Changes

Այս բոլոր դեպքերում ուրեմն կանխավճարված կապիտալի արտադրաժամանակը կազմված է երկու պարբերաշրջանից.— մի պարբերաշրջան, երբ կապիտալն արտադրապրոցեսումն է գտնվում, ու մի երկրորդ պարբերաշրջան, երբ նրա գոյաձևը — անպատրաստ արդյունքի գոյաձևը — թողնվում է բնական պրոցեսի ներգործությանը ենթարկվելու, չնայած որ նա աշխատապրոցեսի մեջ չի գտնվում։ Այն հանգամանքը, որ այս երկու ժամանակամիջոցը տեղ-տեղ խաչաձևվում են, միմյանց արանք խցկվում, բանի էությունը չի փոխում։ Այստեղ աշխատապարբերաշրջանն ու արտադրապարբերաշրջանը չեն ծածկում իրար։ Արտադրապարբերաշրջանն ավելի մեծ է, քան աշխատապարբերաշրջանը։ Բայց միմիայն արտաղրապարբերաշրջանն արտադրապարբերաշրջանն ավարտելուց հետո է արդյունքը պատրաստ, հասունացած լինում, ուրեմն արտադրողական կապիտալի ձևից ապրանքակապիտալի ձևին փոխարկելի լինում։ Հետևաբար երկարությունն արտադրաժամանակի, որը կազմված է ոչ մենակ աշխատաժամանակից, երկարացնում է արդյունքի պտուտապարբերաշրջանն էլ։ Որչափով որ աշխատաժամանակից դենն անցնող ավելադիր արտադրաժամանակը բնության մի անգամ ընդմիշտ տրված օրենքներով որոշվում, ինչպես որ է հացահատկի հասունանալու, կաղնու աճելու և այլոց ժամանակ, պտուտապարբերաշրջանը հաճախ կարող է ավելի կամ թե պակաս չափով կարճացվել արտադրաժամանակն արհեստականորեն կարճացնելու միջոցով։ Այսպես է լինում, օրինակ, մարգագետիններում ճերմակացնելու փոխարեն քիմիական ճերմակացում մտցնելով, չորացման պրոցեսներում ավելի ազդու չորացման ապարատներ գործածելով։ Այսպես էլ աղաղագործության մեջ, որտեղ աղաղաթթվի՝ կաշիների մեջ թափանցելը հին մեթոդներով 6—18 ամիս էր քաշում, նոր մեթոդներով, երբ օդամղոց է կիրառվում, տևում է մեկ ու կես կամ թե երկու ամիս միայն։ (J. G. Courcelle-Seneuil «Traité théorique et pratique des Entreprises industrielles etc.» Paris 1857. 2éd.)։ Բնական պրոցեսներից բռնված, սրանցով լցված սոսկական արտադրաժամանակն արհեստականորեն կարճացնելու ամենամեծ օրինակը տալիս է երկաթարտադրության պատմությունն ու հատկապես թուջը պողպատի փոխարկելը վերջին 100 տարում, 1780 թվականին հայտնագործված պուդլինգացումից սկսած մինչև արդի բեսսեմերյան պրոցեսն ու այն ժամանակվանից դեսը մուծված նորագույն եղանակները։ Արտադրաժամանակը կրճատվել է արտակարգորեն, բայց միևնույն չափով մեծացել և հիմնական կապիտալի ներդրումն էլ։

Արտադրաժամանակի ու աշխատաժամանակի տարբերությունն առանձնապես ցայտուն երևան է գալիս գյուղատնտեսության մեջ։ Մեր բարեխառն կլիմաներում հողը տարեկան մի անգամ է հացահատիկ տալիս։ Արտադրապարբերաշրջանի (սա աշնավարի համար միջին հաշվով ինն ամիս է) կարճացումն ու երկարացումը յուր հերթին կախված է լավ կամ թե վատ տարիների հերթափոխությունից, հետևաբար չի կարող առաջուց ճշտորեն որոշվել ու վերահսկվել այնպես, ինչպես որ լինում է բուն արդյունաբերության մեջ։ Միմիայն օժանդակ արդյունքները, կաթը, պանիրը և այլն կարող են շարունակաբար արտադրվել ու ծախվել ավելի կարճ պարբերաշրջաններում։ Իսկ աշխատաժամանակի վերաբերմամբ այսպես է բանը. «Գերմանիայի տարբեր վայրերում կլիմայական ու այլ ներգործող պայմանների տեսակետից՝ աշխատօրերի թիվը երեք գլխավոր աշխատապարբերաշրջանների համար կարող է ընդունվել հետևյալը, գարնան պարբերաշրջանի համար մարտի կեսերից կամ թե ապրիլի սկզբից մինչև մայիսի կեսերը՝ 50—60, ամառվա պարբերաշրջանի համար հունիսի սկզբից մինչև օգոստոսի վերջը՝ 65—80 ու աշնան պարբերաշրջանի համար սեպտեմբերի սկզբից մինչև հոկտեմբերի վերջը կամ թե չէ նոյեմբերի կեսերն ու կամ վերջը՝ 55— 75 աշխատօը։ 55—75 աշխատօր։ Ձմեռվա համար նշելի են սոսկ այն աշխատանքները, որոնք պետք է այս ժամանակ կատարվեն, ինչպես, օրինակ, պարարտանյութ, փայտ, շինանյութ կրելը, շուկա բան տանելը և այլն։» (F. Kirchhof «Handbuch der landwirthschaftlichen Betriebslehre». Dresden 1852, S. 160).

Որքան ավելի անբարենպաստ է կլիման, գյուղատնտեսության աշխատապարբերաշրջանը և ուրեմն կապիտալի ու աշխատանքի ծախսումն այնքան ավելի կարճ ժամանակաշրջանի մեջ է սեղմվում։ Օրինակ՝ Ռուսաստանը։ Այնտեղ հյուսիսային միքանի մարզերում դաշտային աշխատանքը տարվա մեջ հնարավոր է միմիայն 130—150 օրվա ընթացքում։ Հասկանալի է, թե Ռուսաստանն ինչպիսի կորուստ կունենար, եթե նրա եվրոպական բնակչության 65 միլիոնից 50 միլիոնն առանց զբաղմունքի մնար ձմեռվա վեց կամ թե ութ ամսվա ընթացքում, երբ դաշտային ամեն աշխատանք պետք է դադարի։ Բացի այն 200 000 գյուղացիներից, որոնք բանում են Ռուսաստանի 10 500 գործարանում, գյուղերում ամեն տեղ սեփական տնարդյունաբերություններ են զարգացել։ Այսպես, կան գյուղեր, որտեղ բոլոր գյուղացիները սերնդե սերունդ ջուլհակներ են, կաշեգործներ, կոշկակարներ, փականագործներ, դանակագործներ և այլն, այս հատկապես պատահում է Մոսկվայի, Վլադիմիրի, Կալուգայի, Կոստրոմայի ու Պետերբուրգի նահանգներում։ Ի դեպք դեպ, այս տնարդյունաբերությունն արդեն ավելի ու ավելի է ստիպվում կապիտալիստական արտադրությանը ծառայելու. օրինակ, ջուլհակներին հենք ու միջնաթել մատակարարում են վաճառականներն անմիջաբար կամ թե գործակատարների միջոցով։ (Համառոաված Համառոտված է՝ քաղելով հետևյալ հրատարակությունից. «Reports by H. M. Secretaries of Embassy and Legation, on the Manufactures, Commerce etc.» № 8, 1865, p. 86, 87)։ Այստեղից երևում է, թե ինչպես անզուգադիպումն արտադրապարբերացչջանի արտադրապարբերաշրջանի ու աշխատապարբերաշրջանի — վերջինս հանդիսանում է առաջինի մեկ մասը միայն — կազմում է երկրագործության ու գյուղական օժանդակ արդյունաբերության միացման բնական պատվանդանը, մյուս կողմից՝ թե ինչպես գյուղական օժանդակ արդյունաբերությունը յուր հերթին դառնում է հենակետ կապիտալիստի համար, որը նախ և առաջ իբրև վաճառական է ներխցկվում։ Երբ կապիտալիստական արտադրությունը հետագայում ավարտին է հասցնում մանուֆակտուրայի ու հողագործության միջև եղած բաժանումը, գյուղական բանվորն ավելի ու ավելի է կախումն ունենում սոսկ պատահական օժանդակ զբաղմունքից, և նրա դրությունը վատանում է այս հանգամանքի հետևանքով։ Ինչպես հետո կտեսնենք, կապիտալի համար ջնջվում են շրջապտույտի մեջ եղած բոլոր տարբերությունները։ Բանվորի համար՝ ոչ։

Մինչդեռ բուն արդյունաբերության ճյուղերի մեծամասնության մեջ, հանքագործության, փոխադրանքի և այլոց մեջ, արտադրությունը համաչափ է լինում, տարեցտարի հավասարաչափ աշխատաժամանակ է գործադրվում և, մի կողմ թողած գնատատանումները, գործի խափանումներն իբրև աննորմալ ընդհատումներ, այն ծախսերը, որոնք օրական շրջանառության պրոցեսի մեջ մտնող կապիտալի համար են արվում, հավասարաչափ են բաշխվում, այլև մինչդեռ, շրջանառու կապիտալի հետհոսումը կամ թե նրա նորացումն էլ, այլ անփոփոխ շուկայապայմաններում, տարվա մեջ բաշխվում է հավասարաչափ պարբերաշրջանների վրա,— այն կապիտալածախսումների դեպքում, երբ աշխատաժամանակն արտադրաժամանակի լոկ մի մասն է կազմում, տարվա տարբեր պարբերաշրջաններում շրջանառու կապիտալի ծախսման մեծագույն անհավասարաչափությունն է տեղի ունենում, այնինչ հետհոսումը կատարվում է մեկ անգամ միայն, բնական պայմանների կողմից հաստատապես նախորոշված ժամանակին։ Ուստի ձեռնարկության նույնահավասար մասշտաբի դեպքում, այսինքն կանխավճարված շրջանառու կապիտալի նույնահավասար մեծության դեպքում պետք է այս կապիտալն ավելի մեծ քանակով կանխավճարվի մի անգամից ու ավելի երկար ժամանակվա համար, քան շարունակական աշխատապարբեբաշրջաններ ունեցող ձեռնարկություններում։ Հիմնական կապիտալի էլ կենսատևողությունն այստեղ ավելի շատ է տարբերվում այն ժամանակից, երբ նա իսկապես արտադրողաբար է գործում։ Աշխատաժամանակի ու արտադրաժամանակի տարբերության հետ բնականաբար ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակով. ընդհատվում է կիրառվող հիմնական կապիտալի գործադրաժամանակն էլ, ինչպես, օրինակ, երկրագործության մեջ՝ բանող անասունինը, գործիքներինն ու մեքենաներինը։ Որչափով որ այս հինական կապիտալը կազմված է լինում բանող անասուններից, սա կերի ու այլոց միևնույն կամ թե համարյա միևնույն ծախսումներն է շարունակ պահանջում թե՛ այն ժամանակ, երբ նա բանում է, ու թե այն ժամանակ; , երբ նա չի բանում։ Մեռյալ աշխատամիջոցների վերաբերմամբ պետք է ասել, որ չգործածվելն էլ մի հայտնի արժեզրկումն է պատճառում։ Այսպիսով ուրեմն արդյունքի թանգացումն է տեղի ունենում առհասարակ, քանի որ արժեքի փոխանցումն արդյունքին հաշվվում է ոչ թե մենակ այն ժամանակի համաձայն, երբ հիմնական կապիտալը գործում է, այլ և այն ժամանակի համաձայն, երբ նա արժեք է կորցնում։ Հիմնական կապիտալի պարապ ընկած մնալն այս արտադրաճյուղերում,— սա կապված է ընթացիկ ծախսերի հետ, թե ոչ, միևնույն է,— նրա նորմալ կիրառման մի պայման է նմանապես, ինչպես, օրինակ, բամբակի մի հայտնի քանակի կորուստը մանագործության մեջ. և նույն կերպ էլ յուրաքանչյուր աշխատապրոցեսի ժամանակ նորմալ տեխնիկական պայմաններում նա անարտադրողաբար, բայց անխուսափելիորեն ծախսված աշխատույժը վճարահատուցում է ճիշտ այնպես, ինչպես է արտադրողաբար ծախսվածը։ Ամեն մի բարելավում, որ քչացնում է աշխատամիջոցների, հումքի ու աշխատույժի անարտադրողական ծախսումը, քչացնում է արդյունքի արժեքն էլ։

Գյուղատնտեսության մեջ միանում են երկուսն էլ, աշխատապարբերաշրջանի ավելի երկար տևողությունը և աշխատաժամանակի ու արտադրաժամանակի միջի ֊եղած եղած մեծ տարբերությունը։ Հոդսկինն այս մասին նկատում է իրավացիորեն. «Տարբերությունն այն ժամանակի» [թեև նա այստեղ տարբերություն չի դնում աշխատաժամանակի ու արտադրաժամանակի միջև], «որ պահանջվում է գյուղատնտեսության մեջ արդյունքները պատրաստելու համար ու այն ժամանակի, որ պահանջվում է մյուս աշխատաճյուղերում, գյուղական տնտեսատերերի մեծ կախման գլխավոր պատճառն է։ Նրանք չեն կարող իրենց ապրանքները շուկա բերել ավելի կարճ ժամանակում, քան մի տարին է։ Այս ամբողջ ժամանակամիջոցում նրանք պետք է պարտքով գնումներ անեն կոշկակարից, դերձակից, դարբնից, սայլագործից ու զանազան ուրիշ արտադրողներից, որոնց արդյունքների կարիքն ունեն նրանք և որոնք արդյունքները պատրաստում, պրծնում են քիչ օրում կամ թե քիչ շաբաթվա մեջ։ Այս բնական պարագայի հետևանքով ու մյուս աշխատաճյուղերում հարստության ավելի արագ շատանալու հետևանքով՝ հողատերերի որոնք մենաշնորհացրել են ամբողջ պետության հողը, չնայած որ նրանք, բացի սրանից, տիրացել են օրենսդրության մենաշնորհին էլ, այնուամենայնիվ անկարող են իրենց ու իրանց ծառաներին, ֆերմերներին երկրում ամենից ավելի կախումն ունեցող մարդկանց վիճակից ազատելու։» (Thomas Hodgskin «Popular Political Economy». London 1827, p. 147, ծանոթագրությունը։)

Նույնն է նաև անասնաբուծության ժամանակ։ Հոտի մի մասը (անասնապաշարը) մնում է արտադրապրոցեսում, այնինչ նրա մյուս մասը ծախվում է իբրև տարեկան արդյունք։ Այստեղ կապիտալի մեկ մասն է միայն պտույտ գործում ամեն տարի, ճիշտ այնպես, ինչպես հիմնական կապիտալի — մեքենաների, բանող անասունի և այլոց դեպքում։ Թեև այս կապիտալս կապիտալն արտադրապրոցեսում երկար ժամանակվա համար սևեռված կապիտալ է և այսպիսով երկարաձգում է ամբողջ կապիտալի պտույտը, բայց և այնպես նա հիմնական կապիտալ չի կատեգորիկ իմաստով։

Պտույտի վրա համանման կերպով ներգործում է պաշարի մի ուրիշ տեսակը, որը լոկ պոտենցիալ արտադրողական կապիտալ է, բայց տնտեսության հենց բնության հետևանքով պետք է կուտակված լինի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մասսաներով, հետևաբար պետք է կանխավճարված լինի արտադրության ավելի երկար ժամանակի համար, չնայած որ նա լոկ հետզհետե է մտնում գործուն արտադրապրոցեսի մեջ։ Այս շարքին է պատկանում, օրինակ, պարարտանյութը նախքան այն, երբ նա դաչա է տարվում, ինչպես և հացահատիկը, խոտը և այլն ու կենսամիջոցների այնպիսի պաշարներ, որոնք մտնում են անասունի արտադրության մեջ։ «Արտադրակապիտալի մի նշանավոր մասը պարունակվում է տնտեսության պաշարների մեջ։ Բայց սրանք կարող են ավելի կամ թե պակաս չափով կորցնել իրենց արժեքից։ Հենց արժեքից, հենց որ նրանց լավ պահպանման համար պահանջվող նախազգուշացման միջոցները պատշաճորեն չկիրառվեն. վերահսկման պակասության հետևանքով արդյունապաշարների մի մասը կարող է տնտեսության համար հենց ամբողջովին կորչել էլ։ Ուստի առավելապես այս կողմից մի հոգատար վերահսկություն է պահանջվում ամբարների, կերանոցների և շտեմարանների ու մառանների վերաբերմամբ, ինչպես և անհրաժեշտ է պաշարանոցները միշտ կարգին փակել, իսկ բացի սրանից՝ մաքուր պահել, օդափոխել և այլն, հացահատիկն ու պահպանման հանձնված պտուղները պետք է ժամանակ առ ժամանակ շուռումուռ տրվեն, կարտոֆիլներն ու ճակնդեղները պաշտպանվեն թե ցրտից եթե ջրից ու կրակից։» (Kirchhof, p. 292). «Սեփական կարիքը հաշվելիս, մանավանդ այն, որ հարկավոր է անասուն պահելու համար, ընդվորում բաշխումը կատարվում է արդյունքի ու նպատակի չափերի համաձայն, պետք է նկատի ունենալ ոչ թե պահանջմունքի բավարարումը միայն, այլ բացի սրանից, նաև այն, որ մի համեմատական պաշար էլ դեռ մնա չնախատեսված դեպքերի համար։ Ընդսմին հենց որ երևում է, որ կարիքը լիովին չի կարող ծածկվել սեփական արդյունքով, ապա պետք է ամենից առաջ նկատի առնվի այն, թե արդյոք այս թերին չի կարելի ուրիշ արդյունքով (փոխմիջոցներով) ծածկել կամ թե պակասողների փոխարեն ավելի էժան ճարել հիշյալները։ Եթե, օրինակ, խոտի պակասություն երևան գա, ապա սա կարող է ծածկվել արմտիքով ու ծղոտի հավելուրդով։ Այստեղ ընդհանրապես պետք է միշտ աչքի առջև ունենալ տարբեր արդյունքների իրական արժեքն ու շուկայագինը և սրա համաձայն էլ որոշումներ կայացնել սպառման համար. եթե, օրինակ, վարսակն ավելի թանգ է, այնինչ սիսեռի ու հաճարի գները համեմատաբար ցածր են, ապա ձիեր պահելիս վարսակի. մի մասն օգտավետ կերպով կարելի է փոխարինել սիսեռով ու հաճարով և սրա հետևանքով մնացած վարսակը ծախել։» (Ibidem, p. 300).

Պաշարագոյացումը քննելիս առաջ արդեն նշել ենք, որ պահանջվում է պոտենցիալ արտադրողական կապիտալի, այսինքն արտադրության համար նախանշված արտադրամիջոցների մի որոշ, ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր քանակ, որոնք պետք է ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մասսաներով գոյություն ունենան իբրև պաշար և հետզհետե մտնեն արտադրապրոցեսի մեջ։ Ընդսմին նշել ենք, թե որոշ ծավալ ունեցող տվյալ մի ձեռնարկության կամ թե կապիտալիստական արտադրության մեջ այս արտադրապաշարի մեծությունը կախված է նրա նորացման ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր դժվարությունից, վաճառահանման շուկաների հարաբերական մոտիկությունից, փոխադրամիջոցների ու հաղորդակցության միջոցների զարգացումից և այլն։ Այս բոլոր հանգամանքները ներգործում են կապիտալի այն մինիմումի վրա, որը պետք է առկա լինի արտադրողական պաշարի ձևով, հետևաբար այն ժամանակի երկարության վրա, որի համար պետք է արվեն կապիտալականխավճարումները, այլև ազդում են մի անգամից կանխավճարելի կապիտալամասսայի ծավալի վրա։ Այս ծավալը, որ ուրեմն ներգործում է պտույտի վրա էլ, պայմանավորված է ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ այն ժամանակով, որի համար ամրակցվում է շրջանառու կապիտալի արտադրողական պաշարի ձևով իբրև սոսկ պոտենցիալ արտադրողական կապիտալ։ Մյուս կողմից՝ որչափով որ այս կանգառումը կախված է արագ փոխարինման ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր հնարավորությունից, շուկայահաբաբերություններից շուկայահարաբերություններից և այլն, նա ինքը յուր հերթին ծագում է պտուտաժամանակից, այնպիսի պարագաներից, որոնք շրջանառության ոլորտին են պատկանում։ «Այնուհետև կահույքի բոլոր այսպիսի առարկաները կամ պատկանելիքները, ինչպես ձեռնաշխատանքի գործիքները, մաղերը, կողովները, պարանները, սայլի քսուքը, մեխերը և այլն, այնքան ավելի պետք է նույն վայրկյանում փոխարինելու համար առկա լինեն իբրև պաշար, որքան ավելի քիչ հարմարություն կա մոտակայքում հիշյալները շուտ ճարել կարողանալու համար։ Վերջապես ամեն տարի գործիքների ամբողջ կահույքը ձմռանը պետք է ուշադրությամբ զննվի, և ընդսմին անհրաժեշտ դարձած լրացումն ու սարքինացումն անմիջապես հոգացվի։ Բայց թե ընդհանրապես որքան ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր պաշարներ պետք է պահվեն արդյոք կահույքի կարիքը լրացնելու համար, այս որոշողը գլխավորապես տեղական պայմաններն են։ Որտեղ որ մոտակայքում արհեստավորներ ու կրպակներ չկան, այնտեղ պետք է ձեռքի տակ ավելի մեծ պաշարներ պահվեն, քան այնտեղ, ուր մարդ տեղում կամ թե շատ մոտիկ վայրում այսպիսիները կարող է գտնել։ Իսկ երբ այլ հավասար պայմաններում մարդ կարիք եղած պաշարներն ավելի մեծ քանակությամբ ու մի անգամից է ձեռք բերում, նա էժան գնման օգուտ է շահում ընդհանրապես, մանավանդ երբ սրա համար մի բարենպաստ ժամկետ է ընտրում. բայց իհարկե սրանով նաև մեկ այնպիսի մեծ գումար է միանգամից պոկվում շրջանառող արտադրակապիտալից, առանց որի միշտ չի կարող լավ կառավարվել տնտեսությունը։» (Kirchhof, p. 301).

Արտադրաժամանակի ու աշխատաժամանակի տարբերությունը, ինչպես տեսել ենք, շատ տարբեր դեպքեր է թուլատրում։ Շրջանառու կապիտալը կարող է արտադրաժամանակում գտնվել, նախքան բուն աշխատապրոցեսի մեջ մտնելը (կաղապարարտադրություն ). կամ թե նա գտնում է արտադրաժամանակում՝ բուն աշխատապրոցեսից անցնելուց հետո (գինի, ցանած սերմացու). և կամ արտադրաժամանակը տեղ-տեղ կտրատվում է աշխատաժամանակով (հողագործություն, անտառաբուծություն). շրջանառունակ արդյունքի մի ավելի խոշոր մասը մնում է գործուն արտադրապրոցեսին միակցված, այնինչ մի շատ ավելի փոքրիկ մասը մտնում է տարեկան շրջանառությւսն մեջ (անտառաբուծություն ու անասնաբուծություն). այն ժամանակի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր երկարությունը, որի համար կանխավճարվում է շրջանառու կապիտալը պոտենցիալ արտադրողական կապիտալի ձևով, հետևաբար նաև ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր այն մասսան, որով պետք է ծախսվի այս կապիտալը մի անգամից,— բղխում է մասամբ արտադրապրոցեսի տեսակից (երկրագործություն) և մասամբ էլ կախված է շուկաների մոտիկությունից կարճ ասած՝ այնպիսի հանգամանքներից, որոնք շրջանառության ոլորտին են պատկանում։