանց արժեքը շրջանառում է ապրանքակապիտալի միջոցով, այսինքն շրջանառում է արդյունքի որպես ապրանք շրջանառելու միջոցով։ Արդյունքի, ուըեմն և իբրև ապրանք շրջանառող արդյունքի, ապրանքակապիտալի մի արժեմասը միշտ կազմված է լինում հինական կապիտալի մաշվածքից կամ հիմնական կապիտալի այն արժեմասից, որը նա արտադրության ժամանակ արդյունքին է փոխանցել։ Տարբերությունը սակայն հետևյալն է. հիմնական կապիտալը շարունակում է արտադրապրոցեսում յուր հին սպառակերպարանքով գործել շրջանառու կապիտալի (= շրջանառու հաստատուն + շրջանառու փոփոխուն կապիտալ) պտուտապարբերաշրջանների մի ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ դարձաշրջանի ժամանակ. այնինչ ամեն մի առանձին պտույտի պայմանն է՝ արտադրության ոլորտից — ապրանքակապիտալի կերպարանքով — շրջանառության ոլորտը թևակոխած ամբողջ շրջանառու կապիտալի փոխարինումը։ Շրջանառության առաջին փուլ՝ Ա՛—Փ՛-ն ընդհանուր է հոսուն հաստատուն ու հոսուն փոփոխուն կապիտալի համար։ Երկրորդ փուլում նրանք բաժանվում են իրարից։ Այն փողը, որին նորից վեր է ածվում ապրանքը, փոխարկվում է արտադրապաշարի մի մասի (շրջանառու հաստատուն կապիտալ)։ Նայած նրա բաղադրամասերի տարբեր գնելաժամկետներին՝ կարող է մի մասն ավելի շուտ փոխարկվի դրամից արտադրանյութերի, մյուս մասն՝ ավելի ուշ, բայց վերջիվերջո այն դրամն ամբողջովին գնում է հիշյալ արտադրապաշարի վրա։ Ապրանքի վաճառքից ստացված փողի մի ուրիշ մասը պառկած է մնում իբրև դրամապաշար՝ արտադրապրոցեսին լծվող աշխատույժի վճարահատուցման վրա կամաց-կամաց ծախսվելու համար։ Նա կազմում է շրջանառու փոփոխուն կապիտալը։ Այնուամենայնիվ մեկ կամ թե մյուս մասի ամբողջ փոխարինումն ամեն մի անգամ գոյանում, առաջ է գալիս կապիտալի պտույտից, նրա՝ արդյունք դառնալուց, արդյունքից ապրանքի, ապրանքից դրամի փոխակերպվելուց։ Ահա այս է պատճառը, որ նախորդ գլխում աոանձին ու միատեղ խոսել ենք շրջանառու կապիտալի — հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի պտույտի մասին՝ առանց նկատի ունենալու հիմնական կապիտալը։ Այն հարցի համար, որ մենք հիմա քննարկելու ենք, պետք է մի քայլ առաջ գնանք և շրջանառու կապիտալի փոփոխուն մասն այնպես նկատենք, որ իբր թե բացառապես նա կազմելիս լինի շրջանառու կապիտալը։ Այսինքն՝ մենք անտեսում ենք հաստատուն շրջանառու կապիտալը, որը պտույտ է գործում փոփոխուն շրջանառու կապիտալի հետ միասին։ Կանխավճարված է 2 500 £, իսկ տարեկան արդյունքի արժեքը = է 25 000 £։ Բայց շրջանառու կապիտալի փոփոխուն մասը 500 £ է. ուստի 25 000 £-ում պարունակվող փոփոխուն կապիտալը հավասար է <math>\frac{25 \ 000}{5}</math> = 5 000 £։ Եթե 5 000 £-ը բաժանենք 500-ով, ապա մենք պտույտաթիվը կստանանք 10, ճիշտ այնպես, ինչպես 2 500-անոց ամբողջ կապիտալի ժամանակ։ Այս միջին հաշվարկումն, ըստ որի տարեկան արդյունքի արժեքը բաժանվում է կանխավճարված կապիտալի արժեքով ու ոչ թե այս կապիտալի այն մասի արժեքով, որը միշտ կիրառվում է մեկ աշխատապարբերաշրջանում (ուրեմն մեր այս օրինակում բաժանվում է ոչ թե 400-ով, այլ 500-ով, ոչ թե I կապիտալով, այլ I կապիտալի ու II կապիտալի գումարով),— այստեղ, որտեղ խոսքը միմիայն հավելարժեքի արտադրության մասին է, բացարձակորեն ստույգ է. հետագայում կտեսնենք, որ այլ տեսակետի ժամանակ նա ստույգ է ոչ լիովին, ինչպես և ընդհանուր առմամբ այս միջին հաշվարկումն ստույգ է ոչ ամբողջովին։ Այսինքն նա բավարար է կապիտալիստի գործնական նպատակների համար, բայց ստույգ կամ թե համապատասխան չափով չի արտահայտում պտույտի բոլոր իրական հանգամանքները։ Մինչև հիմա մենք միանգամայն անտեսել ենք ապրանքակապիտալի մի արժեմասը, այն է՝ նրանում պարունակված հավելարժեքը, որն արտադրվել է արտադրապրոցեսի ժամանակ և միակցվել արդյունքին։ Այժմ մենք մեր ուշադրությունը պետք է նրա վրա դարձնենք։ Եթե ընդունենք, որ շաբաթական ծախսվող 100 £-անոց փոփոխուն կապիտալը 100%-անոց մի հավելարժեք = 100 £ է արտադրում, ապա 5-շաբաթյա պտույտապարբերաշրջանում ծախսվող 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալն արտադրում է 500 £-անոց մի հավելարժեք, այսինքն աշխատօրվա կեսը կազմված է լինում հավելաշխատանքից։ Իսկ եթե 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալն արտադրում է 500 £ հավելարժեք, ապա 5 000-ն արտադրում է 10 × 500 = 5 000 £-անոց հավելարժեք։ Բայց կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը = է 500 £։ Տարվա ընթացքում արտադրված հավելարժեքի ամբողջ քանակի հարաբերությունը կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի աըժեգումարի նկատմամբ մենք անվանում ենք հավելարժեքի տարենորմա։ Ուրեմն սա առկա դեպքում = <math>\frac{5 \ 000}{500}</math> = 1000%։ Եթե մենք ավելի մոտից վերլուծենք այս նորման, ապա կերևա, որ սա հավասար է կանխավճարած փոփոխուն կապիտալի՝ մի պտուտտպարբերաշրջանում արտադրած հավելարժեքի նորմային, բազմապատկած փոփոխուն կապիտալի պտույտների թվով (որը նույնանում է ամբողջ շրջանառու կապիտալի պտույտների թվի հետ)։ Մի պտուտապարբերաշրջանում կանխավճարված փոփոխուն կապիտալն առկա դեպքում = է 500 £. նրանով արտադրված հավելարժեքը նույնպես = է 500 £։ Ուստի մի պտուտապարբերաշրջանում հավելարժեքի նորման = է <math>\frac{500m}{500v}</math> = 100%։ Այս 100%-ը բազմապատկած 10-ով, տարվա ընթացքում եղած պտույտների թվով, տալիս է <math>\frac{5000m}{500v}</math> = 1 000 %։ Այս ճիշտ է հավելարժեքի տարենորմայի նկատմամբ։ Իսկ ինչ վերաբերում է հավելարժեքի այն մասսային, որն արտադրվում է մի որոշ պտուտապարբերաշրջանի ընթացքում, ապա այս մասսան հավասար է այս պարբերաշրջանում կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի արժեքին, որ այս դեպքում = է 500 £-ի, բազմապատկած հավելարժեքի նորմայով, ուրեմն այստեղ 500 × <math>\frac{100}{100}</math>) = 500 × 1 = 500 £։ Եթե կանխավճարված կապիտալը = լիներ 1 500 £-ի, և հավելարժեքի նորման էլ նույնը լիներ, ապա հավելարժեքի մասսան կլիներ = 1 500 × <math>\farc{100}{100}</math> = 1 500 £։ 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալը,— որը տարվա մեջ տաս անգամ է պտույտ գործում, տարվա ընթացքում 5 000 £-անոց մի հավելարժեք է արտադրում, հետևաբար հավելարժեքի տարենորման նրա համար = 1000%-ի,— մենք անվանենք A կապիտալ։ Հիմա ենթադրենք, թե 5 000 £-անոց մի ուրիշ փոփոխուն B կապիտալ կանխավճարվում է մեկ ամբողջ տարվա համար (այսինքն՝ տվյալ դեպքում 50 շաբաթվա համարի և ուրեմն տարվա մեջ լոկ մի անգամ է պտույտ գործում; Այնուհետև ենթադրենք ընդսմին, որ տարվա վերջում արդյունքը վճարահատուցվում է հենց նույն օրում, երբ նա պատրաստ է լինում, հետևաբար այն դրամակապիտալը, որին փոխարկվում է արդյունքը, հետ է հոսում հենց միևնույն օրը։ Ուրեմն շրջանառության պարբերաշրջանն այստեղ = է 0, պտուտապարբերաշրջանը = է աշխատապարբերաշրջանին, այն է՝ մեկ տարվա։ Ինչպես և նախորդ դեպքում, յուրաքանչյուր շաբաթ աշխատապրոցեսում գտնվում է 100 £-անոց մի փոփոխուն կապիտալ, ուստի 50 շաբաթում՝ 5 000 £-անոց։ Այնուհետև, հավելարժեքի նորման թող լինի միևնույնը՝ = 100%, այսինքն աշխատօրվա նույնահավասար երկարության դեպքում կեսը հավելաշխատանքից կազմված լին։ Եթե մենք 5 շաբաթն ենք նկատի ունենում, ապա ներդրված փոփոխուն կապիտալը = 500 £, հավելարժեքի նորման = 100%, ուրեմն շաբաթվա ընթացքում արտադրված հավելարժեքի մասսան = 500 £։ Աշխատույժի այն մասսան, որն այս դեպքում շահագործվում է, ու նրա շահագործման աստիճանն այստեղ մեր ենթադրության համաձայն ճիշտ նույնն են, ինչ որ էին A կապիտալի դեպքում։ Ներդրված 100 £-անոց փոփոխուն կապիտալն ամեն մի շաբաթ արտադրում է 100 £-անոց մեկ հավելարժեք, ուստի ներդրված 50 × 100 = 5 000 £-անոց կապիտալը 50 շաբաթում արտադրում է 5 000 £-անոց մի հավելարժեք։ Արտադրված տարեկան հավելարժեքի մասսան միևնույնն է, ինչ որ նախընթաց դեպքում, = 5 000 £-ի, բայց հավելարժեքի տարենորման բոլորովին տարբեր է։ Սա հավասար է տարվա մեջ արտադրված հավելարժեքին, բաժանած կանխավճարված փոփոխուն կապիտալով, այսինքն <math>\frac{5000m}{5000v}</math> = 100%, այնինչ առաջ A կապիտալի համար = էր 1000%-ի։ A կապիտալի դեպքում, ինչպես և B կապիտալի ժամանակ մենք փոփոխուն կապիտալ ծախսել ենք շաբաթական 100 £ արժեմեծացման աստիճանը կամ հավելարժեքի նորման էլի միևնույնն է, = 100%-ի. փոփոխուն կապիտալի մեծությունը դարձյալ նույնն է, = 100 £։ Շահագործվում է աշխատույժի միևնույն քանակը, շահագործման մեծությունն ու աստիճանը նույնն են երկու դեպքումն էլ, աշխատօրերը նույնահավասար են և միահավասար տրոհվում են անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելաշխատանքի։ Տարվա ընթացքում կիրառված փոփոխուն կապիտալագումարը հավասարամեծ է, 5 000 £-ի, շարժման մեջ է դնում աշխատանքի միևնույն քանակը և երկու նույնահավասար կապիտալի միջոցով շարժման մեջ դրված աշխատույժից կորզում է միևնույն քանակով հավելարժեք, 5 000 £։ Սակայն A-ի ու B-ի հավելարժեքի տարենորմաների միջև 900%-անոց մի տարբերություն կա։ Այս երևույթն անշուշտ այնպիսի տպավորություն է անում, որ կարծես թե հավելարժեքի նորման կախված է ոչ միայն փոփոխուն կապիտալի միջոցով շարժման մեջ դրված աշխատույժի քանակից ու շահագործման աստիճանից, այլ սրանից զատ նաև շրջանառության պրոցեսից ծագող անբացատրելի ազդեցություններից. և այս երևույթն իրոք հենց այսպես էլ բացատրվել է ու թեև ոչ այս զուտ կերպարանքով, այլ ավելի բարդ ու սքողված յուր ձևով (տարեկան շահութանորմայի ձևով) 20-ական թվականներից սկսած մի կատարյալ տարակուսանք է առաջ բերել Ռիկարդոյի դպրոցում։ Երևույթի տարօրինակությունը չքանում է իսկույն, հենց որ մենք A կապիտալն ու B կապիտալը ոչ միայն երևութապես, այլ և իրոք ճիշտ միևնույն պայմանների մեջ ենք դնում։ Պայմանները միևնույնն են լինում լոկ այն դեպքում, երբ B փոփոխուն կապիտալը յուր ամբողջ ծավալով ծախսվում է աշխատույժի վճարահատուցման վրա նույն այն ժամանակամիջոցում, որում ծախսվել է A կապիտալը։ 5 000 £-անոց B կապիտալն այս դեպքում ծախսվում է 5 շաբաթում. շաբաթական 1 000 £-ը մի տարում անում է 50 000 £-անոց մի ծախս։ Այս դեպքում մեր ենթադրության համաձայն հավելարժեքը նույնպես = 50 000 £։ Պտույտ գործած կապիտալը, որ = 50 000 £-ի, բաժանելով կանխավճարված կապիտալով, որ = է 5 000 £ տալիս է պտույտների թիվը, որ = 10-ի։ Հավելարժեքի նորման, որ = <math>\frac{5000m}{5000v}</math> = 100%, բազմապատկած պտույտների թվով, որ = 10, տալիս է հավելարժեքի տարենորման <math>\frac{50000m}{5000v}</math> = <math>\frac{10}{1}</math> = 1000%, Այսպիսով ուրեմն հավելարժեքի տարենորմաներն այժմ A-ի ու B-ի համար հավասար են, այն է՝ 1000% են, բայց հավելարժեքի քանակները B-ի համար 50 000 £, A-ի համար 5 000 £ են. արտադրված հավելարժեքի քանակները հիմա հարաբերում են միմյանց այնպես, ինչպես կանխավճարված B ու A կապիտալարժեքները, այն է՝ ինչպես 5 000 : 500 =10 : 1։ Սակայն փոխարենը B կապիտալն էլ միևնույն ժամանակվա ընթացքում տասն անգամ ավելի շատ աշխատույժ է շարժման մեջ դրել, քան A կապիտալը։ Աշխատապրոցեսում իրապես կիրառված կապիտալն է միայն, որ հավելարժեք է արտադրում և որին են հենց վերաբերում հավելարժեքի մասին տրված օրենքները, ուրեմն և այն օրենքը, թե տվյալ նորմայի դեպքում հավելարժեքի մասսան որոշվում է փոփոխուն կապիտալի հարաբերական մեծությամբ։ Աշխատապրոցեսն ինքը չափվում է ժամանակով։ Եթե աշխատօրվա երկարությունը տրված է (ինչպես այստեղ, որտեղ մենք A-ի ու B-ի բոլոր պայմանները հավասարեցնում ենք, որպեսզի հավելարժեքի տարենորմայի տարբերությունն ավելի պարզ լույսով ներկայացնենք), ապա աշխատաշաբաթը կազմված է աշխատօրերի որոշ թվից։ Եվ կամ մենք կարող ենք մի որևէ աշխատապարրերաշրջան, օրինակ, այստեղ հինգշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանը, ասենք, 300 ժամից կազմված մի հատիկ աշխատօր նկատել, եթե աշխատօրը = 10 ժամի, իսկ շաբաթը = 6 աշխատօրվա։ Բայց այնուհետև մենք պետք է այս թիվը բազմապատկենք այն բանվորների թվով, որոնք յուրաքանչյուր օր միևնույն աշխատապրոցեսում բանեցվում են միասին։ Եթե բանվորների այս թիվը լիներ, օրինակ, 10, ապա շաբաթվա օրերինը կլիներ = 60 × 10 = 600 ժամ, իսկ հինգշաբաթյա մի աշխատապարբերաշրջանը = կլիներ 600 × 5 = 3 000 ժամ։ Հետևաբար հավասարամեծ փոփոխուն կապիտալներ են կիրառվում հավելարժեքի նույնահավասար նորմայի ժամանակ ու աշխատօրվա միևնույն երկարության դեպքում, եթե միևնույն ժամկետում շարժման մեջ դրվում են աշխատույժի հավասարամեծ քանակներ (նույն գնանոց մի աշխատույժը բազմապատկած միևնույն թվով)։ Հիմա մենք վերադառնանք մեր սկզբնական օրինակներին։ Երկու դեպքումն էլ, թե A-ի ու թե B-ի դեպքում, տարվա յուրաքանչյուր շաբաթվա մեջ հավասարամեծ փոփոխուն կապիտալներ են կիրառվում, շաբաթական 100 £։ Ուստի կիրառված, աշխատապրոցեսում իրապես գործող փոփոխուն կապիտալները հավասար են, բայց կանխավճարված փոփոխուն կապիտալները բոլորոցվին անհավասար են։ A-ի դեպքում յուրաքանչյուր 5 շաբաթվա համար կանխավճարված է 500 £, որից ամեն մի շաբաթաում բանեցվում է 100 £։ B-ի դեպքում առաջին հինգշաբաթյա պարբերաշրջանի համար պետք է կանխավճարվի 5 000 £, որից սակայն շաբաթական բանեցվում է միմիայն 100 £, ուրեմն 5 շաբաթվա մեջ միմիայն 500 £, որը = է կանխավճարված կապիտալի <math>^1/_{10}</math>-ին։ Հինգշաբաթյա երկրորդ պարբերաշրջանում կանխավճարվելու է 4 500 £, բայց գործադրվում է լոկ 500 £-ը և այլն։ Մի որոշ ժամանակաշրջանի համար կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը փոխարկվում է կիրառված, ուրեմն իսկապես գործող ու բանող փոփոխուն կապիտալի լոկ այն չափով, որով նա իրոք մտնում է հիշյալ ժամանակաշրջանի այն հատվածի մեջ, որ լեցված, բռնված է լինում աշխատապրոցեսի կողմից, և որով նա իսկապես գործում է աշխատապրոցեսում։ Այն միջնաժամանակում, երբ նրա մի մասը կանխավճարվում է՝ լոկ հետագա մեկ ժամանակահատվածում կիրառվելու համար, այս մասը բնավ գոյություն չունի աշխատապրոցեսի համար և հետևաբար ոչ մի ազդեցություն չի անում ոչ արժեգոյացման ու ոչ էլ հավելարժեքի գոյացման վրա։ Օրինակ, 500 £-անոց A կապիտալի դեպքում։ Սա կանխավճարված է 5 շաբաթվա համար, բայց յուրաքանչյուր շաբաթ հիշյալ կապիտալից աշխատապրոցեսի մեջ հաջորդաբար մտնում է միմիայն 100 £։ Առաջին շաբաթում նրանից բանեցվում է <math>^1/_5</math>-ը, <math>^1/_5</math>-ը կանխավճարված է լինում առանց կիրառվելու, թեև նա հաջորդ 4 շաբաթվա աշխատապրոցեսի համար պետք է իբրև պաշար պահված և ուրեմն կանխավճարված լինի։ Այն հանգամանքները, որոնք կանխավճարված ու կիրառված փոփոխուն կապիտալի հարաբերության մեջ տարբերություն են առաջ բերում, հավելարժեքի արտադրության վրա — հավելարժեքի տվյալ նորմայի ժամանակ — ներգործում են լոկ այն չափով ու նրանով միայն, որ նրանք տարբերություն են առաջ բերում փոփոխուն կապիտալի այն քանակի մեջ, որն իրոք կարող է կիրառվել մի որոշ ժամանակաշրջանում, օրինակ, մեկ շաբաթվա ընթացքում, 5 շաբաթվա մեջ է այլն։ Կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը որպես փոփոխուն կապիտալ գործում է լոկ այն չափով ու այն ժամանակի ընթացքում, որչափով ու որի ընթացքում իսկապես գործադրվում է. ոչ թե ժամանակի ընթացքում, երբ նա կանխավճարված մնում է լոկ իբրև պաշար՝ առանց բանեցվելու։ Բայց այն բոլոր հանգամանքները, որոնք տարբերություն են առաջ բերում կանխավճարված ու կիրառված փոփոխուն կապիտալի հարաբերության մեջ, հանգում են պտուտապարբերաշրջանների տարբերությանը (սա որոշվում է կամ աշխատապարբերաշրջանի, կամ թե շրջանառության պարբերաշրջանի և կամ էլ այս երկսի տարբերությամբ)։ Հավելարժեքի արտադրության օրենքն այն է, որ գործող փոփոխուն կապիտալի նույնահավասար քանակները հավելարժեքի նույն նորմայի ժամանակ հավելարժեքի միահավասար քանակներ են արտադրում։ Հետևաբար եթե հավասար ժամանակահատվածներում հավելարժեքի նույնահավասար նորմայի դեպքում փոփոխուն կապիտալի միահավասար քանակներ են կիրառվում A ու B կապիտալների կողմից, ապա սրանք պետք է միևնույն ժամանակամիջոցներում հավելարժեքի նույնահավասար մասսաներ արտադրեն, ինչքան էլ որ տարբեր լինի որոշ ժամանակամիջոցում կիրառված այս փոփոխուն կապիտալի հարաբերությունը նույն ժամանակամիջոցում կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն որքան էլ տարբեր լինի հավելարժեքի արտադրված մասսայի հարաբերությունը ոչ թե կիրառված, այլ ընդհանրապես կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ։ Այս հարաբերության տարբերությունը հավելարժեքի արտադրության վերաբերմամբ շարադրած օրենքներին հակասելու փոխարեն, ընդհակառակը, հաստատում է հիշյալները և սրանց մի անխուսափելի հետևությունն է։ Քննենք B կապիտալի հինգշաբաթյա առաջին արտադրահատվածը։ 5-րդ շաբաթվա վերջում կիրառված և պրծած է 500 £։ Արժեքային արդյունքը = է 1 000 £, ուրեմն <math>\frac{500m}{500v}</math> =100%։ Ճիշտ ինչպես A կապիտալի դեպքում։ Այն հանգամանքը, որ A կապիտալի դեպքում հավելարժեքն իրացվում է կանխավճարված կապիտալի հետ միասին, իսկ B-ի դեպքում՝ ոչ, այստեղ դեռ չի վերաբերում մեզ, քանի որ այստեղ խոսքը դեռ միմիայն հավելարժեքի արտադրության մասին, է ու նրա այն հարաբերության մասին, որ նա ունի յուր արտադրության ժամանակ կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ։ Իսկ եթե մենք հաշվենք, ընդհակառակը, B-ի դեպքում հավելարժեքի հարաբերությունը ոչ թե կանխավճարված 5 000 £-անոց կապիտալի այն մասի նկատմամբ, որը կիրառված և ուրեմն պրծած է հավելարժեքի արտագրության ժամանակ, այլ կանխավճարված հենց այս ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ապա կստանանք <math>\frac{500m}{5000v}</math> = <math>\frac{1}{10}</math> = 10%։ Այսպիսով ուրեմն, B կապիտալի համար՝ 10%, իսկ A կապիտալի համար՝ 100%, այսինքն տաս անգամ ավելի։ Եթե այստեղ ասվեր, թե հավասարամեծ կապիտալների համար, որոնք աշխատանքի նույնահավասար մի քանակ են շարժման մեջ դրել ու ընդսմին այնպիսի աշխատանքի, որը նույնահավասար մասերով է տրոհված լինում վճարված ու անվձար աշխատանքի, հավելարժեքի նորմայի այս տարբերությունը հակասում է հավելարժեքի արտադրության վերաբերյալ օրենքներին,— ապա պատասխանը պարզ կլիներ և կտրվեր փաստական հարաբերությունների վրա նետված սոսկական ակնարկով.— մի դեպքում արտահայտվում է սրա հավելարժեքի իսկական նորման, այսինքն 500 £-անոց մի փոփոխուն կապիտալի՝ 5 շաբաթում արտադրած հավելարժեքի հարաբերությունը 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ։ B-ի դեպքում, ընդհակառակը, հաշիվն արվում է մի այնպիսի եղանակով, որը ոչ մեկ առնչություն չունի ոչ հավելարժեքի արտադրության հետ ու ոչ էլ հավելարժեքի նորմայի նրան համապատասխանող որոշման հետ։ 500 £ հավելարժեքը, որ արտադրվել է 500 £-անոց մի փոփոխուն կապիտալով, իրապես հաշվվում է ոչ թե այն 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ, որը նրա արտադրության ժամանակ է կանխավճարվել, այլ 5 000 £-անոց մի կապիտալի, որից <math>^9/_{10}</math>, 4 500 £-ը բոլորովին գործ չունի 500 £-անոց այս հավելարժեքի արտադրության հետ, ընդհակառակը, պետք է հետզհետե գործի հաջորդ 45 շաբաթվա ընթացքում, ուրեմն ամենևին գոյություն չունի այն առաջին 5 շաբաթվա արտադրության համար, որոնց մասին է հենց խոսքն այստեղ։ Հետևաբար այս դեպքում A-ի ու B-ի հավելարժեքի նորմայի տարբերությունը ոչ մի առեղծված չի բոլորովին։ Արդ, համեմատենք հավելարժեքի տարենորմաները B ու A կապիտալների համար։ B կապիտալի համար մենք ունենք <math>\frac{5000m}{5000v}</math> = 100%. A կապիտալի համար՝ <math>\frac{5000m}{500v}</math> = 1000%։ Բայց հավելարժեքի նորմաների հարաբերությունը նույնն է, ինչ որ առաջ։ Այնտեղ մենք ունեինք B կապիտալի հավելարժեքի նորմա <math>\frac{B \ կապիտալի \ հավելարժեքի \ նորմա}{A \ կապիտալի \ հավելարժեքի \ նորմա}</math> = <math>\frac{10%}{100%}</math>, իսկ հիմա ունեինք <math>\frac{B \ կապիտալի \ հավելարժեքի \ տարենորմա}{A \ կապիտալի \ հավելարժեքի \ տարենորմա}</math> = <math>\frac{100%}{1000%}</math>, բայց <math>\frac{10%}{100%}</math> = <math>\frac{100%}{1000%}</math>, ուրեմն նույն հարաբերությունը, ինչպես որ վերևումն էր։ Սակայն առեղծվածը հիմա այլաշրջվել է։ B կապիտալի տարենորման՝ <math>\frac{5000m}{5000v}</math> = 100% ամենևին չի ներկայացնում ոչ մի շեղում — նույնիսկ մի շեղման երևութքն էլ չի ներկայացնում — մեզ հայտնի այն օրենքներից, որոնք վերաբերում են արտադրությանն ու հավելարժեքի՝ նրան համապատասխանող նորմային։ Տարվա ընթացքում կանխավճարվել և արտադրողաբար սպառվել է 5 000 v. սa արտադրել է 5 000 m։ Ուրեմն հավելարժեքի նորման վերևի կոտորակն է՝ <math>\frac{5000m}{5000v}</math> = 100%։ Տարենորման համերաշխ է հավելարժեքի իսկական նորմայի հետ։ Հետևաբար այս անգամ ոչ թե առաջվա նման B կապիտալը, այլ A կապիտալն է ներկայացնում զարտուղությունը, որը պետք է պարզաբանել։ Այստեղ մենք ունենք հավելարժեքի նորմա՝ <math>\frac{5000m}{500v}</math> = 1000%։ Բայց եթե առաջին դեպքում 500 m-ը, 5 շաբաթվա արդյունքը, հաշվվեց կանխավճարված 5 000 £-անոց կապիտալի նկատմամբ, որի <math>^9/_{10}</math>-ը չէր բանեցվել նրա արտադrության մեջ, ապա hիմա 5 000 m-ը հաշվվում է 500 v-ի նկատմամբ, այսինքն այն փոփոխուն կապիտալի լոկ <math>^1/_{10}</math>-ի նկատմամբ, որն իրոք բանեցվել է 5 000 m-ի արտադրության մեջ. որովհետև 5 000 m-ը 50 շաբաթվա ընթացքում արտադրողաբար սպառված 5 000-անոց մի փոփոխուն կապիտալի արդյունք և ու ոչ թե հինգշաբաթյա մի կենտ պարբերաշրջանում գործադրված 500 £-անոց մի կապիտալի արդյունք։ Առաջին դեպքում 5 շաբաթվա մեջ արտադրված հավելարժեքը հաշվվում էր մի կապիտալի նկատմամբ, որը կանխավճարված է 50 շաբաթվա համար, ուրեմն տաս անգամ ավելի մեծ է 5 շաբաթվա ընթացքում բանեցրածից։ Հիմա 50 շաբաթվա մեջ արտադրված հավելարժեքը հաշվվում է մի կապիտալի նկատմամբ, որը կանխավճարված է 5 շաբաթվա համար, ուրեմն տաս անգամ ավելի փոքր է 50 շաբաթում գործադրածից։ 500 £-անսց A կապիտալը երբեք ավելի երկար ժամանակի համար չի կանխավճարվում, քան 5 շաբաթն է։ Սրա վերջում նա հետ է հոսում և կարող է տարվա ընթացքում միևնույն պրոցեսը 10 անգամ վերսկսել տասնանգամյա պտույտի միջոցով։ Այստեղից հետևում է երկու բան։ '''Առաջին'''. A-ի դեպքում կանխավճարված կապիտալը միմիայն հինգ անգամ ավելի մեծ է, քան մի շաբաթվա արտադրապրոցեսում մշտապես կիրառվող կապիտալամասը։ Իսկ ընդհակառակը, B կապիտալը, որ 50 շաբաթում լոկ մի անգամ է պտույտ գործում, ուրեմն պետք է 50 շաբաթվա համար ել կանխավճարված լինի, 50 անգամ ավելի մեծ է, քան հիշյալ կապիտալի այն մասը, որը մի շաբաթում մշտապես բանեցվել կարող է։ Ուստի պտույտը կերպափոխում է այն հարաբերությունը որ լինում է տարվա ընթացքում արտադրապրոցեսի համար կանխավճարված կապիտալի ու մի որոշ արտադրապարբերաշրջանի, օրինակ, մեկ շաբաթվա համար մշտապես կիրառելի կապիտալի միջև։ Եվ սա մեզ ներկայանում է իբրև առաջին դեպք, երբ 5 շաբաթվա հավելարժեքը հաշվվում է ոչ թե այս 5 շաբաթում կիրառված կապիտալի նկատմամբ, այլ 50 շաբաթվա ընթացքում կիրառված, տաս անգամ ավելի մեծ կապիտալի նկատմամբ։ '''Երկրորդ'''. A կապիտալի 5-շաբաթյա պտուտապարբերաշրջանը կազմում է տարվա <math>^1/_{10}</math>-ը միայն, ուստի տարին ընդգրկում է 10 այսպիսի պտուտապարբերաշրջան, որոնցում 500 £-անոց A կապիտալը միշտ նորից է կիրառվում։ Կիրառված կապիտալն այստեղ հավասար է 5 շաբաթվա համար կանխավճարված կապիտալին, բազմապատկած տարվա մեջ եղած պտուտապարբերաշրջանների թվով։ Տարվա ընթացքում կիրառված կապիտալը = է 500 × 10 =5 000 £։ Տարվա մեջ կանխավճարված կապիտալը = է <math>\frac{5 \ 000}{10}</math> = 500 £։ Թեև 500 £-ը միշտ նորից է կիրառվում, իրականում սակայն ամեն 5 շաբաթվա համար նույն 500 £-ից ավելի չի կիրառվում երբեք։ Մյուս կողմից՝ B կապիտալի դեպքում 5 շաբաթվա մեջ թեև միմիայն 500 £ է կիրառվում և կանխավճարվում է այս 5 շաբաթվա համար, բայց որովհետև պարբերաշրջանն այստեղ = է 50 շաբաթվա, ուստի տարվա ընթացքում կիրառված կապիտալը ոչ թե յուրաքանչյուր 5 շաբաթվա համար, այլ 50 շաբաթվա համար կանխավճարված կապիտալին է հավասար։ Սակայն հավելարժեքի՝ տարվա մեջ արտադրված մասսան հավելարժեքի տվյալ նորմայի դեպքում համապատասխանում է տարվա ընթացքում կիրառված ու ոչ թե տարվա մեջ կանխավճարված կապիտալին։ Հետևաբար հավելարժեքի հիշյալ մասսան մի անգամ պտույտ ֊գործող 5 000 £-անոց կապիտալի համար ավելի մեծ չի, քան տաս անգամ պտույտ գործող 500 £-անոց կապիտալի համար, և նա հավասարամեծ է լոկ այն պատճառով, որ տարվա մեջ մեկ անգամ պտույտ գործող կապիտալն հենց ինքը տաս անգամ ավելի մեծ է, քան տարվա մեջ տաս անգամ պտույտ գործող կապիտալը։ Տարվա մեջ պտույտ գործած փոփոխուն կապիտալը — ուրեմն տարեկան արդյունքի մասը կամ տարեկան ծախսման այն բաժինը, որ հավասար է այս մասին — տարվա ընթացքում իսկապես կիրառված, արտադրողաբար սպառված փոփոխուն կապիտալն է։ Այստեղից հետևում է, որ եթե տարվա մեջ պտույտ գործած A փոփոխուն կապիտալն ու տարվա մեջ պտույտ գործած B փոփոխուն կապիտալը հավասարամեծ են և նրանք արժեմեծացման միատեսակ պայմաններում են կիրառվել, ուստի հավելարժեքի նորման երկսի համար միևնույնն է, ապա հավելարժեքի՝ տարվա ընթացքում արտադրված մասսան էլ պետք է միևնույնը լինի երկսի համար. հետևաբար — քանի որ կիրառված կապիտալամասսաները նույնն են — հավելարժեքի՝ տարվա վրա հաշված նորման էլ միևնույնը պիտի լինի, որչափով որ նա արտահայտվում է հետևյալ կերպով. <math>\frac{Հավելարժեքի՝ \ տարվա \ մեջ \ արտադրված \ մասսա}{Տարվա \ մեջ պտույտ \ գործած \ փոփոխուն \ կապիտալ}</math>։ Կամ ընդհանրապես արտահայտած՝ ինչ էլ որ լինի պտույտ գործած փոփոխուն կապիտալների հարաբերական մեծությունը, տարվա ընթացքում նրանց արտադրած հավելարժեքի նորման որոշվում է հավելարժեքի այն նորմայով, որ համապատասխան կապիտալներն աշխատել, ձեռք են բերել միջին պարբերաշրջաններում (օրինակ, միջին շաբաթում կամ թե միջին օրում)։ Սա միակ հետևությունն է, որը բղխում է հավելարժեքի արտադրությանը վերաբերյալ ու հավելարժեքի նորմայի որոշմանը վերաբերյալ օրենքներից։ Հիմա մենք տեսնենք այնուհետև, թե ինչ է արտահայտում հետևյալ հարաբերությունը. <math>\frac{Տարվա \ մեջ \ պտույտ \ գործած \ կապիտալ}{Կանխավճարված \ կապիտալ}</math> (ընդորում մենք, ինչպես ասել ենք, քննություն առնում ենք փոփոխուն կապիտալը միայն)։ Քանորդը ցույց է մի տալիս ընթացքում կանխավճարված կապիտալի պտույտների թիվը։ A կապիտալի համար մենք ունենք <math>\frac{Տարվա \ մեջ \ պտույտ \ գործած \ 5 \ 000 £-անոց \ կապիտալ}{Կանխավճարված \ 500 \ £-անոց \ կապիտալ}</math>. B կապիտալի համար <math>\frac{Տարվա \ մեջ \ պտույտ \ գործած \ 5 \ 000 £-անոց \ կապիտալ}{Կանխավճարված \ 5 \ 000 \ £-անոց \ կապիտալ}</math>։ Երկու հարաբերության մեջ էլ համարիչն արտահայտում է կանխավճարված կապիտալը, բազմապատկած պտուտաթվով. A-ի համար՝ 500 × 10, B-ի համար՝ 5 000 × 1։ Կամ թե չէ՝ բազմապատկած մի տարվա վրա հաշված պտուտաժամանակի գլխիվայր կոտորակով։ Պտուտաժամանակն A-ի համար <math>^1/_{10}</math> տարի է. պտուտաժամանակի գլխիվայր կոտորակը <math>\frac{10}{1}</math> տարի է, ուրեմն 500 × <math>\frac{10}{1}</math> = 5 000։ B-ի համար՝ 5 000 × <math>\frac{1}{1}</math> = 5 000։ Հայտարարն արտահայտում է պտույտ գործած կապիտալը, բազմապատկած պտուտաթվի գլխիվայր կոտորակով. A-ի համար՝ 5 000 × <math>^1/_{10}</math>), B-ի համար՝ 5 000 × <math>\frac{1}{1}</math>։ Աշխատանքի այն համապատասխան մասսաները (վճարված ու անվճար աշխատանքի գումարը), որոնք շարժման մեջ են դրվում տարվա մեջ պտույտ գործած երկու փոփոխուն կապիտալով, այստեղ նույնահավասար են) որովհետև հենց իրենք՝ պտույտ գործած կապիտալներն էլ հավասար են, և նրանց արժեմեծացման նորման նույնպես միահավասար է։ Տարվա մեջ պտույտ գործած կապիտալի հարաբերությունը կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ ցույց է տալիս 1) այն հարաբերությունը, որի մեջ գտնվում է կանխավճարելի կապիտալը մի որոշ աշխատապարբերաշրջանում կիրառված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ։ Եթե պտուտաթիվը = 10, ինչպես A-ի դեպքումն է, և տարին ընդունել ենք 50 շաբաթ, ապա պտուտաժամանակը = է 5 շաբաթվա։ Փոփոխուն կապիտալը պետք է այս 5 շաբաթվա համար կանխավճարված լինի, և 5 շաբաթվա համար կանխավճարված կապիտալը պիտի հինգ անգամ ավելի մեծ լինի, քան մի շաբաթում բանեցված փոփոխուն կապիտալը։ Այսինքն կանխավճարված կապիտալի (այստեղ 500 £-ի) լոկ <math>^1/_5</math>-ը կարող է մեկ շաբաթվա ընթացքում կիրառվել։ Ընդհակառակն է B կապիտալի դեպքում, երբ պտուտաթիվը = <math>^1/_1</math>, պտուտաժամանակը = 1 տարի = 50 շաբաթ։ Ուրեմն կանխավճարված կապիտալի հարաբերությունը շաբաթվա մեջ կիրառված կապիտալի նկատմամբ անում է 50 : 1։ Եթե հարաբերությունը B-ի համար էլ միևնույնը լիներ, ինչ որ A-ի համար է, ապա B-ն ստիպված պիտի լիներ շաբաթական 100-ի փոխարեն 1 000 £ ներդրելու։— 2) Այստեղից հետևում է, որ B-ն A-ից տասնապատիկ ավելի մեծ կապիտալ (5 000 £) է կիրառել փոփոխուն կապիտալի միևնույն մասսան, ուրեմն և հավելարժեքի տվյալ նորմայի դեպքում (վճարված ու անվճար) աշխատանքի միևնույն մասսան շարժման մեջ դնելու համար, հետևաբար տարվա ընթացքում նաև հավելարժեքի միևնույն մասսան արտադրելու համար։ Հավելարժեքի իսկական նորման ուրիշ բան չի արտահայտում, քան այն հարաբերությունը, որ մի ուրիշ ժամանակամիջոցում կիրառված փոփոխուն կապիտալն ունի միևնույն ժամանակամիջոցում արտադրված հավելարժեքի նկատմամբ. ուրիշ խոսքով՝ նա արտահայտում է անվճար աշխատանքի այն մասսան, որ այս ժամանակամիջոցում կիրառված փոփոխուն կապիտալը շարժման մեջ է դնում, հիշյալ հարաբերությունը ոչ մի գործ չունի փոփոխուն կապիտալի այն մասի հետ, որը կանխավճարված է նաև այն ժամանակի համար, երբ նա դեռ չի կիրառվում, և հետևաբար նույնպես գործ չունի այն հարաբերության հետ, որ գոյություն է ունենում կապիտալի՝ մի որոշ ժամանակամիջոցում կանխավճարված մասի ու միևնույն ժամանակամիջոցում կիրառված մասի միջև և որը տարբեր կապիտալների համար փոխակերպվում ու տարբեր է լինում պտուտապարբերաշրջանների հետևանքով։ Արդեն շարադրածից հետևում է ավելի շուտ, որ հավելարժեքի տարենորման լոկ մի հատիկ դեպքում է համընկնում հավելարժեքի իսկական նորմայի հետ, որն աշխատանքի շահագործման աստիճանն է արտահայտում. այն է՝ երբ կանխավճարված կապիտալը միմիայն մեկ անգամ է պտույտ գործում տարվա մեջ, ուրեմն երբ կանխավճարված կապիտալը հավասար է տարվա ընթացքում պտույտ գործած կապիտալին, հետևաբար երբ տարվա մեջ արտադրված հավելարժեքի մասսայի հարաբերությունը տարվա ընթացքում այս արտադրության համար գործադրված կապիտալի նկատմամբ՝ համընկնում և նույնանում է տարվա մեջ արտադրված հավելարժեքի մասսայի՝ տարվա ընթացքում կանխավճարված կապիտալի նկատմամբ ունեցած հարաբերության հետ։ Ա) Հավելարժեքի տարենորման հավասար է <math>\frac{Տարվա \ ընթացքում \ արտադրված \ հավելարժեքի \ մասսա}{Կանխավճարված \ փոփոխուն \ կապիտալ}</math>։ Բայց տարվա մեջ արտադրված հավելարժեքի մասսան հավասար է հավելարժեքի իսկական նորմային, բազմապատկած նրա արտադրության համար կիրառված փոփոխուն կապիտալով։ Հավելարժեքի տարեկան մասսայի արտադրության համար գործադրված կապիտալը հավասար է կանխավճարված կապիտալին, բազմապատկած սրա պտույտների թվով, որը մենք կանվանենք n։ Ուստի Ա) ֆորմուլան փոխարկվում է հետևյալ ֆորմուլային. Բ) Հավելարժեքի տարենորման հավասար է <math>\frac{Հավելարժեքի \ իսկական \ նորմա \ × \ կանխավճարված \ փոփոխուն \ կապիտալ \ × \ n}{Կանխավճարված \ փոփոխուն \ կապիտալ}</math>։ Օրինակ, B կապիտալի համար = <math>\frac{100 \ × \ 5 \ 000 \ × \ 1}{5 \ 000}</math> կամ 100%։ Միմիայն երբ n = 1, այսինքն երբ կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը տարվա մեջ լոկ մի անգամ է պտույտ գործում, ուրեմն երբ հավասար է տարվա մեջ կիրառված կամ թե պտույտ գործած կապիտալին, հավելարժեքի տարենորման հավասար է հավելարժեքի իսկական նորմային։ Եթե հավելարժեքի տարենորման անվանենք M՛, հավելարժեքի իսկական նորման՝ m՛, կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը՝ v, պտուտաթիվը՝ n, ապա M՛ = է <math>\frac{m՛vn}{v}</math> = m՛n. ուրեմն M՛ = m՛n, իսկ = m՛-ին լոկ այն դեպքում, երբ n = 1, ուրեմն M՛ = m՛ × 1 = m՛։ Այստեղից հետևում է ապա, որ հավելարժեքի տարենորման միշտ = է m՛n, այսինքն հավասար է այն հավելարժեքի իսկական նորմային, որ տվյալ պարբերաշրջանում բանեցրած փոփոխուն կապիտալն արտադրել է մեկ պտուտապարբերաշրջանում, բազմապատկած տարվա ընթացքում այս փոփոխուն կապիտալի կատարած պտույտների թվով կամ թե բազմապատկած (որ միևնույն բանն է) տարվա վրա իբրև միավորի վրա հաշված նրա պտուտաժամանակի գլխիվայր կոտորակով։ (Եթե փոփոխուն կապիտալը տարվա մեջ տաս անգամ է պտույտ գործում, ապա նրա պտուտաժամանակը = է <math>\frac{1}{10}</math> տարվա, ուրեմն նրա պտուտաժամանակի գլխիվայր կոտորակը = <math>\frac{10}{1}</math> = 10։ Հետևում է այնուհետև, որ M՛ = m՛, եթե n = 1։ M՛-ն ավելի մեծ է. քան m՛-ը, եթե n-ը մեծ է 1-ից. այսինքն եթե կանխավճարված կապիտալը մեկ անգամից շատ պտույտ է գործում տարվա մեջ, կամ թե պտույտ գործած կապիտալն ավելի մեծ է, քան կանխավճարվածը։ Վերջապես M՛-ն ավելի փոքր է m՛-ից, եթե n-ն ավելի փոքր է, քան 1-ը. այսինքն եթե տարվա ընթացքում պտույտ գործած կապիտալը կանխավճարված կապիտալի լոկ մի մասն է, հետնաբար պտուտապարբերաշրջանը մեկ տարուց ավելի երկար է տևում։ Մի ակնթարթ կանգ առնենք վերջին դեպքի վրա։ Մեր առաջվա օրինակի բոլոր ենթադրությունները պահպանենք, միայն թե պտուտապարբերաշրջանը թող երկարելով դառնա 55 չաբաթ։ Աշխատապրոցեսը շաբաթական պահանջում է 100 £ փոփոխուն կապիտալ, ուրեմն պտուտապարբերաշրջանի համար՝ 5 500 £ և արտագրում է շաբաթական 100 m. հետևաբար m՛-ն առաջվա պես 100% է։ Պտուտաթիվը՝ n-ն այստեղ = է <math>\frac{50}{55}</math> = <math>\frac{10}{11}</math>, որովհետև պտուտաժամանակը 1 + <math>\frac{1}{10}</math> տարի է (տարին 50 շաբաթ հաշվելով) = <math>\frac{11}{10}</math> տարի։ M՛ = <math>\frac{100\% \ × \ 5 \ 500 \ × \ \frac{10}{11}}{5 \ 500}</math> = 100 × <math>\frac{10}{11}</math> = <math>\frac{1 \ 000}{11}</math> = 90<math>\frac{10}{11}</math>%, ուրեմն 100%-ից փոքր։ Իրոք, եթե հավելարժեքի տարենորման 100% լիներ, ապա 5 500 v-ն մի տարում պետք է արտադրեր 5 500 m, մինչդեռ սրա համար <math>\frac{11}{10}</math> տարի է հարկավոր։ 5 500 v-ն տարվա ընթացքում արտադրում է միմիայն 5 000 m, հետևաբար հավելարժեքի տարենորման = <math>\frac{5000m}{5500v}</math> = <math>\frac{10}{11}</math> = 90<math>\frac{10}{11}</math>%։ Ուստի հավելարժեքի տարենորման կամ այն հարաբերությունը, որ լինում է տարվա ընթացքում արտադրված հավելարժեքի ու ընդհանրապես '''կանխավճարված''' փոփոխուն կապիտալի միջև (վերջինս տարբերելով տարվա ընթացքում '''պտույտ գործած''' փոփոխուն կապիտալից) սոսկ սուբյեկտիվ բան չի ամենևին, այլ հենց կապիտալի իրական շարժումն է առաջ բերում այս հակադրումը։ A կապիտալի տիրոջ համար տարվա վերջում հետհոսած է լինում կանխավճարած փոփոխուն կապիտալը, որ =500 £ , ու սրանից զատ նաև 5 000 £ հավելարժեք։ Ոչ թե այն կապիտալամասսան է արտահայտում նրա կանխավճարած կապիտալի մեծությունը, որ նա կիրառել է տարվա ընթացքում, այլ այն կապիտալամասսան, որը պարբերաբար հետ է հոսում նրա մոտ։ Ներկա հարցի հետ ոչ մի գործ չունի այն հանգամանքը, թե արդյոք կապիտալը տարվա վերջում մասամբ իբրև արտադրապաշա՞ր գոյություն ունի, թե՞ մասամբ որպես ապրանքակապիտալ կամ թե դրամակապիտալ, և թե նա ինչպիսի համամասնությամբ է տրոհված այս տարբեր բաժնեմասերին։ B կապիտալի տիրոջ համար հետհոսած է լինում 5 000 £, նրա կանխավճարած կապիտալը, վրադիր՝ 5 000 £ հավելարժեք։ C կապիտալի (ամենավերում քննարկած 5 500 £-անոց կապիտալի) տիրոջ համար տարվա ընթացքում արտադրված է 5 000 £ հավելարժեք (ծախսված է 5 000 £, և հավելարժեքի նորման էլ՝ 100%), բայց նրա կանխավճարած կապիտալը դեռ հետ չի հոսել, ոչ էլ նրա արտադրած հավելարժեքը։ M՛ = m՛n-ն արտահտյտում է այն, որ կիրառված փոփոխուն կապիտալի համար մեկ պտուտապարբերաշրջանում եղած հավելարժեքի նորման՝ <math>\frac{Մի \ պտուտապարբերաշրջանում \ արտադրված \ հավելարժեքի \ մասսա}{Մի \ պտուտապարբերաշրջանում \ կիրառված \ փոփոխուն \ կապիտալ}</math> պետք է բազմապատկել պտուտապարբերաշրջանների կամ թե կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի վերարտադրապարբերաշրջանների թվով, այն պարբերաշրջանների թվով, որում նա վերանորոգում է յուր շրջապտույտը։ Արդեն տեսել ենք I գրքում, IV գլուխ («Փողի վերափոխվելը կապիտալի») ու հետո I գիրք, XXI գլխում («Պարզ վերարտադրություն») որ կապիտալարժեքն ընդհանրապես կանխավճարվում է, բայց չի ծախսվում, որովհետև այս արժեքը յուր շրջապտույտի տարբեր փուլերով անցնելուց հետո էլի յուր ելակետին է վերադառնում և այն էլ՝ հավելարժեքով հարստացած։ Այս նրան բնորոշում է իբրև կանխավճարված կապիտալարժեքի։ Այն ժամանակը, որ տևում է նրա ելակետից սկսած մինչև նրա վերադարձակետը, այն ժամանակն է, որի համար կանխավճարված է նա։ Կապիտալարժեքի կատարած ամբողջ շրջապտույտը, որը չափվում է նրա կանխավճարումից մինչև նրա հետհոսումը եղած ժամանակով, կազմում է նրա պտույտը, իսկ այս պտույտի տևողությունը՝ մի պտուտապարբերարջան։ Եթե այս պտուտապարբերաշրջանն անցել, պրծել է, շրջապտույտը վերջացել, ապա միևնույն կապիտալարժեքը կարող է նույն շրջապտույտը նորից սկսել, ուրեմն և նորից արժեմեծանալ, հավելարժեք արտադրել։ Եթե փոփոխուն կապիտալը տարվա մեջ տաս անգամ է պտույտ գործում, ինչպես A-ի դեպքում, ապա տարվա ընթացքում միևնույն կապիտալականխավճարումով տաս անգամ է արտադրվում հավելարժեքի այն մասսան , որը մի պտուտապարբերաշրջանի է համապատասխանում։ Մենք պետք է մեզ համար պարզենք կանխավճարման բնությունը կապիտալիստական հասարակության տեսակետից։ A կապիտալը, որը տարվա ընթացքում տաս անգամ է պտույտ գործում, տարվա մեջ կանխավճարված է տաս անգամ։ Նա ամեն մի նոր պտուտապարբերաշրջանի համար նորից է կանխավճարվում։ Բայց միաժամանակ A-ն տարվա ընթացքում երբեք միևնույն 500 £-անոց կապիտալարժեքից ավելի չի կանխավճարում և մեր քննարկած արտադրապրոցեսի համար նա իրոք յուր տրամադրության տակ երբեք 500 £-ից ավելի չի ունենում։ Հենց որ այս 500 £-ը վերջացնում է մի շրջապտույտը, A-ն միևնույն շրջապտույտը նորից է սկսել տալիս նրան. ճիշտ ինչպես որ կապիտալը յուր բնության համեմատ հենց նրանով է պահպանում յուր կապիտալաբնույթը, որ նա կրկնվող արտադրապրոցեսներում միշտ իբրև կապիտալ է գործում։ Այլև նա երբեք 5 շաբաթվանից ավելի երկար ժամանակվա համար չի կանխավճարվում։ Եթե պտույտն ավելի երկար և տևում, ապա 500 £-ը չի բավականացնում։ Եթե պտույտը կարճանում է, 500 £-ի մի մասն ավելորդ է դառնում։ Կանխավճարվում են ոչ թե 500 £-անոց տասը կապիտալ, այլ 500 £-անոց մեկ կապիտալը հաջորդական ժամանակահատվածներում տաս անգամ է կանխավճարվում։ Ուստի հավելարժեքի տարենորման հաշվվում է ոչ թե տաս անգամ կանխավճարված 500 £-անոց կապիտալի վրա կամ 5 000 £-ի վրա, այլ մի անգամ կանխավճարված 500 £-ի վրա, ճիշտ ինչպես որ երբ 1 թալերը տաս անգամ է շրջանառում, նա շրջանառության մեջ գտնվող լոկ մի հատիկ թալեր է միշտ, թեև 10 թալերի ֆունկցիա է կատարում։ Բայց այն ձեռքում, որի մեջ նա գտնվում է ամեն մի տիրափոխության ժամանակ, նա առաջվա պես էլի հենց միևնույն 1 թալերանոց արժեքն է մնում։ A կապիտալը յուր ամեն մի անգամվա հետհոսման ու նաև տարվա վերջում յուր հետհոսման ժամանակ ցույց է տալիս նմանապես, որ յուր տերը միշտ միևնույն 500 £-անոց կապիտալարժեքով է գործառում։ Ուստի յուրաքանչյուր անգամ էլ միմիայն 500 £ է հետհոսում նրա ձեռը։ Հետևաբար նրա կանխավճարած կապիտալը երբեք 500 £-ից ավելի չի։ Կանխավճարված 500 £-անոց կապիտալը հենց այս պատճառով կազմում է այն կոտորակի հայտարարը, որը հավելարժեքի տարենորման է արտահայտում։ Սրա համար մենք վերևում ունեինք հետևյալ ֆորմուլան. M՛ = <math>\frac{m՛vn}{v}</math>= m՛n։ Որովհետև հավելարժեքի իսկական նորման, m՛ = <math>\frac{m}{v}</math>-ն, հավասար է հավելարժեքի մասսային, բաժանած վերջինս արտադրող փոփոխուն կապիտալով, ուստի մենք կարող ենք m՛n-ում m՛-ի արժեքը փոխել, ուրեմն <math>\frac{m}{v}</math> դնել և այս դեպքում կստանանք ուրիշ ֆորմուլա. M = <math>\frac{mn}{v}</math>։ Բայց 500 £-անոց կապիտալը յուր տաս անգամ պտու֊յտ գործելով և ուրեմն յուր կանխավճարումը տաս անգամ վերանորոգելով կատարում է տաս անգամ ավելի մեծ մի կապիտալի, 5 000 £-անոց մի կապիտալի ֆունկցիա, ճիշտ ինչպես որ մեկ թալերանոց 500 ստակ, որը տարվա մեջ տաս անգամ է պտույտ գործում, նույն ֆունկցիան է կատարում, ինչ որ կատարում է լոկ մի անդամ պտույտ գործող 5 000 ստակը։ ====II. ՓՈՓՈԽՈՒՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՊՏՈՒՅՏԸ==== «Արտադրապրոցեսը հասարակական ինչ ձև էլ որ ունենա, նա պետք է շարունակական լինի կամ պարբերաբար միշտ միևնույն փուլերով անցնի նորից... Յուր մշտատև կապակցությամբ ու յուր նորոգման մշտատև հոսանքի մեջ քննվելով՝ հասարակական ամեն մի արտադրապրոցես վերարտադրապրոցես է միաժամանակ... Իբրև կապիտալարժեքի պարբերական աճ կամ կապիտալի պարբերական պտուղ, հավելարժեքը կապիտալից ծագող մի եկամուտի ձե է ընդունում» (I գիրք, XXI գլուխ, էջ 588—589<ref>Հայ. հրատ. »Կապիտալ», I հատոր, Երևան, 1933, էջ 533—534։</ref>)։ Մենք ունենք A կապիտալի հինգշաբաթյա 10 պտուտապարբերաշրջան. առաջին պտուտապարբերաշրքանում կանխավճարվում է 500 £ փոփոխուն կապիտալ, այսինքն ամեն մի շաբաթ 100 £ է փոխարկվում աշխատույժի, այնպես որ առաջին պտուտապարբերաշրջանի վերջում աշխատույժի վրա ծախսված է լինում 500 £։ Այս 500 £-ը, որ կանխավճարված ամբողջ կապիտալի մասն էր սկզբնապես, դադարել է կապիտալ լինելուց։ Նա ծախսվել-պրծել է աշխատավարձի վրա։ Բանվորներն իրենց հերթին հիշյալը վճարում են իրենց կենսամիջոցներ գնելու համար, ուրեմն սպառում են 500 £-ի արժեք ունեցող կենսամիջոցներ։ Հետևաբար այս արժեգումարի չափով մի ապրանքամասսա է ոչնչացվում (այն, ինչ որ բանվորը տնտեսում է, ասենք, իբրև փող և այլն, նույնպես կապիտալ չի)։ Բացի այն դեպքերից, երբ հիշյալ ապրանքամասսան գործունակ է պահում բանվորի աշխատույժը, ուրեմն կապիտալիստի մի անհրաժեշտ գործիքը, այս ապրանքամասսան անարտադրողաբար է սպառվում բանվորի համար։ — Երկրորդ. այս 500 £-ը սակայն կապիտալիստի համար փոխարկվում է միևնույն արժեքով (resp. [համապատասխանաբար, համապատասխան դեպքում] գնով) աշխատույժի։ Աշխատույժը կապիտալիստի կողմից արտադրողաբար սպառվում է աշխատապրոցեսում։ 5-րդ շաբաթվա վերջում առկա է լինում 1 000 £-անսց արժեքային մի արդյունք։ Սրա կեսը, 500 £-ը, աշխատույժի վճարահատուցման վրա ծախսված փոփոխուն կապիտալի վերարտադրված արժեքն է։ Մյուս կեսը, 500 նոր արտադրված հավելարժեք է։ Բայց այն փոխակերպության հետևանքով, որով կապիտալի մի մասը փոփոխուն կապիտալի է վերածված լինում, հինգ շաբաթվա աշխատույժը նույնպես ծախսվում, սպառվում է, թեև արտադրողաբար։ Երեկ գործած աշխատանքը նույն այն աշխատանքը չի, որն այսօր է գործում։ Նրա արժեքը, պլյուս նրա ստեղծած հավելարժեքը, հիմա գոյություն ունի իբրև բուն իսկ աշխատույժից տարբեր մեկ իրի, արդյունքի արժեք։ Սակայն շնորհիվ նրա, որ արդյունքը դրամի է փոխարկվում, արդյունքի այն արժեմասը, որ հավասար է կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի արժեքին, կարող է նորից աշխատույժի վերածվել է ուրեմն նորից որպես փոփոխուն կապիտալ գործել։ Այն հանգամանքը, որ ոչ այն վերարտադրված, այլև դրամաձևի հետփոխարկված կապիտալարժեքով միևնույն բանվորները, այսինքն աշխատույժի միևնույն կրիչներն են գործի դրվում,— ոչ մի նշանակություն չունի։ Հնարավոր է, որ կապիտալիստը երկրորդ պտուտապարբերաշրջանում նոր բանվորներ է բանեցնում հների փոխարեն։ Այսպիսով ուրեմն, հինգշաբաթյա 10 պտուտապարբերաշրջանում աշխատավարձի վրա հաջորդաբար ծախսվում է իրոք 5 000 £-անոց մի կապիտալ ու ոչ թե 500 £-անոց, իսկ աշխատավարձը բանվորները ծախսում են կենսամիջոցների վրա։ Այս եղանակով կանխավճարված 5 000 £-անոց կապիտալը բանեցրած պրծած է։ Նա այլևս գոյություն չունի։ Մյուս կողմից՝ արտադրապրոցեսին հաջորդաբար միակցվում է ոչ թե 500, այլ 5 000 £ արժեքով աշխատույժ, և սա վերարտադրում է ոչ միայն յուր սեփական արժեքը, որ = 5000 £, այլ և արտադրում է որպես հավելույթ 5 000 £-անոց մի հավելարժեք։ 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալը, որ կանխավճարվում է երկրորդ պտուտապարբերաշրջանում, 500 £-անոց նույն այն կապիտալը չի, որն առաջին պտուտապարբերաշրջանումն էր կանխավճարվել։ Սա սպառված է, աշխատավարձի վրա է ծախսված։ Բայց սա '''փոխարինված է''' 500 £-անոց փոփոխուն մի նոր կապիտալով, որն առաջին պտուտապարբերաշրջանում արտադրվեց ապրանքաձևով և հետ փոխարկվեց դրամաձևի։ Հետևաբար այս նոր դրամակապիտալն առաջին պտուտապարբերաշրջանում նոր արտադրված ապրանքամասսայի դրամաձևն է։ Այն հանգամանքը, որ կապիտալիստի ձեռին էլի 500 £-անոց մի նույնաքանակ դրամագումար է գտնվում, այսինքն հավելարժեքը մի կողմ թողած՝ ճիշտ նույնքան դրամակապիտալ, որքան նա կանխավճարեց սկզբնապես,— սքողում է այն պարագան, որ նա նոր արտադրված մի կապիտալով է գործ առում։ (Ինչ վերաբերում է ապրանքակապիտալի մյուս արժեբաղադրամասերին, որոնք հաստատուն կապիտալամասերն են փոխհատուցում, ապա նրանց արժեքը ոչ թե նոր է արտադրվում, այլ միմիայն փոխում է այն ձևը, որով գոյություն ունի այս արժեքը)։— Վերցնենք մենք երրորդ պտուտապարրերաշրջանը։ Այստեղ ակներև է, որ երրորդ անգամին կանխավճարված 500 £-անոց կապիտալը ոչ թե մեկ հին, այլ նոր արտադրված մի կապիտալ է, որովհետև նա երկրորդ պտուտապարբերաշրջանում ու ոչ թե առաջին պտուտապարբերաշրջանում արտադրված ապրանքամասսայի դրամաձևն է, այսինքն այս ապրանքամասսայի այն մասի, որի արժեքը հավասար է կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի արժեքին։ Առաջին պտուտապարբերաշրջանում արտադրված ապրանքամասսան ծախվել է։ Նրա այն արժեմասը, որը հավասար էր կանխավճարված կապիտալի փոփոխուն արժեմասին, փոխարկվեց երկրորդ պտուտապարբերաշրջսնի նոր աշխատույժի և արտադրեց մի նոր ապրանքամասսա, որն էլի ծախվեց, և որի մի արժեմասը երրորդ պտուտապարբերաշրջանում կանխավճարված 500 £-անոց կապիտալն է կազմում։ Եվ այսպես է լինում տասը պտուտապարբերաշրջանումն էլ։ Սրանց ժամանակ յուրաքանչյուր հինգ շաբաթ նոր արտադրված ապրանքամասսաները (ոըոնց արժեքը, որչափով որ սա փոփոխուն կապիտալն է փախհատուցում, նույնպես նոր է արտադրվում և ոչ թե լոկ վերահայտնվում է, ինչպես հաստատուն շրջանառու կապիտալամասի դեպքում) շուկա են նետվում, որպեսզի արտադրապրոցեսին նոր աշխատույժ միակցվի միշտ։ Հետևաբար կանխավճարված 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալի տաս անգամվա պտույտով ոչ թե այն հետևանքն է ձեռք բերվում, որ 500 £-անոց այս կապիտալը կարող է տաս անգամ արտադրողաբար սպառվել, կամ թե այն, որ 5 շաբաթվանը բավարարող փոփոխուն կապիտալը կարող է 50 շաբաթ կիրառվել։ Ընդհակառակը, 50 շաբաթում 10 × 500 £ փոփոխուն կապիտալ է կիրառվում, իսկ 500 £-անոց կապիտալը միշտ էլ բավական է լինում 5 շաբաթվա համար միայն և 5 շաբաթն անցնելուց հետո պետք է նոր արտադրված 500 £-անոց կապիտալով փոխարինվի։ Այս տեղի է ունենում ինչպես A կապիտալի վերաբերմամբ, այնպես էլ B կապիտալի վերաբերմամբ։ Բայց այստեղ սկսվում է տարբերությունը։ 5-շաբաթյա առաջին ժամանակահատվածի վերջում B-ի, ինչպես և A-ի կողմից կանխավճարված և ծախսված է լինում 500 £-անոց փոփոխուն մի կապիտալ։ B-ի, ինչպես և A-ի կողմից նրա արժեքը փոխարկվել է աշխատույժի և փոխհատուցվել այս աշխատույժի միջոցով նոր ստեղծված արդյունքի արժեքի այն մասով, որը հավասար է կանխավճարված 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալի արժեքին։ B-ի, ինչպես և A-ի համար աշխատույժը ոչ միայն ծախսված 500 £-անոց փոփոխուն կապիտալի արժեքը փոխարինել է միևնույն գումարի մի նոր արժեքով, այլ և ավելացրել է մի հավելարժեք — և ենթադրության համաձայն՝ միևնույն մեծության հավելարժեք։ Բայց արժեքային այն արդյունքը, որով փոխհատուցվում է կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը և յուր արժեքի վրա մի հավելարժեք է ավելացնում, B-ի համար գտնվում է ոչ այն ձևում, որով նա կարող է նորից իբրև արտադրողական կապիտալ, resp* փոփոխուն կապիտալ գործել։ A-ի համար նա այս ձևումն է գտնվում։ Եվ մինչև տարին վերջանալը B-ի ձեռին ունենում է առաջին 5 շաբաթում ու հետո էլ յուրաքանչյուր 5 շաբաթում ծախսվող փոփոխուն կապիտալ, թեև սա փոխարինվում է նոր արտադրված արժեքով, պլյուս հավելարժեքը, բայց ոչ այն ձևով, որով նա կարող է նորից իբրև արտադրողական կապիտալ, resp [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] փոփոխուն կապիտալ գործել։ Չնայած որ նրա '''արժեքը''' փոխարինվել է մի նոր արժեքով, ուրեմն նորացվել է, բայց նրա արժեձևը (այստեղ՝ բացարձակ արժեձևը, նրա դրամաձևը) չի նորացվել։ Այսպիսով ուրեմն 5-շաբաթյա երկրորդ ժամանակամիջոցի համար (և այսպես հաջորդաբար տարվա ընթացքում յուրաքանչյուր 5 շաբաթվա համար) նույնպես պետք է հետագա 500 £ լինի որպես պաշար, ինչպես որ կար առաջին ժամանակամիջոցի համար։ Հետևաբար վարկահարաբերությունները մի կողմ թողած՝ տարվա սկզբում պետք է իբրև պաշար, որպես կանխավճարված ներթաքուն կապիտալ առկա լինի 5 000 £, թեև սա տարվա մեջ իրոք լոկ աստիճանաբար է ծախսվում, աշխատույժի փոխարկվում։ Իսկ A-ի դեպքում, ընդհակառակը, որովհետև կանխավճարված կապիտալի շրջապտույտը, պտույտն ավարտված է, ուստի առաջին 5 շաբաթն անցնելուց հետո արդեն արժեփոխհատուցումը գտնվում է այն ձևում, որով նա կարող է նոր աշխատույժ շարժման մեջ դնել 5 շաբաթվա համար. նա գտնվում է սկզբնական դրամաձևում։ A-ի դեպքում, ինչպես և B-ի դեպքում 5-շաբաթյա երկրորդ պարբերաշրջանում նոր աշխատույժ է գործադրվում, և 500 £-անոց մի նոր կապիտալ է ծախսվում այս աշխատույժի վճարահատուցման համար։ Բանվորների այն կենսամիջոցները, որոնք առաջին 500 £-ով են վճարահատուցված, սպառվել, պրծել են. համենայն դեպս նրանց համար վճարված արժեքը չքացել է կապիտալիստի ձեռից։ Երկրորդ 500 £-ով նոր աշխատույժ է գնվում, նոր կենսամիջոցներ են կորզվում շուկայից։ Կարճ ասած՝ 500 £-անոց մի նոր կապիտալ է ծախսվում, ոչ թե հինը։ Բայց A-ի դեպքում 500 £-անոց այս նոր կապիտալն առաջ ծախսված 500 £-ի նոր արտադրված արժեփոխհատուցման դրամաձևն է։ B-ի դեպքում այս արժեփոխհատուցումը գտնվում է մի այնպիսի ձևում, որով նա չի կարող գործել իբրև փոփոխուն կապիտալ։ Նա առկա է, բայց ոչ թե փոփոխուն կապիտալի ձևով։ Ուստի մերձակա 5 շաբաթում արտադրապրոցեսը շարունակելու համար պետք է 500 £-անոց մի ավելադիր կապիտալ լինի այստեղ անխուսափելի դրամաձևով և կանխավճարվի։ Այսպիսով A-ի, ինչպես և B-ի կողմից 50 շաբաթվա ընթացքում նույնաքանակ փոփոխուն կապիտալ է ծախսվում, նույնքան աշխատույժ է վճարահատուցվում և բանեցվում։ Բայց B-ն հիշյալը վճարահատուցում է նրա ամբողջ արժեքին հավասար եղող մի կանխավճարված կապիտալով, որ = 5 000 £։ A-ն հիշյալը վճարահատուցում է յուրաքանչյուր 5 շաբաթում կանխավճարված 500 £-անոց կապիտալի այն արժեփոխհատուցման միշտ նորացված դրամաձևով, որն արտադրված է լինում յուրաքանչյուր 5 շաբաթվա ընթացքում։ Հետևաբար այստեղ երբեք մի ավելի մեծ դրամակապիտալ չի կանխավճարվում, քան 5 շաբաթվա համար է հարկավոր, այսինքն երբեք մի ավելի մեծ դրամակապիտալ, քան առաջին 5 շաբաթվա համար կանխավճարված 500 £-անոց կապիտալն էր։ Այս 500 £-ը բավական է լինում ամբողջ տարվա համար։ Ուստի պարզ է, որ աշխատանքի շահագործման նույնահավասար աստիճանի, հավելարժեքի նույնահավասար իսկական նորմայի ժամանակ A-ի ու B-ի տարենորմաները պետք է հակառակ հարաբերական լինեն այն փոփոխուն դրամակապիտալների մեծությունների նկատմամբ, որոնք պետք է կանխավճարվեն՝ տարվա ընթացքում աշխատույժի միևնայն քանակը շարժման մեջ դնելու համար։ A-ն՝ <math>\frac{5000m}{500v}</math> = 1000%, իսկ B-ն՝ <math>\frac{5000m}{5000v}</math> = 100%։ Բայց 500v : 5000v =1 : 10 = 100% : 1000%։ Տարբերությունն առաջ է գալիս պտուտապարբերաշրջանների տարբերությունից, այսինքն այն պարբերաշրջանների, երբ մի որոշ ժամանակամիջոցում կիրառված փոփոխուն կապիտալի արժեփոխհատուցումը կարող է նորից գործել որպես կապիտալ, ուրեմն իբրև նոր կապիտալ։ B-ի դեպքում, ինչպես է A-ի դեպքում միևնույն արժեփոխհատուցումն է տեղի ունենում նույն պարբերաշրջաններում կիրառված փոփոխուն կապիտալի համար։ Միևնույն պարբերաշրջաններում հավելարժեքի նաև միևնույն աճ է լինում։ Բայց B-ի դեպքում թեև ամեն 5 շաբաթում առկա է 500 £-անոց մի արժեփոխհատուցում, պլյուս 500 £ հավելարժեք, սակայն այս արժեփոխհատուցումը նոր կապիտալ չի կազմում դեռ, որովհետև նա դրամաձևում չի գտնվում, A-ի դեպքում հին կապիտալարժեքը ոչ միայն փոխարինված է նորով, այլ և դարձյալ վերականգնված է յուր դրամաձևով, ուրեմն փոխարինված է գործունակ նոր կապիտալի կերպարանքով։ Արժեփոխհատուցման ավելի վաղ կամ թե ավելի ուշ փոխարկվելը դրամի, և ուրեմն այն ձևի, որով կանխավճարվում է փոփոխուն կապիտալը, ակներևորեն մի բոլորովին անտարբեր հանգամանք է բուն իսկ հավելարժեքի արտադրության համար։ Սա կախումն ունի կիրառված փոփոխուն կապիտալի մեծությունից ու աշխատանքի շահագործման, աստիճանից։ Բայց հիշյալ հանգամանքը կերպափոխում է այն դրամակապիտալի մեծությունը, որը պետք է կանխավճարվի՝ տարվա ընթացքում աշխատույժի մի որոշ քանակ շարժման մեջ դնելու համար, և հետևաբար որոշում է հավելարժեքի տարենորման։ ====III. ՓՈՓՈԽՈՒՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՊՏՈՒՅՏԸ, ՀԱՆՐՈՐԵՆ ՔՆՆԱԾ==== Մի վայրկյան բանը քննենք հասարակական տեսակետից։ Ասենք, թե մի բանվորը շաբաթական նստում է 1 £, թող աշխատօրն էլ լինի = 10 ժամ։ A-ի դեպքում, ինչպես և B-ի դեպքում տարվա մեջ զբաղված են 100 բանվոր (100 բանվորի համար շաբաթական 100 £, այս անում է 5 շաբաթվա համար 500 £ ու 50 շաբաթվա համար 5 000 £), և այս բանվորները 6-օրյա յուրաքանչյուր շաբաթում աշխատում են ամեն մեկը 60 աշխատաժամ։ Ուրեմն 100 բանվոր շաբաթական բանում են 6 000 աշխատաժամ ու 50 շաբաթում՝ 300 000 աշխատաժամ։ A-ն, ինչպես և B-ն իրենց կալանքն են դրել այս աշխատույժի վրա, և հետևաբար սա չի կարող հասարակության կողմից ուրիշ ոչ մի բանի վրա ծախսվել։ Այս չափով ուրեմն A-ի դեպքում, ինչպես և B-ի դեպքում բանը միևնույնն է հասարակական տեսակետից։ Այնուհետև, A-ի դեպքում, ինչպես և B-ի դեպքում յուրաքանչյուր 100 բանվորը տարեկան ստանում է 5 000 £-անոց մի վարձ (ուրեմն 200-ը միասին՝ 10 000 £) և այս գումարի կենսամիջոցներ է կորզում հասարակությունից։ Այսչափով բանը դարձյալ միևնույնն է հասարակական տեսակետից A-ի, ինչպես է B-ի դեպքում։ Որովհետև երկու դեպքումն էլ բանվորները շաբթե շաբաթ են վարձատրվում, նրանք հասարակությունից շաբթե շաբաթ էլ կենսամիջոցներ են կորզում, որոնց դիմաց նրանք երկու դեպքում նույնպես շաբթե շաբաթ շրջանառության մեջ են նետում դրամահամարժեքը։ Բայց այստեղ սկսվում է տարբերությունը։ '''Առաջին'''. այն փողը, որ A-ի դեպքում բանվորը նետում է շրջանառության մեջ, յուր աշխատույժի արժեքի դրամաձևը (իսկապես ասած՝ արդեն կատարած աշխատանքի համար տրվող վճարամիջոցը) չի միայն, ինչպես որ B-ի դեպքումն է բանվորի համար. նա, ձեռնարկության սկսվելուց հաշվելով, արդեն երկրորդ պտուտապարբերաշրջանից սկսած՝ առաջին պտուտապարբերաշրջանի '''յուր սեփական արժեքային արդյունքի''' (= աշխատույժի գնին, պլյուս հավելարժեքը) դրամաձևն է, որով նրա աշխատանքը վարձատրվում է երկրորդ պտուտապարբերաշրջանում։ B-ի դեպքում բանն այսպես չի լինում։ Թեև բանվորի նկատմամբ փողն այստեղ մի վճարամիջոց է նրա արդեն կատարած աշխատանքի համար, բայց կատարած այս աշխատանքը չի վարձատրվում նրա ոսկիացած, սեփական արժեքային արդյունքով (բուն իսկ նրա արտադրած արժեքի դրամաձևով)։ Այս կարող է կատարվել միմիայն երկրորդ տարուց սկսած, երբ B-ի դեպքում բանվորը վարձատրվում և անցած տարվա յուր ոսկիացած արժեքային արդյունքով։ Որքան ավելի կարճ է կապիտալի պտուտապարբերաշրջանը — ուրեմն տարվա մեջ որքան ավելի կարճ ժամանակամիջոցներում են նորոգվում նրա վերարտադրաժամկետները — այնքան ավելի արագ է սկզբնապես կապիտալիստի կողմից դրամաձևով կանխավճարված նրա փոփոխուն կապիտալամասը փոխարկվում այն արժեքային արդյունքի դրամաձևին, որ բանվորն ստեղծել էր իբրև այս փոփոխուն կապիտալի փոխհատուցում (և որը, բացի հիշյալից, հավելարժեք էլ է պարունակում). հետևաբար այնքան ավելի կարճ է այն ժամանակը, որի համար կապիտալիստը պետք է յուր ֆոնդից փող կանխավճարի, այնքան ավելի փոքր է, արտադրամասշտաբի տվյալ ծավալի համեմատությամբ, այն կապիտալը, որ նա կանխավճարում է ընդհանրապես. և հարաբերաբար այնքան ավելի մեծ և հավելարժեքի այն մասսան, որ տարվա ընթացքում նա դուրս է կորզում հավելարժեքի տվյալ նորմայի ժամանակ, որովհետև նա այնքան ավելի հաճախակի կարող է բանվորին նորից ու նորից գնել սրա սեփական արժեքային արդյունքի դրամաձևով և նրա աշխատանքը շարժման մեջ դնել։ Արտադրության տվյալ մասշտաբի ժամանակ պտուտապարբերաշրջանի կարճության համեմատ փոքրանում է կանխավճարված փոփոխուն դրամակապիտալի (ինչպես և ընդհանրապես շրջանառու կապիտալի) բացարձակ մեծությունը, և աճում է հավելարժեքի տարենորման։ Կանխավճարված կապիտալի տվյալ մեծության դեպքում արտադրության մասշտաբը, ուրեմն և հավելարժեքի տվյալ նորմայի ժամանակ մի պտուտապարբերաշրջանում արտադրված հավելարժեքի բացարձակ մասսան աճում է հավելարժեքի տաըենորմայի այն բարձրացման հետ միաժամանակ, որն առաջ է գալիս վերարտադրապարբերաշրջանների կարճացման հետևանքով։ Ընդհանրապես մինչայժմյան հետազոտությունից երևան է եկել, որ պտուտապարբերաշրջանի տարբեր մեծություններին նայած՝ շատ տարբեր ծավալով դրամակապիտալ պետք է կանխավճարել՝ արտադրողական շրջանառու կապիտալի միևնույն մասսան ու աշխատանքի շահագործման նույն աստիճանի ժամանակ միևնույն աշխատաքանակը շարժման մեջ դնելու համար։ '''Երկրորդ''' — և սա կապ ունի առաջին տարբերության հետ — B-ի դեպքում, ինչպես և A-ի դեպքում, բանվորը յուր գնած կենսամիջոցների համար վճարում է այն փոփոխուն կապիտալով, որը նրա ձեռքին շրջանառության միջոց է դարձել։ Նա, օրինակ, ոչ միայն ցորեն է հանում շուկայից, այլև նրա դիմաց մի համարժեք է փոխհատուցում դրամով։ Բայց որովհետև այն դրամը, որով B-ի դեպքում բանվորը վճարում է յուր կենսամիջոցների համար և սրանք շուկայից հանում, տարվա ընթացքում շուկա նետած մի արժեքային արդյունքի դրամաձևը չի, ինչպես որ է A-ի դեպքի բանվորի ժամանակ, ուստի նա թեև յուր կենսամիջոցների համար վաճառորդին փող է տալիս, բայց չի մատակարարում ոչ մի ապրանք — լինի արտադրամիջոց, կամ թե կենսամիջոց — որը սա գնել կարողանար ձեռք բերած փողով, մի բան, որ սակայն կատարվում է A-ի դեպքում։ Այսպիսով ուրեմն շուկայից. ճիշտ է, կորզվում են աշխատույժ, այս աշխատույժի համար կենսամիջոցներ, B-ի դեպքում կիրառված աշխատամիջոցների ձևով հիմնական կապիտալ ու արտադրանյութեր, բայց տարվա մեջ ոչ մի արդյունք շուկա չի նետվում՝ փոխարինելու համար արտադրողական կապիտալի այն նյութական տարրերին, որոնք կորզվել էին շուկայից։ Եթե երևակայենք ոչ թե կապիտալիստական, այլ կոմունիստական հասարակություն, ապա ամենից առաջ բոլորովին վերանում է մեջտեղից դրամակապիտալը, ուրեմն և այն գործարքների զգեստավորումները, որոնք նրանով են կատարվում։ Գործը պարզապես այն բանին է հանգում, որ հասարակությունն առաջուց պետք է հաշվի, թե առանց որևէ վնաս հասցնելու ինչքան աշխատանք, արտադրամիջոց ու կենսամիջոցներ կարող է բանեցնել այնպիսի ձեռնարկաճյուղերի վրա, որոնք, ինչպես, օրինակ, երկաթուղիների կառուցումը, երկար ժամանակ, մի տարի կամ թե ավելի, ո՛չ արտադրամիջոց, ո՛չ կենսամիջոց ու ոչ էլ մի որևէ օգտակար էֆֆեկտ չեն տալիս, բայց, իհարկե, աշխատանք, արտադրամիջոցներ ու կենսամիջոցներ խլում են տարեկան ամբողջ արտադրությունից։ Իսկ ընդհակառակը, կապիտալիստական հասարակության մեջ, որտեղ հասարակական գիտակցությունը միշտ իրեն զգալի է դարձնում post festum [իրողությունից հետո, հետագայում] միայն, կարող են և պետք է այսպիսով խոշոր խանգարումներ տեղի ունենան միշտ։ Մի կողմից՝ ճնշումը դրամաշուկայի վրա. մինչդեռ, ընդհակառակը, դրամաշուկայի լավ դրությունը յուր հերթին այնպիսի ձեռնարկություններ է կյանքի կոչում մասսայորեն, ուրեմն հենց այն հանգամանքներն է կյանքի կոչում, որոնք հետագայում ճնշում են առաջ բերում դրամաշուկայի վրա։ Դրամաշուկան ճնշված վիճակ է ունենում այն պատճառով, որ խոշոր մասշտաբով դրամակապիտալի կանխավճարումն այստեղ միշտ երկար ժամանակամիջոցի համար է հարկավոր։ Դեռ բոլորովին մի կողմ թողած այն, որ արդյունաբերողներն ու վաճառականներն իրենց ձեռնարկությունը վարելու համար անհրաժեշտ դրամակապիտալը նետում են երկաթուղային չարաշահությունների ու այլոց մեջ և հիշյալը փոխարինում դրամաշուկայում արվող փոխառություններով։— Մյուս կողմից՝ այն ճնշումը, որ տրվում է հասարակության տրամադրության տակ գտնվող արտադրողական կապիտալի վրա։ Որովհետև շուկայից շարունակ կորզվում են արտադրողական կապիտալի տարբեր և սրանց դիմաց լոկ մի դրամահամարժեք է շուկա նետվում , ուստի վճարունակ պահանջարկը շատանում է՝ առանց յուր կողմից առաջարկի մի որևէ տարր մատակարարելու։ Այստեղից առաջ է գալիս ինչպես կենսամիջոցների, այնպես էլ արտադրանյութերի գների բարձրացում։ Սրա վրա ավելանում է այն, որ այս ժամանակ ընդհանրապես ծաղկում է չարաշահությունը, կապիտալի մեծաքանակ փոխանցումն է տեղի ունենում։ Չարաշահների, կապալառուների, ճարտարագետների, փաստաբանների և այլոց մի հրոսախումբ հարստանում է։ Նրանք պատճառ են լինում, որ սպառողական սաստկացած պահանջարկ է առաջադրվում շուկային, ընդվորում աշխատավարձերը բարձրանում են։ Սրանով անշուշտ գյուղատնտեսությանն էլ մի խթան է տրված լինում սննդամիջոցների առնչությամբ։ Բայց որովհետև այս սննդամիջոցները չի կարելի հանկարծակի, մեկ տարվա մեջ շատացնել, ուստի աճում է նրանց առբերումը, ինչպես և օտարերկրյա սննդամիջոցների (սուրճի, շաքարի, գինու և այլոց) ու պերճանքառարկաների ներմուծումն ընդհանրապես։ Այստեղից առաջ են գալիս գերներմուծում ու չարաշահություն ներմուծման գործի այս մասում։ Մյուս կողմից՝ այն արդյունաբերաճյուղերում, որտեղ արտադրությունը կարող է արագորեն շատացվել (բուն մանուֆակտուրան, լեռնագործությունը է այլն), գների բարձրանալն առաջ է բերում հանկարծակի ընդարձակում, որին շուտով հաջորդում է փլուզումը։ Միևնույն ներգործությունն է լինում աշխատաշուկայի վրա՝ ներթաքուն հարաբերական գերբնակչության ու նույնիսկ զբաղված բանվորների խոշոր մասսաներ նոր ձեռնարկաճյուղերի մեջ քաշելու համար։ Ընդհանրապես խոշոր մասշտաբով այն տեսակ ձեռնարկություններ, ինչպիսիք երկաթուղիներն են, աշխատաշուկայից կարող են կորզել ույժերի մի որոշ քանակ, որը կարող է ստացվել հայտնի ճյուղերից միայն, ինչպիսին գյուղատնտեսությունն է և այլն, որտեղ բացառապես ուժեղ տղաներ են բանեցվում։ Այս բանը տեղի է ունենում դեռ նույնիսկ նրանից հետո էլ, երբ նոր ձեռնարկություններն արդեն կայուն արտադրաճյուղեր են դարձել, և ուրեմն արդեն կազմվել է նրանց համար անհրաժեշտ թափառուն բանվորների դասակարգը։ Օրինակ, հենց որ երկաթուղային շինարարությունը վայրկենապես մի ավելի մեծ մասշտաբով է վարվում, քան միջին մասշտաբն է։ Կլանվում է մի մասը բանվորական պահեստազորի, որի ճնշումն աշխատավարձն ավելի ցած է պահում։ Վարձերը բարձրանում են ընդհանուր առմամբ, նույնիսկ աշխատաշուկայի այն մասերում, որոնք մինչ այդ լիովին բռնված են լինում բանվորներով։ Այս շարունակվում է այնքան, մինչև որ անխուսափելի ճարճատափլումը դարձյալ ազատարձակում է բանվորների պահեստազորը, և վարձերն էլի ներքև են մղվում մինչև իրենց մինիմումն ու սրանից էլ ցած։<ref>Ձեռագրում այստեղ հետևյալ նկատողությունն է միջարկած՝ ապագայում զարպացնելու նպատակով. «Արտադրության կապիտալիստական եղանակի հակասությունը.— բանվորներն իբրև ապրանքի գնորդներ կարևոր են շուկայի համար։ Բայց որպես իրենց ապրանքի — աշխատույժի — վաճառորդների՝ կապիտալիստական հասարակությունը տենդենց ունի նրանց ապրանքի գինը մինիմումով սահմանափակելու։— Հետագա հակասություն. այն դարաշրջանները, երբ կապիտալիստական արտադրությունը լարում է յուր բոլոր ույժերը, իբրև կանոն հանդիսանում են գերարտադրության դարաշրջաններ. որովհետև արտադրողական կարողությունները երբեք չեն կարող լոկ այն չափով կիրառվել, որ սրանով ոչ միայն ավելի շատ արժեք արտադրվե, այլև իրացվել կարողանա. բայց ապրանքների վաճառքը, ապրանքակապիտալի, ուրեմն և հավելարժեքի իրացումը սահմանափակված է ոչ միայն հասարակության սպառողական պահանջմունքներով ընդհանրապես, այլև մի այնպիսի հասարակության սպառողական պահանջմունքներով, որի խոշոր մեծամասնությունը միշտ աղքատ է և միշտ էլ պետք է աղքատ մնա։ Սակայն այս վերաբերում է լոկ հալորդ բաժնին։»</ref> Որչափով որ պտուտապարբերաշրջանի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր երկարությունը կախված է բուն իմաստով աշխատապարբերաշրջանից, այսինքն այն պարբերաշրջանից, որ հարկավոր է արդյունքը շուկայի համար պատրաստելու, ապա նա հիմնվում է տարբեր կապիտալաներդրումների՝ յուրաքանչյուր անգամ տրված իրեղեն արտադրապայմանների վրա, որոնք երկրագործության մեջ ավելի շատ՝ արտադրության բնական պայմանների բնույթ ունեն, իսկ մանուֆակտուրայում ու հայթայթող արդյունաբերության մեծագույն մասի մեջ փոփոխվում են բուն իսկ արտադրապրոցեսի հասարակական զարգացման հետ միասին։ Որչափով որ աշխատապարբերաշրջանի երկարությունը հիմնվում է մատակարարումների մեծության վրա (այն քանակական ծավալի վրա, որով արդյունքն իբրև ապրանք շուկա է նետվում սովորաբար), ապա նա պայմանական բնույթ ունի։ Բայց հենց պայմանականության նյութական պատվանդանն արտադրության մասշտաբն է, և հետևաբար միմիայն առանձին-առանձին քննարկելիս է պատահական։ Վերջապես որչափով որ պտուտապարբերաշրջանի երկարությունը կախված է շրջանառության պարբերաշրջանի երկարությունից, սա, ճիշտ է, մասամբ պայմանավորված է շուկայի կոնյունկտուրաների մշտական փոփոխությամբ, ծախելու ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր հեշտությամբ ու սրանից ծագող այն անհրաժեշտությամբ, որն ստիպում է արդյունքը մաս-մաս նետելու ավելի մոտակա կամ թե ավելի հեռավոր շուկա։ Մի կողմ թողած պահանջարկի ծավալն ընդհանրապես՝ այստեղ մի գլխավոր դեր խաղում է գների շարժումը, ընդորում ընկնող գների դեպքում վաճառքը դիտմամբ սահմանափակում են, այնինչ արտադրությունն առաջ են տանում. հակառակն է լինում բարձրացող գների դեպքում, երբ արտադրությունն ու վաճառքը համաքայլ են ընթանում, կամ թե արդյունքը կարող է առաջուց ծախվել։ Սակայն բուն նյութական պատվանդան պետք է նկատել արտադրավայրի իրական հեռավորությունը վաճառաշուկայից։ Օրինակ, անգլիական բամբակագործվածքը կամ մանվածքը ծախվում է Հնդկաստանին։ Դնենք, թե արտահանորդ վաճառականն է վճարում անգլիական բամբակեղենի գործարանատիրոջը (արտահանորդ վաճառականն այս բանը հոժարությամբ, է անում դրամաշուկայի լավ վիճակի ժամանակ։ Բայց հենց որ գործարանատերն ինքն էլ յուր դրամակապիտալի փոխարեն վարկագործառնություններ է կիրառում, արդեն բանը վատանում է)։ Արտահանորդը յուր բամբակեղեն ապրանքը հետագայում ծախում է հնդկական շուկայում, որը նրա կանխավճարած կապիտալը վերադարձնում է նրան։ Մինչև այս հետհոսումը գործի դրությունը ճիշտ այնպես է լինում, ինչպես այն դեպքում, երբ աշխատապարբերաշրջանի երկարությունն անհրաժեշտ է դարձնում նոր դրամակապիտալի կանխավճարումը՝ արտադրապրոցեսը տվյալ մասշտաբով գործընթացքի մեջ պահելու համար։ Այն դրամակապիտալը, որով գործարանատերը վճարում է յուր բանվորներին, այլև նորացնում է յուր շրջանառու կապիտալի մնացած տարրերը, նրա արտադրած մանվածքի դրամաձևը չի։ Այս կարող է լինել այն դեպքում միայն, երբ այս մանվածքի արժեքը որպես դրամ կամ թե արդյունք Անգլիա է հետհոսած լինում։ Հիշյալ դրամակապիտալն ավելադիր կապիտալ է, ինչպես և առաջ։ Տարբերությունը լոկ այն է, որ գործարանատիրոջ փոխարեն այս կանխավճարում է վաճառականը, որը գուցե հենց ինքն էլ վարկագործառնությունների միջոցով է ճարում այն։ Նմանապես այս դրամը շուկա նետելուց առաջ կամ թե սրա հետ միաժամանակ անգլիական շուկա չի նետվում մի ավելադիր արդյունք, որը կարող լինի այս դրամով գնվել և արտադրողական կամ թե անհատական սպառման մեջ մտնել։ Եթե այս կացությունը երկար ժամանակ ու ավելի խոշոր մասշտաբով է հարատևում, ապա պետք է միևնույն հետևանքները հանդես բերի, ինչ որ սրանից առաջ ունենում էր երկարացված աշխատապարբերաշրջանը։ Արդ, հնարավոր է, որ հենց Հնդկաստանումն էլ մանվածքը վարկով է ծախվում։ Այս վարկով Հնդկաստանում արդյունք է գնվում և իբրև փոխվճար Անգլիա է ուղարկվում, կամ թե նույն գումարի մուրհակ է փոխգրվում։ Եթե աայս կացությունը երկարում է, ապա երևան է գալիս մի ճնշում հնդկական դրամաշուկայի վրա, որի՝ Անգլիայի վրա արած հետազդեցությունն այստեղ կարող է ճգնաժամ առաջ բերել։ Ճգնաժամը յուր հերթին, եթե նույնիսկ զուգորդված է Հնդկաստան ազնիվ մետաղներ արտահանելու հետ, այս վերջին երկրում մի նոր ճգնաժամ է առաջ բերում այն պատճառով, որ սնանկանում են անգլիական ձեռնարկածներն ու սրանց հնդկական այն բաժանմունքները, որոնց վարկ է տրված եղել հնդկական բանկերից։ Այսպես առաջ է գալիս միաժամանակյա մեկ ճգնաժամ ինչպես այն շուկայում, որի '''դեմ է''' լինում առևտրաբալանսը, այնպես և այն շուկայում, որի '''օգտին է''' լինում նա։ Այս երևույթը կարող է դեռ էլ ավելի բարդ լինել։ Օրինակ, Անգլիան ձույլ արծաթներ է ուղարկել Հնդկաստան, բայց Հնդկաստանի անգլիական վարկատուները հիմա այնտեղ իրենց պահանջներն են ուզում, և Հնդկաստանը շուտով պետք է յուր ձույլ արծաթները հետ ուղարկի Անգլիա։ Հնարավոր է, որ դեպի Հնդկաստան արտահանող առևտուրն ու Հնդկաստանից ներմուծող առևտուրը մոտավորապես հավասարակշռում են իրար, թեև վերջինս (բացի այնպիսի հատուկ հանգամանքներից, ինչպիսին է բամբակի թանգանալը և - այլն) ըստ յուր ծավալի որոշվում է առաջինով և սրա կողմից է խթաավում։ Առևտրաբալանսն Անգլիայի ու Հնդկաստանի միջև կարող է հավասարակշռված թվալ կամ թե թույլ տատանումներ ցույց տալ դեպի մեկ կամ թե մյուս կողմը։ Բայց հենց որ ճգնաժամը պայթում է Անգլիայում, ապա երևում է, որ չծախված բամբակեղեն ապրանքները Հնդկաստանում ընկած քնած են (ուրեմն ապրանքակապիտալից չեն փոխարկվել դրամակապիտալի — գերարտադրություն այս կողմից), և որ մյուս կողմից՝ Անգլիայում ոչ միայն հնդկական արդյունքների չծախված պաշարներ են քնած մնում, այլ որ ծախված ու բանեցված պաշարների մի խոշոր մասը դեռ բոլորովին չի վճարահատուցված։ Հետևաբար այն, ինչ որ հանդես է գալիս իբրև ճգնաժամ դրամաշուկայում, բուն իսկ արտադրապրոցեսի ու վերարտադրապրոցեսի անոմալիաներ է արտահայտում իրապես։ '''Երրորդ'''. հենց կիրառված շրջանառու (փոփոխուն, ինչպես և հաստատուն) կապիտալի առնչությամբ պտուտապարբերաշրջանի երկարությունը, որչափով որ սա առաջ է գալիս աշխատապարբերաշրջանի երկարությունից, այս տարբերությունն է անում.— տարվա ընթացքում միքանի պտույտներ արվելու դեպքում կարող է իբրև փոփոխուն կամ թե հաստատուն շրջանառու կապիտալի մեկ տարր մատակարարվել նրա սեփական արդյունքը, ինչպես և, օրինակ, ածխարդյունաբերության, զգեստարտադրության մեջ և այլն։ Ուրիշ դեպքում այս բանը չի լինում, գոնե տարվա ընթացքում չի լինում։ ===ՏԱՍՆՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՀԱՎԵԼԱՐԺԵՔԻ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ=== Մինչև հիմա մենք տեսանք, որ պտուտապարբերաշրջանի տարբերությունը հավելարժեքի տարենորմայի մի տարբերություն է առաջ բերում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ տարվա մեջ արտադրված հավելարժեքի մասսան նույնն է մնում։ Բայց այնուհետև անհրաժեշտորեն տարբերություն է առաջ գալիս հավելարժեքի կապիտալացման, կուտակման մեջ և ըստ այսմ, հավելարժեքի անփոփոխ նորմայի դեպքում, տարվա մեջ արտադրված հավելարժեքի մասսայի մեջ էլ։ Արդ, ամենից առաջ նկատենք, որ A կապիտալը (նախընթաց գլխի օրինակում հիշվածը) մի ընթացիկ պարբերական հասույթ ունի, հետևաբար, բացի ձեռնարկությունն սկսելու ժամանակվա պտուտապարբերաշրջանից, տարվա մեջ ունեցած յուր սեփական սպառումը հավելարժեքի յուր արտադրությունից է բավարարում, գոցում և չպետք է յուր սեփական ֆոնդից կանխավճարի։ Ընդհակառակը, հենց այս վերջինս է լինում B-ի դեպքում։ Թեև սա միևնույն ժամանակահատվածում նույնքան հավելարժեք է արտադրում, որքան և A-ն, բայց հավելարժեքն իրացված չի, ուստի է չի կարող ոչ անհատորեն սպա ավել ու ոչ էլ արտադրողաբար։ Որչափով որ
