Դևեր, Մասն երկրորդ

I

Անցավ ութ օր։ Հիմա, երբ արդեն ամեն ինչ անցել է, և ես ժամանակագրությունն եմ կազմում, մենք արդեն գիտենք, թե բանն ինչ է։ Բայց այն ժամանակ դեռ ոչինչ չգիտեինք և բնական է, որ մեզ տարօրինակ էին թվում տարբեր բաներ։ Համենայն դեպս, առաջին շրջանում փակվեցինք Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ և երկյուղով հետևում էինք հեռվից։ Ես դեռ մեկ-մեկ դուրս էի գալիս ու առաջվա պես զանազան լուրեր բերում նրան, առանց որի նա մնալ չէր կարող։

Հարկ չկա ասել, որ քաղաքով մեկ տարածվեցին ամենաբազմազան լուրեր, այն է՝ ապտակի, Լիզավետա Նիկոլաևնայի ուշագնացության և այն կիրակի կատարված մյուս-մյուս բաների վերաբերյալ։ Բայց մեզ համար զարմանալի էր. ո՞ւմ միջոցով կարող էր այդ ամենն այդքան արագ և ստույգ հայտնի դառնալ։ Այն ժամանակ ներկա եղողներից և ոչ մեկը կարծես թե կատարվածի գաղտնիությունը խախտելու ոչ կարիքն ուներ, ոչ շահը։ Այն օրը ծառաներ չկային։ Միայն Լեբյադկինը կարող էր ինչ-որ բաներ թռցնել բերանից, ոչ այնքան չարությունից, որովհետև այն օրը դուրս եկավ սաստիկ վախեցած (իսկ վախը թշնամու հանդեպ ոչնչացնում է նաև չարությունը նրա դեմ), այլ միայն անզսպությունից դրդված։ Սակայն Լեբյադկինը, քույրիկի հետ միասին, հաջորդ օրն իսկ անհետ կորել էր։ Ֆիլիպպովի տանը չկար, տեղափոխվել էր, հայտնի չէ, թե ուր, ճիշտ կարծես գետնի տակն անցել։ Շատովը, ումից կուզեի տեղեկանալ Մարյա Տիմոֆեևնայի մասին, փակվել էր և կարծես թե այդ լրիվ ութն օրը նստած մնացել իր բնակարանում դադարեցնելով անգամ իր պարապմունքները քաղաքում։ Ինձ նա չընդունեց։ Ես նրա մոտ գնացի երեքշաբթի և թակեցի դուռը։ Պատասխան չեղավ, բայց աներկբա տվյալներից վստահ, որ նա տանն է, նորից թակեցի։ Այդժամ նա, ըստ երևույթին, դուրս թռավ անկողնուց, լայնաքայլ մոտեցավ դռանը և ամբողջ ձայնով գոռաց. «Շատովը տանը չէ»։ Այդպես էլ հեռացա։

Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ, ենթադրության համարձակության համար ոչ առանց երկյուղի, սակայն փոխադարձաբար քաջալերելով միմյանց, ի վերջո, հանգեցինք մի մտքի, որոշեցինք, որ տարածված լուրերի մեղավորը կարող է լինել միմիայն Պյոտր Ստեպանովիչը, թեև որոշ ժամանակ անց, հոր հետ խոսակցության ընթացքում, նա հավատացնում էր, որ պատմությունն արդեն գտել է բոլորի բերանին, գերազանցապես ակումբում, և նվազագույն մանրամասերով ծայրեծայր հայտնի նահանգապետի տիկնոջն ու նրա ամուսնուն։ Ահա, թե ինչն է նշանակալի նաև. հաջորդ իսկ օրը, երկուշաբթի իրիկնադեմին, հանդիպեցի Լիպուտինին, և նա արդեն ամեն ինչ գիտեր մինչև վերջին բառը, նշանակում է, անկասկած իմացել էր առաջին աղբյուրից։

Շատերը տիկնանցից (նաև՝ ամենաաշխարհիկներից) հետաքրքրվում էին «խորհրդավոր կաղլիկով»՝ այդպես էին կոչում Մարյա Տիմոֆեևնային։ Գտնվեցին նույնիսկ անձամբ տեսնվել և նրա հետ ծանոթանալ ցանկացողներ, այնպես որ Լեբյադկիններին թաքցնել շտապած պարոնայք, ակներևաբար, տեղին էին վարվել։ Բայց և այնպես, առաջին պլանում էր Լիզավետա Նիկոլաևնայի ուշագնացությունը, ու դրանով հետաքրքրվում էր «ամբողջ բարձրաշխարհիկը», այլևս միայն մի պատճառով, որ բանն ուղղակիորեն առնչվում էր Յուլիա Միխայլովնային, որպես Լիզավետա Նիկոլաևնայի ազգականուհի և նրա հովանավորուհի։ Եվ ինչեր-ինչե՜ր էին դուրս տալիս։ Ասեկոսեներին նպաստում էր նաև իրավիճակի խորհրդավորությունը, երկու տներն էլ խուլ փակի տակ էին։ Լիզավետա Նիկոլաևնան, ինչպես պատմում էին, պառկած էր սպիտակ տենդով, նույնն էլ պնդում էին Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի մասին, նողկալի մանրամասերով, իբր կորցրած ատամի և լնդաբորբից ուռած այտի մասին։ Նույնիսկ խոսում էին անկյուններում, որ մեզ մոտ գուցեև սպանություն լինի, որ Ստավրոգինն այն մարդը չէ, որ կուլ տա նման վիրավորանքը և սպանելու է Շատովին, սակայն խորհրդավորությամբ, ինչպես կորսիկական վենդետտայի ժամանակ։ Այս միտքը դուր էր եկել, բայց մեր աշխարհիկ երիտասարդության մեծ մասն այդ ամենը լսում էր՝ բանի տեղ չդնելով և ամենաարհամարհական անտարբերության արտահայտությամբ, անշուշտ՝ շինծու։ Ընդհանրապես, մեր հասարակության վաղեմի թշնամանքը Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի հանդեպ վառ դրսևորվում էր։ Նույնիսկ պատկառելի մարդիկ ձգտում էին մեղադրել նրան, թեև իրենք էլ չգիտեին՝ ինչում։ Փսփսոցով պատմում էին, թե իբր նա է խորտակել Լիզավետա Նիկոլաևնայի պատիվը և որ նրանց միջև սիրային կապ է եղել Շվեյցարիայում։ Հարկավ, զգուշավոր մարդիկ զսպում էին իրենց, բայց և այնպես բոլորն ունկնդրում էին ախորժակով։ Ուրիշ խոսակցություններ էլ կային, բայց ոչ ընդհանրական, այլ մասնավոր, հազվադեպ ու համարյա թե փակ, չափազանց տարօրինակ և որոնց գոյությունը հիշատակում եմ՝ ընթերցողներին սոսկ նախազգուշացնելու համար, միայն իմ պատմության հետագա դեպքերի կապակցությամբ։ Հատկապես ոմանք, հոնքերը խոժոռած և Աստված գիտե, թե ինչի հիման վրա, ասում էին, թե Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն առանձնահատուկ ինչ֊որ գործ ունի մեր նահանգում, թե նա կոմս Կ-ի միջոցով Պետերբուրգում ինչ-ինչ բարձրագույն հարաբերությունների մեջ է մտել, թե նա նույնիսկ գուցեև ծառայում է ու ինչ-որ մեկի ինչ-որ հանձնարարություններն ունի։ Երբ շատ արդեն պատկառելի և զուսպ անձինք ժպտում էին՝ այդ լուրը լսելով, ողջամտորեն նկատելով, որ սկանդալներով ապրող և մեզ մոտ լնդաբորբով սկսած մարդը նման չէ աստիճանավորի, ապա նրանց շշնջաձայն նկատել էին տալիս, որ ծառայում է նա ոչ պաշտոնապես, այլ, այսպես ասած, կոնֆիդենցիալ և որ նման դեպքերում հենց ծառայությունն է պահանջում, որ ծառայողը հնարավորին չափ քիչ նման լինի աստիճանավորի։ Այդպիսի դիտողությունը տպավորություն էր հարուցում, մեզանում հայտնի էր, որ մեր նահանգի զեմստվոյին մայրաքաղաքում նայում են որոշ հատուկ ուշադրությամբ։ Կրկնեմ, այդ լուրերը սոսկ ցոլացին ու անհետ չքացան, ժամանակավորապես, մինչև Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի առաջին հայտնվելը։ Սակայն կնշեմ, որ շատ լուրերի պատճառը մասամբ մի քանի հակիրճ, բայց չարամիտ խոսքերն էին, անհստակ և կցկտուր ասված ակումբում, Պետերբուրգից վերջերս վերադարձած գվարդիայի պաշտոնաթող կապիտան Արտեմիյ Պավլովիչ Գագանովի կողմից։ Մեր նահանգի և գավառի շատ խոշոր կալվածատեր էր, մայրաքաղաքային աշխարհիկ մարդ, որդին հանգուցյալ Պավել Պավլովիչ Գագանովի, նույն այն հարգարժան ավագի, ում հետ ավելի քան չորս տարի առաջ, իր կոպտությամբ ու հանկարծակիությամբ արտասովոր բախում էր ունեցել Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, ինչի մասին արդեն հիշատակել եմ իմ պատմության սկզբում։

Բոլորին անմիջապես հայտնի դարձավ, որ Յուլիա Միխայլովնան արտակարգ այցելություն է արել Վարվառա Պետրովնային և որ տան առմուտքին նրան հայտնել են, թե «վատառողջության պատճառով չեն կարող ընդունել»։ Նաև այն մասին, որ իր այցելությունից երկու օր անց Յուլիա Միխայլովնան մարդ է ուղարկել՝ տեղեկանալու Վարվառա Պետրովնայի առողջության մասին։ Ի վերջո, ընդունվեց ամենուրեք «պաշտպանել» Վարվառա Պետրովնային, իհարկե, սոսկ ամենավերին, այսինքն, ըստ հնարավորին, ամենաանորոշ իմաստով։ Այնուամենայնիվ, կիրակնօրյա պատմության մասին նախասկզբնական փութկոտ ակնարկումները լսեց խիստ և սառը տեսքով, այնպես որ հաջորդ օրերին դրանք այլևս չնորոգվեցին՝ նրա ներկայությամբ։ Այդպիսով էլ ամենուրեք կայունացավ այն միտքը, որ Յուլիա Միխայլովնային հայտնի է ոչ միայն ամբողջ խորհրդավոր պատմությունը, այլև դրա համակ խորհրդավոր իմաստը՝ նվազագույն մանրամասերով, ու ոչ որպես կողմնակի անձի, այլ մասնակցի։ Ի դեպ, նշեմ, որ նա արդեն սկսել էր մեզ մոտ կամաց-կամաց ձեռք բերել այն բարձրագույն ազդեցությունը, ինչին, անկասկած, ձգտում էր և տենչում և արդեն սկսել էր իրեն տեսնել «շրջապատված»։ Հասարակության մի մասն ընդունեց նրան հատուկ գործնական խելքն ու տակտը, բայց այդ մասին՝ հետո։ Հենց նրա հովանավորությամբ էլ մասամբ բացատրվում էին նաև նրա հասարակության մեջ Պյոտր Ստեպանովիչի բավական արագընթաց հաջողությունները, որոնք առանձնապես զարմացրել էին Ստեպան Տրոֆիմովիչին այն ժամանակ։

Ես ու նա գուցեև չափազանցնում էինք։ Նախ և առաջ, Պյոտր Ստեպանովիչը համարյա ակնթարթորեն ծանոթացավ ամբողջ քաղաքի հետ, իր հայտնվելու առաջին իսկ չորս օրերի ընթացքում։ Նա եկել էր կիրակի, իսկ երեքշաբթի արդեն հանդիպեցի նրան կառքում, Արտեմիյ Պավլովիչ Գագանովի հետ, որը գոռոզ, դյուրաբորբոք և ամբարտավան մարդ էր, չնայած իր ամբողջ աշխարհիկությանը, ում հետ, բնավորության պատճառով, բավական դժվար էր համակերպվել։ Նահանգապետը նույնպես հիանալի էր ընդունել Պյոտր Ստեպանովիչին, այն աստիճան, որ անմիջապես մտերիմի կամ, այսպես ասած, գուրգուրված երիտասարդի վիճակում հայտնվեց։ Ճաշում էր Յուլիա Միխայլովնայի մոտ համարյա ամեն օր։ Նրա հետ ծանոթացել էր դեռևս Շվեյցարիայում, սակայն նորին գերազանցության տանը նրա արագընթաց հաջողության մեջ իսկապես մի հետաքրքրական բան էր ամփոփված։ Չէ որ, այնուամենայնիվ, ժամանակին նա արտասահմանյան հեղափոխականի համբավ ուներ, ճիշտ էր դա, թե՝ ոչ, մասնակցել էր ինչ-ինչ արտասահմանյան հրատարակումների և կոնգրեսների, «որ կարելի է նույնիսկ թերթերով ապացուցել», ինչպես չարությամբ արտահայտվեց, ինձ հանդիպելով, Ալյոշա Տելյատնիկովը՝ ներկայումս, ավաղ, պաշտոնաթող մանր աստիճանավոր, իսկ նախկինում նույնպես գուրգուրված երիտասարդ առաջվա նահանգապետի տանը։ Բայց և այնպես, այստեղ մի փաստ էր առկա, նախկին հեղափոխականը սիրելի հայրենիքում գտնվում էր ոչ միայն առանց որևիցե անհանգստության, այլ համարյա թե խրախուսաբար, ուրեմն, ոչինչ էլ չկար գուցե։ Մի անգամ Լիպուտինն ինձ շշնջաց, թե, ըստ լուրերի, Պյոտր Ստեպանովիչն իբր մի տեղ ապաշխարել է և մեղքերի թողություն ստացել հայտնելով մի քանի այլ անուն, և այդպիսով գուցեև արդեն հասցրել մեղքը հատուցել, խոստանալով հետայսու ևս օգտակար լինել հայրենիքին։ Ես այդ թունավոր նախադասությունը հաղորդեցի Ստեպան Տրոֆիմովիչին և վերջինս, որ համարյա թե ի վիճակի չէր ըմբռնել, խորունկ մտորումների մեջ ընկավ։ Հետագայում բացահայտվեց, որ Պյոտր Ստեպանովիչը մեզ մոտ է եկել արտակարգ պատկառելի հանձնարարական նամակներով, ծայրահեղ դեպքում, մեկը բերել է նահանգապետուհուն՝ պետերբուրգյան անչափ կարևոր մի պառավից, ում ամուսինը պետերբուրգյան ամենանշանակալի ծերուկներից մեկն էր։ Այդ պառավը՝ Յուլիա Միխայլովնայի կնքամայրը, իր նամակում հիշատակել էր, որ կոմս Կ-ը նույնպես լավ ճանաչում էր Պյոտր Ստեպանովիչին, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի միջոցով, գուրգուրել է նրան և համարում է «արժանավոր երիտասարդ, չնայած նախկին մոլորություններին»։ Յուլիա Միխայլովնան ծայրաստիճան գնահատում էր իր չնչին և այնքան դժվարությամբ պահպանվող կապերը «բարձրագույն աշխարհի» հետ ու հարկավ, ուրախ էր պատկառելի պառավի նամակն ստանալով, բայց և այնպես, այստեղ մի առանձնահատուկ բան էլ էր մնում։ Նույնիսկ ամուսնուն տրամադրեց Պյոտր Ստեպանովիչի հետ համարյա ընտանեվարի փոխհարաբերությունների, այնպես որ պարոն ֆոն Լեմբկեն բողոքում էր... բայց այդ մասին էլ՝ հետո։ Նշեմ նույնպես հիշելու համար, որ մեծ գրողն էլ խիստ բարեհաճ վերաբերվեց Պյոտր Ստեպանովիչին և անմիջապես հրավիրեց իր մոտ։ Այդքան գոռոզ մարդու այդչափ շտապողականությունը խոցեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին ամենից ցավագին, բայց ես դա այլ կերպ բացատրեցի, իր մոտ կանչելով նիհիլիստ մեկի, պարոն Կարմազինովը, հարկավ, նկատի ուներ նրա շփումները երկու մայրաքաղաքների առաջադեմ երիտասարդների հետ։ Մեծ գրողը հիվանդագին կերպով սարսռում էր հեղափոխական նորագույն երիտասարդության առաջ և, գործից անտեղյակ, երևակայելով, թե նրանց ձեռքում է ռուսաց ապագայի բանալին, ստորացուցիչ շողոքորթում էր նրանց, գլխավորապես այն պատճառով, որ իր վրա նրանք ոչ մի ուշադրություն չէին դարձնում։

II

Պյոտր Ստեպանովիչը մեկ-երկու անգամ վազեվազ եկել էր իր ծնող հոր մոտ, դժբախտաբար, երկու անգամ էլ իմ բացակայությամբ։ Առաջին անգամ եկել էր չորեքշաբթի, այսինքն, առաջին այն հանդիպումից չորս օր անց, այն էլ գործերով։ Իմիջիայլոց, կալվածքի վերջնահաշիվը նրանք ավարտեցին մի տեսակ անձայն ու աներևույթ. Վարվառա Պետրովնան ամեն ինչ վերցրեց իր վրա և ամեն ինչ վճարեց, անշուշտ, ձեռք բերելով հողը, իսկ Ստեպան Տրոֆիմովիչին տեղեկացրեց միայն, որ ամեն բան վերջացած է, և Վարվառա Պետրովնայի լիազորը՝ նրա սենեկապան Ալեքսեյ Եգորովիչն ինչ-որ բաներ բերեց նրան ստորագրելու, ինչ էլ կատարեց նա լուռ և արտակարգ արժանապատվությամբ։ Արժանապատվության կապակցությամբ նշեմ, որ այդ օրերին համարյա չէի ճանաչում մեր նախկին ծերուկին։ Նա իրեն պահում էր, ինչպես երբեք նախկինում, դարձել էր զարմանալի լռակյաց, նույնիսկ ոչ մի նամակ չգրեց Վարվառա Պետրովնային, սկսած հենց կիրակի օրվանից, ինչ ես հրաշք կհամարեի, իսկ գլխավորը՝ դարձել էր հանգիստ։ Նա կայունանում էր մի վերջնական ու արտակարգ գաղափարով, որը նրան հանգստություն էր բերել՝ դա ակներև էր։ Գտել էր այդ գաղափարը, նստել ու ինչ-որ բանի էր սպասում։ Սկզբից, ի դեպ, հիվանդ էր, հատկապես երկուշաբթի՝ խոլերինա էր։ Նույնպես չէր կարող առանց լուրերի ապրել երկար ժամանակ, բայց հենց ես, փաստերը թողնելով, անցնում էի բանի էությանը և արտահայտում ինչ-ինչ ենթադրություններ, ապա իսկույն ևեթ սկսում էր ձեռքերը թափ տալ վրաս, որ վերջ տամ։ Բայց երկու տեսակցությունները որդյակի հետ, այնուամենայնիվ, հիվանդագին էին ազդել վրան, թեև չէին սասանել։ Այդ երկու օրերն էլ, տեսակցություններից հետո, նա պառկած էր բազմոցին, գլուխը փաթաթածքացախի թրջոցով, սակայն վերին իմաստով շարունակում էր հանգիստ մնալ։

Երբեմն, իմիջիայլոց, ձեռքերը չէր թափ տալիս։ Երբեմն ինձ թվում էր նույնպես, որ ընդունած խորհրդավոր վճռականությունը մի տեսակ լքում էր նրան և որ սկսում էր նա պայքարել գաղափարների մի նոր գայթակղիչ ալիքի դեմ։ Ակնթարթներ էր տևում, բայց ես նշում եմ դրանք։ Կասկածում էի, որ նա շատ կուզեր վերստին հայտարարել իր մասին, մեկուսացումից ելնելով, պայքար առաջարկել, վերջին ճակատամարտը տալ։

― Cher, ես նրանց կջախջախեի,― դուրս թռավ նրա բերանից հինգշաբթի երեկոյան, Պյոտր Ստեպանովիչի հետ երկրորդ հանդիպումից հետո, երբ նա մեկնված էր բազմոցին՝ գլուխը սրբիչով փաթաթած։

Մինչև այդ րոպեն, ամբողջ օրը ոչ մի բառ չէր փոխանակել ինձ հետ։

― «Fils, fils chéri»^[1], և այլն, համաձայն եմ, որ այս բոլոր արտահայտությունները փուչ են, խոհարարուհու բառացանկ, թողնենք նրանց, ինքս էլ եմ հիմա տեսնում։ Ես նրան ուտելիք, խմելիք չեմ տվել, Բեռլինից նրան ուղարկել եմ Վ-յան նահանգ, կրծքի երեխա էր, փոստի հետ եմ ուղարկել և այլն, և այլն, համաձայն եմ... «Դու ինձ չես կերակրել, ասում է ու փոստի հետ ես ուղարկել, նաև կողոպտել ես այստեղ»։ Բայց, թշվառական, բղավում եմ նրան, չէ որ ամբողջ կյանքում քեզ համար սիրտս եմ ցավեցրել, թեև փոստի հետ։ Il rit^[2]։ Բայց ես համաձայն եմ, համաձայն եմ... թող որ փոստի հետ լինի,― ավարտեց նա, ասես զառանցանքի մեջ։

― Passons^[3],― սկսեց կրկին, հինգ րոպե անց։― Ես չեմ հասկանում Տուրգենևին։ Նրա այդ Բազարովը մի տեսակ շինծու դեմք է՝ ամենևին գոյություն չունեցող։ Հենց իրենք առաջինը մերժեցին նրան այն ժամանակ, որպես ոչ մի բանի չնմանվող։ Այդ Բազարովը Նոզդրևի և Բայրոնի մի տեսակ անհստակ խառնուրդն է, c’est le mot^[4]։ Ուշադիր նայեք նրանց, գլխկոնծի են տալիս և ճղճղում ուրախությունից, ինչպես քոթոթներն արևի տակ, նրանք երջանիկ են, նրանք հաղթող են։ Ի՜նչ Բայրոն, ի՜նչ բան... Ըստ որում, ինչպիսի՜ առօրյա։ Ինքնասիրության ինչպիսի՜ խոհարարական դյուրաբորբոքություն, ինչպիսի՜ մանրիկ ու նվաստ ծարավ՝ faire du bruit autour de son nom^[5], չնկատելով, այդ son nom-ը... O՜, ծաղրանկար։ Կներես, բղավում եմ նրան, մի՞թե դու քեզ այնպիսին, ինչպես կաս, մարդկանց առաջարկել ես ցանկանում Քրիստոսի փոխարեն։ Il rit. Il rit beaucoup, il rit trop^[6]։ Նա մի տարօրինակ ժպիտ ունի։ Նրա մայրն այդ ժպիտը չուներ։ Il rit toujours^[7]։

Նորից լռություն տիրեց։

― Նրանք խորամանկ են, կիրակի օրը խոսքները մեկ էին արել...― բերանից թռցրեց հանկարծակի։

― Օ՜, անկասկած,― բղավեցի ես՝ ականջներս սրելով,― այդ ամենը փոխհամաձայնեցված էր ու սպիտակ թելով կարված, շատ էլ վատ խաղացված։

― Ես դա չեմ ասում։ Գիտե՞ք, արդյոք, որ այդ ամենը դիտավորյալ էր կարված սպիտակ թելով, որպեսզի նկատեն նրանք... ում հարկավոր էր։ Հասկանո՞ւմ եք դա։

― Ոչ, չեմ հասկանում։

― Tant mieux. Passons^[8]։ Ես շատ եմ բորբոքված այսօր։

― Իսկ ինչո՞ւ էիք նրա հետ վիճում, Ստեպան Տրոֆիմովիչ,― ասացի ես կշտամբանքով։

― Je voulais convertir^[9]։ Իհարկե, կծիծաղեք։ Cette pauvre հորաքույրը, elle entendra de belles choses^[10]։ Օ՜, բարեկամս, կհավատա՞ք արդյոք, որ վերջերս ինձ հայրենասեր զգացի։ Իմիջիայլոց, ես միշտ ինձ որպես ռուս եմ ընդունել... և իսկական ռուսը չի կարող այլ կերպ լինել, քան ես ու դուք։ Il y a la dedans quelque chose d’aveugle et de louche^[11]։

― Անկասկած,― պատասխանեցի ես։

― Բարեկամս, իսկական ճշմարտությունը միշտ ճշմարտանման չէ, գիտե՞ք, արդյոք, դա։ Ճշմարտությունը ճշմարտանման դարձնելու համար պետք է անպայման սուտ խառնել դրան։ Մարդիկ միշտ էլ այդպես են վարվել։ Գուցե այստեղ մի բան կա, ինչ մենք չենք հասկանում։ Ի՞նչ եք կարծում, այդ հաղթական բղավոցի մեջ կա՞ ինչ-որ բան, ինչ մենք չենք հասկանում։ Ես կցանկանայի, որ լիներ։ Ես կցանկանայի։

Ես լռեցի։ Նա նույնպես շատ երկար լռեց։

― Ասում են, ֆրանսիական խելքը...― հանկարծ մրմնջաց նա, ասես տաքության մեջ,― սուտն է որ կա, միշտ էլ այդպես է եղել։ Ինչո՞ւ զրպարտել ֆրանսիական խելքը։ Այստեղ պարզապես ռուսական ծուլությունն է, գաղափար ծնելու մեր նվաստացուցիչ անկարողությունը, ժողովուրդների շարքում մեր գարշելի մակաբուծությունը։ Ils sont tout simplement des paresseux^[12], այլ ոչ թե ֆրանսիական խելքը։ Օ՜, ռուսները պիտի ոչնչացվեն՝ ի բարօրություն մարդկության, որպես վնասակար մակաբույծներ։ Մենք ամենևին, ամենևին չէինք ձգտում սրան, ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Ես դադարել եմ հասկանալ։ Հասկանո՞ւմ ես, արդյոք, բղավում եմ նրան, հասկանո՞ւմ ես, արդյոք, որ եթե ձեզ համար գիլյոտինն առաջին պլանում է և այդպիսի ցնծությամբ, ապա միայն, որովհետև գլուխ թռցնելն ամենահեշտն է, իսկ գաղափար ունենալն ամենադժվարը։ Vous etes des paresseux! Votre drapeau est une guenille, une impuissance^[13]։ Այդ սայլերը, կամ ինչպես է ասված՝ «մարդկությանը հաց հասցնող սայլերի ճռինչը», ավելի օգտակար է Սիքստինյան Տիրամորից, թե ինչպես են ասում... une betise dans ce genre^[14]։ Բայց հասկանո՞ւմ ես, արդյոք, բղավում եմ նրան, հասկանո՞ւմ ես դու, որ երջանկությունից բացի մարդուն ճիշտ նույնքան ստուգապես և միանգամայն նույնքան անհրաժեշտ է նաև դժբախտություն։ Il rit։ Ասում է՝ դու այստեղ սրամտություններ ես անում «թավշյա բազմոցին անդամներդ գուրգուրելով» (նա ավելի գարշելի արտահայտվեց)։ Եվ նկատի առեք, հոր ու որդու միջև այդ դու-ի մեր սովորությունը, լավ է, եթե երկուսն էլ համաձայն են, իսկ եթե կռվո՞ւմ են։

Մի րոպե նորից լռեցինք։

― Cher,― եզրակացրեց նա հանկարծ՝ արագ բարձրանալով տեղից,― գիտե՞ք, արդյոք, որ սա անպայման մի բանով կվերջանա։

― Անշուշտ,― ասացի ես։

― Vous ne comprenez pas. Passons^[15]։ Բայց... աշխարհում սովորաբար ավարտվում է ոչնչով, բայց այստեղ վերջ կլինի, անպայման, անպայման։

Ոտքի ելավ, սաստիկ հուզված չափչփեց սենյակը և նորից հասնելով բազմոցին՝ ուժասպառ ընկավ դրա վրա։

Ուրբաթ առավոտյան Պյոտր Ստեպանովիչն ինչ-որ տեղ գնաց՝ գավառ, այնտեղ մնաց մինչև երկուշաբթի։ Նրա մեկնելու մասին իմացա Լիպուտինից և տեղնուտեղը, մի տեսակ խոսքի մեջ, նրանից էլ իմացա, որ քույր ու եղբայր Լեբյադկինները գետից այն կողմ ինչ-որ տեղ են, Գորշեչնայա սլոբոդկայում։ «Հենց ինքս եմ նրանց տեղափոխել»,― ավելացրեց Լիպուտինը և, Լեբյադկինների մասին խոսքն ընդհատելով, տեղեկացրեց ինձ, որ Լիզավետա Նիկոլաևնան ամուսնանում է Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի հետ, ու թեև չի հայտարարվել, սակայն նշանդրեք եղել է ու գործն ավարտված է։ Հաջորդ օրը հանդիպեցի հիվանդությունից հետո առաջին անգամ ձիով զբոսանքի ելած Լիզավետա Նիկոլաևնային, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի ուղեկցությամբ։ Նա հեռվից աչքերը շողացրեց վրաս, ծիծաղեց ու գլխով արեց բարեկամաբար։ Այդ ամենը ես հայտնեցի Ստեպան Տրոֆիմովիչին, նա որոշ ուշադրություն դարձրեց սոսկ Լեբյադկինների մասին լուրին։

Իսկ հիմա, նկարագրելով մեր հանելուկային վիճակն այդ ութն օրերի ընթացքում, երբ դեռևս ոչինչ չգիտեինք, անցնեմ իմ ժամանակագրության հաջորդ դեպքերին և արդեն, այսպես ասած, գործի իմացությամբ, այն ձևով, ինչպես ամեն ինչ բացահայտվել ու բացատրվել էր հիմա։ Սկսեմ հենց ութներորդ օրից՝ այն կիրակիից հետո, այսինքն, երկուշաբթի երեկոյից, որովհետև, ըստ էության, հենց այդ երեկոյից էլ ծայր առավ «նոր պատմությունը»։

III

Երեկոյան ժամը յոթն էր, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մենակ նստած էր իր աշխատասենյակում, դեռևս նախկինում իր նախասիրած սենյակում՝ բարձրառաստաղ, գորգապատ, փոքր-ինչ ծանր, հնամենի ոճի կահույքով կահավորված։ Նստած էր անկյունի բազմոցին, հագնված կարծես դուրս գալու համար, բայց երևում էր, ոչ մի տեղ չի պատրաստվում գնալ։ Դիմացը, սեղանին լուսամփոփով լամպ էր դրված։ Խոշոր սենյակի պատերն ու անկյունները ստվերի մեջ էին։ Հայացքը մտազբաղ էր ու կենտրոնացած, ոչ լրիվ հանգիստ, դեմքը հոգնած ու մի քիչ նիհարած։ Հիվանդ էր, իրոք, լնդաբորբով, բայց կորցրած ատամի լուրը չափազանցված էր։ Ատամը սոսկ շարժվում էր, բայց հիմա նորից պնդացել էր։ Ներսից պատռվել էր նաև վերին շրթունքը, բայց դա էլ էր լավացել։ Իսկ լնդաբորբն ամբողջ շաբաթ չէր անցնում միայն այն պատճառով, որ հիվանդը չէր ուզում բժիշկ ընդունել և ժամանակին թողնել պատռեն ուռուցքը, այլ սպասում էր, որ թարախապալարն ինքն իրեն պայթի։ Ոչ միայն բժշկին, մորն էլ հազիվ էր ներս թողնում, այն էլ մի րոպեով, օրը մի անգամ և անպայման մթնշաղին, երբ արդեն մթնում էր, իսկ լույս դեռ չէին վառում։ Չէր ընդունում Պյոտր Ստեպանովիչին նույնպես, որը սակայն օրվա մեջ երկու-երեք անգամ շտապում էր Վարվառա Պետրովնայի մոտ, քանի դեռ քաղաքում էր մնում։ Եվ ահա, վերջապես, երկուշաբթի, առավոտյան վերադառնալով իր եռօրյա բացակայությունից հետո, ոտքի տակ տալով ամբողջ քաղաքն ու ճաշելով Յուլիա Միխայլովնայի մոտ, Պյոտր Ստեպանովիչն իրիկնադեմին, ի վերջո, հայտնվեց անհամբերությամբ իրեն սպասող Վարվառա Պետրովնային։ Արգելքը վերացվել էր, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ընդունում էր։ Վարվառա Պետրովնան ինքը մոտեցրեց հյուրին աշխատասենյակի դռանը, վաղուց էր սպասում նրանց հանդիպմանը, և Պյոտր Ստեպանովիչը խոսք տվեց Nicolas-ի մոտից վազել Վարվառա Պետրովնայի մոտ ու եղածը պատմել։ Վեհերոտ թակեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի դուռը և պատասխան չստանալով, համարձակվեց մի երկու վերշոկ բացել։

― Nicolas, կարո՞ղ եմ Պյոտր Ստեպանովիչին բերել քեզ մոտ,― կամացուկ ու զուսպ հարցրեց նա ջանալով զննել Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին՝ լամպի ետևում։

― Կարելի է, իհարկե, կարելի է,― բարձրաձայն և ուրախ բղավեց ինքը՝ Պյոտր Ստեպանովիչը, իր ձեռքով բացեց դուռը և ներս մտավ։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը չէր լսել դռան թակոցը, այլ միայն մայրիկի վեհերոտ հարցը, սակայն չէր հասցրել պատասխանել։ Այդ րոպեին նրա առաջ դրված էր հենց նոր կարդացած նամակը, որ սաստիկ մտահոզել էր։ Նա ցնցվեց, լսելով Պյոտր Ստեպանովիչի հանկարծակի բղավոցը և շտապ-շտապ ծածկեց նամակը՝ ձեռքի տակ ընկած պրեսսպապյեով, բայց լրիվ չծածկվեց, նամակի ծայրը և համարյա ամբողջ ծրարը դուրս մնացին։

― Ես դիտավորյալ բղավեցի ամբողջ ուժով, որ հասցնեք պատրաստվել,― փութով, զարմանալի միամտությամբ շշնջաց Պյոտր Ստեպանովիչը մոտ վազելով սեղանին ու մի վայրկյանում հայացքը հառեց պրեսսպապյեին և նամակի անկյունին։

― Եվ, իհարկե, հասցրիք տեսնել, ինչպես ձեզնից թաքցրի նոր ստացած նամակը,― հանգիստ ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ առանց տեղից շարժվելու։

― Նամա՞կ։ Աստված ձեզ հետ ու ձեր նամակի, ի՞նձ ինչ,― բացականչեց հյուրը,― բայց... գլխավորը,― շշնջաց նա կրկին շրջվելով արդեն փակված դռան կողմն ու գլխով անելով դռանը։

― Նա երբեք ականջ չի դնում,― սառնությամբ նկատեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Ասենք, եթե ականջ էլ դներ,― ակնթարթորեն հարեց Պյոտր Ստեպանովիչը ձայնը բարձրացնելով ու նստելով բազմոցին։― Ոչինչ չունեմ դրա դեմ, միայն թե նոր վազեցի-եկա՝ մենակ խոսելու համար... Էհ, վերջապես, հասա ձեզ։ Ամենից առաջ, առողջությո՞ւնդ ինչպես է։ Տեսնում եմ, հիանալի է, և վաղը գուցեև հայտնվե՞ք, հը՞։

― Գուցեև։

― Լուծեք դրանք վերջապես, թույլ տվեք ինձ,― մոլեգնորեն շարժում էր ձեռքերը կատակային և հաճելի տեսքով։― Եթե իմանայիք, թե ինչեր պիտի դուրս տայի նրանց համար։ Ասենք, գիտեք։― Նա ծիծաղեց։

― Ամեն ինչ չգիտեմ։ Մայրիկից լսել եմ միայն, որ շատ եք... շարժվել։

― Այսինքն, չէ որ ես՝ ոչ մի որոշակի բան,― հանկարծ վեր թռավ Պյոտր Ստեպանովիչը, կարծես պաշտպանվելով սարսափելի հարձակումից,― գիտեք, ես մեջ գցեցի Շատովի կնոջը, այսինքն Փարիզում ձեր կապերի մասին լուրը, ինչով էլ բացատրվում էր, անշուշտ, կիրակի օրվա այն դեպքը... դուք չե՞ք բարկանում։

― Համոզված եմ, որ շատ ջանք եք թափել։

― Էհ, հենց դրանից էլ վախենում էի։ Իմիջիայլոց, իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ «շատ ջանք եք թափել»։ Չէ որ դա հանդիմանություն է։ Ի դեպ, դուք հարցն ուղիղ եք դնում։ Այստեղ գալիս, ամենից շատ վախենում էի, որ չեք ուզենա ուղղակի դնել։

― Ես ոչինչ չեմ ուզում ուղղակի դնել,― ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը որոշ բորբոքվածությամբ, բայց տեղնուտեղն էլ ծիծաղեց քթի տակ։

― Ես դրա մասին չասացի, դրա մասին չէր, մի սխալվեք, դրա մասին չէր,― ձեռքերը թափահարեց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ սիսեռի պես շաղ տալով բառերը և իսկույն ուրախանալով տանտիրոջ դյուրագրգռվածությունից։― Ես ձեզ չեմ բարկացնի մեր գործով, հատկապես ձեր ներկա վիճակում։ Ես շտապ եկել եմ միայն կիրակի օրվա դեպքի համար, այն էլ՝ ամենաանհրաժեշտ չափով, որովհետև հո չի կարելի։ Ես ամենաանկեղծ բացատրություններով եմ եկել, որոնց կարիքն ունեմ, գլխավորը՝ ես, և ոչ թե ձեր ինքնասիրության համար է, բայց միևնույն ժամանակ նաև ճշմարտությունն է։ Ես եկել եմ, որ հետայսու ձեզ հետ միշտ անկեղծ լինեմ։

― Ուրեմն, մինչ այս անկե՞ղծ չէիք։

― Եվ դուք դա գիտեք ինքներդ։ Ես շատ եմ խորամանկել... դուք ժպտացիք, շատ ուրախ եմ այդ ժպիտից, որպես բացատրության առիթ։ Չէ որ ես դիտավորյալ ժպիտ հարուցեցի «խորամանկել» պարծենկոտ բառով, որպեսզի դուք տեղնուտեղը բարկանաք, ինչպես համարձակվեցի մտածել, թե կարող եմ խորամանկել, իսկ ես, որպեսզի անմիջապես բացատրվեմ։ Տեսնում եք, տեսնում եք, հիմա ինչքան անկեղծ եմ դարձել։ Դե-հ, կհաճե՞ք լսել։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի արհամարհական հանգիստ և նույնիսկ ծաղրական դեմքին, չնայած հյուրի՝ նախապես պատրաստած և դիտավորյալ կոպիտ միամտությունների հանդգնությամբ տանտիրոջը բարկացնելու ամբողջ ակնբախ ցանկությանը, վերջապես երևաց փոքր-ինչ տագնապալի հետաքրքրականություն։

― Լսեք ուրեմն,― նախկինից ավելի իրար անցավ Պյոտր Ստեպանովիչը։― Գալով այստեղ, այսինքն, ընդհանրապես այստեղ, այս քաղաքը, տասն օր առաջ, իհարկե, վճռեցի դեր ստանձնել։ Ամենալավագույնը կլիներ բոլորովին առանց որևէ դերի, քո սեփական դեմքը, այդպես չէ՞։ Ավելի խորամանկ ոչինչ չկա, քան սեփական դեմքը, որովհետև ոչ ոք չի հավատա։ Խոստովանեմ, ուզում էի հիմարի դեր վերցնել, որովհետև հիմարն ավելի հեշտ է, քան սեփական դեմքը, բայց քանի որ հիմարիկը բոլոր դեպքերում ծայրահեղություն է, իսկ ծայրահեղությունը հետաքրքրասիրություն է բորբոքում, ապա ես կանգ առա սեփական դեմքի վրա վերջնականապես։ Դե-հ, իսկ ինչպիսի՞ն է իմ սեփական դեմքը։ Ոսկյա միջինը, ոչ տխմար, ոչ խելացի, բավական անտաղանդ և լուսնից իջած, ինչպես այստեղ ասում են ողջամիտ մարդիկ, այդպես չէ՞։

― Է ինչ, գուցեև այդպես է,― թեթևակի ժպտաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Ա՜, դուք համաձայն եք՝ շատ ուրախ եմ։ Նախապես գիտեի, որ սրանք ձեր սեփական մտքերն են... Մի անհանգստացեք, մի անհանգստացեք, ես չեմ բարկանում և ամենևին էլ ինքս ինձ չեմ կարգել այնպես, որ հարուցեմ ձեր հակառակ գովասանքները. «Չէ, իբր, դուք անտաղանդ չե՜ք, չէ, իբր դուք խելացի ե՜ք»... Ա՜, նորից եք ժպտում.... նորից բռնվեցի։ Դուք չէիք ասի՝ «դուք խելացի եք», ընդունենք, ես ամեն ինչ ենթադրում եմ։ Passons, ինչպես ասում է հայրիկը, և փակագծերի մեջ, մի բարկացեք իմ շատախոսության վրա։ ի դեպ, ահա և օրինակը, ես միշտ շատ եմ խոսում, այսինքն՝ շատ բառեր եմ ասում, թե՛ շտապում եմ, թե՛ չեմ հաջողում միշտ։ Որովհետև խոսել չեմ կարողանում։ Նրանք, ովքեր կարողանում են լավ խոսել, կարճ են խոսում։ Ահա և ստացվում է՝ անշնորհք եմ, ճիշտ չէ՞։ Բայց քանի որ անշնորհքության իմ այդ շնորհքն արդեն բնական է, ինչո՞ւ չօգտվեմ դրանից արհեստականորեն։ Ես էլ օգտվում եմ։ Ճիշտ է, այստեղ գալիս մտածում էի սկզբից լռել, բայց չէ որ լռելն էլ մեծ շնորհք է, և ուրեմն ինձ անվայել, իսկ երկրորդը, լռելն այնուամենայնիվ, չէ որ վտանգավոր է։ Դե ես էլ վճռեցի վերջնականապես, որ ամենից լավը խոսելն է, բայց հենց անշնորհքությամբ, այսինքն՝ շատ, շատ, խիստ շտապել ապացուցել և վերջում միշտ խճճվել սեփական ապացույցների մեջ, այնպես, որպեսզի լսողն անվերջ հեռանա ձեզնից՝ ձեռքերը տարածելով, իսկ ամենալավը՝ թքելով։ Կստացվի, նախ, որ հավատացրել եք ձեր պարզահոգությունը, շատ եք ձանձրացրել ու չեք հասկացվել՝ բոլոր երեք օգուտները միանգամից։ Բարի եղեք, դրանից հետո էլ ո՞վ կկասկածի ձեր գաղտնի մտադրությունները։ Նրանցից յուրաքանչյուրն անձամբ կվիրավորվի, եթե ասեն, թե ես գաղտնի մտադրություններ ունեմ։ Իսկ ես, դրանից բացի, երբեմն էլ կծիծաղեցնեմ՝ իսկ դա արդեն թանկարժեք բան է։ Ախր, նրանք հիմա ինձ ամեն ինչ կներեն հենց այն պատճառով, որ այնտեղ թռուցիկներ հրատարակող իմաստունն այստեղ իրենցից ավելի հիմար դուրս եկավ, այդպես չէ՞։ Ձեր ժպիտից եմ տեսնում, որ հավանություն եք տալիս։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, իմիջիայլոց, ամենևին չէր ժպտում, այլ հակառակը՝ լսում էր խոժոռված և փոքր-ինչ անհամբեր։

― Հը՞։ Ի՞նչ։ Կարծեմ, ասացիք «միևնույն է»,― շաղ տվեց Պյոտր Ստեպանովիչը (Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ամենևին չէր ասել ոչինչ)։― Իհարկե, իհարկե, հավատացնում եմ ձեզ, ես ամենևին նպատակ չունեմ վարկաբեկել ձեզ՝ ընկերակցությամբ։ Իսկ գիտեք, այսօր դուք ահավոր բռնկուն եք, ես վազել-եկել եմ ձեզ մոտ անկեղծ և ուրախ հոգով, իսկ դուք իմ ամեն բառից կպչում եք։ Հավատացնում եմ, այսօր ոչ մի փափկանկատ բանից խոսք չեմ բացի, խոսք եմ տալիս, և ձեր բոլոր պայմաններին նախապես համաձայն եմ։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը համառորեն լռում էր։

― Հը՞։ Ի՞նչ։ Դուք ինչ-որ բա՞ն ասացիք։ Տեսնում եմ, տեսնում, որ նորից կարծես ինչ-որ հիմարություն եմ դուրս տվել։ Դուք պայմաններ չառաջարկեցիք, չեք էլ առաջարկի, հավատում եմ, հավատում, լավ, հանգստացեք։ Ինքս էլ գիտեմ, որ չարժե առաջարկել, այդպե՞ս է։ Ես ձեր փոխարեն նախապես պատասխանում եմ և, անշուշտ, անշնորհքությունից։ Անշնորհքություն և անշնորհքություն... Դուք ծիծաղո՞ւմ եք։ Հը՞։ Ի՞նչ։

― Ոչի՜նչ,― ի վերջո, քթի տակ ծիծաղեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― ես նոր հիշեցի, որ մի առիթով, իրոք, ձեզ անշնորհք եմ կոչել, բայց դուք չկայիք, ուրեմն, ձեզ հաղորդել են... Ես ձեզ կխնդրեի շուտափույթ անցնել գործին։

― Ես հենց գործին եմ անցել, հենց կիրակի օրվա մասին եմ ասում,― բլբլացրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Դե, ի՞նչ էի, ի՞նչ էի ես կիրակի օրը, ի՞նչ եք կարծում։ Հենց մի շտապող, միջին անշնորհքություն, և ամենաանշնորհք ձևով խոսակցությունը ձեռքս առա ուժով։ Բայց ինձ ամեն ինչ ներեցին, որովհետև, նախ, լուսնից եմ իջել՝ այդ մեկը կարծեմ բոլորն են այստեղ որոշել այդպես, իսկ երկրորդը, որովհետև սիրունիկ պատմություն արեցի և բոլորիդ փրկեցի, այդպե՞ս է, այդպե՞ս է։

― Ասել է, թե այնպես պատմեցիք, որ կասկածի տեղ թողնեք և ցույց տաք մեր խոսքը մեկ անելն ու եղածը խառնելը, երբ խոսքը մեկ անել չի եղել, և ես ոչնչնից ոչինչ ձեզ չէի խնդրել։

― Հենց այդպես, այդպես,― ասես ցնծությամբ հարեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Ես այդպես էլ հենց արեցի, որ դուք այդ ամբողջ զսպանակը նկատեք, չէ որ գլխավորապես ձեզ համար էի չեմուչում անում, որովհետև ձեզ բռնեցի և ուզում էի վարկաբեկել։ Գլխավորը, ուզում էի իմանալ, թե ինչ չափով եք վախենում։

― Հետաքրքիր է, ինչո՞ւ եք հիմա այդպես անկեղծ։

― Մի բարկացեք, մի բարկացեք, աչքերը մի փայլեցրեք... Իմիջիայլոց, չեք փայլեցնում։ Ձեզ հետաքրքրում է, թե ինչո՞ւ եմ այսպես անկեղծ։ Հենց այն պատճառով, որ ամեն բան հիմա փոխվել է, անցել ու փոշով ծածկվել։ Ես հանկարծակի փոխեցի ձեր մասին իմ մտքերը։ Հին ուղին լրիվ փակ է, հիմա արդեն երբեք ձեզ չեմ վարկաբեկի հին ուղիով, հիմա՝ նոր ճանապարհով։

― Մարտավարությունը փոխե՞լ եք։

― Մարտավարություն չկա։ Հիմա ամեն ինչ ձեր կատարյալ կամքով է, այսինքն՝ կուզեք ասել այո, կամ կուզեք, կասեք՝ ոչ։ Ահա իմ նոր մարտավարությունը։ Իսկ մեր գործի մասին ծպտուն անգամ չեմ հանի, մինչև ինքներդ չհրամայեք։ Ծիծաղո՞ւմ եք։ Ողջ լինեք, ես ինքս էլ եմ ծիծաղում։ Բայց հիմա ես լրջորեն, լրջորեն, լրջորեն եմ ասում, թեև նա, ով այսպես շտապում է, իհարկե, անշնորհք է, չէ՞։ Միևնույն է, թող անշնորհք լինի, իսկ ես լրջորեն եմ ասում։

Նա, իրոք, խոսեց լրջորեն, միանգամայն ուրիշ տոնով և մի տեսակ առանձնահատուկ հուզմունքով, այնպես, որ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նայեց նրան հետաքրքրված։

― Ասում եք, փոխե՞լ եք ձեր մտքերն իմ մասին,― հարցրեց նա։

― Ձեր մասին իմ մտքերը փոխեցի այն պահին, երբ դուք Շատովից հետո ձեր ձեռքերը ետ քաշեցիք, ու հերիք է, հերիք, խնդրեմ, առանց հարցերի, այլևս ոչինչ հիմա չեմ ասի։

Նա վեր ցատկեց, ձեռքերը թափ տալով, ճիշտ կարծես վանելով հարցերը, բայց քանի որ հարցեր չեղան ու գնալու հարկ էլ չկար, ապա նա նորից ընկավ բազկաթոռին, փոքր-ինչ հանգստացած։

― Իմիջիայլոց, փակագծերի մեջ,― բլբլացրեց տեղնուտեղը,― այստեղ ոմանք դուրս են տալիս, իբր թե կսպանեք նրան, և գրազ են գալիս, այնպես, որ Լեմբկեն մտածում էր նույնիսկ ոստիկանությանը գործի դնել, բայց Յուլիա Միխայլովնան արգելեց... Բավական է, բավական է այդ մասին, միայն տեղեկության համար էր։ Իմիջիայլոց, նորից. Լեբյադկիններին ես նույն օրը փոխադրել տվեցի, գիտեք, ստացա՞ք իմ երկտողը նրանց հասցեով։

― Այն ժամանակ էլ ստացա։

― Այդ մեկն արդեն «անշնորհքությունից» չէր, անկեղծորեն արեցի, պատրաստակամությունից։ Եթե անշնորհք ստացվեց, ապա փոխարենն անկեղծ էր։

― Այո, ոչինչ, գուցե այդպես էլ պետք է...― մտազբաղ արտաբերեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Միայն թե այլևս երկտողեր մի գրեք ինձ, խնդրում եմ։

― Անհնար էր, ընդամենը մի երկտող։

― Այսպես, Լիպուտինը գիտե՞։

― Անհնար էր։ Բայց Լիպուտինը, ինքներդ գիտեք, չի համարձակվի... Իմիջիայլոց, պետք է մերոնց մոտ գնալ, այսինքն՝ նրանց, և ոչ թե մերոնց, թե չէ նորից կբռնեք բառի պոչից։ Դե, մի անհանգստացեք, ոչ թե հիմա, այլ մի օր։ Հիմա անձրև է գալիս։ Ես ձեզ իմաց կանեմ, նրանք կհավաքվեն, ու մենք կգնանք երեկոյան։ Նրանք նստած սպասում են, բերանները բաց արած, ինչպես ագռավաճտերը բնում, թե ի՞նչ նվեր ենք տանելու իրենց։ Տաքարյուն ժողովուրդ է։ Գրքերը հանել, պատրաստվում են վիճելու։ Վիրգինսկին հանրամարդ է, Լիպուտինը՝ ֆուրյեական, ոստիկանական գործերի հանդեպ մեծ հակումով։ Ձեզ ասեմ, մարդը թանկարժեք է մի տեսակետից, բայց մնացած ամեն ինչում խստություն է պահանջում, և վերջապես, այն մեկը, երկար ականջներով, նա իր սեփական համակարգի մասին կկարդա։ Եվ գիտեք, նրանք նեղացած են, որ անտարբեր եմ իրենց հանդեպ ու ջուր եմ լցնում իրենց վրա, հե-հե-հե ։ Իսկ գնալ պետք է անպայման։

― Այնտեղ ինձ որպես ինչ֊որ պե՞տ եք ներկայացրել,― հնարավորին չափ անփութորեն արտաբերեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։ Պյոտր Ստեպանովիչն արագ նրան նայեց։

― Ի դեպ,― վրա բերեց նա, ասես չլսելով և շուտափույթ սքողելով,― չէ որ ես երկու, երեք անգամ ներկայացել եմ մեծարգո Վարվառա Պետրովնային և նույնպես հարկադրված եղել շատ խոսել։

― Պատկերացնում եմ։

― Չէ, մի պատկերացրեք, ես ուղղակի ասել եմ, որ դուք չեք սպանի, հետո էլ ուրիշ-ուրիշ անուշ բաներ։ Եվ պատկերացրեք, հաջորդ օրը նա արդեն գիտեր, որ ես Մարյա Տիմոֆեևնային գետի այն ափն եմ տեղափոխել, դո՞ւք եք նրան ասել։

― Մտքովս չի անցել։

― Այդպես էլ գիտեի, որ դուք չեք։ Իսկ ո՞վ կարող էր, ձեզնից բացի։ Հետաքրքիր է։

― Լիպուտինը, անշուշտ։

― Չէ-է , Լիպուտինը չէ,― խոժոռվելով, մրթմրթաց Պյոտր Ստեպանովիչը,―ես գիտեմ, թե ով։ Այս մեկը նման է Շատովին... Թեև դատարկ բան է, թողնենք դա։ Թեև խիստ կարևոր է... իմիջիայլոց, ես շարունակ սպասում էի, որ ձեր մայրիկը հանկարծ բերանից կթռցնի գլխավոր հարցը՝ ուղղված ինձ... Ախ, հա, սկզբից բոլոր օրերը նա անչափ մռայլ էր, ու հանկարծ այսօր եկա՝ ամբողջովին շողշողում էր։ Ի՞նչ է պատահել։

― Պատճառն այն է, որ այսօր իրեն խոսք եմ տվել հինգ օր հետո Լիզավետա Նիկոլաևնայի ձեռքը խնդրել,― հանկարծակի խոսեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, անսպասելի բացսրտությամբ։

― Ա՜, հա... հա, իհարկե,― քրթմնջաց Պյոտր Ստեպանովիչը, ասես կարկամելով,― այնտեղ լուրեր կան նշանդրեքի մասին, գիտե՞ք։ Սակայն ճիշտ է։ Իսկ դուք իրավացի եք, նա պսակի տակից վազելով կգա, բավական է միայն ձայն տաք։ Դուք չե՞ք բարկանում, որ ես այսպես...

― Չէ, չեմ բարկանում։

― Ես նկատում եմ, որ այսօր ձեզ ահավոր դժվար է բարկացնել, և սկսում եմ ձեզնից վախենալ։ Ինձ անչափ հետաքրքրում է, թե ինչպես եք վաղը հայտնվելու։ Հավանաբար, ահագին կատակներ եք պատրաստել։ Դուք չե՞ք բարկանում, որ ես այսպես...

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ամենևին չպատասխանեց, ինչ արդեն բոլորովին բարկացրեց Պյոտր Ստեպանովիչին։

― Ի դեպ, մայրիկին լրջորե՞ն եք ասել Լիզավետա Նիկոլաևնայի հաշվով,― հարցրեց նա։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ակնդետ և սառնությամբ նրան նայեց։

― Ա՜, հասկանում եմ, որ միայն հանգստացնեք, այո՛, այո՛։

― Իսկ եթե լրջորե՞ն,― հաստատուն հարցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Է ինչ, և Աստված պահապան, ինչպես նման դեպքերում ասում են, գործին չի վնասի (տեսնում եք, չասացի՝ մեր գործին, դուք մեր բառը չեք սիրում), իսկ ես... իսկ ես՝ ինչ, ես ձեր տրամադրության տակ եմ, ինքներդ գիտեք։

― Դուք կարծո՞ւմ եք։

― Ես ոչինչ, ոչինչ չեմ կարծում,― շտապ-շտապ ասաց Պյոտր Ստեպանովիչը ծիծաղելով,― որովհետև գիտեմ, ձեր գործերի մասին նախապես մտորել եք և որ ամեն ինչ մտածված է։ Այն էի ասում միայն, որ լրջորեն ձեր տրամադրության տակ եմ, միշտ և ամեն տեղ և ամեն դեպքում, այսինքն՝ ամեն-ամեն, հասկանո՞ւմ եք սա։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը հորանջեց։

― Ձանձրացրի ձեզ,― հանկարծ վեր թռավ Պյոտր Ստեպանովիչը վերցնելով իր կլոր, միանգամայն նոր շլյապան, կարծես թե հեռանալով, մինչդեռ շարունակելով մնալ ու խոսել անընդմեջ, թեև կանգնած, երբեմն գնալ-գալով սենյակում և խոսելու ոգևորված պահերին շլյապայով խփելով ծնկին։

― Մտածում էի նաև ձեզ զվարճացնել Լեմբկեներով,― ուրախ բացականչեց նա։

― Չէ, լավ, գուցե հետո։ Թեև, ինչպե՞ս է Յուլիա Միխայլովնայի առողջությունը։

― Բայց այդ ինչ աշխարհիկ հնարք ունեք բոլորդ էլ. ձեզ համար նրա առողջությունը նույնն է, ինչ մոխրագույն կատվինը, բայց և այնպես հարցնում եք։ Գովական եմ համարում։ Առողջ է ու ձեզ էլ հարգում է սնոտիապաշտության աստիճան, սնոտիապաշտության աստիճան էլ շատ բան է սպասում ձեզնից։ Կիրակի օրվա դեպքի մասին լռում է և վստահ է, որ դուք ինքներդ ամեն բան կհաղթահարեք՝ սոսկ հայտնվելով։ Աստված վկա, նա պատկերացնում է, որ դուք Աստված գիտե, ինչեր կարող եք։ Իմիջիայլոց, հիմա դուք հանելուկային և վիպական դեմք եք, շատ ավելին, քան երբևէ՝ չափազանց շահեկան դիրք։ Բոլորը ձեզ սպասում են անհավանական շատ։ Ես որ գնացի, լավ տաք էր, իսկ հիմա շատ ավելի։ Ի դեպ, մեկ անգամ էլ շնորհակալ եմ նամակի համար։ Նրանք բոլորն էլ կոմս Կ.-ից վախենում են։ Գիտեք, նրանք կարծես թե ձեզ լրտեսի տե՞ղ են դնում։ Ես համաձայնում եմ, չե՞ք բարկանում։

― Ոչինչ։

― Դա՝ ոչինչ, հետագայում է անհրաժեշտ։ Այստեղ նրանք իրենց կարգերն ունեն։ Ես, անշուշտ, խրախուսում եմ, Յուլիա Միխայլովնան գլխավորում է, Գագանովը՝ նույնպես... Դուք ծիծաղո՞ւմ եք։ Չէ որ իմ մարտավարությունն է. ես սուտ կասեմ, սուտ կասեմ, ու հանկարծ մի խելոք բան էլ կասեմ հենց այն ժամանակ, երբ նրանք բոլորով դա են փնտրում։ Կշրջապատեն ինձ, իսկ ես նորից կսկսեմ ստել։ Բոլորն արդեն ձեռք են թափ տվել ինձ վրա, «ընդունակություններ ունի, ասում են, բայց լուսնից է ընկել»։ Լեմբկեն ինձ ծառայության է կանչում, որպեսզի շտկվեմ։ Գիտեք, ես նրան ահավոր քամահրում եմ, այսինքն՝ վարկաբեկում, նա էլ աչքերն է չռում միայն։ Յուլիա Միխայլովնան խրախուսում է։ Հա, իմիջիայլոց, Գագանովն ահավոր բարկանում է ձեզ վրա։ Երեկ Դուխովոյում ձեր մասին վատթարագույն բաներ էր ասում ինձ։ Ես էլ նրան տեղնուտեղն ամբողջ ճշմարտությունն ասացի, այսինքն, իհարկե, ոչ ամբողջ ճշմարտությունը։ Ամբողջ օրը նրա մոտ՝ Դուխովոյում մնացի։ Փառավոր կալվածք, լավ տուն։

― Ուրեմն, հիմա՞ էլ է Դուխովոյում,― հանկարծակի վեր ցատկեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը համարյա թե պոկվելով տեղից ու բուռն շարժում անելով առաջ։

― Չէ, ինքն ինձ բերեց այսօր առավոտյան, միասին ետ եկանք,― ասաց Պյոտր Ստեպանովիչը, կարծես ամենևին չնկատելով Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի վայրկենական հուզմունքը։

― Այս ինչ է, գիրքը գցեցի,― կռացավ նա բարձրացնելու իր ցած գցած կիպսեկը։― «Բալզակի կանայք», պատկերազարդ,― հանկարծ թերթեց նա,― չեմ կարդացել։ Լեմբկեն էլ է վեպեր գրում։

― Այո՞,― հարցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, ասես հետաքրքրված։

― Ռուսերեն, իհարկե, սուսուփուս։ Յուլիա Միխայլովնան գիտե և թույլ է տալիս։ Նրանց տանը դա մշակված է՝ հնարքներով ծածկույթ։ Ձևերի ինչպիսի՜ խստություն, ինչպիսի՜ զսպություն։ Այ, մեզ էլ է նման մի բան պետք։

― Դուք գովաբանում եք ղեկավարությա՞նը։

― Հապա թե չէ՜։ Միակ բանը, որ կա Ռուսաստանում բնական ու ձեռք բերած... չեմ խոսի, չեմ խոսի,― հանկարծ տեղից պոկվեց նա,― այդ մասին չէր, փափուկ խնդրի մասին ոչ մի խոսք։ Բայց և այնպես, մնաք բարով, մի տեսակ կանաչած եք։

― Դողէրոցք ունեմ։

― Կարելի է հավատալ, պառկեք հապա։ Ի դեպ, այստեղ ամորձատ աղանդավորներ կան գավառում, հետաքրքիր ժողովուրդ է... Ասենք, հետո։ Իմիջիայլոց, մի փոքր պատմություն էլ. այստեղ, գավառում հետևակ գունդ կա։ Ուրբաթ երեկոյան Բ.֊իում խմում էի սպաների հետ։ Չէ որ այնտեղ երեք բարեկամ ունենք, vous comprenez?^[16]։ Աթեիզմի մասին էինք խոսում և, իհարկե, Աստծուն ցրիվ տվինք։ Ուրախ էին, ծղրտում էին։ Ի դեպ, Շատովը հավատացնում է, որ Ռուսաստանում խռովություն սկսելիս անպայման պիտի սկսել աթեիզմից։ Գուցեև ճիշտ է։ Մի ալեհեր բռի կապիտան կար, նստեց, շարունակ լուռ էր, մի բառ չասաց, հանկարծ կանգնեց սենյակի մեջտեղում և գիտեք, բարձրաձայն այսպես, կարծես ինքն իր հետ. «Եթե Աստված չկա, ապա դրանից հետո ես ի՞նչ կապիտան»։ Գլխարկն առավ, ձեռքերը տարածեց ու դուրս եկավ։

― Բավական ամբողջական միտք է արտահայտել,― երրորդ անգամ հորանջեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Այո՞։ Ես չհասկացա, ձեզ ուզեցա հարցնել։ Է, է՞լ ինչ ասեմ ձեզ. հետաքրքիր ֆաբրիկա է Շպիգուլիններինը, այստեղ, ինչպես գիտեք, հինգ հարյուր բանվոր կա, ժանտախտի բուծարան է, տասնհինգ տարի չեն մաքրում և աշխատողներին պակաս են վճարում։ Վաճառական-միլիոնատերերը։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ բանվորներից ոմանք internationale-ի մասին պատկերացում ունեն։ Ի՞նչ է, ժպտացի՞ք։ Ինքներդ կտեսնեք, միայն թե ինձ ամենա, ամենաքիչ ժամանակը տվեք։ Ես արդեն ժամկետ խնդրել եմ ձեզնից, իսկ հիմա էլի եմ խնդրում, և այն ժամանակ... Իմիջիայլոց, կներեք, չեմ խոսի, չեմ խոսի, ուրիշ բան էի ասում, մի կնճռոտվեք։ Բայց և այնպես, մնաք բարով։ Այս ի՞նչ եմ անում,― հանկարծ ետ եկավ կես ճամփից,― լրիվ մոռացել էի, ամենագլխավորը. ինձ նոր ասացին, որ մեր արկղը Պետերբուրգից եկել է։

― Այսի՞նքն,― նրան նայեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը չհասկանալով։

― Այսինքն, ձեր արկղը, ձեր իրերը, ֆրակներով, տաբատներով ու սպիտակեղենով, եկե՞լ է։ Ճի՞շտ է։

― Այո, ինչ-որ բան ինձ երեկ ասել են։

― Ահ, իսկ չի՞ կարելի հիմա...

― Ալեքսեյին հարցրեք։

― Էհ, վա՞ղը, վա՞ղը։ Այնտեղ, ձեր իրերի հետ են նաև իմ պիջակը, ֆրակը և երեք տաբատ, Շարմերի խանութից, ձեր հանձնարարականով, հիշո՞ւմ եք։

― Լսել եմ, ասում են, որ այստեղ ջենթլմենություննե՞ր եք անում,― քմծիծաղ տվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Ճի՞շտ է, որ ձիավարության դասեր եք ուզում վերցնել։

Պյոտր Ստեպանովիչը ծուռ ժպտաց։

― Գիտեք,― հանկարծ չափազանց արազ-արագ խոսեց նա, մի տեսակ ցնցվող ու բեկվող ձայնով,― գիտեք, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, թողնենք անձերին կպչելը, չէ՞, մեկ անգամ ընդմիշտ։ Դուք, հարկավ, կարող եք ինձ արհամարհել որքան կամենաք, եթե այդքան զվարճալի է ձեզ համար, բայց և այնպես, ավելի լավ կլիներ՝ առանց անձերին դիպչելու որոշ ժամանակ, այդպես չէ՞։

― Լավ, էլ չեմ անի,― մրմնջաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։ Պյոտր Ստեպանովիչը քթի տակ ծիծաղեց, շլյապայով խփեց ծնկին, մի ոտքից հենվեց մյուսին ու ընդունեց նախկին դիրքը։

― Այստեղ ոմանք ինձ ձեր ախոյանն են համարում Լիզավետա Նիկոլաևնայի խնդրում, էլ ինչպե՞ս չհոգամ արտաքին տեսքիս մասին,― ծիծաղեց նա։― Սակայն, այդ ո՞վ է ձեզ մատնություններ բերում։ Հը՛մ։ Ուղիղ ութն է ժամը, էհ, ես ճամփա ընկա։ Խոստացել էի Վարվառա Պետրովնայի մոտ էլ գնալ, բայց չեմ մտնի, իսկ դուք պառկեք և վաղն ավելի առույգ կլինեք։ Դրսում անձրև է ու խավար, իմիջիայլոց, կառքով եմ, որովհետև փողոցներում այստեղ գիշերներն անհանգիստ է։ Ա՛հ, ճիշտ տեղին էր. այստեղ, քաղաքում և շուրջը հիմա մենակ Տաժանապարտ Ֆեդկան է թափառում, Սիբիրից փախած, պատկերացրեք, իմ նախկին ճորտերից է, որին տասնհինգ տարի առաջ հայրիկս զինվորության է տվել ու փողը վերցրել։ Շատ հոյակապ անձնավորություն է։

― Դուք... նրա հետ խոսե՞լ եք,― աչքերը վեր թռցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Խոսել եմ։ Ինձնից չի թաքնվում։ Ամեն ինչի պատրաստ անձնավորություն է, ամեն ինչի, անշուշտ, փողով, այսինքն՝ համոզմունքով էլ, իհարկե, իր տեսակի։ Ա՛հ, հա, նորից՝ ի դեպ, եթե նոր լուրջ էիք այն մտադրության մասին, հիշում եք, Լիզավետա Նիկոլաևնայի համար, ապա մի անգամ էլ եմ կրկնում ձեզ, որ ես նույնպես ամեն ինչի պատրաստ մեկն եմ, ցանկացած ամեն տեսակի, և կատարելապես ձեր տրամադրության տակ եմ... Ի՞նչ է, փա՞յտ եք ուզում վերցնել։ Ահ, չէ, փայտ չվերցրիք... Պատկերացրեք, ինձ թվաց, փա՞յտ եք որոնում։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը ոչինչ չէր փնտրում ու ոչինչ չէր ասում, բայց, իրոք, ելավ տեղից մի տեսակ հանկարծակի, դեմքին մի տարօրինակ ջղաձգում։

― Եթե ձեզ նմանապես որևէ բան պետք լինի պարոն Գագանովի վերաբերյալ,― հանկարծ վրա տվեց Պյոտր Ստեպանովիչը, այլևս ուղղակի գլխով անելով պրեսպապյեի կողմը,― ապա, իհարկե, ամեն ինչ կարող եմ կազմակերպել և համոզված եմ, որ ինձ չեք շրջանցի։

Նա դուրս եկավ հանկարծ, չսպասելով պատասխանի, բայց մի անգամ էլ գլուխը ներս խոթեց դռնից։

― Այն պատճառով եմ այսպես,― շուտասելուկով գոռաց նա,― որ Շատովն էլ, չէ՞, օրինակ, նույնպես իրավունք չուներ վտանգել կյանքն այն ժամանակ, կիրակի օրը, երբ մոտեցավ ձեզ, այդպես չէ։ Ես կուզեի, որ դա նկատի առնեք։

Նա անհետացավ նորից չսպասելով պատասխանի։

IV

Գուցեև չքվելիս, նա մտածում էր, որ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, մենակ մնալով, կսկսի բռունցքներով զարկել պատին և, իհարկե, ուրախ կլիներ տեսնել դա, եթե հնարավոր լիներ։ Սակայն շատ կհուսախաբվեր. Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մնաց հանգիստ։ Մի երկու րոպե կանգնած էր սեղանի մոտ, նույն դիրքով, ըստ երևույթին, շատ մտահոգ, բայց շուտով մի ալարկոտ, սառը ժպիտ թրթռաց նրա շրթունքներին։ Դանդաղ նստեց բազմոցին իր նախկին տեղը, անկյունում, և փակեց աչքերը, կարծես հոգնությունից։ Նամակի ծայրն առաջվա պես երևում էր պրեսպապյեի տակից, բայց նա չշարժվեց տեղից՝ դա ուղղելու։

Շուտով ամբողջովին ընդարմացավ։ Վարվառա Պետրովնան, այդ օրերին իրեն հոգսերով չարչարած, չդիմացավ և Պյոտր Ստեպանովիչի հեռանալուն պես, որը խոստացել էր իր մոտ գալ ու խոստման տերը չէր եղել, սիրտ արեց ինքը գնալ Nicolas-ի մոտ, չնայած նշված ժամը չէր։ Շարունակ երևում էր նրա աչքին, ի վերջո, որևէ բան չի՞ ասելու վերջնական։ Կամացուկ, ինչպեսև մինչ այդ, նա թակեց դուռը և, պատասխան չստանալով, ինքը բացեց։ Տեսնելով, որ Nicolas-ը նստած է մի տեսակ չափից ավելի անշարժ, բաբախող սրտով զգուշորեն մոտեցավ բազմոցին։ Նրան կարծես ապշեցրեց, որ այդպես շուտ քնել է և որ կարող է այդպես քնել՝ ուղիղ նստած ու անշարժ։ Նույնիսկ շնչառությունը համարյա չէր լինի նկատել։ Դեմքը գունատ էր ու խիստ, բայց ասես լիովին քարացած, չշարժվող, հոնքերը թեթևակի մոտեցրել էր ու խոժոռել։ Բացարձակապես նմանվում էր մոմեղեն անշունչ արձանի։ Մի երեք րոպե կանգնեց գլխավերևում, շունչը հազիվ տեղը բերելով, ու հանկարծ սարսափ պատեց նրան, դուրս եկավ ոտնաթաթերի վրա, կանգնեց դռան մեջ, փութով խաչակնքեց նրան ու հեռացավ աննկատ՝ նոր ծանր զգացողությամբ, նոր կսկիծով։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը քնեց երկար, մի ժամից ավելի, միշտ նույն քարացած դիրքով, դեմքին ոչ մի բան չխաղաց, ամբողջ մարմնի վրա որևէ շարժում չերևաց, հոնքերն էլի խոժոռված էին խստորեն։ Եթե Վարվառա Պետրովնան երեք րոպե էլ մնար, հավանաբար, չէր դիմանա լեթարգիական այդ ճնշող զգացողությանը և կարթնացներ որդուն։ Բայց նա հանկարծ ինքը բացեց աչքերը և առաջվա պես չշարժվելով, նստած մնաց ևս տասը րոպե, ասես ակնապիշ և հետաքրքրությամբ զննելով սենյակի անկյունում իրեն զարմացրած առարկան, թեև այնտեղ ոչ նոր, ոչ առանձնահատուկ ոչինչ չկար։

Ի վերջո, հնչեց պատի ժամացույցի մեղմ, թավ զարկը, որ խփեց մեկ անգամ։ Որոշ անհանգստությամբ նա դարձրեց գլուխը՝ թվացույցին նայելու, բայց համարյա նույն պահին բացվեց միջանցք ելնող ետևի դուռը և հայտնվեց սենեկապան Ալեքսեյ Եգորովիչը։ Մի ձեռքին գցած բերում էր տաք վերարկուն, վզնոցը և շլյապան, մյուսով բռնել էր արծաթյա մատուցարանը, որի վրա երկտող կար։

― Ինն անց կես է,― ասաց նա մեղմաձայն և բերած զգեստը դնելով անկյունում, աթոռի վրա, մոտ բերեց երկտողը՝ թղթի փոքր կտոր էր, կնքած, մատիտով գրված երկու տող։ Աչքի անցկացնելով տողերը, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նույնպես մատիտ վերցրեց սեղանից, թղթի ծայրին երկու բառ գրեց ու ետ դրեց մատուցարանին։

― Հանձնել անմիջապես, հենց դուրս եկա, ու՝ հագնվեմ,― ասաց նա ելնելով բազմոցից։

Նկատելով, որ հագինը թավշյա թեթև պիջակ է, նա մտածեց ու կարգադրեց ուրիշ բան բերել, մահուդե սերթուկը, որ օգտագործում էր երեկոյան ավելի պաշտոնական այցելությունների համար։ Ի վերջո, լրիվ հագնված ու շլյապան դրած, նա կողպեց դուռը, որով Վարվառա Պետրովնան էր գալիս իր մոտ, և պրեսպապյեի տակից հանելով պահած նամակը լուռ ելավ միջանցք Ալեքսեյ Եգորովիչի ուղեկցությամբ։ Միջանցքից դուրս եկան ետևի քարաշեն նեղ սանդուղքն ու իջան ուղիղ այգի տանող նախասենյակը։ Այստեղ, անկյունում դրված էր վաղօրոք բերված լապտերիկը և մի մեծ անձրևանոց։

― Արտակարգ անձրևի պատճառով այստեղի փողոցներում անտանելի ցեխ է,― զեկուցեց Ալեքսեյ Եգորովիչը, որպես պարոնին ուղևորությունից վերջին անգամ ետ պահելու հեռավոր փորձ։ Սակայն պարոնը, բացելով անձրևանոցը, դուրս եկավ նկուղի պես խավար, խոնավաշունչ ու թաց, հին այգին։ Քամին աղմկում ու ճոճում էր մերկացած ծառերի կատարները, ավազածածկ նեղլիկ արահետները խրուն էին ու սայթաքուն։ Ալեքսեյ Եգորովիչը քայլում էր, ինչպես դուրս էր եկել, ֆրակով ու գլխաբաց՝ երեք քայլ առաջ լուսավորելով լապտերիկով։

― Չի՞ նկատվի արդյոք,― հանկարծ հարցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Պատուհաններից չի երևա, բացի դրանից էլ վաղօրոք ամեն ինչ նախատեսված է,― պատասխանեց ծառան մեղմ ու համաչափ։

― Մայրիկը պառկե՞լ է։

― Վերջին օրերի սովորության պես, ճիշտ ժամը իննին փակվեցին և հիմա անհնար է որևէ բան իմանալ։ Ո՞ր ժամին կհրամայեք ձեզ սպասել,― ավելացրեց նա համարձակվելով հարց տալ։

― Մեկին, մեկն անց կես, երկուսից ոչ ուշ։

― Լսում եմ։

Ոլոր-մոլոր արահետներով շրջանցելով ամբողջ այգին, որն անգիր գիտեին երկուսն էլ, նրանք հասան այգու քարաշեն պարսպին և այդտեղ՝ պատի ամենածայրի անկյունում մի փոքրիկ դուռ գտան, որ տանում էր նեղլիկ ու խուլ նրբանցք։ Դռնակը համարյա միշտ փակ էր, բայց բանալին հիմա հայտնվեց Ալեքսեյ Եգորովիչի ձեռքին։

― Դռնակը չճռճռա՞ հանկարծ,― նորից տեղեկացավ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

Ալեքսեյ Եգորովիչը զեկուցեց, որ դեռևս երեկ է յուղված, «ինչպեսև այսօր»։ Ամբողջովին թրջված էր արդեն։ Դռնակը բացելով, բանալին տվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին։

― Եթե բարեհաճել եք հեռավոր ճանապարհ ձեռնարկել, ապա զեկուցում եմ՝ անվստահ լինելով տեղի մարդկանցից, հատկապես խուլ նրբանցքներում, իսկ ամենից շատ գետից այն կողմ,― չդիմացավ մեկ անգամ ևս։ Հին ծառան էր, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի նախկին հերացուն ժամանակին ձեռքերի մեջ մեծացրած նրան, լուրջ ու խիստ մի մարդ, սիրում էր ունկնդրել և ավետարան կարդալ։

― Մի անհանգստացիր, Ալեքսեյ Եգորըյչ։

― Աստված ձեզ պահապան, պարոն, բայց միայն բարի գործեր սկսելիս։

― Ինչպե՞ս,― կանգ առավ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ արդեն քայլ գցելով նրբանցք։

Ալեքսեյ Եգորովիչը հաստատուն կրկնեց իր ցանկությունը։ Նախկինում երբեք սիրտ չէր անի բարձրաձայն այդպիսի բաներ ասել իր պարոնին։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կողպեց դուռը, բանալին գրպանը դրեց և քայլեց նրբանցքով՝ ամեն քայլափոխին երեք վերշոկի չափ խրվելով ցեխի մեջ։ Վերջապես ելավ երկարուկ ու ամայի մի փողոց, սալարկի վրա։ Քաղաքը գիտեր հինգ մատի պես, բայց Բոգոյավլենսկայա փողոցը դեռևս հեռու էր։ Ժամը տասն անց էր արդեն, երբ նա ի վերջո կանգ առավ Ֆիլիպպովների հին ու մգագույն տան փակ դարպասի առաջ։ Ներքևի հարկը հիմա, Լեբյադկինների գնալուց հետո, միանգամայն դատարկ էր, մեխած պատուհաններով, բայց Շատովի կիսավերնահարկում լույս էր վառվում։ Քանի որ զանգակ չկար, նա սկսեց դարպասը ձեռքով թակել։ Օդանցքը բացվեց, և Շատովը դուրս նայեց։ Ահավոր խավար էր ու դժվար էր որևէ բան զանազանել։ Շատովը զննում էր երկար, մի րոպեի չափ։

― Այդ դու՞ք եք,― հարցրեց նա հանկարծ։

― Ես եմ,― պատասխանեց անկոչ հյուրը։

Շատովը շրխկացրեց օդանցքը, իջավ ցած ու քացեց դարպասը։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն անցավ բարձր շեմը և, ոչ մի բառ չասելով, քայլեց նրա կողքով, ուղիղ դեպի կողաշենք, Կիրիլլովի մոտ։

V

Այստեղ ամեն ինչ բաց էր և նույնիսկ վրա չդրած։ Նախասենյակն ու առաջին երկու սենյակը մութ էին, բայց վերջինում, ուր ապրում էր Կիրիլլովը և թեյ խմում, շողում էր լույսը, ծիծաղ ու ինչ-որ տարօրինակ ճչոցներ էին լսվում։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը գնաց դեպի լույսը, բայց ներս չմտնելով կանգնեց շեմին։ Թեյ կար սեղանին։ Սենյակի մեջտեղում մի պառավ էր կանգնած՝ տանտիրոջ ազգականուհին, գլխաբաց, մենակ շրջազգեստով, ոտնամանները բոբիկ ոտքերին, նապաստակի մորթեբոլոր կարճ կոֆտայով։ Գրկին մեկուկես տարեկան մանկիկ էր, մեկտակ շապկով, բաց տոտիկներով, կարմրատակած այտերով, բացշեկ ու ցից-ցից մազերով, օրորոցից հենց նոր դուրս բերված։ Պետք է որ քիչ առաջ լաց եղած լիներ, աչուկների տակ դեռ փոքրիկ արցունքներ կային։ Բայց այդ պահին թաթիկները ձգել, ծափ էր տալիս ու քրքջում, ինչպես քրքջում են պստիկները՝ հեծկլտոցի պես։ Նրա դիմաց Կիրիլլովը հատակին էր խփում ռետինե կարմիր ու խոշոր գնդակը, որը թռչում էր մինչև առաստաղ, նորից ընկնում, մանկիկը բղավում էր. «Գնդի՜, գնդի՜»։ Կիրիլլովը բռնում էր «գնդին» և տալիս նրան, փոքրիկն արդեն ինքն էր շպրտում իր անվարժ թաթիկներով, իսկ Կիրիլլովը վազում ու բարձրացնում։ Ի վերջո, «գնդին» գլորվեց պահարանի տակ։ «Գնդի՜, գնդի՜»,― բղավում էր մանկիկը։ Կիրիլլովը փռվեց հատակին ու մեկնվեց ջանալով պահարանի տակից «գնդին» հանել ձեռքերով։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մտավ սենյակ, նրան տեսնելով, փոքրիկը կպավ պառավից և մանկական երկարատև լաց դրեց, պառավն իսկույն դուրս տարավ նրան։

― Ստավրոգի՞ն,― ասաց Կիրիլլովը ելնելով հատակից, գնդակը ձեռքին, անսպասելի այցելությունից նվազագույնս չզարմացած։― Թեյ կուզե՞ք։

Նա լրիվ ոտքի կանգնեց։

― Շատ, չեմ հրաժարվի, եթե տաք է,― ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― ոտքից գլուխ թրջվել եմ։

― Տաք է, նույնիսկ եռման,― հաճույքով հաստատեց Կիրիլլովը,― նստեք, դուք ցեխոտ եք, ոչինչ, հետո հատակը՝ թաց լաթով։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նստեց ու համարյա մի շնչով խմեց լիքը գավաթը։

― Էլի՞,― հարցրեց Կիրիլլովը։

― Շնորհակալ եմ։

Կիրիլլովը, որ մինչ այդ չէր նստում, իսկույն նստեց դիմացը և հարցրեց.

― Ինչի՞ եք եկել։

― Գործով։ Ահա, կարդացեք այս նամակը, Գագանովից է։ Հիշում եք, ես ձեզ ասել եմ Պետերբուրգում։

Կիրիլլովն առավ նամակը, կարդաց, դրեց սեղանին ու նայեց սպասումով։

― Այդ Գագանովին,― սկսեց բացատրել Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― ինչպես գիտեք, հանդիպել եմ մի ամիս առաջ, Պետերբուրգում, կյանքում առաջին անգամ։ Մի երեք անգամ բախվել ենք՝ մարդկանց ներկայությամբ։ Առանց ինձ հետ ծանոթանալու և խոսելու, համենայն դեպս, հնարավորություն գտավ շատ հանդուգն լինել։ Այն ժամանակ ես ասացի, բայց ահա, ինչ չգիտեք դուք, մեկնելով Պետերբուրգից ավելի շուտ, քան ես, հանկարծ մի նամակ ուղարկեց ինձ, թեև ոչ այսպիսին, բայց և այնպես, վերին աստիճանի ամբարտավան և տարօրինակ արդեն նրանով, որ նամակում ամենևին չէր բացատրված գրելու առիթը։ Ես իսկույն պատասխանեցի, նույնպես նամակով, ու միանգամայն անկեղծորեն հայտնեցի, որ ինքը, հավանորեն, զայրացած է չորս տարի առաջ այստեղ ակումբում կատարված դեպքի համար և որ իմ կողմից պատրաստ եմ ամեն տեսակ ներողություն խնդրել այն հիմունքով, որ իմ արարքն անգիտակից էր ու եղել էր հիվանդ ժամանակ։ Ես նրան խնդրեցի նկատի առնել իմ ներողությունները։ Նա չպատասխանեց ու մեկնեց, բայց ահա այստեղ, նրան գտնում եմ արդեն միանգամայն կատաղած վիճակում։ Ինձ հայտնել են իմ մասին նրա մի քանի կարծիքները՝ հասարակության մեջ, կատարելապես հայհոյական և զարմանալի մեղադրանքներով։ Ի վերջո, այսօր էլ հասավ այս նամակը, որպիսին, հավանորեն, ոչ ոք երբեք չի ստացել, հայհոյանքներով և այսպիսի արտահայտություններով՝ «ձեր ջարդած ռեխը»։ Ես եկել եմ հուսով, որ չեք հրաժարվի մարտավկաս լինել։

― Ասացիք՝ նամակ ոչ ոք չի ստացել,― նշեց Կիրիլլովը,― կատաղած վիճակում լինում է, շատ են գրել։ Պուշկինն է գրել Հեկկերնին։ Լավ, կգնամ։ Ասում եք՝ ինչպե՞ս։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը բացատրեց, որ ցանկանում է վաղն ևեթ և որ անպայման սկսել ներողությունները կրկնելուց և նույնիսկ ներողություններ բովանդակող երկրորդ նամակ ուղարկելու խոստումից, բայց որ Գագանովն էլ, իր կողմից, խոստանա այլևս նամակներ չգրել։ Իսկ ստացված նամակը կհամարի որպես ամենևին չեղած։

― Զիջումները չափից շատ են, չի համաձայնի,― ասաց Կիրիլլովը։

― Ամենից առաջ ես եկել եմ իմանալու, կհամաձայնե՞ք արդյոք այնտեղ հայտնել այս պայմանները։

― Կհայտնեմ։ Ձեր գործն է։ Բայց նա չի համաձայնի։

― Գիտեմ, որ չի համաձայնի։

― Նա կռվել է ուզում։ Ասացեք՝ ինչպես կռվել։

― Բանն այն է, որ կուզեի վաղն անպայման ամեն ինչ վերջացնել։ Առավոտյան ժամը իննին նրա մոտ եք։ Նա կլսի ու չի համաձայնի, բայց ձեզ կհանդիպեցնի իր մարտավկայի հետ՝ ընդունենք, ժամը տասնմեկին։ Նրա հետ դուք կորոշեք և հետո, որ ժամը մեկին կամ երկուսին բոլորը լինեն տեղում։ Խնդրում եմ, աշխատեք այսպես անել։ Զենքը, իհարկե, ատրճանակ, և հատկապես խնդրում եմ դասավորել այսպես, արգելագիծը սահմանել տասը քայլ, հետո դուք մեզ կանգնեցնում եք արգելագծից տասը քայլ հեռու, և ըստ տրված նշանի, մենք մոտենում ենք։ Յուրաքանչյուրն անպայման պիտի հասնի իր արգելագծին, բայց կրակել կարող է և նախքան դա, քայլելիս։ Ահա և բոլորը, կարծում եմ։

― Արգելագծերի միջև տասը քայլը մոտ է,― նշեց Կիրիլլովը։

― Լավ, տասներկու, միայն թե ոչ ավելի, դուք հասկանու՞մ եք, որ նա լրջորեն է ուզում կռվել։ Ատրճանակ լցնել կարողանու՞մ եք։

― Կարող եմ։ Ես ատրճանակներ ունեմ, խոսք կտամ, որ դրանցից կրակած չեք լինի։ Նրա մարտավկան նույնպես կասի իր ունեցածի մասին։ Երկու զույգ, և մենք փուչ ու տռուզ կգցենք՝ նրա՞նը, թե մերը։

― Հիանալի։

― Կուզե՞ք տեսնել ատրճանակները։

― Կխնդրեմ։

Կիրիլլովը պպզեց անկյունում դրված, դեռևս չդատարկված, հարկ եղած դեպքում միջից իրեր հանած ճամպրուկի առաջ։ Տակերից հանեց արմավենու փայտից, ներսից կարմիր թավշապատ տուփը, որի միջից հանեց մի զույգ շքեղ, չափազանց թանկարժեք ատրճանակ։

― Ամեն ինչ կա՝ վառոդ, գնդակներ, փամփուշտներ։ Ռևոլվեր էլ ունեմ, սպասեք։

Ձեռքը նորից մտցրեց ճամպրուկն ու հանեց մի ուրիշ տուփ ամերիկյան վեցնափող ատրճանակով։

― Բավականաչափ զենք ունեք, ու շատ թանկարժեք։

― Շատ։ Չափազանց։

Խեղճ, համարյա մուրացկան Կիրիլլովը, որ, ի դեպ, երբեք չէր նկատում իր չքավորությունը, երևում է, հիմա պարծենալով էր ցույց տալիս իր թանկարժեք զենքերը, անկասկած, ձեռք բերված արտակարգ զոհաբերություններով։

― Դուք դեռ շարունակու՞մ եք մնալ այն մտքերին,― հարցրեց Ստավրոգինը մի րոպե լռությունից հետո, որոշ զգուշավորությամբ։

― Նույն մտքերին,― հակիրճ պատասխանեց Կիրիլլովը ձայնից իսկույն կռահելով, թե ինչի մասին են հարցնում ու զենքերը հավաքեց սեղանից։

― Իսկ ե՞րբ,― էլ ավելի զգուշորեն հարցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը դարձյալ որոշ լռությունից հետո։

Այդ ընթացքում Կիրիլլովը երկու տուփն էլ դրեց ճամպրուկի մեջ ու նստեց իր նախկին տեղում։

― Դա ինձնից չէ կախված, ինչպես գիտեք, երբ կասեն,― մրթմրթաց նա, կարծես փոքր-ինչ նեղված հարցից, բայց միևնույն ժամանակ մյուս բոլոր հարցերին պատասխանելու նկատելի պատրաստակամությամբ։ Ստավրոգինին էր նայում ակնապիշ, իր սև ու փայլող աչքերով, մի տեսակ հանգիստ, սակայն բարի և սիրալիր զգացումով։

― Ես, իհարկե, հասկանում եմ ինքնասպանությունը,― նորից սկսեց փոքր-ինչ խոժոռված Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը երկար, երեք րոպե տևած մտազբաղ լռությունից հետո,― երբեմն ես ինքս էլ եմ պատկերացրել, և միշտ մի որևէ նոր միտք, եթե չարագործություն անես, կամ գլխավորը՝ ամոթալի, այսինքն՝ խայտառակություն, միայն թե շատ ստոր ու... ծիծաղելի, այնպես որ մարդիկ հիշեն հազար տարի և թքեն-մրեն հազար տարի, ու հանկարծ՝ միտք. «Մի զարկ քունքին և ոչինչ չի լինի»։ Այդ ժամանակ էլ ի՞նչ գործ ունես մարդկանց հետ և որ կթքեն-կմրեն հազար տարի, այդպես չէ՞։

― Դուք դա կոչում եք նոր մի՞տք,― մտածեց ու ասաց Կիրիլլովը։

― Ես... չեմ կոչում... երբ մի անգամ մտածեցի, ապա զգացի միանգամայն նոր միտք։

― «Զգացիք մի՞տք»,― կրկնեց Կիրիլլովը։― Դա լավ է։ Շատ մտքեր կան, որոնք միշտ կան և որոնք հանկարծ դառնում են նոր։ Դա ճիշտ է։ Հիմա ես շատ բան առաջին անգամվա պես եմ տեսնում։

― Ասենք, թե լուսնի վրա էիք ապրում,― ընդհատեց Ատավրոգինը չլսելով ու շարունակելով իր միտքը,― ասենք, այնտեղ արել էիք բոլոր այդ ծիծաղելի գարշելիությունները... Դուք հաստատապես գիտեք այստեղից, որ այնտեղ ծիծաղելու են և թքել-մրելու են ձեր անունը հազար տարի, ընդմիշտ, լուսնով մեկ։ Բայց հիմա դուք այստեղ եք և լուսնին եք նայում այստեղից, ձեր ի՞նչ գործն է, թե ինչեր եք արել այնտեղ և որ այնտեղինները թքել-մրելու են ձեզ հազար տարի, այդպես չէ՞։

― Չգիտեմ,― պատասխանեց Կիրիլլովը,― լուսնի վրա չեմ եղել,― ավելացրեց նա առանց հեգնանքի, միայն փաստը նշելու համար։

― Այդ ում երեխան էր նոր։

― Պառավի սկեսուրն է եկել, չէ, հարսը... մեկ է։ Երեք օր է։ Հիվանդ պառկած է, երեխան հետը, գիշերները շատ է բղավում, փորն է։ Մայրը քնում է, իսկ պառավն էստեղ բերում, ես էլ՝ գնդակով։ Գնդակը Համբուրգից է։ Համբուրգում եմ առել, գցել-բռնելու համար, մեջքը պնդացնում է։ Աղջիկ երեխա է։

― Դուք երեխաներ սիրու՞մ եք։

― Սիրում եմ,― արձագանքեց Կիրիլլովը, ի դեպ, բավական անտարբեր։

― Նշանակում է, կյա՞նքն էլ եք սիրում։

― Այո, կյանքը սիրում եմ, իսկ ի՞նչ։

― Եթե վճռել եք ինքնասպան լինել։

― Իսկ ի՞նչ։ Ինչի՞ մեկտեղ։ Կյանքը՝ առանձին, իսկ դա՝ առանձին։ Կյանքը կա, իսկ մահ չկա ամենևին։

― Սկսել եք հավատա՞լ ապագա հավերժական կյանքին։

― Չէ, ոչ թե ապագայի հավերժական, այլ այստեղի հավերժական։ Կան րոպեներ, դուք հասնում եք րոպեի, և ժամանակը հանկարծ կանգ է առնում ու դառնում հավերժական։

― Հուսով եք հասնե՞լ այդպիսի րոպեի։

― Այո։

― Հազիվ թե դա հնարավոր է մեր ժամանակներում,― նույնպես առանց որևէ հեգնանքի պատասխանեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը դանդաղ, մի տեսակ մտազբաղ։ ― Հայտնության մեջ հրեշտակը երդվում էր, որ ժամանակ այլևս չի լինի։

― Գիտեմ։ Շատ ճիշտ է դա այնտեղ։ Հստակ ու ստույգ։ Երբ ամբողջությամբ մարդը երջանկության հասնի, ապա ժամանակ այլևս չի լինի, որովհետև պետք չէ։ Շատ ճիշտ միտք է։

― Իսկ ու՞ր են թաքցնելու։

― Ոչ մի տեղ էլ չեն թաքցնի։ Ժամանակն իր չէ, այլ գաղափար։ Կմարի մտքի մեջ։

― Հին փիլիսոփայական բաներ են, միևնույն բանը դարերի սկզբից,― մի տեսակ խորշական ափսոսանքով մրթմրթաց Ստավրոգինը։

― Միևնու՜յն։ Միևնույնը՝ դարերի սկզբից, և ուրիշ ոչինչ երբեք,― հարեց Կիրիլլովը շողշողուն հայացքով, կարծես այդ գաղափարը համարյա թե հաղթանակ էր ամփոփում։

― Կարծես թե դուք շա՞տ երջանիկ եք, Կիրիլլով։

― Այո, շատ երջանիկ,― պատասխանեց նա, ասես տալով ամենասովորական պատասխանը։

― Բայց դուք ոչ այնքան վաղուց դեռ դառնանում էիք, բարկանու՞մ Լիպուտինի վրա։

― Հըմ... Հիմա ես չեմ նախատում։ Այն ժամանակ դեռևս չգիտեի, որ երջանիկ եմ։ Տեսե՞լ եք, արդյոք, տերև, ծառի տերև։

― Տեսել եմ։

― Վերջերս տեսա դեղին, մի քիչ կանաչ, ծայրերից նեխած տերև։ Քամին քշում էր։ Երբ ես տասը տարեկան էի, ձմռանն աչքերս փակում էի դիտմամբ և պատկերացնում տերև՝ կանաչ, վառ ու ջղերով, արևի տակ փայլող։ Բացում էի աչքերս ու չէի հավատում, որովհետև շատ լավ էր, ու նորից էի փակում։

― Դա ի՞նչ է, այլաբանությու՞ն։

― Չէ-չէ՜... Ինչի՞ համար։ Այլաբանություն չասի, ուղղակի՝ տերև, մի հատիկ տերև։ Տերևը լավ է։ Ամեն ինչ է լավ։

― Ամեն ի՞նչ։

― Ամեն ինչ։ Մարդը դժբախտ է, որովհետև չի իմանում, որ երջանիկ է, միայն այդ պատճառով։ Դա ամեն ինչ է, ամեն ինչ։ Ով գիտեցավ, տեղնուտեղը կդառնա երջանիկ, այս րոպեիս։ Այդ սկեսուրը կմեռնի, իսկ աղջնակը՝ կմնա՝ ամեն ինչ լավ է։ Ես հանկարծակի գտա։

― Իսկ ով սովից մեռավ, ով կնեղացնի ու կանարգի աղջնակին՝ դա լա՞վ է։

― Լավ է։ Եվ ով էլ գլուխը կփշրի երեխայի համար, դա էլ է լավ։ Եվ ով չի փշրի, դա էլ է լավ։ Ամեն ինչ։ Եթե նրանք իմանային, որ իրենց համար լավ է, նրանց համար լավ կլիներ, բայց քանի որ նրանք չգիտեն, որ իրենց համար լավ է, ապա նրանց համար լավ չի լինի։ Ահա ամբողջ կյանքը, ամբողջը, այլևս չկա ուրիշը։

― Իսկ ե՞րբ իմացաք, որ այդքան երջանիկ եք։

― Անցյալ շաբաթ, երեքշաբթի, չէ, չորեքշաբթի, որովհետև արդեն չորեքշաբթի էր, գիշերը։

― Իսկ ի՞նչ առիթով։

― Չեմ հիշում, այնպես, քայլում էի սենյակում... միևնույն է։ Ես ժամացույցը կանգնեցրի, երեքին երեսուներեք էր պակաս։

― Որպես խորհրդանիշ, որ ժամանակը պիտի կա՞նգ առնի։

Կիրիլլովը լռեց։

― Նրանք լավը չեն,― սկսեց հանկարծ նորից,― որովհետև չգիտեն, որ լավն են։ Երբ գիտենան, ապա չեն անարգի աղջնակին։ Պետք է նրանք գիտենան, որ լավն են, և տեղնուտեղը կդառնան լավը, բոլորը մինչև վերջինը։

― Ահա, դուք իմացել եք, նշանակում է, դուք լա՞վն եք։

― Ես լավն եմ։

― Ի դեպ, դրան համաձայն եմ,― խոժոռված մրթմրթաց Ստավրոգինը։

― Ով սովորեցնի, որ բոլորը լավն են, աշխարհը կամբողջացնի։

― Ով սովորեցնում էր, խաչեցին։

― Նա կգա, և նրա անունը մարդաստված է։

― Աստվածամա՞րդ։

― Մարդաստված, դրա մեջ է տարբերությունը։

― Մի՞թե կանթեղն էլ եք դուք վառում։

― Այո, ես եմ վառել։

― Սկսել եք հավատա՞լ։

― Պառավը սիրում է, որ կանթեղը... իսկ այսօր ժամանակ չուներ,― մրմնջաց Կիրիլլովը։

― Իսկ ինքներդ դեռ չե՞ք աղոթում։

― Ես ամեն ինչի եմ աղոթում։ Տեսնում եք, սարդը սողում է պատի վրա, ես նայում ու երախտապարտ եմ նրան, որ սողում է։

Նրա աչքերը նորից բոցկլտացին։ Նա շարունակ ուղիղ նայում էր Ստավրոգինին հաստատուն ու անշեղ հայացքով։ Ստավրոգինը խոժոռված ու խորշանքով հետևում էր նրան, բայց հայացքի մեջ ծաղրանք չկար։

― Գրազ եմ գալիս, որ երբ նորից գամ, ապա դուք Աստծուն էլ եք հավատալու,― ասաց նա, վեր կենալով և շլյապան վերցնելով։

― Ինչո՞ւ,― տեղից ելավ նաև Կիրիլլովը։

― Եթե դուք իմանայիք, որ հավատում եք Աստծուն, ապա կհավատայիք, բայց քանի որ առայժմ չգիտեք, որ հավատում եք Աստծուն, ապաև չեք հավատում,― քթի տակ ծիծաղեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Դա այն չէ,― մտմտաց Կիրիլլովը,― դուք շրջեցիք միտքը։ Աշխարհիկ կատակ էր։ Հիշեք, թե ինչ եք նշանակել իմ կյանքում, Ստավրոգին։

― Մնաք բարով, Կիրիլլով։

― Եկեք գիշերով, ե՞րբ։

― Վաղվա մասին հո չմոռացա՞ք։

― Ահ, մոռացա, հանգիստ եղեք, քնով չեմ ընկնի, ժամը իննին։ Ես կարողանում եմ արթնանալ, երբ ուզում եմ։ Ես պառկում եմ ու ասում՝ ժամը յոթին, և արթնանում եմ յոթին, ժամը տասին, և կարթնանամ տասին։

― Հիանալի հատկություններ ունեք,― նրա գունատ դեմքին նայեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Գնամ, բացեմ դարպասը։

― Մի անհանգստացեք, Շատովը կբացի։

― Ա՜, Շատովը։ Լավ, գնաք բարով։

VI

Դատարկ տան առմուտքը, որտեղ բնակարան էր վարձում Շատովը, փակ չէր, բայց հայտնվելով նախամուտքում, Ստավրոգինն ընկավ կատարյալ խավարի մեջ և սկսեց ձեռքով փնտրել վերնահարկ տանող սանդուղքը։ Հանկարծ վերևում դուռ բացվեց ու լույս երևաց։ Շատովն ինքը դուրս չեկավ, միայն իր դուռը բացեց։ Երբ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կանգնեց նրա սենյակի շեմին, տեսավ նրան անկյունում, սեղանի մոտ, սպասողական դիրքով կանգնած։

― Ինձ գործով կընդունե՞ք,― հարցրեց նա շեմից։

― Ներս եկեք ու նստեք,― պատասխանեց Շատովը,― փակեք դուռը, սպասեք, ինքս կփակեմ։

Նա դուռը կողպեց բանալիով, ետ եկավ սեղանի մոտ ու նստեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի դիմաց։ Այդ շաբաթվա ընթացքում նիհարել էր, իսկ հիմա կարծես տաքության մեջ լիներ։

― Դուք ինձ տանջահար արեցիք,― արտաբերեց նա՝ հայացքը ցած հառած, կամացուկ կիսաշշուկով,― ինչո՞ւ չէիք գալիս։

― Դուք այդքան վստահ էիք, որ կգա՞մ։

― Այո, սպասեք, ես զառանցում էի... գուցե, հիմա էլ եմ զառանցում... Սպասեք։

Նա վեր կացավ և իր երեք գրադարակների վերևի անկյունից ինչ-որ բան վերցրեց։ Ատրճանակ էր։

― Մի գիշեր զառանցում էի, որ կգաք ինձ սպանելու, և առավոտ շուտ անբան Լյամշինից ատրճանակ գնեցի, վերջին փողերով։ Չէի ուզում ձեզ անձնատուր լինել։ Հետո ուշքս գլուխս եկավ... Ոչ վառոդ ունեմ, ոչ փամփուշտ, այն ժամանակից այդպես էլ դրված է վերևում։ Սպասեք...

Նա վեր կացավ և ուզում էր օդանցքը բացել։

― Մի շպրտեք, ինչի՞ համար,― կանգնեցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Փող արժե դա, վաղն էլ մարդիկ կսկսեն խոսել, թե Շատովի պատուհանի տակ ատրճանակներ են ընկած։ Դրեք տեղը, այդպես, նստեք։ Ասացեք, ինչո՞ւ եք իմ առաջ ճիշտ կարծես մեղանչում ձեր մտքով, որ կգամ ձեզ սպանելու։ Հիմա էլ չեմ եկել հաշտվելու, այլ անհրաժեշտ բաներից խոսելու։ Ասացեք ինձ նախ և առաջ, դուք ինձ խփեցիք ո՞չ արդյոք ձեր կնոջ հետ ունեցած իմ կապի համար։

― Դուք էլ գիտեք, որ չէ,― նորից հայացքը ցած հառեց Շատովը։

― Եվ ո՞չ այն պատճառով, որ հավատացել եք Դարյա Պավլովնայի մասին հիմար բամբասանքին։

― Չէ՜, չէ՜, իհարկե չէ։ Հիմարություն է։ Քույրս ինձ ամենասկզբից է ասել...― անհամբերությամբ և կտրուկ ասաց Շատովը նույնիսկ ոտքը խփելով հատակին։

― Նշանակում է, թե ես եմ կռահել, թե դուք եք կռահել,― հանգիստ տոնով շարունակեց Ստավրոգինը,― դուք իրավացի եք. Մարյա Տիմոֆեևնա Լեբյադկինան իմ օրինական, չորս ու կես տարի առաջ Պետերբուրգում ինձ հետ պսակված կինն է։ Չէ՞ որ նրա համար ինձ խփեցիք։

Միանգամայն ապշահար Շատովը լսում էր և լռում։

― Ես կռահել էի ու չէի հավատում,― մրմնջաց նա ի վերջո տարօրինակ նայելով Ստավրոգինին։

― Ու՝ խփեցի՞ք։

Շատովը բռնկվեց և մրթմրթաց համարյա թե անկապ.

― Ես ձեր անկման համար... ստի համար... Ես չմոտեցա ձեզ՝ պատժելու համար, երբ մոտենում էի, չգիտեի, որ խփելու եմ... Ես խփեցի նրա համար, որ այնքան շատ բան եք նշանակել իմ կյանքում... Ես...

― Հասկանում եմ, հասկանում, բառերը խնայեք։ Ափսոսում եմ, որ ջերմի մեջ եք, շատ անհրաժեշտ գործ ունեմ։

― Ես չափազանց շատ եմ ձեզ սպասել,― մի տեսակ ամբողջ մարմնով համարյա թե ցնցվեց Շատովը և ուզում էր ելնել տեղից,― ասացեք ձեր գործի մասին, ես էլ կասեմ... հետո...

Նա նստեց։

― Սա մի ուրիշ կարգի գործ է,― սկսեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ դիմացինին զննելով հետաքրքրությամբ,― որոշ հանգամանքներից դրդված, ես հարկադրված էի այսօր ևեթ ընտրել այսպիսի մի ժամ ու գալ ձեզ մոտ նախազգուշացնելու, որ կարող է պատահել ձեզ սպանեն։

Շատովը նրան նայեց ապուշ կտրած։

― Ես գիտեմ, որ ինձ կարող էր վտանգ սպառնալ,― խոսեց նա համաչափ,― բայց ձեզ, ձե՞զ ինչու պիտի հայտնի լիներ դա։

― Որովհետև ես նույնպես նրանցից եմ, ինչպես և դուք, և նույնպիսի անդամ եմ նրանց միության, ինչև դուք։

― Դուք... դուք միայն անդա՞մ եք։

― Ես ձեր աչքերից եմ տեսնում, որ ամեն ինչ կսպասեիք ինձնից, բայց ոչ դա,― թեթևակի քմծիծաղ տվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― բայց ներեցեք, նշանակում է, դուք արդեն գիտեի՞ք, որ փորձելու են ձեզ սպանել։

― Չեմ էլ մտածել։ Հիմա էլ չեմ մտածում, չնայած ձեր ասածներին, թեև... թեև ո՞վ կարող է այստեղ այդ հիմարների հետ ինչ-որ բան երաշխավորել,― հանկարծ բղավեց նա կատաղած բռունցքը սեղանին խփելով։― Ես նրանցից չեմ վախենում։ Կապերս խզել եմ նրանց հետ։ Մեկը մի չորս անգամ եկավ վազեվազ ու ասում էր, թե կարելի է... բայց,― նա նայեց Ստավրոգինին,― ճիշտն ասած, ձեզ ի՞նչ է հայտնի։

― Մի անհանգստացեք, ես ձեզ չեմ խաբում,― բավականին սառնասրտորեն շարունակեց Ստավրոգինը միայն պարտականություն կատարող մարդու տեսքով։― Դուք քննում եք, թե ի՞նչ է ինձ հայտնի։ Ինձ հայտնի է, որ դուք այդ միության մեջ եք մտել արտասահմանում, սրանից երկու տարի առաջ, դեռևս հին կազմակերպության օրոք, հենց ձեր՝ Ամերիկա ուղևորությունից առաջ և կարծեմ, մեր վերջին խոսակցությունից անմիջապես հետո, որի մասին այնքան շատ գրեցիք ինձ Ամերիկայից, ձեր նամակում։ Իմիջիայլոց, կներեք, որ չպատասխանեցի ձեզ նույնպես նամակով, այլ սահմանափակվեցի...

― Փող ուղարկելով, սպասեք,― կանգնեցրեց Շատովը, փութով քաշեց սեղանի դարակը և թղթերի տակից մի երփներանգ թղթադրամ հանեց,― ահա, վերցրեք, հարյուր ռուբլի, որ ինձ էիք ուղարկել, առանց ձեզ կկործանվեի այնտեղ։ Ես երկար ժամանակ չէի վերադարձնի, եթե չլիներ ձեր մայրիկը, այս հարյուր ռուբլին նա է նվիրել ինձ ինն ամիս առաջ՝ կարիքներս հոգալու, իմ հիվանդությունից հետո։ Բայց շարունակեք, խնդրեմ...

Նա շնչահեղձ էր լինում։

― Ամերիկայում դուք փոխել էիք ձեր մտքերը, և վերադառնալով Շվեյցարիա, ուզում էիք հրաժարվել։ Նրանք ձեզ ոչինչ չպատասխանեցին, բայց հանձնարարեցին այստեղ՝ Ռուսաստանում, ինչ-որ մեկից ինչ-որ տպարան ընդունել և պահել դա, մինչև նրանց կողմից ձեզ ներկայացած մարդուն հանձնելը։ Ես ամեն բան լիովին ստույգ չգիտեմ, բայց չէ՞ որ գլխավորը, կարծեմ, այդպես է։ Իսկ դուք, հուսալով կամ պայմանավորված, որ դա նրանց վերջին պահանջն է լինելու և որ դրանից հետո ձեզ բոլորովին ազատ կարձակեն, ստանձնեցիք։ Այս ամենը, այսպես, թե այնպես, իմացել եմ նրանցից, ու բոլորովին պատահաբար։ Բայց ահա, թե ինչ չգիտեք դուք, կարծեմ, մինչև հիմա՝ այդ պարոնայք ամենևին մտադիր չեն բաժանվել ձեզնից։

― Անհեթեթություն է,― դժժաց Շատովը։― Ես ազնվորեն հայտարարել եմ, որ ամեն ինչում տարակարծիք եմ նրանց հետ։ Դա իմ իրավունքն է, խղճի և մտքի իրավունքը... Ես չեմ հանդուրժի։ Չկա մի ուժ, որը կարողանա...

― Գիտեք ինչ, մի բղավեք,― շատ լրջորեն նրան ընդհատեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― այդ Վերխովենսկին այնպիսի մի մարդուկ է, որ, կարող է պատահել, հիմա մեզ ականջ է դրել, իր կամ ուրիշի ականջներով, հենց ձեր նախասենյակում թերևս։ Նույնիսկ հարբեցող Լեբյադկինը համարյա թե պարտավոր էր ձեզ հետևել, դուք էլ՝ գուցե նրան, այդպես չէ՞։ Ավելի լավ է, ասացեք, հիմա Վերխովենսկին կհամաձայնի՞ ձեր փաստարկներին, թե՝ ոչ։

― Նա համաձայնել է։ Ասաց, որ կարելի է և որ ես իրավունք ունեմ...

― Դե, նա ձեզ խաբում է։ Ես գիտեմ, որ նույնիսկ Կիրիլլովը, որը համարյա ամենևին չի պատկանում նրանց, տեղեկություններ է հայտնել ձեզնից։ Իսկ գործակալներ շատ ունեն նրանք, նույնիսկ այնպիսիք, որոնք չգիտեն էլ, թե ծառայում են միությանը։ Ձեզ միշտ հետևել են։ Պյոտր Վերխովենսկին, իմիջիայլոց, այստեղ է եկել ձեր գործը վերջնականապես լուծելու և դրա լիազորություններն ունի, այն է. ձեզ վերացնել հարմար պահին, որպես չափից ավելի շատ բան իմացողի և մատնել կարողացողի։ Կրկնում եմ, որ դա հաստատ է, ու թույլ տվեք ավելացնել, որ նրանք, չգիտես ինչու, կատարելապես համոզված են, որ դուք լրտես եք և եթե մինչև հիմա չեք մատնել, ապա կմատնեք։ Ճի՞շտ է դա։

Լսելով այդպիսի մի հարց, ասված այնքան սովորական տոնով, Շատովը ծամածռեց բերանը։

― Եթե ես լրտես էլ լինեի, ապա ո՞ւմ էի մատնելու,― չարացած ասաց նա՝ ուղղակի չպատասխանելով։― Չէ, թողեք ինձ, գրողի ծոցը՝ ես,― գոռաց նա, հանկարծ կառչելով նախասկզբնական, իրեն չափից ավելի ցնցած մտքից՝ բոլոր հատկանիշներով անհամեմատ ավելի ուժեղ, քան իրեն սպառնացող վտանգի լուրը։― Դո՛ւք, դո՛ւք, Ստավրոգին, ինչպես կարող էիք դուք խցկվել նման անամոթ, անշնորհք, սպասավորական անհեթեթության մեջ։ Դուք անդա՜մն եք նրանց միության։ Դա՜ է միթե Նիկոլայ Ստավրոգինի սխրանքը,― բղավեց նա համարյա հուսակտուր։

Ձեռքերն իրար զարկեց նույնիսկ, ասես իր համար ավելի դառն ու տրտմաբեր ոչինչ չէր կարող լինել այդպիսի բացահայտումից։

― Ներեցեք,― իսկապես զարմացավ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― բայց դուք, կարծես թե, ինձ նայում եք որպես ինչ-որ արեգակի, ձեզ էլ որպես ինչ-որ մժեղի, իմ համեմատությամբ։ Ես դա նկատել եմ նույնիսկ Ամերիկայից ուղարկած ձեր նամակից։

― Դուք... դուք գիտեք... Ահ, ավելի լավ է, թողնենք իմ մասին բոլորովին, բոլորովին,― հանկարծ ընդհատեց Շատովը։

― Եթե կարող եք որևէ բան բացատրել ձեր մասին, բացատրեք... Իմ հարցին,― կրկնեց նա մոլեգնած։

― Հաճույքով։ Դուք հարցնում եք, թե ինչպես կարող էի ես խցկվել այդպիսի մի հետնախո՞րշ։ Իմ տեղեկացումից հետո ես նույնիսկ պարտավոր եմ որոշ սրտաբացության՝ այդ գործով։ Գիտեք ինչ, բառիս խիստ իմաստով ես այդ միությանն ամենևին չեմ պատկանում, չեմ պատկանել նաև նախկինում ու ձեզնից ավելի շատ իրավունք ունեմ թողնել նրանց, քանի որ չեմ էլ ընդունվել։ Ընդհակառակն, ամենասկզբից հայտարարել եմ, որ ընկեր չեմ իրենց, իսկ եթե օգնել եմ պատահմամբ, ապա հենց այնպես, որպես պարապ մարդ։ Ես մասամբ մասնակցել եմ միության վերակազմավորմանը, համաձայն նոր պլանի, և վերջ։ Բայց հիմա նրանք մտածել ու իրենք իրենց որոշել են, որ ինձ նույնպես վտանգավոր է բաց թողնել, և կարծում եմ, ես նույնպես դատապարտված եմ։

― Օ՜, նրանցը միշտ մահապատիժն է և ամեն ինչ գրավոր կարգադրություններով, կնքած թղթերով, երեքուկես մարդ ստորագրում են։ Եվ դուք հավատում եք, որ նրանք ի վիճակի են։

― Այստեղ մասամբ իրավացի եք, մասամբ՝ ոչ,― նախկին անտարբերությամբ, անգամ ալարկոտ շարունակեց Ստավրոգինը։― Կասկած չկա, որ երևակայությունը շատ է, ինչպես միշտ, այս դեպքերում, խմբակը չափազանցնում է իր աճն ու նշանակությունը։ Եթե կուզեք, ապա իմ կարծիքով, նրանք ընդամենը մի հոգի են՝ Պյոտր Վերխովենսկին, ու նա էլ չափից ավելի բարի է, որ իրեն համարում է սոսկ գործակալն իրենց միության։ Իմիջայլոց, հիմնական գաղափարն ավելի հիմար չէ այդ կարգի մյուսներից։ Նրանք կապեր ունեն Internationale-ի հետ, կարողացել են գործակալներ ունենալ Ռուսաստանում, նույնիսկ հասել են բավական ինքնատիպ հնարքի... բայց, անշուշտ, սոսկ տեսականորեն։ Ինչ վերաբերում է նրանց այստեղի մտադրություններին, ապա չէ որ ռուսական կազմակերպության շարժումը շատ մութ գործ է ու համարյա միշտ այնքան անսպասելի, մեզ մոտ ամեն ինչ կարելի է փորձել։ Նկատի առեք որ Վերխովենսկին համառ մարդ է։

― Այդ մլակը, անգետը, տխմարը, որը ոչինչ չի հասկանում Ռուսաստանից,― չարությամբ ճչաց Շատովը։

― Դուք նրան քիչ եք ճանաչում։ Դա ճիշտ է, որ ընդհանրապես բոլոր նրանք քիչ են հասկանում Ռուսաստանից, բայցև միայն, մի քիչ ավելի քիչ, քան ես ու դուք, և ըստ որում, Վերխովենսկին խանդավառ է։

― Վերխովենսկին՝ խանդավա՞ռ։

― Օ՜, այո։ Կա մի կետ, ուր նա դադարում է ծաղրածու լինել ու վերածվում է... կիսախելագարի։ Խնդրում եմ հիշել ձեր մի սեփական արտահայտությունը. «Գիտե՞ք, արդյոք, ինչպես կարող է ուժեղ լինել մեկ մարդը»։ Խնդրում եմ, մի ծիծաղեք, նա շատ է ի վիճակի քաշել ձգանը։ Նրանք վստահ են, որ ես նույնպես լրտես եմ։ Նրանք բոլորը, գործն առաջ տանելու անկարողությունից, ահավոր սիրում են լրտեսության մեջ մեղադրել։

― Բայց դուք չեք վախենում, չէ՞։

― Չ-չէ՜... Ես շատ չեմ վախենում... Բայց ձեր գործը միանգամայն ուրիշ է։ Ես ձեզ զգուշացրի, որ այնուամենայնիվ, նկատի ունենաք։ Իմ կարծիքով, այստեղ նեղանալու բան չկա, որ վտանգ է սպառնում հիմարներից։ Բանը նրանց խելքը չէ, և իմ ու ձեր պեսների վրա չէ, որ նրանց ձեռքը բարձրացել է։ Իսկ իմիջայլոց, տասնմեկն անց է քառորդ,― նայեց ժամացույցին և վեր կացավ տեղից,― ես կուզեի լրիվ կողմնակի մի հարց տալ ձեզ։

― Ի սեր Աստծո,― բացականչեց Շատովը՝ թափով ելնելով տեղից։

― Այսի՞նքն,― հարցական նայեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Տվեք, տվեք ձեր հարցը, ի սեր Աստծո,― անպատմելի հուզմունքով կրկնեց Շատովը,― բայց որ ես էլ հարց տամ ձեզ։ Աղաչում եմ, թույլ տաք... ես չեմ կարող... տվեք ձեր հարցը։

Ստավրոգինը մի քիչ հապաղեց ու սկսեց.

― Լսել եմ, որ դուք այստեղ որոշ ազդեցություն եք ունեցել Մարյա Տիմոֆեևնսւյի վրա, և որ նա սիրում էր ձեզ տեսնել և լսել։ Այդպե՞ս է արդյոք։

― Այո... լսում էր,― փոքր-ինչ շփոթվեց Շատովը։

― Ես մտադիր եմ մոտ օրերս այստեղ՝ քաղաքում հրապարակավ հայտարարել նրա հետ իմ ամուսնության մասին։

― Մի՞թե դա հնարավոր է,― համարյա թե սարսափահար շշնջաց Շատովը։

― Այսինքն, ի՞նչ իմաստով։ Ոչ մի բարդություն չկա այստեղ, ամուսնության վկաներն այստեղ են։ Ամեն ինչ կատարվել է այն ժամանակ Պետերբուրգում, միանգամայն օրինական և հանգիստ եղանակով, իսկ եթե չի բացահայտվել մինչև հիմա, ապա սոսկ այն պատճառով, որ ամուսնության երկու միակ վկաները՝ Կիրիլլովը և Պյոտր Վերխովենսկին, ու վերջապես ինքը՝ Լեբյադկինը (ում հիմա իմ ազգականը համարելու հաճույքն ունեմ), այն ժամանակ խոսք են տվել լռել։

― Ես դա չեմ ասում... Դուք այնպես հանգիստ եք խոսում... բայց շարունակեք։ Լսեք, չէ՞ որ ձեզ ուժով չեն պարտադրել այդ ամուսնությունը, այդպես չէ՞։

― Ոչ, ինձ ոչ ոք ուժով չի հարկադրել,― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը ժպտաց Շատովի այդ տաքացած շտապողականության վրա։

― Իսկ ի՞նչ է նա այնտեղ խոսում իր երեխայի մասին,― տաքացած ու անկապակցված շտապում էր Շատովը։

― Իր երեխայի մասի՞ն է խոսում։ Բա՜։ Ես չգիտեի, առաջին անգամ եմ լսում։ Նա երեխա չուներ և չէր կարող ունենալ. Մարյա Տիմոֆեևնան օրիորդ է։

― Ա՜։ Այդպես էլ կարծում էի։ Լսեք։

― Ձեզ ի՞նչ եղավ, Շատով։

Շատովը դեմքը ծածկեց ձեռքերով, շրջվեց, բայց հանկարծ ամուր բռնեց Ստավրոգինի ուսը։

― Գիտե՞ք, արդյոք, գիտե՞ք, արդյոք, ծայրահեղ դեպքում,― բղավեց նա,― թե ինչի համար եք այդ ամենն արել ու հիմա ինչի համար եք այդպիսի պատժի տակ մտնում։

― Ձեր հարցը խելացի է և խայթող, բայց ես նույնպես մտադիր եմ զարմացնել, այո, ես համարյա թե գիտեմ, թե ինչու ամուսնացա այն ժամանակ և ինչի համար եմ հիմա նման «պատժի» տակ մտնում, ինչպես դուք արտահայտվեցիք։

― Թողնենք դա... այդ մասին՝ հետո, մի խոսեք, գլխավորի մասին խոսեք, գլխավորի, ես ձեզ սպասում էի երկու տարի։

― Այո՞։

― Ես ձեզ շատ երկար եմ սպասել, անդադար մտածել եմ ձեր մասին։ Դուք միակ մարդն եք, որը կկարողանար... Դեռևս Ամերիկայից եմ գրել ձեզ այդ մասին։

― Ես լավ հիշում եմ ձեր երկարաշունչ նամակը։

― Կարդալու համա՞ր երկարաշունչ։ Համաձայն եմ՝ փոստաթղթի վեց էջ։ Լռեք, լռեք։ Ասացեք, կարո՞ղ եք ինձ ևս տասը րոպե հատկացնել, բայց հենց հիմա, հիմա ևեթ... Ես չափից ավելի երկար եմ ձեզ սպասել։

― Ինչպես կամենաք, կես ժամ կհատկացնեմ, բայց միայն ոչ ավելի, եթե դա ձեզ համար հնարավոր է։

― Սակայն նաև,― մոլեգնած հարեց Շատովը,― որ փոխեք ձեր տոնը։ Լսում եք, ես պահանջում եմ, մինչդեռ պիտի աղաչեմ... Հասկանո՞ւմ եք, ինչ ասել է պահանջել, երբ պիտի աղաչես։

― Հասկանում եմ, որ այդպիսով դուք վեր եք կանգնում բոլորից, հանուն ավելի վեհ նպատակների,― քթի տակ թեթևակի ծիծաղեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― նաև ցավով եմ տեսնում, որ տենդի մեջ եք։

― Ես հարգանք եմ պահանջում իմ հանդեպ, պահանջո՜ւմ եմ,― բղավում էր Շատովը,― ոչ իմ անձի հանդեպ՝ գրողի ծոցը դա, այլ մեկ ուրիշ բանի, միայն այս ժամանակի հանդեպ, մի քանի բառի համար... Մենք՝ երկու էակ, հանդիպել ենք անսահմանության մեջ... վերջին անգամ աշխարհում։ Թողեք ձեր տոնը և անցեք մարդկայինի։ Գոնե մեկ անգամ կյանքում խոսեք մարդկային ձայնով։ Ինձ համար չեմ ասում, այլ ձեզ համար։ Հասկանում եք, արդյոք, որ պիտի ներեք իմ հարվածը ձեր դեմքին՝ սոսկ այն բանի համար, որ առիթ տվեցի ձեզ ճանաչել ձեր ընդ որում անսահման ուժը... նորից ժպտում եք, ձեր խորշական, աշխարհիկ ժպիտով։ Օ՜, ե՞րբ եք ինձ հասկանալու։ Կորչի՜ պարոնորդին։ Դե, հասկացեք, որ ես դա պահանջում եմ, պահանջում, այլապես չեմ ուզում խոսել, չեմ խոսի ոչ մի դեպքում։

Նրա մոլեգնությունը հասնում էր զառանցանքի։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը խոժոռվեց ու կարծես ավելի զգուշացավ։

― Եթե արդեն մնացել եմ կես ժամով,― լուրջ և ազդու խոսեց նա,― այն դեպքում, երբ ժամանակն ինձ համար նույնքան թանկ է, ապա հավատացեք, որ մտադիր եմ ձեզ լսել ծայրահեղ դեպքում հետաքրքրությամբ և... և համոզված եմ, որ շատ նոր բաներ կլսեմ ձեզնից։

Նա նստեց աթոռին։

― Նստեք,― բղավեց Շատովը և մի տեսակ հանկարծակի ինքն էլ նստեց։

― Թույլ տվեք սակայն հիշեցնել,― մի անգամ էլ նշեց Ստավրոգինը,― որ ես մի ամբողջ խնդիրք եմ հայտնել ձեզ՝ Մարյա Տիմոֆեևնայի վերաբերյալ, նրա համար ծայրահեղ դեպքում խիստ կարևոր...

― Հետո՞,― հանկարծ խոժոռվեց Շատովն այնպիսի մեկի տեսքով, ում հանկարծակի ընդհատել են ամենակարևոր տեղում և ով թեև ձեզ է նայում, բայց չի հասցրել հասկանալ ձեր հարցը։

― Եվ դուք ինձ թույլ չտվեցիք ավարտել,― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը ժպիտով վերջացրեց ասելիքը։

― Է, դատարկ բան է, հետո,― խորշանքով ձեռքը թափ տվեց Շատովը, վերջապես հասկանալով պահանջը, և ուղղակի անցավ իր գլխավոր թեմային։

VII

― Գիտե՞ք արդյոք,― սկսեց նա համարյա ահեղատեսք, առաջ հակված աթոռի վրա, հայացքը շողացնելով ու աջ ձեռքի ցուցամատը վեր տնկած (ակներևաբար, ինքն էլ չնկատելով դա),― գիտե՞ք, արդյոք, թե հիմա ամբողջ երկրի վրա ով է «աստվածակիր»-ժողովուրդը, որ ապագայում նորացնելու և փրկելու է աշխարհը նոր աստծո անունով և միակ որին են տրված կենաց և նոր խոսքի բանալիները... Գիտե՞ք, արդյոք, թե ով է այդ ժողովուրդը և ինչ է նրա անունը։

― Ըստ ձեր հնարքի, ես անհրաժեշտաբար պիտի եզրակացնեմ, այն էլ հնարավորին չափ շուտ, որ դա ռուս ժողովուրդն է...

― Եվ դուք արդեն ծիծաղում եք, ցեղ եմ ասել, է՜,― պոռթկալ պատրաստվեց Շատովը։

― Հանգստացեք, խնդրում եմ։ Ընդհակառակն, ես հենց այդպիսի մի բան էի սպասում։

― Սպասում էիք այդպիսի բա՞ն։ Իսկ ձեզ ծանոթ չե՞ն այս բառերը։

― Ծանոթ են շատ։ Կանխատեսում եմ շատ լավ, թե ինչի եք հանգեցնելու։ Ձեր ամբողջ նախադասությունը և նույնիսկ «աստվածակիր»֊ժողովուրդ բառակապակցությունը մեր երկուսի խոսակցության եզրափակումն է սոսկ, կայացած ավելի քան երկու տարի առաջ, արտասահմանում, ձեր Ամերիկա մեկնելուց քիչ առաջ... ծայրահեղ դեպքում, որքան կարող եմ հիշել հիմա։

― Դա ամբողջությամբ ձեր նախադասությունն է, և ոչ իմը։ Ձեր սեփական և մենակ եզրափակումը մեր խոսակցության։ «Մեր երկուսի» խոսակցություն ամենևին էլ չի եղել, եղել է վիթխարի-վիթխարի բառեր արտասանող ուսուցիչ և եղել է մեռյալներից հարություն առած աշակերտ։ Ես այն աշակերտն եմ, դուք՝ ուսուցիչը։

― Բայց եթե հիշեցնեմ, դուք հենց իմ խոսքերից հետո մտաք միության մեջ և նոր միայն գնացիք Ամերիկա։

― Այո, և ես ձեզ այդ մասին գրեցի Ամերիկայից, ես ձեզ ամեն ինչի մասին գրեցի։ Այո, ես չէի կարող անմիջապես, արնածոր պոկվել այն ամենից, ինչից կպած էի մանկուց, ինչի վրա էին սպառվել իմ բոլոր հույսերի ցնծությունները և իմ ատելության բոլոր արցունքները... Դժվար է փոխել աստվածներին։ Ես ձեզ չհավատացի այն ժամանակ, որովհետև չէի ուզում հավատալ, և կառչեցի վերջին անգամ այդ կեղտաջրի հորից... Սակայն սերմը մնացել էր ու ծլեց-աճեց։ Լրջորեն, ասացեք լրջորեն, մինչև վերջ չե՞ք կարդացել իմ նամակն Ամերիկայից։ Գուցե ամենևի՞ն չեք կարդացել։

― Երեք էջ եմ կարդացել, առաջին երկուսը և վերջինը և, բացի դրանից, թռուցիկ անցել եմ մյուսների վրայով։ Իմիջիայլոց, միշտ պատրաստվում էի...

― Է, միևնույն է, վերջ տվեք, գրողի ծոցը,― ձեռքը թափ տվեց Շատովը։― Եթե հիմա հրաժարվել եք ժողովրդի մասին այն ժամանակվա ձեր խոսքերից, ապա ինչպե՞ս էիք այն ժամանակ ասել դրանք... Ահա, թե ինչն է ինձ ճնշում հիմա։

― Ձեզ հետ ես չեմ կատակել և այն ժամանակ։ Համոզելով ձեզ, ես գուցե վելի շատ ինքս իմ մասին եմ մտածել, քան ձեր,― հանելուկային ասաց Ստավրոգինը։

― Չե՜ք կատակել։ Ամերիկայում ես երեք ամիս պառկել եմ ծղոտին, կողք-կողքի մի... թշվառականի հետ, ու իմացա նրանից, որ հենց այն ժամանակ, երբ իմ սրտում Աստված և հայրենիք էիք սերմանում, նույն այդ ժամանակ, գուցեև հենց նույն օրերին, թունավորում էիք այդ թշվառականի, այդ մոլագարի, այդ Կիրիլլովի սիրտը թույնով... Դուք նրա մեջ սուտ և զրպարտանք էիք հաստատում և նրա բանականությունը հասցրիք մոլագարության... Գնացեք, նայեք հիմա նրան, դա ձեր ստեղծածն է... Ասենք, տեսել եք։

― Նախ և առաջ, նշեմ ձեզ համար, որ Կիրիլլովն ինքը հենց նոր ասաց ինձ, որ երջանիկ է և հրաշալի։ Ձեր ենթադրությունը, թե այդ ամենը կատարվել է միևնույն ժամանակ, համարյա ճիշտ է, և ի՞նչ այդ ամենից։ Կրկնում եմ, ոչ մեկիդ, ոչ մյուսին չեմ խաբել։

― Դուք աթեի՞ստ եք։ Հիմա աթեի՞ստ եք։

― Այո։

― Իսկ այն ժամանա՞կ։

― Ճիշտ այնպես, ինչպես և այն ժամանակ։

― Խոսակցությունը սկսելով, ես ձեզնից հարգանք խնդրեցի ոչ իմ հանդեպ, ձեր խելքով դա պիտի հասկանայիք,― զայրույթով քրթմնջաց Շատովը։

― Ես վեր չկացա ձեր առաջին խոսքից, խոսակցությունը չփակեցի, չգնացի ձեր տնից, այլ նստած եմ մինչև հիմա և հնազանդ պատասխանում եմ ձեր հարցերին և... բղավոցներին, նշանակում է, դեռ չեմ խախտել հարգանքը ձեր հանդեպ։

Շատովն ընդհատեց՝ ձեռքը թափ տալով.

― Դուք հիշո՞ւմ եք ձեր ասածը. «Աթեիստը չի կարող ռուս լինել, աթեիստը տեղնուտեղը դադարում է ռուս լինելուց», հիշո՞ւմ եք։

― Այո՞,― հարցն ասես կրկնեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Դուք հարցնո՞ւմ եք։ Մոռացե՞լ եք։ Մինչդեռ ձեր կռահած ռուսական ոգու գլխավորագույն առանձնահատկություններից մեկի ձեր ամենաճշգրիտ նշումներից է դա։ Չէի՞ք կարող դա մոռանալ։ Ձեզ ավելին հիշեցնեմ, հենց այն ժամանակ էլ ասացիք. «Ոչ ուղղափառը չի կարող ռուս լինել»։

― Ենթադրում եմ, որ սլավոնապաշտական միտք է դա։

― Չէ, ներկայիս սլավոնապաշտները դրանից կհրաժարվեն։ Ժողովուրդը հիմա խելոքացել է։ Բայց դուք էլ ավելի առաջ գնացիք, դուք հավատացած էիք, որ հռոմեական կաթոլիցիզմն արդեն քրիստոնեություն չէ։ Դուք պնդում էիք, որ Հռոմը հռչակել է սատանայական երրորդ փորձությանը տրված Քրիստոսին և որ ամբողջ աշխարհով հայտարարելով, թե Քրիստոսն առանց երկրային թագավորության երկրի վրա դիմանալ չի կարող, կաթոլիկականությունը դրանով իսկ հռչակել է Նեռին ու դրանով կործանել ամբողջ արևմտյան աշխարհը։ Հենց դուք էիք մատնացույց անում, որ եթե տանջվում է Ֆրանսիան, ապա միայն կաթոլիկականության մեղքով, քանզի ժխտել է հռոմեական ժանտ աստծուն, իսկ նորը չի գտել։ Ահա թե ինչեր կարող էիք այն ժամանակ ասել։ Ես հիշում եմ մեր խոսակցությունները։

― Եթե ես հավատայի, ապա անկասկած, կկրկնեի դա նաև հիմա։ Ես չեմ ստել, խոսելով որպես հավատացյալ,― շատ լուրջ ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Բայց հավատացնում եմ ձեզ, որ ինձ վրա չափազանց տհաճ տպավորություն է գործում իմ նախկին մտքերի այդ կրկնությունը։ Չե՞ք կարող դադարեցնել։

― Եթե հավատայի՞ք,― բղավեց Շատովը՝ նվազագույն ուշադրություն չդարձնելով խնդրանքին։― Բայց դո՞ւք չէիք ինձ ասում, արդյոք, որ եթե մաթեմատիկորեն ապացուցեն ձեզ, որ ճշմարտությունը դուրս է Քրիստոսից, ապա դուք կհամաձայնեիք ավելի լավ է Քրիստոսի հետ մնալ, քան ճշմարտությա՞ն։ Ասե՞լ եք դա։ Ասե՞լ եք։

― Բայց դե, թույլ տվեք ինձ էլ հարցնել ի վերջո,― ձայնը բարձրացրեց Ստավրոգինը,― ո՞ւր է տանում այս ամբողջ անհամբերատար և... չարամիտ քննությունը։

― Այս քննությունը կանցնի հավերժորեն ու այլևս երբեք չի հիշեցվի ձեզ։

― Դուք շարունակ պնդում եք, թե մենք դուրս ենք տարածությունից և ժամանակից...

― Լռեք,― հանկարծ բղավեց Շատովը։― Ես անխելք եմ ու անվարժ, բայց թող ծիծաղելիի մեջ կորչի իմ անունը։ Թույլ կտա՞ք, արդյոք, կրկնել ձեզ այն ժամանակվա ձեր ամբողջ գլխավոր միտքը... Օ՜, միայն տասը տող, եզրակացությունը միայն։

― Կրկնեք, եթե սոսկ եզրակացությունն է։

Ստավրոգինը ժամացույցին նայելու շարժում պիտի աներ, բայց զսպեց իրեն ու չնայեց։

Շատովը վերստին հակվեց աթոռի վրա և մի պահ նույնիսկ մատն էլ էր տնկելու։

― Ոչ մի ժողովուրդ,― սկսեց նա, կարծես տող առ տող կարդալով, միաժամանակ շարունակելով ահեղատեսք նայել Ստավրոգինին,― ոչ մի ժողովուրդ դեռևս չի կազմակերպվել-դասավորվել գիտության և բանականության հիմունքներով, ոչ մի անգամ նման օրինակ չի եղել, գուցե թե րոպեական, հիմարավարի։ Սոցիալիզմն ըստ իր էության, արդեն պիտի աթեիզմ լինի, քանզի ազդարարել է հենց ամենաառաջին տողից, որ աթեիստական սահմանում է և մտադիր է կայանալ բացառապես գիտության և բանականության հիմունքներով։ Բանականությունը և գիտությունը ժողովուրդների կյանքում մշտապես, հիմա և դարերի սկզբից, սոսկ երկրորդական և հարակից դեր են կատարել, այդպես էլ կկատարեն մինչև դարերի վերջը։ Ժողովուրդները կազմավորվում և շարժվում են մեկ ուրիշ, հրամայող և իշխող ուժով, սակայն որի ծագումն անհայտ է ու անբացատրելի։ Այդ ուժը մինչև վերջ հասնելու անհագուրդ ցանկության, միաժամանակ վախճանը ժխտելու ուժն է։ Կյանքի անընդմեջ և անխոնջելի հաստատման և մահի ժխտման ուժն է։ Կյանքի ոգին, ինչպես Կտակարանն է ասում, «կենդանի ջրի աղբյուրներն» են, որոնց ցամաքմամբ այնպես սպառնում է Հայտնությունը։ Ակունքը գեղագիտական է, ինչպես ասում էին փիլիսոփաները, ակունքը բարոյական է, ինչպես նույնացնում են հենց նրանք։ «Աստծո որոնումներ»՝ ինչպես ես եմ անվանում ամենից ավելի պարզ։ Ժողովրդական ամբողջ շարժման նպատակը, յուրաքանչյուր ժողովրդի մեջ և նրա կեցության յուրաքանչյուր շրջանում, միայն ու միայն Աստծո որոնում է, իր Աստծո, անպատճառ սեփական, և հավատը նրա նկատմամբ, որպես միակ իսկական։ Աստված ամբողջ ժողովրդի սինթետիկ անձնավորությունն է, առնված նրա սկզբից ու մինչև վերջ։ Դեռ երբեք չի եղել, որ բոլոր կամ շատ ժողովուրդներ մեկ ընդհանուր Աստված ունենան, բայց միշտ և յուրաքանչյուրն ունեցել է առանձնահատուկը։ Ազգությունների ոչնչացման հատկանիշ է, երբ աստվածները սկսում են դառնալ ընդհանուր։ Երբ աստվածներն ընդհանուր են դառնում, ապա մեռնում են աստվածները և հավատը նրանց հանդեպ, իրենց իսկ ժողովուրդների հետ։ Ինչքան ավելի ուժեղ է ժողովուրդը, այնքան ավելի առաձնահատուկ է նրա Աստված։ Դեռ երբեք չի եղել ժողովուրդ առանց կրոնի, այսինքն՝ առանց չարի և բարու հասկացության։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ բարու և չարի մասին սեփական ըմբռնում ունի և իր սեփական չարն ու բարին։ Երբ շատ ժողովուրդների համար ընդհանուր են դառնում չարի և բարու ըմբռնումները, այդժամ վերանում են ժողովուրդները և այդժամ չարի և բարու միջև բուն տարբերությունը սկսում է ջնջվել ու չքանալ։ Բանականությունը երբեք ի զորու չի եղել բնորոշել չարն ու բարին, կամ նույնիսկ տարանջատել չարը բարուց, թեկուզ մոտավորապես։ Ընդհակառակն, միշտ խայտառակ ու խեղճացած խառնել է, իսկ գիտությունը բռնցքային լուծումներ է տվել։ Դրանով հատկապես աչքի է ընկել կիսագիտությունը, մարդկության ամենասարսափելի պատիժը, ավելի վատ համաճարակից, սովից ու պատերազմից, անհայտ մինչև ներկա հարյուրամյակը։ Կիսագիտությունը մի բռնակալ է, որպիսին երբեք չի եղել, մինչև հիմա։ Բռնակալ, որն ունի իր քրմերն ու ճորտերը, բռնակալ, որի առաջ բոլորը խոնարհվել են սիրով և սնահավատությամբ՝ մինչև այժմ անպատկերացնելի, որի դեմ դողում է անգամ գիտությունը և ամոթալի կերպով խրախուսում։ Սրանք բոլորը ձեր սեփական բառերն են, Ստավրոգին, բացի միայն կիսագիտության մասին ասածներից։ Դրանք իմն են, որովհետև ինքս էլ լոկ կիսագիտություն եմ, նշանակում է, առանձնապես եմ ատում դա։ Իսկ ձեր մտքերից ու նույնիսկ բառերից ոչինչ չեմ փոխել, ոչ մի բառ։

― Չեմ կարծում, թե փոխած չլինեք,― զգուշորեն նշեց Ստավրոգինը,― դուք խանդավառված ընդունել եք, խանդավառված էլ փոփոխել՝ չնկատելով դա։ Հենց միայն այն, որ դուք Աստծուն իջեցնում եք ազգության պարզ հատկանիշի աստիճանի...

Նա հանկարծ սկսեց սաստկացած և առանձնակի ուշադրությամբ հետևել Շատովին, և ոչ այնքան խոսքերին, որքան հենց իրեն։

― Աստծուն իջեցնում եմ ազգության հատկանիշի՞,― բղավեց Շատովը։― Հակառակը՜, ժողովուրդն եմ բարձրացնում մինչև Աստված։ Եվ երբևէ եղե՞լ է այլ կերպ։ Ժողովուրդն Աստծո մարմինն է։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ մինչև այն ժամանակն է ժողովուրդ, քանի դեռ ունի իր հատուկ Աստված, իսկ մնացած բոլոր աստվածներին բացառում է ամենայն անհաշտությամբ, քանի դեռ հավատում է, որ իր Աստծով կհաղթի և աշխարհից կվտարի մնացած բոլոր աստվածներին։ Այդպես են հավատացած եղել բոլորը դարերի սկզբից, համենայն դեպս բոլոր մեծ ժողովուրդները, բոլոր փոքրիշատե նշանակալի, մարդկության գլուխ կանգնած բոլոր ժողովուրդները։ Փաստի դեմ գնալ չի կարելի։ Հրեաներն ապրել են սոսկ նրա համար, որ սպասեն իսկական Աստծուն և աշխարհին են թողել իսկական Աստծուն։ Հույներն աստվածացրել են բնությունը և աշխարհին կտակել իրենց կրոնը, այսինքն՝ փիլիսոփայությունը և արվեստը։ Հռոմն աստվածացրել է ժողովրդին պետության մեջ և ժողովուրդներին կտակել պետությունը։ Ֆրանսիան իր ամբողջ երկարուձիգ պատմության ընթացքում եղել է սոսկ հռոմեական աստծու գաղափարի մարմնավորումն ու զարգացումը, և եթե վերջապես անդունդն է շպրտել իր հռոմեական աստծուն և ձեռնամուխ եղել աթեիզմին, որ այժմ նրանց համար սոցիալիզմ է կոչվում, ապա միայն և միայն նրա համար, որ աթեիզմն ավելի առողջ է հռոմեական կաթոլիկականությունից։ Եթե մեծ ժողովուրդը չի հավատում, որ միայն իր մեջ է ճշմարտությունը (հենց մեկի և հենց բացառիկի), եթե չի հավատում, որ ինքը միակն ու կոչվածն է բոլորին հարություն տալու և փրկելու իր ճշմարտությամբ, ապա տեղնուտեղը դադարում է մեծ ժողովուրդ լինել և տեղնուտեղը դառնում է ազգագրական նյութ և ոչ թե մեծ ժողովուրդ։ Իսկական մեծ ժողովուրդը երբեք չի կարող հաշտվել մարդկության մեջ երկրորդական դերին կամ նույնիսկ առաջնակարգին, այլ անպայման ու բացառապես առաջինին։ Ով կորցրեց այդ հավատը, արդեն ժողովուրդ չէ։ Սակայն ճշմարտությունը մեկն է, և ուրեմն, սոսկ միակը ժողովուրդներից կարող է ունենալ ճշմարիտ Աստված, թեկուզև մյուս ժողովուրդներն ունենան իրենց առանձնահատուկ և մեծ աստվածները։ Միակ ժողովուրդ-«աստվածակիրը» ռուս ժողովուրդն է, և... և մի՞թե, մի՞թե ինձ այնպիսի հիմարի տեղ եք դրել, Ստավրոգին,― մոլեգնած ճչաց նա հանկարծ,― որն արդեն չի կարող զանազանել, թե ինչ են իր բառերը տվյալ րոպեին կամ հին ու զառամյալ բանդագուշանքը՝ աղացված ու աղացված մոսկովյան բոլոր սլավոնապաշտական ջրաղացներում կամ նոր խոսքը, վերջին խոսքը՝ նորացման և հարության միակ խոսքը, և... և ինչ է ինձ համար ձեր ծիծաղն այս րոպեին։ Իմ ի՜նչ գործն է, որ դուք չեք հասկանում ինձ ամենևին, ոչ մի բառ, ոչ մի հնչյուն... Օ՜, ինչպես եմ արհամարհում ձեր գոռոզ ծիծաղն ու հայացքն այս րոպեին։

Նա վեր ցատկեց տեղից, նույնիսկ փրփուր երևաց շրթունքներին։

― Ընդհակառակն, Շատով, ընդհակառակն,― անսովոր լուրջ և զուսպ ասաց Ստավրոգինը, տեղից չելնելով,― ընդհակառակն, ձեր ջերմ խոսքերով իմ մեջ հարություն տվեցիք արտակարգ ուժեղ շատ հիշողությունների։ Ձեր ասածներում ես ընդունում եմ իմ սեփական տրամադրվածությունը երկու տարի առաջ, և հիմա արդեն ձեզ չեմ ասի, ինչպես քիչ առաջ, որ իմ այն ժամանակվա մտքերը չափազանցրել եք։ Ինձ թվում է նույնիսկ, որ դրանք եղել են ավելի բացառիկ, էլ ավելի ինքնիշխան, ու հավատացնում եմ ձեզ երրորդ անգամ, որ ես շատ կցանկանայի հաստատել այն ամենը, ինչ հիմա ասացիք, անգամ մինչև վերջին բառը, բայց...

― Բայց ձեզ նապաստա՞կ է պետք։

― Իի֊իի՞նչ։

― Ձեր իսկ նենգ արտահայտությունն է,― չարությամբ ծիծաղեց Շատովը՝ կրկին նստելով,― «նապաստակի սոուս եփելու համար պետք է նապաստակ, Աստծուն հավատալու համար պետք է Աստված», սա Պետերբուրգում եք ասել, ինչպես ասում են, Նոզդրևի պես, որն ուզում էր նապաստակ բռնել ետևի ոտքերից։

― Չէ, նա հենց գլուխ էր գովում, թե արդեն բռնել է նապաստակը։ Ի դեպ, թույլ տվեք սակայն ձեզ էլ անհանգստացնեմ մի հարցով, առավել ևս, որ ինձ թվում է, թե դրա կատարյալ իրավունքն ունեմ հիմա։ Ասացեք ինձ. իսկ ձեր նապաստակը բռնվա՞ծ է, թե դեռ ցատկոտում է։

― Չհամարձակվեք ինձ հարցնել նման բառերով, ուրիշ բառերով հարցրեք, ուրի՜շ,― ամբողջ մարմնով հանկարծ դողացրեց Շատովը։

― Շատ լավ, ուրիշ,― խստորեն նրան նայեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― ուզում էի սոսկ իմանալ, ինքներդ հավատո՞ւմ եք Աստծուն, թե՝ ոչ։

― Ես հավատում եմ Ռուսաստանին, ես հավատում եմ նրա ուղղափառությանը... Ես հավատում եմ Քրիստոսի մարմնին... Ես հավատում եմ, որ նոր գալուստը կատարվելու է Ռուսաստանում... Ես հավատում եմ...― կատաղած մրմնջաց Շատովը։

― Իսկ Աստծո՞ւն։ Աստծո՞ւն։

― Ես... ես կհավատամ Աստծուն։

Ոչ մի մկան չշարժվեց Ստավրոգինի դեմքին։ Շատովը բոցաշունչ, մարտակոչ աչքերով նրան էր նայում, ճիշտ կարծես այրել էր ուզում հայացքով։

― Չէ որ ձեզ չասացի, թե չեմ հավատում ամենևին,― ճչաց նա վերջապես,― ես սոսկ իմանալ եմ տալիս, որ տարաբախտ, տխուր մի գիրք եմ ես և ուրիշ ոչինչ առայժմ, առայժմ... Բայց թող կորչի իմ անունը։ Բանը դուք եք և ոչ թե ես... Ես անտաղանդ մարդ եմ և կարող եմ միայն արյունս տալ և ուրիշ ոչինչ, ինչպես ամեն մի անտաղանդ մարդ։ Թող կորչի՜ նաև իմ արյունը։ Ես ձեր մասին եմ խոսում, ես ձեզ երկու տարի սպասել եմ այստեղ... Ես ձեզ համար եմ հիմա, կես ժամ է, տկլոր պար գալիս։ Դուք, դուք միայն կարող էիք պարզել այդ դրոշը...

Նա չավարտեց և կարծես հուսաբեկ, կռթնեց սեղանին՝ գլուխը հենած երկու ձեռքերին։

― Ես ձեզ միայն ի դեպ նշեմ, որպես տարօրինակություն,― ընդհատեց հանկարծ Ստավրոգինը,― այդ ինչու են բոլորն ինձ ինչ-որ դրոշ պարտադրում։ Պյոտր Վերխովենսկին նույնպես համոզված է, որ ես կարող եմ «պարզել նրանց դրոշը», ծայրահեղ դեպքում, ինձ հայտնել են նրա ասածը։ Նա միտք է հղացել, որ ես կարող էի նրանց համար Ստենկա Ռազինի դերը խաղալ՝ «հանցանքի նկատմամբ անսովոր ընդունակությամբ», նմանապես նրա խոսքերն են։

― Ինչպե՞ս,― հարցրեց Շատովը,― «հանցանքի նկատմամբ անսովոր ընդունակությա՞մբ»։

― Հենց այդպես։

― Հըմ։ Իսկ ճի՞շտ է, որ դուք,― չարությամբ քթի տակ ծիծաղեց Շատովը,― ճի՞շտ է, որ Պետերբուրգում պատկանել եք անասնական հեշտասիրական գաղտնի մի ընկերության։ Ճի՞շտ է, արդյոք, որ մարքիզ դը Սադը կարող էր ձեզնից դասեր առնել։ Ճի՞շտ է, արդյոք, որ հրապուրել ու անառակացրել եք երեխաների։ Խոսեք, չհամարձակվեք ստել,― բղավում էր նա՝ բոլորովին կորցնելով իրեն,― Նիկոլայ Ստավրոգինը չի կարող ստել Շատովի առաջ, որը խփել է նրա դեմքին։ Ասեք ամեն ինչ, և եթե ճիշտ է, ես ձեզ տեղնուտեղը, հենց հիմա կսպանեմ, հենց այստեղ։

― Ես այդ բառերն ասել եմ, բայց երեխաների չեմ անարգել,― ասաց Ստավրոգինը, բայց սոսկ չափից ավելի լռելուց հետո։ Նա գունատվել էր, և աչքերը բոցկլտում էին։

― Բայց դուք ասել եք,― տիրաբար շարունակեց Շատովը՝ կրակվող աչքերը նրանից չկտրելով։― Ճի՞շտ է, արդյոք, որ հավատացրել եք իբր, թե տարբերություն չեք գտնում մի որևէ հեշտասիրական, գազանային բանի և ցանկացած սխրանքի գեղեցկության միջև, թեկուզև հանուն մարդկության նույնիսկ անձնազոհություն լինի դա։ Ճի՞շտ է, արդյոք, որ երկու բևեռներում էլ գտել եք գեղեցկության համընկնում, վայելքի նույնություն։

― Այդպես պատասխանել անհնար է... ես չեմ ուզում պատասխանել,― մրթմրթաց Ստավրոգինը, որը լավ էլ կարող էր վեր կենալ ու գնալ, սակայն վեր չէր կենում ու չէր գնում։

― Ես էլ չգիտեմ, ինչու է չարը նողկալի, իսկ բարին սքանչելի, բայց գիտեմ՝ ինչու է այդ տարբերության զգացողությունը ջնջվում ու կորչում Ստավրոգինի նման պարոնների համար,― չէր դադարում ամբողջ մարմնով դողացող Շատովը,― գիտե՞ք, արդյոք, թե ինչու ամուսնացաք այն ժամանակ, այդպես խայտառակ և ստորաբար։ Հենց այն պատճառով, որ խայտառակությունն ու անմտությունն այդտեղ հասնում էին հանճարեղության։ Օ՜, դուք չեք թափառում պռնկին, այլ համարձակորեն ցած եք թռչում գլխիվայր։ Դուք ամուսնացաք նահատակության հանդեպ կրքով, խղճի խայթի հանդեպ կրքով, բարոյական հեշտասիրությամբ։ Նյարդային գերլարում կար այդտեղ... Ողջամտությանը նետված մարտակոչը չափից ավելի էր գայթակղիչ։ Ստավրոգինը և ողորմելի, սակավամիտ, աղքատ ու կաղլիկ կինը։ Երբ դուք կծեցիք նահանգապետի ականջը, հեշտասիրություն զգացի՞ք։ Զգացի՞ք։ Պարապ-սարապ թրև եկող պարոնորդի, զգացի՞ք։

― Դուք հոգեբան եք,― ավելի ու ավելի էր գունատվում Ստավրոգինը,― թեև իմ ամուսնության պատճառների մեջ մասամբ սխալվեցիք... Իմիջիայլոց, ո՞վ կարող էր ձեզ հայտնել բոլոր այդ տեղեկությունները,― իրեն ստիպելով, քթի տակ ծիծաղեց նա,― չլինի՞ Կիրիլլովը։ Բայց նա չի մասնակցել...

― Դուք գունատվո՞ւմ եք։

― Բայց և այնպես, դուք ի՞նչ եք ուզում,― վերջապես ձայնը բարձրացրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Ես կես ժամ նստեցի ձեր մտրակի տակ և ծայրահեղ դեպքում, դուք կարող էիք ինձ բաց թողնել քաղաքավարի... եթե իրականում որևէ խելամիտ նպատակ չունեք այդպես վարվել ինձ հետ։

― Խելամիտ նպատա՞կ։

― Անկասկած։ Ձեր պարտականությունն է ծայրահեղ դեպքում հայտարարել ինձ ձեր նպատակը։ Ես շարունակ սպասում էի, որ դա կասեք, բայց գտա լոկ մոլեգին չարություն։ Խնդրում եմ ձեզ, բաց արեք դարպասը։

Նա ելավ աթոռից։ Շատովը կատաղած նետվեց նրա ետևից։

― Հողը համբուրեք, արցունքով ցողեք, թողություն խնդրեք,― բղավում էր նա՝ բռնելով Ստավրոգինի ուսից։

― Ես ձեզ չսպանեցի սակայն... այն առավոտ.... այլ երկու ձեռքս էլ քաշեցի,― համարյա թե ցավով արտաբերեց Ստավրոգինը՝ աչքերը ցած հառելով։

― Ասելիքը վերջացրեք, դուք եկել եք ինձ զգուշացնելու վտանգի մասին, դուք թույլ տվեցիք ինձ խոսել, դուք ուզում եք վաղը հայտարարել ձեր ամուսնության մասին հրապարակավ... Ձեր դեմքից մի՞թե չեմ տեսնում, որ մի նոր ահեղ միտք է ձեզ տանջում... Ստավրոգին, ինչի՞ համար եմ ես դատապարտված ձեզ հավատալ հավիտյանս հավիտենից։ Մի՞թե կարող էի այսպես խոսել մեկ ուրիշի հետ։ Ես ողջախոհություն ունեմ, բայց չվախեցա իմ մերկանալուց, որովհետև Ստավրոգինի հետ էի խոսում։ Ես չվախեցա իմ հպումով ծաղրանկարել հսկա միտքը, որովհետև Ստավրոգինն էր ինձ լսողը... Մի՞թե չեմ համբուրելու ձեր ոտնահետքերը, երբ դուք գնաք։ Ես չեմ կարող պոկել ձեզ իմ սրտից, Նիկոլայ Ստավրոգին։

― Ափսոսում եմ, որ չեմ կարող ձեզ սիրել, Շատով,― սառնությամբ ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Գիտեմ, որ չեք կարող և գիտեմ, որ չեք ստում։ Ես ամեն ինչ կարող եմ շտկել, լսեք, ես կարող եմ նապաստակ գտնել ձեզ համար։

Ստավրոգինը լուռ էր։

― Դուք աթեիստ եք, որովհետև պարոնորդի եք, վերջին պարոնորդին։ Դուք կորցրել եք չարի և բարու տարբերությունը, որովհետև դադարել եք ձեր ժողովուրդը ճանաչել։ Գալիս է նոր սերունդը, ուղղակի ժողովրդյան սրտից, և չեք ճանաչի նրան ամենևին ոչ դուք, ոչ Վերխովենսկիները՝ հայր ու որդի, ոչ ես, որովհետև ես նույնպես պարոնորդի եմ, ես, ձեր ճորտ սպասավոր Պաշկայի որդին... Լսեք, Աստծուն հասեք աշխատանքով, ամբողջ էությունը դա է, կամ էլ կանհետանաք, ինչպես նվաստ բորբոս, աշխատանքով հասեք։

― Աշխատանքով՝ Աստծու՞ն։ Ի՞նչ աշխատանքով։

Բայց Ստավրոգինը չէր ծիծաղում։

― Դուք ենթադրում եք, թե Աստծուն կարելի է հասնել աշխատանքով, ու հատկապես մուժիկակա՞ն,― կրկնեց նա՝ մտածելով, կարծես իսկապես ինչ-որ նոր ու լուրջ բանի էր հանդիպել, ինչի մասին արժեր մտորել։― Իմիջիայլոց,― հանկարծ անցավ նա նոր մտքի,― նոր ինձ հիշեցրիք, գիտե՞ք, արդյոք, որ ես ամենևին էլ հարուստ չեմ, այնպես որ դեն նետելու բան չկա։ Ես համարյա ի վիճակի չեմ ապահովել նույնիսկ Մարյա Տիմոֆեևնայի ապագան... Ահա, նաև ինչ. ես եկել էի ձեզ խնդրելու, եթե կարող եք, առաջիկայում էլ չթողնել Մարյա Տիմոֆեևնային, քանի որ մենակ դուք կարող եք որոշ ազդեցություն ունենալ նրա խեղճ մտքի վրա... Համենայն դեպս եմ ասում։

― Լավ, լավ, Մարյա Տիմոֆեևնայի մասին դուք...― ձեռքը տարավ-բերեց Շատովը՝ մյուսով մոմը բռնած,― լավ, հետո ինքնըստիքյան... Լսեք, գնացեք Տիխոնի մոտ։

― Ու՞մ։

― Տիխոնի։ Տիխոնը նախկին ավագերեց է, հիվանդության պատճառով ապրում է պաշտոնաթող, այստեղ՝ քաղաքի սահմաններում, մեր Եֆիմյևսկի Բոգորոդսկի մենաստանում։

― Իսկ ի՞նչ բան է դա։

― Ոչինչ։ Նրա մոտ գնում են, հեռուներից էլ են գալիս։ Անցեք, ձեզ համա՞ր՝ ինչ։ Դե, ի՞նչ է ձեզ համար։

― Առաջին անգամ եմ լսում և... դեռ երբեք չեմ տեսել այդ կարգի մարդկանց։ Շնորհակալ եմ ձեզնից, կանցնեմ։

― Այս կողմ,― լուսավորում էր Շատովը սանդուղքը,― անցեք,― բացեց նա փողոց տանող դռնակը։

― Ես այլևս չեմ գա ձեզ մոտ, Շատով,― ցածրաձայն ասաց Ստավրոգինը՝ ելնելով դռնակից։

Խավարն ու անձրևը շարունակվում էին նախկինի պես։

I

Նա անցավ ամբողջ Բոգոյավլենսկայա փողոցը, ճանապարհը վերջապես զառիվայր դարձավ, ոտքերը չռվում էին ցեխի մեջ, ու հանկարծ բացվեց լայն, մշուշապատ, մի տեսակ ամայի տարածություն՝ գետն էր։ Տները վերածվեցին հյուղակների, փողոցն անհետացավ խառնիխուռն բազմաթիվ մութ նրբանցքների մեջ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը երկար ժամանակ շարժվում էր ցանկապատերի մոտով, հեռանալով ափից, հաստատուն գտնելով իր ճանապարհը և հազիվ թե դրա մասին երկար մտածելով։ Միանգամայն ուրիշ բանով էր զբաղված ու զարմանքով շուրջն էր զննում, երբ հանկարծ, խորունկ մտորումներից սթափվելով, ինքն իրեն գտավ մեր երկարուկ, թաց և շարժական կամրջի համարյա թե մեջտեղում։ Կենդանի շունչ չկար չորսբոլորը, այնպես որ նրան տարօրինակ թվաց, երբ հանկարծակի, համարյա արմունկի մոտ հնչեց մի քաղաքավարի-ընտանեվարի, իմիջիայլոց, բավական դուրեկան ձայն, քաղց-րացրած-վանկարկած առոգանությամբ, որով մեզ մոտ ձևականություններ են անում չափից ավելի քաղաքակրթված քաղքենիները և Գոստինի ռյադի երիտասարդ, գանգրամազ գործակատարները։

― Ողորմած պարոն, թույլ չե՞ք տա ձեր անձրևանոցից միատեղ օգտվել։

Իրոք, ինչ-որ մի կերպարանք սողոսկեց կամ ուզեց ցույց տալ միայն, թե սողոսկում է անձրևանոցի տակ։ Շրջմոլիկը քայլում էր նրա կողքով, համարյա «զգալով նրան բազկով», ինչպես ասում են զինվորները։ Դանդաղեցնելով քայլքը, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կռացավ զննելու, ինչքան հնարավոր էր մթության մեջ. ոչ բարձրահասակ, կարծես թե տևական կերուխումի մեջ եղած քաղքենու տեսք ունեցող մարդ էր՝ հագնված ոչ տաք և խղճուկ։ Գզուզ, գանգրամազ գլխին մահուդե թաց կարտուզ էր ցցված՝ կիսով չափ պոկված շքոցով։ Թվաց, թե շատ է սևամազ, չորչորուկ և թխամաշկ, աչքերը խոշոր էին, անպայման սև, լավ փայլում էին՝ դեղին երանգով, գնչուների պես՝ մթան մեջ էլ էր զգացվում։ Պետք է որ քառասուն տարեկան լիներ, ու հարբած չէր։

― Դու ինձ ճանաչո՞ւմ ես,― հարցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Պարոն Ստավրոգին, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, նախանցյալ կիրակի, կայարանում, հենց մեքենան կանգնեց, ինձ ցույց տվին ձեզ։ Դրանից էլ բացի, առաջներում էլ ենք լսել։

― Պյոտր Ստեպանովիչի՞ց։ Դու... դու Տաժանապարտ Ֆեդկա՞ն ես։

― Ֆյոդոր Ֆյոդորովիչ եմ կնքված, մինչև օրս էլ մեր ծնող մորն ունենք էս կողմերում, Աստծու պահած պառավ է, հողին կպած, մեզ համար ամեն օր՝ առավոտ-իրիկուն աղոթք է անում, որ դրանով իր պառավական ժամանակն իզուր չկորցնի վառարանի վրա։

― Տաժանակրությունից փախա՞ծ ես։

― Բախտս փոխեցի։ Գրքերն ու զանգերն ու եկեղեցու գործերը հանձնեցի, քանի որ աքսորս ծերից ծեր էր, ու շատ շատ պիտի սպասեի, մինչև պրծներ։

― Այստեղ ի՞նչ ես անում։

― Ինչ պիտի, գիշեր ու ցերեկ խառնում, օրը պրծացնում եմ։ Մեր հարազատ հորողբերն էլ անցած շաբաթ էստեղի բանտում մեռավ, փող կեղծելու համար էր նստած, օղորմաթասը խմելով, շների վրա մի քսան քար շպրտելով՝ էս էլ մեր գործերն են որ կան։ Հետո էլ, Պյոտր Ստեպանովիչն է հույս տալիս, որ պաշպորտ կդասավորի լրիվ Ռուսաստանով, ոնց որ վաճառականներինն է, հրես, ես էլ սպասում եմ էդ բարի գործին։ Քանի որ ասին, հայրիկդ էն ժամանակ անգլիյական ակումբում քեզ տարվել է խաղի մեջ, ես էլ, ասին, սրա մեջ անարդար բան եմ տեսնում։ Պարոն, մի երեքնոց կբաշխե՞ք ինձ՝ տաքանալու համար։

― Ուրեմն, այստեղ դու ինձ սպասել ես։ Ես դա չեմ սիրում։ Ո՞ւմ հրամանով։

― Որ հրամանով լիներ՝ մեկնումեկի, էդպիսի բան չկա, բայց որ ես իմանում եմ ձեր մարդ սիրելը, աշխարքին է հայտնի։ Մեր եկամուտն էլ, գիտեք էլի, կամ մի կտոր հաց, կամ էլ՝ բերանդ բաց։ Էս ուրբաթ ահագին բլիթ-մլիթ կերա՝ չտեսի պես, հետո մի լրիվ օր չկերա, էն մյուս օրը դիմացա, հետո էլի չկերա։ Գետի ջուրը՝ բոլ, փորիս մեջ ձուկ բռնել կլինի... Էնպես որ ձերդ ողորմածությունից մի քիչ բաշխեք, սանահերս էլ էս կողմերը սպասում է, մենակ թե առանց մանեթի աչքին չերևաս։

― Ի՞նչ է, իմ կողմից Պյոտր Ստեպանովի՞չն է խոստացել։

― Խոստանալը չեն խոստացել նրանք, բայց խոսքով ասել են, որ կարող է ձերդ ողորմածությանը պետք գամ, թե որ օրինակի համար, էդպիսի բան ստացվի, բայց թե ինչ, չեն բացատրել ճիշտ ու ճիշտ, որովհետև Պյոտր Ստեպանովիչը, օրինակի համար, համբերությունս են փորձում ու ոչ մի վստահություն չունեն վրաս։

― Իսկ ինչո՞ւ։

― Պյոտր Ստեպանովիչն աստղնագետ է ու Աստծու լրիվ մոլորիկները գիտի, բայց իրեն էլ քննադատել կլինի։ Ձեր առաջ, պարոն, ես ոնց որ Ամենակարողի առաջ, քանի որ շատ ու շատ բաներ եմ լսել ձեր մասին։ Պյոտր Ստեպանովիչը՝ մի բան, իսկ դուք, պարոն, լրիվ ուրիշ բան։ Նրա համար թե որ մեկի մասին ասեն սրիկա է, էլ սրիկայից դենը ուրիշ ոչինչ չի հասկանա, կամ թե որ ասեն անխելք է, ուրեմն, նրա համար էդ մարդն անխելք է, ուրիշ բան չի, ու վերջ։ Իսկ ես, կարող է պատահի, երեքշաբթի ու չորեքշաբթի եմ անխելք, բայց հինգշաբթի իրենից էլ խելոք եմ։ Հիմա իմ մասին գիտի, որ պաշպորտ շատ ու շատ եմ ուզում, քանի որ Ոուսաստան առանց թղթի չի լինի, դրա համար էլ մտածում է, թե հոգիս իր բուռն է։ Ձեզ կասեմ, պարոն, որ Պյոտր Ստեպանովիչի համար շատ հեշտ է ապրելն աշխարքում, քանի որ ամեն մարդու մասին ինքն է իրեն պատկերացնում ու էդպես էլ ապրում։ Հետո էլ՝ շատ-շատ է ժլատ։ Նրանք էն կարծիքին են, որ իրենցից դուրս չեմ կարող ձեզ անհանգստացնել, իսկ ես ձեր առաջ, պարոն, ոնց որ Ամենակարողի, էս է, չորս գիշեր ձերդ ողորմածությանն եմ սպասում էս կամրջին, էն բանով, որ իրենցից բացի ես էլ կարող եմ իմ սեփական ճամփեն գտնել կամաց-կամաց։ Ես մտածում եմ, որ ավելի լավ է սապոգին գլուխ տաս, քան թե տրեխին։

― Իսկ քեզ ո՞վ է ասել, որ գիշերով անցնելու եմ կամրջով։

― Ճիշտը որ ասեմ, էդ մեկը կողմնակի եղավ՝ ավելի շատ կապիտան Լեբյադկինի անխելքությունից, որովհետև ոչ մի կերպ իրենց մեջ պահել չեն կարողանում... Էնպես որ երեք հատ մանեթանոց ձերդ ողորմածությունից, օրինակի համար, կխնդրեմ՝ երեք օր ու գիշերվա համար, հոգնելու համար։ Իսկ որ շորերս թրջվել են, էդ մեկն էլ, մենակ նեղությունից, ձեն չենք հանում։

― Ես ձախ եմ գնալու, դու՝ աջ, կամուրջը վերջացավ։ Լսիր, Ֆյոդոր, ես սիրում եմ, որ իմ խոսքը հասկանում են մեկ անգամ ընդմիշտ, քեզ ոչ մի կոպեկ չեմ տա, սրանից հետո ոչ կամրջի վրա, ոչ ուրիշ տեղ դիմացս չգաս, քո կարիքը չունեմ ու չեմ ունենա, իսկ եթե չլսես, կկապկպեմ ու կտամ ոստիկանության ձեռքը։ Մարշ։

― Էխ, էխ, գոնե թե միասին գալու համար մի բան բախշեիք, երկուսով ավելի ուրախ էր գալը։

― Չքվի՛ր։

― Էստեղի ճամփեքը գոնե գիտե՞ք։ Էնպիսի ծակուծուկեր կսկսվեն հիմա... Ես կարող էի առաջնորդել, քանի որ էստեղի քաղաքը՝ ոնց որ սատանի խճճած կծիկ։

― Է՜յ, կկապկպեմ հա՜,― սպառնագին շրջվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Գուցե հարմար տեսնեք, պարոն, որբին նեղացնե՞լն ինչ։

― Չէ, երևում է, վստահ ես քեզ վրա։

― Ես ձեզ վրա եմ վստահ, պարոն, ոչ թե էնքան ինձ վրա։

― Ինձ պետք չես բոլորովին՝ ասացի։

― Բայց դուք եք ինձ պետք, պարոն, այ թե ինչ։ Կսպասեմ ձեզ հետ գալու ճամփին. եղածն եղած է։

― Ազնիվ խոսք եմ տալիս, թե հանդիպեցի՜ կապկպելու եմ։

― Ուրեմն, ես գոտին էլ պատրաստ կպահեմ։ Բարի ճանապարհ, պարոն, անձրևանոցի տակ որբիս տաքացրիք, մենակ դրա համար մինչև մահ ու գերեզման շնորհակալ կլինենք։

Նա ետ մնաց։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը տեղ հասավ մտահոգված։ Երկնքից ընկած այդ մարդը կտրականապես համոզված էր իր անհրաժեշտությանը՝ նրա համար և չափից դուրս հանդգնությամբ շտապեց հայտնել դա։ Ընդհանրապես, իր հետ ձևականություններ չէին անում։ Բայց կարող էր և պատահել, որ շրջմոլիկն ամեն ինչ չէր ստում և ծառայություն էր խնդրում իսկապես միայն իր կողմից, հենց Պյոտր Ստեպանովիչից ծածուկ, իսկ դա արդեն ամենահետաքրքիրը կլիներ։

II

Տունը, որին հասել էր Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, ամայի նրբանցքում էր՝ ցանկապատերի միջև, որոնցից այն կողմ ձգվում էին բանջարանոցները, տառացիորեն քաղաքի ամենածայրին։ Լրիվ մեկուսացած ոչ մեծ փայտաշեն տնակ էր դա՝ հենց նոր կառուցված ու չտախտակապատված։ Պատուհաններից մեկի փեղկերը դիտավորյալ փակ չէին և լուսամուտագոգին մոմ էր դրված՝ ըստ երևույթին այսօր սպասվող ուշացած հյուրին փարոս ծառայող։ Դեռևս երեսուն քայլ հեռվից Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը զանազանեց առմուտքին կանգնած բարձրահասակ մեկի կերպարանքը, հավանաբար, կացարանի տերն էր, որն անհամբերությունից ելել էր՝ ճանապարհին նայելու։ Լսվեց և նրա ձայնը՝ անհամբեր ու կարծես թե վեհերոտ.

― Այդ դո՞ւք եք։ Դո՞ւք։

― Ես եմ,― պատասխանեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ հենց առմուտքին հասնելով, ոչ շուտ, ծալելով անձրևանոցը։

― Վերջապես-ս,― դոփդոփեց ու իրար անցավ կապիտան Լեբյադկինը՝ նա էր առմուտքին,― կխնդրեմ, տվեք անձրևանոցը, շատ թաց է, ես կբացեմ անկյունում, հատակին, համեցեք խնդրեմ, համեցեք խնդրեմ։

Նախասենյակից երկու մոմերով լուսավորված սենյակ տանող դուռը կրնկի վրա բաց էր։

― Եթե միայն ձեր խոսքը չլիներ անպատճառ գալստյան մասին, կդադարեի հավատալ։

― Մեկին քառորդ է պակաս,― ժամացույցին նայեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ սենյակ մտնելով։

― Գումարած անձրևն ու այսքան հետաքրքիր տարածությունը... Ես ժամացույց չունեմ, պատուհանից էլ մենակ բանջարանոցներն են, այնպես որ... ետ ես մնում դեպքերից... բայց, ճշմարիտն ասած, տրտունջ չէ, չեմ էլ համարձակվում, չեմ համարձակվում, այլ մենակ ու մենակ անհամբերությունից, որ ամբողջ շաբաթ հոգիս հանեց, որպեսզի վերջապես... կլուծվի։

― Ինչպե՞ս։

― Իմ ճակատագրի մասին լսեմ, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ։ Համեցեք, համեցեք։

Նա խոնարհվեց՝ ցույց տալով տեղը բազմոցի առաջ դրված սեղանիկի մոտ։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը չորս կողմը նայեց, պստիկ, ցածրառաստաղ սենյակ էր, կահույքը՝ ամենաանհրաժեշտը, աթոռներն ու բազմոցը փայտյա էին, նույնպես միանգամայն նոր պատրաստված, անծածկոց ու անբարձիկ, լորենու երկու սեղանիկ, մեկը բազմոցի մոտ, մյուսը՝ անկյունում, սփռոցով, որի վրա ինչ-որ բաներ էին շարված ու վերևից ծածկված շատ մաքուր անձեռոցիկով։ Ամբողջ սենյակն էլ, ըստ երևույթին, անչափ մաքուր էր պահվում։ Կապիտան Լեբյադկինն ութն օր արդեն հարբած չէր եղել, դեմքը մի տեսակ այտուցված ու դեղնած էր, հայացքը՝ անհանգիստ, հետաքրքրված և ակներևաբար տարակուսած, չափից ավելի էր նկատելի, որ նա դեռ ինքն էլ չգիտե, թե ինչ տոնով պիտի սկսի խոսել և որն էր ամենաշահեկանը՝ ճիշտ կետին խփելու համար։

― Ահա,― ցույց տվեց շուրջը,― ապրում եմ Զոսիմայի պես։ Սթափություն, մեկուսացում և չքավորություն՝ հին ասպետների ուխտը։

― Դուք ենթադրում եք, թե հին ասպետները նման ուխտե՞ր են ընդունում։

― Գուցե, շփոթեցի՞։ Ափսոս, զարգացած չեմ։ Ամեն ինչ կործանեցի։ Կհավատա՞ք, արդյոք, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, այստեղ առաջին անգամ ուշքի եկա ամոթալի մոլորություններից՝ ոչ մի գավաթ, ոչ մի կաթիլ։ Ունեմ իմ անկյունը և վեցը օր զգում եմ խղճի բարեգործ ազդեցությունը։ Նույնիսկ պատերն են խեժահոտ. բնություն են հիշեցնում։ Իսկ ի՞նչ էի ես, ի՞նչ էի։

բանաստեղծի հանճարեղ արտահայտությամբ։ Բայց... դուք այնպես եք թրջված... Արդյոք, թեյ չէի՞ք կամենա։

― Մի անհանգստացեք։

― Ինքնաեռը եռում էր ժամը ութից, բայց... հանգավ... ինչպես և ամեն ինչ աշխարհում։ Արևն էլ, ասում են, կհանգչի իր հերթին... Իմիջիայլոց, եթե պետք է, կկազմակերպեմ։ Ագաֆյան քնած չէ։

― Ասացեք, Մարյա Տիմոֆեևնան...

― Այստեղ է, այստեղ,― իսկույն պատասխանեց Լեբյադկինը շշնջոցով,― կհաճե՞ք նայել,― ցույց տվեց մյուս սենյակի փակ դուռը։

― Քնած չէ՞։

― Օ՜, ո՛չ, ո՛չ, հնարավո՞ր բան է։ Հակառակը, դեռ երեկոյից սպասում է, և հենց իմացավ, տեղնուտեղը հարդարվեց,― բերանը ծռելու էր կատակախառը ժպիտով, բայց իսկույն դեմ առավ։

― Ինչպե՞ս է ընդհանրապես,― խոժոռվելով հարցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Ընդհանրապե՞ս։ Ինքներդ եք բարեհաճում գիտենալ (նա ափսոսանքով ցնցեց ուսերը), իսկ հիմա... հիմա նստած բախտ է գցում...

― Լավ, հետո, նախ պետք է ձեզ հետ վերջացնել։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը տեղավորվեց աթոռին։

Կապիտանն արդեն չհամարձակվեց նստել բազմոցին, այլ իսկույն մոտ քաշեց մյուս աթոռը և սրտատրոփ սպասումով առաջ հակվեց՝ լսելու։

― Այդ ի՞նչ է այն անկյունում՝ սփռոցի տակ,― հանկարծ ուշադրություն դարձրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Դա՞,― նույնպես շրջվեց Լեբյադկինը։― Դա էլ է ձեր առատաձեռնությունից, որպես, այսպես ասած, բնակարանամուտ, նաև նկատի առած երկարուձիգ ճանապարհը և բնական հոգնածությունը,― սրտահույզ ու թեթևքրքջաց նա, ապա ելավ տեղից ու ոտնաթաթերի վրա՝ հարգալիր ու զգուշորեն, անկյունի սեղանիկի վրայից առավ ծածկոցը։ Դրա տակ հայտնվեց պատրաստած ուտեստեղեն, խոզի ապուխտ, հորթի միս, սարդին ձուկ, պանիր, կանաչավուն փոքր գրաֆին և բորդոյի երկարուկ շիշը։ Ամեն ինչ դասավորված էր մաքուր, գործի իմացությամբ և համարյա թե պճնամոլավարի։

― Դո՞ւք եք հոգացել։

― Ես-ս։ Դեռևս երեկվանից, և ամեն բան, ինչ կարողացել եմ, որ պատիվ անեմ ձեզ... Իսկ Մարյա Տիմոֆեևնան այս հարցում, ինքներդ գիտեք, անտարբեր է։ իսկ գլխավորը, ձեր բաշխածն է, ձեր սեփականը, քանի որ դուք եք այստեղ տանտերը, ոչ թե ես, իսկ ես, այսպես ասած, միայն որպես ձեր գործակատարը, քանզի այնուամենայնիվ, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, այնուամենայնիվ, ոգով ես անկախ եմ։ Եվ մի խլեք իմ այդ վերջին ունեցվածքը,― ավարտեց նա սրտահույզ։

― Հը՛մ... դուք նստեիք նորից։

― Շնոր-հա-ակալ եմ, շնորհակալ և անկախ։ (Նա նստեց)։ Ահ, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, այս սրտում այնքան բան կա կուտակված, որ ես չգիտեի, ինչպես սպասեմ ձեզ։ Ահա, հիմա դուք կվճռեք իմ և... այն դժբախտի ճակատագիրը, իսկ հետո... հետո, ինչպես առաջ էր լինում, ձեր առաջ կբացեմ ամեն ինչ, ինչպես չորս տարի առաջ։ Չէ որ այն ժամանակ ինձ արժանացրիք լսելու, տուներ էիք կարդում... Թող որ այն ժամանակ ինձ կոչում էին ձեր ֆալստաֆը Շեքսպիրից, բայց դուք այնքան բան արժեցաք իմ ճակատագրում... Իսկ ես հիմա հսկայական երկյուղներ ունեմ, և միայն ու միայն ձեզնից եմ սպասում խորհուրդ ու լույս։ Պյոտր Ստեպանովիչը սարսափելի է վարվում ինձ հետ։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը հետաքրքրությամբ ունկնդրում էր ու ակնդետ զննում։ Լավ երևում էր, որ կապիտան Լեբյադկինը, թեև դադարեցրել էր հարբեցողությունը, բայց գտնվում էր ամենևին ոչ ներդաշնակ վիճակում։ Այդօրինակ բազմամյա հարբեցողների մեջ վերջում ընդմիշտ հաստատվում է անհարիր, արբեցնող ինչ-որ բան, ասես խաթարված ու խելագար մի բան, թեև, ի դեպ, նրանք խաբում, խորամանկում և խարդախություններ են անում համարյա մյուսներից ոչ վատ, եթե պետք է։

― Կապիտան Լեբյադկին, ես տեսնում եմ, որ դուք բոլորովին չեք փոխվել այս չորս ու ավելի տարիների ընթացքում,― ասես փոքր-ինչ ավելի սիրալիր խոսեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Ըստ երևույթին, ճիշտ է, որ մարդկային կյանքի ամբողջ երկրորդ կեսը սովորաբար գոյանում է լոկ առաջին կեսին կուտակված սովորություններից։

― Վսեմ խոսքեր են։ Դուք լուծում եք կյանքի հանելուկը,― բղավեց կապիտանը, կիսով չափ խորամանկելով, կիսով չափ էլ իսկապես ոչ-շինծու զմայլանքով, որովհետև առանձին բառերի մեծ սիրահար էր։― Ձեր բոլոր ասածներից, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, ամենաշատը մեկն եմ հիշում, դեռևս Պետերբուրգում եք ասել. «Հարկ է իսկապես մեծ մարդ լինել, կարողանալու համար դեմ կանգնել նույնիսկ ողջամտությանը»։ Ահ-հա՛։

― Էհ, ճիշտ և նույնքան հիմար։

― Այդպես-ս, թեկուզև հիմար լինի, բայց դուք ձեր ամբողջ կյանքում սրամտություններ եք շաղ տվել, իսկ նրա՞նք։ Թող Լիպուտինը, թող Պյոտր Ստեպանովիչը որևէ գոնե նման մի բան արտաբերեն։ Օ՜, ինչ դաժանորեն վարվեց ինձ հետ Պյոտր Ստեպանովիչը...

― Բայց դե, դուք էլ, կապիտան, ինքնե՞րդ ինչպես եք սակայն ձեզ պահել։

― Հարբած տեսք, դրա հետ մեկտեղ իմ թշնամիների վիթխարի քանակություն։ Բայց հիմա ամեն, ամեն ինչ անցել-գնացել է և ես նորանում եմ, օձի պես։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, գիտե՞ք արդյոք, որ գրում եմ իմ կտակը և որ արդեն գրել եմ։

― Հետաքրքիր է։ Իսկ ի՞նչ եք թողնում և ո՞ւմ։

― Հայրենիքին, մարդկությանը և ուսանողներին։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, թերթերում ես կարդացի մի ամերիկացու կենսագրության մասին։ Նա իր ամբողջ վիթխարի ունեցվածքը թողել էր ֆաբրիկաների և դրական գիտությունների զարգացմանը, իր կմախքը՝ ուսանողներին, այնտեղի ակադեմիային, իսկ իր մաշկը՝ թմբուկ սարքելու, որպեսզի դրանով գիշեր ու ցերեկ խփեն ամերիկյան ազգային հիմնը։ Ավաղ, մենք պիգմեյներ ենք Հյուսիս-Ամերիկյան Նահանգների մտքի թռիչքի համեմատությամբ։ Ռուսաստանը բնության խաղ է, և ոչ թե խելքի։ Փորձեմ իմ մաշկը կտակ անել թմբուկի համար, ասենք, Ակմոլինսկի հետևակ գնդում, ուր պատիվ եմ ունեցել սկսել ծառայությունս, որպեսզի ամեն օր գնդի առաջ դրանով խփեն ռուսական ազգային հիմնը, կհամարեն լիբերալիզմ, կարգելեն իմ մաշկը... ուստիև սահմանափակվել եմ միայն ուսանողներով։ Ուզում եմ կմախքս կտակ անել ակադեմիային, մի պայմանով սակայն, որ ճակատին հավիտյանս հավիտենից պիտակ սոսնձվի, հետևյալ բառերով. «Զղջացած ազատամիտ»։ Ահ-հա՛։

Կապիտանը խոսում էր տաքացած և արդեն, անշուշտ, հավատում էր ամերիկյան կտակի գեղեցկությանը, սակայն խարդախ էլ էր ու շատ էր ուզում ծիծաղեցնել Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին, ում մոտ նախկինում երկար ժամանակ որպես ծաղրածու էր ծառայել։ Սակայն վերջինս քթի տակ անգամ չծիծաղեց, այլ հակառակը, մի տեսակ կասկածանքով հարցրեց.

― Նշանակում է, մտադիր եք հրապարակել ձեր կտակը կենդանության օրոք և դրա համար պարգև ստանա՞լ։

― Թեկուզև այդպես, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, թեկուզև այդպես,― զգուշորեն նայեց Լեբյադկինը։― Իսկ ինչ է իմ ճակատագիրը։ Նույնիսկ դադարել եմ բանաստեղծություններ գրել, իսկ մի ժամանակ դուք էլ էիք զվարճանում իմ ոտանավորներով, հիշո՞ւմ եք, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, խմելիս։ Բայց վերջ՝ գրելուն։ Միայն մի բանաստեղծություն եմ գրել, ինչպես Գոգոլն իր «Վերջին վիպակը», հիշում եք, ազդարարեց Ռուսաստանին, որ վիպակը «երգի պես է ելել» կրծքից։ Այդպես էլ՝ ես երգեցի, ու վերջ։

― Իսկ ի՞նչ բանաստեղծություն է։

― «Այն դեպքում, եթե աղջիկը կոտրեր ոտքը»։

― Ի-իի՜նչ։

Հենց դրան էլ սպասում էր կապիտանը։ Իր ոտանավորները նա հարգում ու գնահատում էր անչափ, բայց նմանապես, իր հոգու որոշ խարդախ երկվության բերումով, նրան դուր էր գալիս և այն, որ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը միշտ զվարճանում էր նրա ոտանավորներով և քրքջում դրանց վրա՝ երբեմն կողերը բռնելով։ Այդպիսով, երկու նպատակի էր հասնում՝ թե բանաստեղծական, թե ծառայողական, բայց հիմա երրորդն էլ կար՝ հատուկ և բավականաչափ փափկանկատ, կապիտանը, ասպարեզ բերելով ոտանավորը, մտածում էր իրեն արդարացնել մի կետում, որից չգիտես ինչու, երկյուղում էր ամենից շատ և որի համար ամենից շատ էր մեղավոր զգում իրեն։

― «Այն դեպքում, եթե աղջիկը կոտրեր ոտքը», այսինքն՝ ձիավարության ժամանակ։ Երևակայություն է, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, զառանցանք, սակայն բանաստեղծի զառանցանք, մի անգամ, անցնելիս, ապշահար եղա՝ հեծյալ կնոջ հանդիպելով, և նյութական հարց տվեցի. «Ի՞նչ կլիներ այդ ժամանակ», այսինքն՝ դեպքը կատարվելիս։ Պարզ է. բոլոր փեսացուները ետ են քաշվում, բոլոր երկրպագուները հեռանում, մորգեն ֆրի, քիթդ մաքրի, միայն բանաստեղծն է մնում հավատարիմ՝ ճմլված սրտով հանդերձ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, մինչև իսկ ոջիլն էլ կարող է սիրահարված լինել, ու դա արգելված չէ օրենքներով։ Բայց և այնպես, անձնավորությունը վիրավորված էր թե նամակից, թե բանաստեղծությունից։ Նույնիսկ դուք եք բարկացել, ասում են, այդպե՞ս է միթե, դա վշտափ է, չէի ուզում անգամ հավատալ։ Լավ, ո՞ւմ կարող էի վնասել մեկ հատիկ երևակայությամբ։ Բացի դրանից, պատվովս եմ երդվում, մեջ ընկավ Լիպուտինը. «Ուղարկիր, հա ուղարկիր, յուրաքանչյուր ոք արժանի է նամակագրության իրավունքի», ես էլ ուղարկեցի։

― Կարծեմ, դուք ձեզ փեսացո՞ւ էիք առաջարկել։

― Թշնամինե՜ր, թշնամինե՜ր և թշնամինե՛ր։

― Ասեք բանաստեղծությունը,― խստությամբ ընդհատեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Զառանցանք է, զառանցանք ամենից առաջ։

Բայց և այնպես շտկվեց, ձեռքն առաջ պարզեց ու սկսեց.

― Լավ, հերիք է,― ձեռքը թափ տվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Երազում եմ Պիտերի մասին,― փութով ուրիշ նյութի անցավ Լեբյադկինը, ասես բանաստեղծություն չէր եղել երբեք,― երազում եմ վերածննդի մասին... Բարեգործդ իմ։ Կարո՞ղ եմ հուսալ, որ չեք մերժի գնալ-գալու ծախսը։ Ես ձեզ արևի պես եմ սպասել ամբողջ շաբաթ։

― Է՜, չէ՛, կներեք արդեն, համարյա բոլորովին միջոցներ չեն մնացել նաև՝ ինչի՞ համար պիտի փող տամ ձեզ...

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կարծես հանկարծակի բարկացավ։ Չոր ու կարճ թվարկեց կապիտանի բոլոր հանցանքները, հարբեցողություն, սուտասանություն, Մարյա Տիմոֆեևնային հատկացված փողերի վատնում, այն, որ դուրս բերեց նրան մենաստանից, գաղտնիքը հրապարակելու սպառնալիքով հանդուգն նամակներ, Դարյա Պավլովնայի հետ կապված արարքը և այլն և այլն։ Կապիտանն ալեկոծվում էր, ձեռքերը թափահարում, բայց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ամեն անգամ հրամայաբար կանգնեցնում էր նրան։

― Եվ թույլ տվեք,― նշեց նա վերջապես,― դուք շարունակ գրում եք «ընտանեկան խայտառակության» մասին։ Իսկ ո՞րն է խայտառակությունը ձեզ համար, եթե ձեր քույրն օրինական ամուսնության մեջ է Ստավրոգինի հետ։

― Բայց ամուսնությունը թաքցրած է, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, ամուսնությունը թաքցրած է՝ ճակատագրական գաղտնիք։ Ես ձեզնից փող եմ ստանում, ու հանկարծ ինձ հարց են տալիս, ինչի՞ համար է այդ փողը։ Ես կապված եմ և չեմ կարող պատասխանել, որ ի հատուցումն քրոջս, ի հատուցումն ընտանեկան արժանապատվության։

Կապիտանը բարձրացրեց ձայնը, նա սիրում էր այդ թեման և շատ հույսեր ուներ դրանից։ Ավաղ, չէր էլ կանխազգում, թե ինչպես են իրեն շվարեցնելու։ Հանգիստ ու հստակ, ասես խոսքը տնային ամենաառտնին կարգադրությանն էր վերաբերում, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը հայտնեց նրան, որ օրերս, գուցեև վաղը նույնիսկ, կամ վաղը չէ մյուս օրը, մտադիր է իր ամուսնությունն ամենուրեք հայտնի դարձնել, «ինչպես ոստիկանությանը, այնպես էլ հասարակությանը», ուստի նշանակում է, որ ինքնըստինքյան կփակվի թե ընտանեկան արժանապատվության հարցը, դրա հետ մեկտեղ՝ նաև նյութական նպաստների հարցը։ Կապիտանը չռեց աչքերը, նա նույնիսկ չհասկացավ։ Հարկ էր բացատրել նրան։

― Բայց չէ որ նա... խելապակա՞ս է։

― Այդպիսի կարգադրություններ ես կանեմ։

― Բայց... իսկ ձեր մա՞յրն՝ ինչ։

― Է՛հ, ինչպես կուզենա։

― Բայց չէ որ ձեր տիկնոջը դուք ձեր տո՞ւն կտանեք։

― Գուցեև՝ այո։ Ի դեպ, լիակատար իմաստով, դա ձեր գործը չէ և ձեզ բոլորովին չի վերաբերում։

― Ինչպե՞ս չի վերաբերում,― ճչաց կապիտանը։― Իսկ ե՞ս հապա։

― Դե, իհարկե, դուք տուն չեք մտնի։

― Բայց չէ որ ես ազգական եմ։

― Այդպիսի ազգականներից փախչում են։ Այդ ժամանակ ինչո՞ւ պիտի ձեզ փող տամ, ինքներդ մտածեք։

― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, դա չի կարող լինել, գուցե էլի՞ մտածեք, դուք չեք ուզենա ձեռք դնել... ի՞նչ կմտածեն, ի՞նչ կասեն հասարակության մեջ։

― Շատ էլ վախենում եմ ձեր հասարակությունից։ Այն ժամանակ ձեր քրոջ հետ ամուսնացել եմ, երբ ուզել եմ, գինովցած ճաշից հետո, խմիչքի վրա գրազ գալով, հիմա էլ բարձրաձայն կհայտարարեմ դա... եթե հիմա դա ինձ բավականություն է պատճառո՞ւմ։

Նա ասաց սա մի տեսակ առանձին բորբոքվածությամբ, այնպես, որ Լեբյադկինը սկսեց սարսափով հավատալ։

― Բայց ես, ե՞ս՝ ինչպես, չէ որ գլխավորն այստեղ ես եմ... Գուցե կատա՞կ եք անում-մ, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ։

― Չէ, չեմ անում։

― Կամքը ձերը կինի, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, բայց ես ձեզ չեմ հավատում... այդ ժամանակ ես խնդրագիր կտամ։

― Դուք ահավոր հիմար եք, կապիտան։

― Թող լինի, բայց չէ որ դա է այն ամենն, ինչ մնում է ինձ,― լրիվ խճճվեց կապիտանը։― Առաջ նրա ծառայության դիմաց, այս ու այն անկյունում մեզ կացարան էին տալիս, ծայրահեղ դեպքում, իսկ հիմա՞ ինչ կլինի, եթե դուք ինձ բոլորովին թողնեք։

― Չէ՞ որ ուզում եք Պետերբուրգ գնալ՝ ձեր կարիերան փոխելու։ Իմիջիայլոց, ճի՞շտ է, արդյոք, լսել եմ, որ մտադիր եք գնալ մատնությամբ՝ հուսալով ներում ստանալ՝ հայտնելով մնացած բոլորի մասին։

Կապիտանի ծնոտը կախ ընկավ, նա աչքերը չռեց և չպատասխանեց։

― Լսեք, կապիտան,― հանկարծ չափազանց լուրջ սկսեց խոսել Ստավրոգինը՝ հակված սեղանի վրա։ Մինչ այժմ նա խոսում էր մի տեսակ երկիմաստ, այնպես որ ծաղրածուի դերին ընտելացած Լեբյադկինը մինչև վերջին ակնթարթն, այնուամենայնիվ, վստահ չէր՝ բարկացա՞ծ է իր պարոնն իսկապես, թե՝ կատակի է տալիս, իսկապե՞ս ամուսնության մասին օտարոտի այդ միտքն ունի, թե սոսկ խաղում է։ Իսկ հիմա Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի անսովոր խիստ տեսքն այն աստիճան էր համոզիչ, որ նույնիսկ դող անցավ կապիտանի ողնաշարով։― Լսեք և ասեք ճշմարտությունը, Լեբյադկին. որևէ բանի մասին մատնե՞լ եք, թե՝ դեռ ոչ։ Հասցրե՞լ եք, արդյոք, ինչ-որ բան անել իրականում։ Որևէ մեկին նամակ չե՞ք ուղարկել հիմարավարի։

― Չէ-է, ոչինչ չեմ հասցրել և... չեմ էլ մտածել,― անշարժ նայում էր կապիտանը։

― Էհ, ստում եք, թե չեք մտածել։ Պետերբուրգ գնալ եք խնդրում հենց դրա համար։ Եթե չեք գրել, ապա որևէ բան որևիցե տեղ չե՞ք թռցրել բերանից։ Ճիշտն ասեք, ես որոշ բաներ լսել եմ։

― Խմած ժամանակ՝ Լիպուտինին։ Լիպուտինը դավաճան է։ Ես նրան սիրտս բացեցի,― շշնջաց խեղճ կապիտանը։

― Սիրտը՝ սիրտ, բայց պետք էլ չէ տխմար լինել։ Եթե որևէ միտք ունեիք, ապա պիտի ձեր մեջ պահեիք, հիմա խելացի մարդիկ լռում են, և ոչ թե խոսում։

― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ,― դողացրեց կապիտանը,― չէ որ ինքներդ ոչնչի չեք մասնակցել, չէ որ ես ձեզ...

― Իրոք, ձեր կթան կովին չէիք համարձակվի մատնել։

― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, դատեցեք, դատեցեք...― և հուսակտուր, արտասվելով, կապիտանը սկսեց փութով շարադրել իր պատմությունը բոլոր չորս տարիների ընթացքում։ Տխմարագույն պատմություն էր ոչ իր գործի մեջ ներքաշված և մինչև ամենավերջին րոպեն դրա կարևորությունը համարյա թե չհասկացած, հարբեցողությամբ ու քեֆերով տարված մի հիմարի մասին։ Նա պատմեց, որ դեռևս Պետերբուրգում «ամենասկզբից հրապուրվեց, ուղղակի ընկերությունից, որպես իսկական ուսանող, թեև ուսանող չլինելով», ու չիմանալով ոչինչ, «ամեն ինչում անմեղ», զանազան թղթեր սկսեց ցրիվ տալ սանդուղքների վրա՝ տասնյակներով թողնելով դռների մոտ, զանգակների մոտ, խցկել թերթերի փոխարեն, թատրոն տանել, գլխարկների մեջ դնել, գրպանները խոթել։ Իսկ հետո՝ փող էլ ստանալ նրանից, «որովհետև ինչպիսի՜ն են իմ միջոցները, իմ միջոցնե՜րը»։ Երկու նահանգում, գավառ առ գավառ շաղ էր տվել «ամեն տեսակի աղբ»։

― Օ՜, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ,― բացականչեց նա,― ամենից ավելի ինձ զայրացնում էր, որ դա միանգամայն դեմ է քաղաքացիական, առավելապես հայրենական օրենքներին։ Տպված էր լինում հանկարծ, որ դուրս գան եղաններով և որ հիշեն՝ ով առավոտյան ելավ չքավոր, երեկոյան կարող է ետ գալ հարուստ, մտածե՜ք հապա։ Մարմնով ցնցվում էի, բայց ցրում էի։ Կամ էլ հանկարծ՝ հինգ-վեց տող՝ ամբողջ Ռուսաստանով մեկ. ոչ դես, ոչ դեն. «Շուտով փակեք եկեղեցիները, ոչնչացրեք Աստծուն, քանդեք ամուսնությունները, վերացրեք ժառանգության իրավունքը, դաշույններ առեք», դա է որ կա, ու սատանան գիտե, թե էլ ինչ։ Այ, այդ տեսակ թղթով, հինգտողանոցով, հազիվ չբռնվեցի, գնդում սպաները ծեծեցին, հետո՝ Աստված առողջություն տա, բաց թողին։ Իսկ անցյալ տարի քիչ էր մնացել բռնեին, երբ Ֆրանսիայում կեղծած հիսուն ռուբլիանոցները Կորովաևին հանձնեցի։ Ու փառք Աստծո, Կորովաևն էլ հարբած վիճակում խեղդվեց լճում այն ժամանակ և ինձ չհասցրին մերկացնել։ Այստեղ, Վիրգինսկու մոտ ազդարարել եմ սոցիալական կնոջ ազատությունը։ Հունիս ամսին նորից ―յան գավառում էի ցրում։ Ասում են, էլի են ստիպելու... Պյոտր Ստեպանովիչը հանկարծ իմաց է տալիս, որ ես պիտի լսեմ, արդեն վաղուց սպառնում է։ Հապա այն կիրակի ինչպես վարվեց ինձ հետ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, ես ստրուկ եմ, ես ճիճու եմ, բայց Աստված չեմ, դրանով եմ միայն տարբերվում Դերժավինից։ Բայց չէ որ իմ միջոցները, իմ միջոցներն ի՜նչ վիճակում են։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն այդ ամենը լսում էր հետաքրքրությամբ։

― Շատ բան ամենևին չգիտեի,― ասաց նա,― անշուշտ, ձեզ հետ ամեն ինչ կարող էր պատահել... Լսեք,― ասաց նա, մտածելուց հետո,― եթե ուզում եք, ասեք նրանց, դե, ում գիտեք այնտեղ, որ Լիպուտինը ստել է և դուք ինձ միայն պատրաստվում էիք վախեցնել մատնագրով, ենթադրելով, թե ես էլ եմ վարկաբեկված, որ այդպիսով ավելի շատ փող պոկեք ինձնից... Հասկանո՞ւմ եք։

― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, սիրելիս, մի՞թե այդպիսի վտանգ է սպառնում ինձ։ Ես միայն ձեզ էլ սպասում էի, որ հարցնեմ։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը քթի տակ ծիծաղեց։

― Իհարկե, ձեզ չեն թողնի Պետերբուրգ գնալ, թեկուզև գնալ-գալու փողը ես տայի... իսկ, իմիջիայլոց, ժամանակն է Մարյա Տիմոֆեևնայի մոտ գնալ,― ու նա վեր կացավ աթոռից։

― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, իսկ Մարյա Տիմոֆեևնայի հե՞տ՝ ինչպես։

― Այնպես, ինչպես ասացի։

― Մի՞թե դա էլ է ճիշտ։

― Դուք էլի՞ չեք հավատում։

― Մի՞թե ինձ այդպես էլ դեն կշպրտեք, ինչպես հին ու մաշված սապոգ։

― Կտեսնեմ,― ծիծաղեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― դե, թողեք։

― Չե՞ք կամենա, ես առմուտքին կսպասեմ... որ հանկարծ պատահական մի բան չհասնի ականջիս... քանի որ սենյակները շատ են փոքր։

― Ճիշտ է, կանգնեք առմուտքին։ Վերցրեք անձրևանոցը։

― Անձրևանոցը ձերն է... արժե՞ որ ինձ համար,― քծնանքի չափն անցավ կապիտանը։

― Անձրևանոցի բոլորն են արժանի։

― Միանգամից որոշում եք մարդկային իրավունքների minimum-ը...

Բայց նա արդեն դուրս էր տալիս մեքենայաբար։ Չափից ավելի էր ճզմված լուրերով և վերջնականապես շշկլված։ Բայց և այնպես, համարյա թե իսկույն, առմուտք ելնելուն ու անձրևանոցը բացելուն պես, նրա թեթևամիտ ու խարդախ գլխում նորից սկսեց բուն դնել մշտական հանգստացուցիչ միտքը, թե խորամանկում ու ստում են իրեն, իսկ քանի որ այդպես է, ոչ թե ինքը պիտի վախենա, այլ իրենից պիտի վախենան։

«Եթե ստում ու խորամանկում են, ապա բանն ի՞նչ է այստեղ»,― սղոցում էր ուղեղը։ Ամուսնության ազդարարումը նրան անհեթեթություն էր թվում․ «Ճիշտ է, նման հրաշագործի հետ ինչ ասես կպատահի, մարդկանց չարիք անելու համար է ապրում։ Դե, իսկ եթե ինքն է վախենում, կիրակի օրվա խայտառակությունից, այն էլ այնպես, ինչպես երբե՞ք։ Ահա և վազեվազ եկել է հավատացնելու, թե ինքը կհայտարարի, վախից, որ ես չանեմ։ Էյ, Լեբյադկին, տե՜ս՝ չվրիպես։ Ու ինչի՞ համար գալ գիշերով, թաքնվելով, երբ ինքն է ուզում բացահայտումը։ Իսկ եթե վախենում է, ուրեմն, հիմա է վախենում, հենց հիմա, հենց այս մի քանի օրը... Էյ, Լեբյադկին, տե՜ս՝ չշեղվես...

Պյոտր Ստեպանովիչով է վախեցնում։ Օ՜յ, վախեցանք, շատ վախեցանք, չէ, այստեղ արդեն շատ վախենալու է։ Եվ ինչն ինձ դրդեց բերանից թռցնել Լիպուտինի մոտ։ Սատանան գիտե, թե ինչ են մտածում այդ գրողի տարածները, երբեք չեմ կարողացել հասկանալ։ Նորից իրար են եկել, ինչպես հինգ տարի առաջ։ Ճիշտ որ, ո՞ւմ կարող էի ես մատնել։ «Որևէ մեկին չե՞ք գրել հիմարավարի»։ Նշանակում է, կարելի է գրել, կարծես հիմարավարի՞։ Խորհուրդ չի՞ տալիս, արդյոք։ «Դուք դրա համա՞ր եք գնում Պետերբուրգ»։ Խարդախի մեկը, նոր եմ երազիս տեսել, իսկ նա երազն էլ արդեն մեկնեց։ Ճիշտ կարծես ինքն է մղում գնալ։ Այստեղ երկու բան կա հաստատ՝ կամ մեկը, կամ՝ մյուսը, կամ, այնուամենայնիվ, ինքն է վախենում, որովհետև անկարգություններ է արել... կամ, կամ էլ ոչինչ չի արել, այլ միայն մղում է, որ ես մատնեմ բոլորին։ Օ՜հ, Լեբյադկին, վախենալի է, օ՜հ, չվրիպեմ հանկարծ...»։

Նա այնքան ընկավ մտքերի մեջ, որ մոռացավ ականջ դնել։ Ի դեպ, ականջ դնել դժվար էր, դուռը հաստ էր, միափեղկ, իսկ խոսում էին շատ ցածրաձայն, ինչ-որ անհստակ հնչյուններ էին հասնում։ Կապիտանը նույնիսկ թքեց և մտազբաղ դուրս եկավ նորից՝ առմուտքին սուլելու։

III

Մարյա Տիմոֆեևնայի սենյակը երկու անգամ մեծ էր կապիտանի զբաղեցրածից՝ կահավորված նույնպիսի կոպտատաշ կահույքով։ Բայց բազմոցի առաջ դրված սեղանին գույնզգույն գեղեցիկ սփռոց էր գցած, որի վրա լամպն էր վառվում, ամբողջ հատակը ծածկված էր սքանչելի գորգով, մահճակալն առանձնացված էր սենյակով մեկ ձգված կանաչ վարագույրով և բացի դրանից, սեղանի մոտ մի մեծ, փափուկ բազկաթոռ կար, որին սակայն Մարյա Տիմոֆեևնան չէր նստում։ Անկյունում, ինչպեսև նախկին բնակարանում, սրբապատկերն էր՝ դիմացը վառվող կանթեղով, իսկ սեղանին շարված էին բոլոր նույն անհրաժեշտ իրերը՝ խաղաթղթերի կապուկ, փոքր հայելի, երգարան, նույնիսկ կաթնահունց փոքր բուլկի։ Ավելացել էր երկու պատկերազարդ գրքույկ, մեկը՝ պատանեկան հասակին հարմարեցված քաղվածքներ հանրահայտ մի ուղևորությունից, մյուսը՝ բարոյախոսական և մեծ մասամբ ասպետական թեթև պատմվածքների ժողովածու՝ նախատեսված տոնածառերի և ինստիտուտների համար։ Զանազան լուսանկարների ալբոմ էլ կար։ Մարյա Տիմոֆեևնան, անշուշտ, սպասում էր հյուրին, ինչպես տեղեկացրել էր կապիտանը, բայց երբ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մտավ սենյակ, նա քնած էր՝ բազմոցին կիսապառկած, գլուխը՝ գարուսե բարձին։ Հյուրն անձայն փակեց դուռը և, տեղից չշարժվելով, սկսեց զննել քնածին։

Կապիտանը թեթևակի ստել էր, թե նա հարդարվել է։ Նույն մգագույն հագուստով էր, ինչպես կիրակի օրը Վարվառա Պետրովնայի տանը։ Ճիշտ նույնպես մազերը պստլիկ հանգույց էին արած ծոծրակին, ճիշտ նույնպես մերկ էր երկար ու չոր վիզը։ Վարվառա Պետրովնայի նվիրած սև շալը խնամքով ծալված-դրված էր բազմոցին։ Նախկինի պես կոպիտ շպարված էր ճերմակ ու կարմիր։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մի րոպե էլ կանգնած չմնաց, Մարյան հանկարծակի արթնացավ, ճիշտ կարծես զգաց հայացքն իր վրա, բացեց աչքերը և շտապ ուղղվեց։ Սակայն հյուրի հետ էլ տարօրինակ մի բան կատարվեց, ըստ երևույթին, նա դեռ կանգնած էր իր տեղում, դռան մոտ՝ անշարժ ու ծակող աչքերով, անձայն ու համառորեն հայացքը հառած կնոջ դեմքին։ Գուցեև այդ հայացքն ավելորդ խիստ էր, գուցե արտահայտում էր խորշանք, գուցե չարախինդ հաճույք նրա վախից՝ եթե միայն այդպես չթվաց քնաթաթախ Մարյա Տիմոֆեևնային, միայն թե հանկարծ, համարյա մեկ րոպե հապաղելուց հետո, խեղճ կնոջ դեմքին կատարյալ սարսափ գծագրվեց, դեմքը ջղաձգվեց, թափահարելով բարձրացրեց ձեռքերն ու միանգամից լաց եղավ, ճիշտ և ճիշտ վախեցած երեխայի պես։ Մի վայրկյան էլ, ու նա կբղավեր։ Բայց հյուրն ուշքի եկավ, մի ակնթարթում փոխվեց նրա դեմքը, և նա մոտեցավ սեղանին ամենաբարեհամբույր և փաղաքուշ ժպիտով։

― Ներեցեք, Մարյա Տիմոֆեևնա, ձեզ վախեցրի անսպասելի հայտնվելով, դուք էլ՝ կիսաքուն,― ասաց նա՝ կնոջը պարզելով ձեռքերը։

Սիրալիր բառերի հնչյուններն իրենց ազդեցությունը գործեցին, վախը չքացավ, թեև դեռ նայում էր երկյուղով, ջանալով որևէ բան հասկանալ։ Երկչոտ պարզեց ձեռքը։ Ի վերջո, վախվորած ժպիտը թրթռաց նրա շուրթերին։

― Բարև ձեզ, իշխան,― շշնջաց կինը, մի տեսակ տարօրինակ զննելով նրան։

― Պետք է որ վատ երա՞զ տեսած լինեք,― շարունակեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ էլ ավելի բարեհամբույր ու փաղաքուշ ժպիտով։

― Իսկ դո՞ւք ինչ իմացաք, որ այդ մասին երազ տեսա...

Եվ հանկարծ նա նորից դողացրեց ու ետ ընկավ, ձեռքն առաջ պարզած, ասես պաշտպանվելու համար՝ պատրաստվելով նորից լաց լինել։

― Ուշքի եկեք, հերիք է, ի՞նչ կա վախենալու, մի՞թե ինձ չճանաչեցիք,― համոզում էր Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, բայց այս անգամ երկար ժամանակ չկարողացավ։ Մարյա Տիմոֆեևնան լուռ նայում էր նրան միևնույն տանջալի տարակուսանքով, իր խեղճ գլխում ծանր մտքերով, շարունակելով ջանալ ինչ-որ բան հասկանալ։ Մեկ ցած էր հառում աչքերը, մեկ հանկարծ փութկոտ, ընդգրկող հայացքով նրան պարուրում ոտից գլուխ։ Վերջապես, ոչ թե հանգստացավ, այլ կարծես մի բան որոշեց։

― Խնդրում եմ, նստեք ինձ մոտ, որ հետո կարելի լինի լավ տեսնել,― ասաց նա բավականին հաստատ, հստակ ու մի որևէ նոր նպատակով։― Իսկ հիմա մի անհանգստացեք, ինքս էլ ձեզ չեմ նայի, այլ ներքև կնայեմ։ Ինձ մի նայեք այնքան ժամանակ, մինչև ինքս կխնդրեմ։ Դե նստեք,― ավելացրեց նա, նույնիսկ անհամբերությամբ։

Նոր զգացողություն էր տիրում նրան, ըստ երևույթին, ավելի ու ավելի։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը տեղավորվեց ու սպասում էր։ Տիրեց բավական երկար լռություն։

― Հը՜մ։ Ինձ համար տարօրինակ է այս ամենը,― մրմնջաց նա, հանկարծ համարյա թե զզվանքով,― իհարկե, գեշ երազները հոգիս հանել են, բայց դո՞ւք ինչու հենց այդ տեսքով եկաք երազիս։

― Լավ, թողնենք երազները,― անհամբեր ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, դառնալով նրա կողմը, չնայած արգելքին, ու գուցեև քիչ առաջվա արտահայտությունը նորից ցոլաց նրա աչքերում։ Նա տեսավ, որ Մարյա Տիմոֆեևնան մի քանի անգամ, այն էլ շատ, ուզեց նայել իրեն, բայց համառորեն դիմացավ և ցած էր նայում։

― Լսեք, իշխան,― նա հանկարծ բարձրացրեց ձայնը,― լսեք, իշխան...

― Ինչի՞ համար շրջվեցիք, ինչո՞ւ չեք նայում ինձ, ո՞ւմ է պետք այս կոմեդիան,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ չդիմանալով։

Բայց կինը կարծես չլսեց էլ ամենևին։

― Լսեք, իշխան,― կրկնեց նա երրորդ անգամ՝ հաստատուն ձայնով, դեմքի տհաճ, հոգսառատ արտահայտությամբ։― Ինչպես ինձ ասացիք կառքում այն ժամանակ, որ ամուսնությունը պիտի հայտարարվի, այն ժամանակ էլ հենց վախեցա, որ գաղտնիքը կվերջանա։ Հիմա էլ արդեն չգիտեմ, միշտ մտածել ու պարզ տեսնում եմ, որ բոլորովին հարմար չեմ։ Հագնել-կապել կկարողանամ, ընդունել նմանապես կկարողանամ. ի՜նչ մի դժվար բան է մի բաժակ թեյի կանչելը, մանավանդ եթե սպասավորներ էլ կան։ Բայց և այնպես, ինչպես կնայեն կողքից։ Այն օրը, կիրակի, շատ բան զննեցի այն տանը։ Սիրունիկ օրիորդն էր ամբողջ ժամանակ ինձ նայում, մանավանդ, երբ դուք ներս մտաք։ Դուք մտաք, չէ՞։ Օրիորդի մայրիկն ուղղակի ծիծաղելի բարձրաշխարհիկ մի պառավ է։ Իմ Լեբյադկինն էլ աչքի ընկավ, որ չծիծաղեմ, շարունակ առաստաղին էի նայում, լավ է դեռ, որ առաստաղը նախշազարդ է այնտեղ։ Նրա մորը մնացել է մենակ մայրապետ լինել, վախենում եմ նրանից, չնայած որ սև շալ նվիրեց։ Պետք է որ նրանք այն ժամանակ բոլորով ինձ քննեցին անսպասելի կողմից։ Չեմ բարկանում, մենակ թե նստել ու մտածում էի. ես նրանց ի՞նչ ազգական։ Ինչ խոսք, կոմսուհուց պահանջվում են միայն հոգեկան հատկանիշներ, քանի որ տնտեսականի համար շատ ծառաներ ունի, մեկ էլ՝ ինչ-որ աշխարհիկ սեթևեթանք, որ կարողանա ընդունել օտարերկրացի ճանապարհորդների։ Բայց և այնպես, այն կիրակի նրանք ինձ էին նայում անհուսորեն։ Մենակ Դաշան էր հրեշտակ։ Ես շատ եմ վախենում, որ նրանք իմ մասին որևէ անզգույշ կարծիքով հանկարծ չվշտացնեն նրան.

― Մի վախեցեք ու մի անհանգստացեք,― բերանը ծռմռեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Ասենք, ինձ ոչինչ էլ չի լինի, եթե մի քիչ էլ ամաչի ինձ համպր, որովհետև այստեղ միշտ ավելի շատ է խղճալը, քան ամոթը, նայած մարդուն, իհարկե։ Չէ որ նա գիտի, որ ավելի շատ ես պիտի խղճամ իրենց, քան իրենք՝ ինձ։

― Երևում է, շա՞տ եք նեղացել նրանցից, Մարյա Տիմոֆեևնա։

― Ո՞վ, ե՞ս, չէ՜,― քթի տակ ծիծաղեց նա պարզամիտ։― Իսկի էլ չէ։ Այն օրը բոլորիդ նայեցի, բոլորդ էլ ջղայնանում եք, բոլորդ էլ կռվշտեցիք իրար հետ։ Կհավաքվեն ու մի սրտանց ծիծաղել էլ չեն կարողանա։ Այդքան հարստություն ու այդքան քիչ ուրախություն՝ ինձ համար գարշելի է այդ բոլորը։ Իմիջիայլոց, հիմա ոչ ոքի չեմ խղճում, ինձնից բացի։

― Լսել եմ, որ ձեր եղբոր հետ վա՞տ էր ապրելն առանց ինձ։

― Դա՞ ով է ձեզ ասել։ Դատարկ բան է։ Հիմա շատ ավելի վատ է, հիմա երազներն են վատ, իսկ երազները վատացան, որովհետև դուք եկաք։ Իսկ դո՞ւք, մի հարցնող լինի, ինչի՞ համար հայտնվեցիք, ասացեք, խնդրեմ։

― Իսկ չե՞ք ուզենա՝ նորից մենաստան։

― Է, այդպես էլ կանխազգում էի, որ նրանք նորից մենաստան են առաջարկելու։ Ոչ տեսել, ոչ իմանում էի ձեր մենաստանը։ Էլ ինչի՞ համար պիտի գնամ, որպես ի՞նչ մտնեմ հիմա։ ՀԻմա արդեն մեն-մենակ եմ։ Ինձ համար ուշ է երրորդ կյանք սկսել։

― Մի բանից շատ եք ջղայնացած։ Չլինի՞ վախենում եք, որ դադարել եմ ձեզ սիրել։

― Ձեր մասին բոլորովին մտահոգ չեմ։ Ինքս եմ վախենում, որ շատ չդադարեմ սիրել մեկին։

Նա արհամարհանքով ծիծաղեց քթի տակ։

― Պետք է որ մեղավոր լինեմ նրա առաջ մի որևէ մեծ բանում,― ավելացրեց նա հանկարծ, կարծես ինքն իրեն,― միայն թե չգիտեմ ահա, թե ինչով եմ մեղավոր, իմ մշտական ցավը դա է։ Միշտ ու միշտ, այս հինգ կլոր տարին, օրուգիշեր վախեցել եմ, թե մեղավոր եմ նրա առաջ մի բանով։ Աղոթում եմ մեկ-մեկ, աղոթում եմ ու մտածում նրա առաջ իմ մեծ մեղքի մասին։ Ըհը՛, դուրս եկավ, որ ճիշտ էի։

― Իսկ ի՞նչ դուրս եկավ։

― Վախենում եմ, թե այդտեղ մի բան չկա՞ նրա կողմից,― շարունակեց նա, չպատասխանելով հարցին, նույնիսկ ամենևին չլսելով։― Բայց և այնպես, հո չէ՞ր կարող նա շփվել այդպիսի մարդուկների հետ։ Կոմսուհին ուրախ կլիներ կուլ տալ ինձ, թեկուզ կառք նստեցրեց իր հետ։ Բոլորը դավադրության մեջ են, չլինի՞ նա էլ։ Չլինի՞ նա էլ է դավաճանել։ (Ծնոտը և շուրթերը դողացին)։ Լսեք, կարդացե՞լ եք դուք Գրիշկա Օտրեպյևի մասին, որ յոթը տաճարներում նզովվեց։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը լռության տվեց։

― Իմիջիայլոց, հիմա ես կշրջվեմ ու ձեզ կնայեմ,― ասես վճռեց նա հանկարծ,― դուք էլ շրջվեք ու ինձ նայեք, միայն թե ուշադիր։ Վերջին անգամ ուզում եմ համոզվել։

― Ես արդեն վաղուց եմ ձեզ նայում։

― Հըմ,― ասաց Մարյա Տիմոֆեևնան՝ ակնապիշ նայելով,― շատ եք հաստացել...

Նա կարծես ուզում էր էլի ինչ-որ բան ասել, բայց հանկարծ նորից, երրորդ անգամ քիչ առաջվա վախն ակնթարթորեն այլայլեց նրա դեմքը և կրկին ետ ընկավ նա՝ ձեռքը պահելով իր առաջ։

― Ձեզ հետ ի՞նչ է կատարվում,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ համարյա կատաղած։

Սակայն վախը շարունակվեց միայն մի ակնթարթ, նրա դեմքն այլայլվեց տարօրինակ մի ժպիտով՝ կասկածամիտ, անդուր։

― Ես ձեզ խնդրում եմ, վեր կացեք և ներս մտեք,― արտաբերեց նա հանկարծ ամուր ու համառ ձայնով։

― Ինչպե՞ս ներս մտեք։ Ո՞ւր մտնեմ։

― Ամբողջ հինգ տարի ես պատկերացրել եմ, թե ինչպես է նա մտնելու։ Հիմա վեր կացեք և գնացեք դռան մյուս կողմը, այն սենյակ։ Ես նստած կլինեմ, իբր ոչնչի էլ չեմ սպասում, գիրքը կառնեմ ձեռքս, ու հանկարծ դուք ներս կմտնեք, հինգ տարի ճամփորդելուց հետո։ Ուզում եմ տեսնել, թե ինչպես կլինի։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ատամները կրճտացրեց ու անհոդաբաշխ ինչ-որ բան մրմնջաց։

― Բավական է,― ասաց նա, ձեռքի ափով խփելով սեղանին։― Մարյա Տիմոֆեևնա, խնդրում եմ, լսեք ինձ։ Բարի եղեք, եթե կարող եք, կենտրոնացրեք ձեր ամբողջ ուշադրությունը։ Չէ՞ որ լրիվ խելագար չեք դուք,― անհամբերությամբ պոռթկաց նա։― Վաղը ես հայտարարում եմ մեր ամուսնությունը։ Դուք երբեք չեք ապրելու պալատներում, հույսներդ կտրեք։ Ուզո՞ւմ եք ամբողջ կյանքն ինձ հետ ապրել, միայն թե այստեղից շատ հեռու։ Սարերում է դա, Շվեյցարիայում, այնտեղ մի տեղ կա... Մի անհանգստացեք, ես երբեք ձեզ չեմ լքի և գժանոց չեմ տանի։ Փողը կհերիքի, առանց ուրիշի խնդրելու ապրելու համար։ Դուք աղախին կունենաք, ոչ մի գործ չեք անի։ Այն ամենն, ինչ կցանկանաք եղած հնարավորից, ձեզ կտան։ Դուք կաղոթեք, ուր ուզենաք՝ կգնաք և ինչ ուզենաք՝ կանեք։ Ես ձեզ ձեռք չեմ տա։ Ես նույնպես իմ տեղից ամբողջ կյանքում ոչ մի տեղ չեմ գնա։ Կուզեք, ամբողջ կյանքում չեմ խոսի ձեզ հետ, կուզեք, ամբողջ երեկո ինձ պատմեք ձեր պատմությունները, ինչպես այն ժամանակ՝ Պետերբուրգում։ Եթե ցանկանաք, ես էլ ձեզ համար գրքեր կկարդամ։ Բայց փոխարենը՝ այդպես ամբողջ կյանքը, մի տեղում, իսկ դա մռայլ տեղ է։ Կուզե՞ք, կվճռե՞ք։ Չե՞ք զղջա, ինձ չե՞ք տանջի արցունքներով, անեծքներով։

Մարյա Տիմոֆեևնան լսում էր արտակարգ հետաքրքրությամբ և երկար ժամանակ լուռ էր, մտածում էր։

― Անհավանական է ինձ համար այդ ամենը,― խոսեց նա վերջապես՝ ծաղրաբար ու խորշանքով։― Էդպես ես, կարող է պատահել, քառասուն տարի ապրեմ էն սարերում։― Նա ծիծաղեց։

― Ինչ կա որ, ու քառասուն տարի կապրենք,― շատ խոժոռվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Հը՛մ։ Ոչ մի դեպքում չեմ գնա։

― Նույնիսկ ի՞նձ հետ։

― Իսկ դուք ի՞նչ եք, որ ձեզ հետ գամ։ Քառասուն կլոր տարի նրա հետ կողք-կողքի նստիր սարում՝ գործ եմ ասել է՜։ Ու ճիշտ որ, ի՜նչ համբերատար մարդիկ են հիմա առաջ եկել։ Չէ, չի կարող պատահել, որ բազեն բվեճ դառնա։ Այդպիսին չէ իմ իշխանը,― հպարտորեն և հանդիսավորապես բարձրացրեց նա գլուխը։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կարծես գլխի ընկավ։

― Ինչո՞ւ եք ինձ իշխան կոչում և... ո՞ւմ տեղն եք ինձ դրել,― արագ հարցրեց նա։

― Ինչպես թե, մի՞թե դուք իշխան չեք։

― Երբեք էլ չեմ եղել։

― Ուրեմն ինքներդ, ինքներդ, այսպիսով, ուղիղ դեմքիս նայելով, խոստովանում եք, որ իշխան չեք դուք։

― Ասում եմ՝ երբեք չեմ եղել։

― Տեր Աստված,― ձեռքերն իրար զարկեց նա,― ամեն ինչ սպասում էի նրա թշնամիներից, բայց այսպիսի հանդգնություն՝ երբեք։ Կենդանի՞ է արդյոք նա,― ճչաց Մարյա Տիմոֆեևնան՝ մոլեգնած առաջանալով Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի վրա։― Սպանել ես դու նրան, թե՝ ոչ, խոստովանի՛ր։

― Ո՞ւմ տեղ ես դրել ինձ,― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը վեր թռավ տեղից՝ այլայլված դեմքով, բայց կնոջն արդեն դժվար էր վախեցնել, նա ցնծում էր։

― Իսկ ո՞վ գիտե քեզ, թե ով ես ու որտեղից ես դուրս պրծել։ Միայն սիրտս, սիրտս էր վկայում, լրիվ հինգ տարի, ամբողջ խարդավանքը։ Ես էլ նստել զարմացել եմ. այս ի՞նչ կույր բու հայտնվեց։ Չէ՜, սիրելիս, վատ դերասան ես, նույնիսկ Լեբյադկինից էլ վատ։ Իմ կողմից խորը գլուխ կտաս կոմսուհուն ու կասես, որ քեզնից ավելի լավին ուղարկի։ Նա քեզ վարձե՞լ է, ասա։ Նրա տանը, խոհանոցո՞ւմ ես ծառայում։ Ձեր ամբողջ խաբեությունը տակից գլուխ եմ տեսնում, բոլորիդ, մեկիկ-մեկիկ, հասկանում եմ։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ամուր, բազկից վեր բռնեց կնոջ ձեռքը. Մարյա Տիմոֆեևնան քրքջում էր նրա երեսին։

― Նմանը՝ շա՜տ ես նման, կարող է պատահել, նրա ազգականն ես՝ լավ խորամանկ ժողովուրդ եք։ Միայն թե իմն անվախ բազե է ու իշխան, իսկ դու բվեճ ես ու փերեզակ։ Իմն Աստծուն էլ կուզենա, կպաշտի, կուզենա՝ չի պաշտի, իսկ քեզ Շատուշկան (իմ սիրելին է, հարազատս, աղավնյակս) երեսներիդ հասցրել է, իմ Լեբյադկինը պատմեց։ Ու ինչի՞ց վախեցար այն ժամանակ, որ ներս մտար։ Քեզ ո՞վ վախեցրեց։ Հենց տեսա քո ստոր դեմքը, երբ ընկնում էի, իսկ դու ինձ բռնեցիր, ճիշտ կարծես մի որդ մտավ ուղեղս՝ նա չի, մտածեցի, նա չի։ Իմ բազեն երբեք չէր ամաչի բարձաշխարհիկ օրիորդի առաջ։ Օ՜, Աստված, իսկ ես հինգ տարի, կլոր հինգ տարի երջանիկ եմ եղել, որ իմ բազեն ինչ-որ տեղ է, այնտեղ, սարերից հեռու, ապրում է ու թռչում, արևին նայում... Խոսի՛ր, ինքնակոչ, շա՞տ ես վերցրել արդյոք։ Շատ փողո՞վ ես, արդյոք, համաձայնվել։ Ես քեզ մի գռոշ էլ չէի տա։ Հա՛-հա՛-հա՛-հա՛-հա՛-հա՛...

― Ո՜ւ, ապուշի մեկը,― կրճտացրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը՝ դեռևս ամուր բռնած կնոջ ձեռքը։

― Հեռո՜ւ, ինքնակո՛չ,― հրամայաբար բղավեց կինը։― Ես իմ իշխանի կինն եմ, չեմ վախենում քո դանակից։

― Դանակի՞ց։

― Այո, դանակից, գրպանումդ դանակ կա։ կարծում էիր քնած եմ, իսկ ես տեսա, քիչ առաջ, հենց մտար, դանակդ հանեցիր։

― Այդ ի՜նչ ասացիր, թշվառական, ի՜նչ երազներ ես տեսնում,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը և ամբողջ ուժով հրեց նրան իրենից, այնպես, որ նա նույնիսկ ցավ առնելով, խփվեց բազմոցին՝ ուսերով ու գլխով։ Նետվեց՝ դուրս վազելու, բայց կինն իսկույն դուրս պրծավ նրա ետևից, կաղին տալով ու ցատկռտելով, և արդեն առմուտքից, վախեցած Լեբյադկինից ամբողջ ուժով կառչած, հասցրեց բղավել մթության մեջ՝ ճչոցով ու քրքջոցով.

― Գրիշկա Օտ-րեպ-յե-ե՜վի անե՜ծքը։

IV

«Դանա՛կ, դանա՛կ»,― կրկնում էր նա անհագուրդ չարությամբ, լայն-լայն քայլելով ցեխերի ու ջրերի միջով, առանց ճանապարհը զանազանելու։ Ճիշտ է, մեկ-մեկ անչափ ուզում էր քրքջալ՝ բարձրաձայն, կատաղած, սակայն, չգիտես ինչու, դիմանում էր և զսպում ծիծաղը։ Ուշքի եկավ միայն կամրջի վրա՝ հենց այն տեղում, ուր քիչ առաջ հանդիպեց Ֆեդկան։ Նույն Ֆեդկան նրան էր սպասում նաև հիմա ու, տեսնելուն պես, հանեց գլխարկը, ուրախ-զվարթ բացեց ատամները և տեղնուտեղը սկսեց ինչ-որ բան բլբլացնել առույգ և ուրախ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը սկզբում անցավ կանգ չառնելով, որոշ ժամանակ նույնիսկ ամենևին չէր լսում կրկին իր պոչից կպած շրջմոլիկին։ Նրան հանկարծ շանթեց միտքը, որ բացարձակապես մոռացել է նրա մասին ու մոռացել է հենց այն ժամանակ, երբ րոպեն մեկ ինքն իրեն կրկնում էր. «Դանակ, դանակ»։ Նա բռնեց շրջմոլիկի շլինքից և կուտակված ամբողջ չարությամբ, ամբողջ ուժով շրմփացրեց կամրջին։ Մի պահ Ֆեդկայի մտքով անցավ կռիվ անել, բայց համարյա իսկույն հասկանալով, որ հակառակորդի առաջ, որը նաև հարձակվել էր այնքան անսպասելի, ինքը ծղոտի պես մի բան է, խաղաղվեց ու սսկվեց՝ ամենևին չդիմադրելով անգամ։ Ծնկի եկած, գետնին գամված, բազուկները մեջքին ոլորված խորամանկ շրջմոլիկը հանգիստ սպասում էր հանգուցալուծմանը, թվում է, ամենևին չհավատալով վտանգին։

Նա չէր սխալվում։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն արդեն ձախ ձեռքով վզից պիտի հաներ տաք վզնոցը, որ կապկպի իր գերու ձեռքերը, բայց մեկեն, չգիտես ինչու, թողեց նրան ու դեն հրեց։ Սա ակնթարթորեն ոտքի ցատկեց, և կարճ ու լայնշեղբ, կոշկակարի դանակը՝ վայրկենապես հայտնված ինչ-որ տեղից, փայլփլեց նրա ձեռքում։

― Դանակ չլինի, պահի՛ր, պահի՛ր հենց հիմա,― անհամբեր շարժումով հրամայեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, և դանակը չքացավ ակնթարթորեն, ինչպեսև հայտնվել էր։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նորից լուռ ու առանց շրջվելու գնաց իր ճանապարհով, սակայն համառ սրիկան, այնուամենայնիվ, ձեռ չէր քաշում, ճիշտ է, հիմա արդեն չէր բլբլացնում և նույնիսկ պատկառելի տարածություն էր պահպանում՝ մեկ քայլ ետ ընկած նրանից։ Երկուսն էլ այդպես անցան կամուրջը և ելան գետափ, այս անգամ թեքվեցին ձախ, նույնպես երկարուկ ու խուլ մի նրբանցք, բայց որով կարճանում էր քաղաքի կենտրոն տանող ճանապարհը, քան Բոգոյավլենսկայա փողոցով։

― Ճի՞շտ է, ասում են, օրերս այս կողմերում եկեղեցի ես թալանել,― հանկարծակի հարցրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Ճիշտը որ ասեմ, սկզբից մտա աղոթելու,― ծանրումեծ և պատկառանքով, ասես ոչինչ էլ չէր կատարվել, պատասխանեց շրջմոլիկը։ Նույնիսկ ոչ այնքան ծանրումեծ, այլ համարյա թե արժանապատվությամբ։ Քիչ առաջվա «ընկերական» ընտանեվարության հետքն իսկ չէր մնացել։ Ի հայտ էր եկել գործնական ու լուրջ մարդ, ճիշտ է, զուր տեղը նեղացված, սակայն վիրավորանքը մոռանալ կարողացող։

― Ոնց որ Աստված ինձ տարավ էնտեղ,― շարունակեց նա,― էհ, երկնքից բախտ իջավ, մտածեցի։ Իմ անտերությունից եղավ էդ գործը, քանի որ մեր բախտի մեջ չի լինի, որ իսկի օգնություններ չլինեն։ Ու ասեմ, պարոն, հավատացեք Աստծուն, իմ վնասին եմ ասում, Աստված պատժեց մեղքերիս համար. Սուրբ գրքի, ու խնկամանի, ու տիրացուի թամբագոտու համար ընդամենը տասներկու ռուբլի ձեռք գցեցի։ Սուրբ Նիկոլայի ծնոտատակը՝ մաքուր արծաթից, ձրի գնաց՝ ասին՝ պղնձից է։

― Պահակին մորթեցի՞ր։

― Ասեմ, որ էդ պահակի հետ միասին կտրեցինք, հետո արդեն, լուսադեմին, գետի ափին, վեճի բռնվեցինք, թե ով պիտի տանի տոպրակը։ Մեղք արի հոգուս, կյանքը մի քիչ թեթևացրի։

― Էլի մորթիր, էլի կողոպտիր։

― Նույն բանը Պյոտր Ստեպանովիչն էլ է խորհուրդ տալիս, ճիշտ ոնց որ խոսքներդ մեկ արած լինեք, որովհետև նրանք շատ ու շատ ժլատ և անսիրտ են՝ մարդուն ձեռ բռնելու հաշվով։ Դրանից էլ բացի, երկնքի արարչին, որը մեզ ստեղծել է, մի գռոշի չափ էլ չեն հավատում, ու ասում են, թե ամեն բան մենակ բնությունն է ստեղծել, մինչև անգամ վերջին գազանը, հետո էլ չեն հասկանում, որ մեր բախտով, առանց բարի ձեռ բռնելու, իսկի չի կարելի։ Որ սկսես նրան բացատրել, կնայի ոչխարի պես, կզարմանաս, կմնաս։ Հրեն, կհավատաք, կապիտան Լեբյադկինի տանը, որի մոտ նոր բարեհաճել էիք գնալ, երբ մինչև ձեզ նրանք դեռ Ֆիլիպովի տանն էին ապրում, դուռն ամբողջ գիշեր լրիվ բաց էր մնում, ինքը հարբած-մեռելի պես քնած, փողերը գրպաններից լրիվ թափված գետնին։ Սեփական աչքովս եմ տեսել, քանի որ մեզպեսներին, որ առանց ձեռ բռնելու լինի, իսկի չի կարելի...

― Ինչպե՞ս թե՝ սեփական աչքովս։ Ի՞նչ է, գիշերո՞վ էիք մտնում։

― Կարող է պատահի, մտել էլ եմ, մենակ թե դա ոչ մեկը չի իմանում։

― Իսկ ինչո՞ւ չսպանեցիր։

― Գցեցի-բռնեցի, ինքս ինձ կանգնեցրի։ Քանի որ, մի անգամ, հաստատ իմանալով, որ մի հարյուր-հարյուրհիսուն ռուբլի միշտ կարող եմ քաշել, էլ չգնացի դրան, երբ լրիվ մեկուկես հազար կարող էի քաշել, թե որ սպասեի մի քիչ։ Քանի որ կապիտան Լեբյադկինը (իմ ականջով եմ լսել) միշտ էլ շատ է հույսը դրել ձեզ վրա՝ հարբած-խմած, ու էստեղ էն տեսակ տրակտիր չկա, մինչև վերջինը, որտեղ նրանք բարձր-բարձր ասած չլինեն հենց էդպես։ Ուրեմն, էդ մասին լսելով շատերից, ես էլ սկսեցի ամբողջ հույսս ձերդ պայծառափայլության վրա դնել։ Պարոն, ես ձեզ կասեմ, որպես հոր կամ հարազատ եղբոր, քանի որ Պյոտր Ստեպանովիչն ինձնից ոչ մի ժամանակ չի իմանա ու ոչ մի հոգի էլ չի իմանա։ Էնպես որ, պարոն, մի երեք ռուբլու չափով, ձերդ պայծառափայլություն, շնորհ արեք, թե՞՝ չէ։ Դրանով ինձ կազատեիք, պարոն, որ իմանամ լրիվ, իսկական ճշմարտությունը, քանի որ մենք, որ առանց ձեռ բռնելու լինենք, իսկի չի կարելի։

Նիկոլայ Նիկոլաևիչը բարձրաձայն քրքջաց և, գրպանից հանելով դրամապանակը, որի մեջ հիսուն ռուբլու չափ մանր թղթադրամներ կային, կապուկից մի թուղթ շպրտեց նրան, հետո մյուսը, երրորդը, չորրորդը։ Ֆեդկան բռնում էր օդում, դեսուդեն նետվում, թղթադրամներն ընկնում էին ցեխի մեջ, Ֆեդկան որսում էր ու ձայներ հանում, «Է՜խ, է՜խ»։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը վերջապես նրա վրա շպրտեց ամբողջ կապուկը, և շարունակելով քրքջալ, շարժվեց նրբանցքով, այս անգամ արդեն մենակ։ Շրջմոլիկը մնաց փնտրելու՝ ծնկաչոք ման գալով ցեխերի մեջ ընկած թղթադրամները, և մի ամբողջ ժամ մթության մեջ կարելի էր լսել նրա ընդհատ-ընդհատ բացականչությունները. «է՜խ, է՜խ»։

I

Հաջորդ օրը՝ ցերեկվա ժամը երկուսին, ենթադրվող մենամարտը տեղի ունեցավ։ Գործի արագընթաց ելքին նպաստեց Արտեմիյ Պավլովիչ Գագանովի՝ ինչ գնով ուզում է լինի կռվելու անզուսպ ցանկությունը։ Նա չէր հասկանում իր ախոյանի վարմունքը և կատաղած էր։ Արդեն մի լրիվ ամիս վիրավորում էր նրան անպատիժ և դեռ չէր կարողացել նրան հանել համբերությունից։ Մարտահրավերը նրան անհրաժեշտ էր իր իսկ՝ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի կողմից, քանի որ ինքն ուղղակի առիթ չուներ մարտահրավերի։ Իսկ իր թաքուն մղումները, այն է՝ չորս տարի առաջ կատարված ընտանեկան վիրավորանքի համար Ստավրոգինի նկատմամբ տածած պարզապես հիվանդագին ատելությունը, չգիտես ինչու, ամաչում էր ընդունել։ Եվ ինքն էլ նման առիթն անհնարին էր համարում, հատկապես Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչից արդեն երկու անգամ ստացված խոնարհ ներողություններից ելնելով։ Ինքն իրեն համարում էր, որ նա անամոթ վախկոտ է, չէր կարողանում հասկանալ, թե նա ինչպես կարող էր տանել Շատովից ստացած ապտակը։ Այդպիսով, ի վերջո վճռեց ուղարկել կոպտությամբ անսովոր իր նամակը, որն էլ դրդեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին՝ առաջարկել հանդիպումը։ Նախորդ օրն ուղարկելով այդ նամակը և տենդոտ անհամբերությամբ սպասելով մարտահրավերին, հիվանդագին հաշվարկելով հնարավորինը, մեկ հուսալով, մեկ հուսալքվելով, համենայն դեպս դեռևս երեկոյից իր համար մարտավկա ընտրեց, հենց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչ Դրոզդովին՝ իր մտերմին, դպրոցական ընկերոջը և առանձնապես հարգված մարդուն։ Այդպիսով, Կիրիլլովը, հաջորդ օրվա առավոտյան ժամը իննին ներկայանալով հանձնարարությամբ, հողն արդեն լիովին նախապատրաստված գտավ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի բոլոր ներողությունները և չլսված զիջումներն իսկույն, առաջին իսկ խոսքից և անսովոր կրքով մերժվեցին։ Գործի ընթացքի մասին սոսկ նախորդ օրը տեղեկացած Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, այդպիսի չլսված առաջարկություններից ելնելով, զարմանքից բերանը պիտի բացեր և տեղնուտեղը պնդեր հաշտվելու մասին, սակայն նկատելով, որ Արտեմիյ Պավլովիչը, կռահելով ընկերոջ մտադրությունները, համարյա թե ցնցվեց իր աթոռին, լռեց ու ոչ մի բառ չարտասանեց։ Եթե ընկերոջը տված խոսքը չլիներ, նա անհապաղ կհեռանար, բայց մնաց՝ գործի բուն ելքին գոնե որևիցե բանով օգնելու միակ հույսով։ Կիրիլլովը փոխանցեց մարտահրավերը, հանդիպման՝ Ստավրոգինի նշած բոլոր պայմաններն ընդունվեցին տառացիորեն անմիջապես, առանց նվազագույն առարկության։ Միայն մի ավելացում արվեց, իմիջիայլոց խիստ դաժան, այն է. եթե առաջին կրակոցներից ոչ մի վճռական բան չեղավ, ապա պիտի հանդիպեն երկրորդ անգամ, եթե էլի ոչինչ չեղավ, պիտի հանդիպեն երրորդ անգամ։ Կիրիլլովը խոժոռվեց, առևտուր արեց երրորդ անգամվա համար, բայց ոչնչի չհասնելով՝ համաձայնեց, սակայն պայմանով, որ «երեք անգամ կարելի է, իսկ չորս անգամ՝ ոչ մի կերպ»։ Դա զիջեցին։ Այդպիսով, ցերեկվա ժամը երկուսին էլ կայացավ հանդիպումը Բռըյկովոյում, այսինքն, քաղաքամերձ, մի կողմից Սկվորեշնիկիի, մյուս կողմից Շպիգուլինների ֆաբրիկայի միջև ընկած փոքր անտառակում։ Երեկվա անձրևը լրիվ դադարել էր, բայց թաց էր, խոնավ ու քամոտ։ Պղտոր ու պատառոտուն, կախված ամպերը սուրում էին ցուրտ երկնքում, ծառերը թանձր ու խուլ աղմկում էին իրենց կատարներով և ճռճռում արմատներով։ Շատ տրտում առավոտ էր։

Գագանովը և Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը տեղ հասան զույգալուծ, երկանիվ շքեղ, թեթև կառքով, որը քշում էր Արտեմիյ Պավլովիչը, նրանց հետ էր և ծառան։ Համարյա նույն րոպեին հայտնվեցին նաև Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը և Կիրիլլովը, բայց ոչ կառքով, այլ հեծյալ, նույնպես հեծյալ ծառայի ուղեկցությամբ։ Կիրիլլովը, որ երբեք ձի չէր հեծնել, թամբի վրա իրեն պահում էր անվախ և ուղիղ՝ աջ ձեռքով բռնած ատրճանակների ծանր արկղը, որը չէր ուզել վստահել ծառային, իսկ ձախով՝ անվարժությունից անդադար ոլորելով ու ցնցելով սանձը, որից ձին թափահարում էր գլուխը և ծառս լինելու ցանկություն ի հայտ բերում, ինչը, ի դեպ, ամենևին չէր վախեցնում հեծյալին։ Կասկածամիտ, արագ ու խորապես վիրավորվող Գագանովը ձիերով գալն իր համար նոր վիրավորանք համարեց, այն առումով, որ ախոյանները, նշանակում է, չափից ավելի հույս ունեին հաջողության, քանի որ կառքի կարիք չէին զգացել նույնիսկ՝ վիրավորին տեղափոխելու դեպքում։ Նա իջավ իր կառքից, ամբողջովին դեղնած չարությունից և զգաց, որ ձեռքերը դողում են, ինչի մասին էլ հայտնեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի ողջույնի գլուխխոնարհումին չպատասխանեց բոլորովին և դեմքը դարձրեց։ Մարտավկաները վիճակ գցեցին, դուրս եկավ Կիրիլլովի ատրճանակներով։ Արգելագիծը չափեցին, ախոյաններին կանգնեցրին, կառքն ու ձիերը ծառաների հետ ուղարկեցին երեք հարյուր քայլ այն կողմ։ Զենքերը լցրին ու հանձնեցին ախոյաններին։

Ափսոս, որ ավելի արագ պիտի շարադրվի պատմությունը և նկարագրությունների ժամանակ չկա, բայցև չի կարելի բոլորովին առանց նշումների։ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը տխուր էր և մտահոգ։ Փոխարենը՝ Կիրիլլովն էր միանգամայն հանգիստ ու անտարբեր, շատ ստույգ իր ստանձնած պարտականությունների մանրամասերում, սակայն առանց նվազագույն իրարանցման և համարյա թե զուրկ գործի այդչափ մոտալուտ և ճակատագրական ելքի հանդեպ հետաքրքրությունից։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը սովորականից ավելի էր գունատ, հագնված բավական թեթև, վերարկուով և ճերմակ փետրե շլյապայով։ Նա շատ հոգնած էր թվում, մեկ-մեկ խոժոռվում ու ամենևին հարկ չէր համարում թաքցնել իր անդուր հոգեվիճակը։ Սակայն Արտեմիյ Պավլովիչն այդ րոպեին բոլորից նշանակալի էր, այնպես որ ամենևին չի կարելի մի քանի խոսք չասել նրա մասին, բոլորովին առանձնակի։

II

Մինչև հիմա առիթ չի եղել հիշատակել նրա արտաքինը։ Բարձրահասակ, ճերմակամաշկ, կուշտուկուռ՝ ինչպես կասեին հասարակ մարդիկ, համարյա ճարպոտ, շեկ ու ցանցառ մազերով, երեսուներեք տարեկան մարդ էր, թերևս նույնիսկ գեղեցիկ դիմագծերով։ Պաշտոնաթող էր եղել գնդապետի աստիճանով, և եթե ծառայեր մինչև գեներալ դառնալը, ապա գեներալական աստիճանում է՛լ ավելի պատկառազդու կլիներ, և շատ հնարավոր է, որ լավ, մարտական գեներալ դառնար։ Անձը բնութագրելու համար չի կարելի չասել, որ նրա պաշտոնաթողության գլխավոր առիթ ծառայեց նրան այդչափ տևականորեն ու տանջալի հետապնդող միտքն ընտանեկան խայտառակության մասին՝ չորս տարի առաջ, ակումբում նրա հորը հասցրած Նիկոլայ Ստավրոգինի վիրավորանքից հետո։ Իր խղճով անպատիվ էր համարում շարունակել ծառայությունը և ինքն իր մեջ վստահ էր, որ իրենով արատավորում է գունդն ու ընկերներին, թեև նրանցից ոչ ոք չգիտեր էլ կատարվածը։ Ճիշտ է, առաջ էլ էր ուզում թողնել ծառայությունը մի անգամ, վաղուց արդեն, վիրավորանքից շատ առաջ և բոլորովին ուրիշ առիթով, սակայն մինչ այդ տատանվում էր։ Ինչքան էլ տարօրինակ է գրելը, բայց այն առաջին առիթը, կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել պաշտոնաթող լինելու մղումը գյուղացիներին ազատություն շնորհելու մասին փետրվարի 19-ի մանիֆեստն էր։ Արտեմիյ Պավլովիչը՝ մեր նահանգի հարստագույն կալվածատերը, որ նույնիսկ այնքան էլ շատ բան չէր կորցրել մանիֆեստից հետո, ավելին՝ ինքն էլ ի վիճակի էր համոզվել միջոցառման մարդասիրության մեջ և համարյա թե հասկանալ բարեփոխման տնտեսական օգուտները, մանիֆեստի հայտարարումից հետո հանկարծ մի տեսակ վիրավորված զգաց իրեն։ Դա մի չգիտակցված, ինչ-որ զգացողության նման բան էր, նույնքան ավելի ուժեղ, որքան ավելի չգիտակցված։ Մինչև հոր մահը, իմիջիայլոց, նա սիրտ չէր անում վճռական որևէ քայլ ձեռնարկել, սակայն իր մտքերի «ազնվաբարոյությամբ» Պետերբուրգում հայտնի դարձավ բազմաթիվ երևելի անձանց, որոնց հետ ջանադրաբար կապեր էր պահպանում։ Ինքն իր մեջ ամփոփվող, ներփակվող մարդ էր։ Եվս մի հատկանիշ, տարօրինակ, սակայն Ռուսիայում դեռևս մնացած այն ազնվականներից էր, որոնք չափազանց են գնահատում իրենց ազգանվան տոհմի վաղեմիությունն ու մաքրությունը և չափից ավելի լրջությամբ հետաքրքրվում դրանով։ Դրա հետ մեկտեղ, նա տանել չէր կարողանում ռուսաց պատմությունը և ընդհանրապես ռուսական համակ նիստուկացը մասամբ խոզություն էր համարում։ Դեռևս մանկուց, առավել երևելի և հարուստ սաների համար զինվորական հատուկ դպրոցում, ուր պատիվ ունեցավ սկսել և ավարտել իր կրթությունը, նրա մեջ արմատավորվեցին բանաստեղծական որոշ տեսակետներ. նրան դուր էին գալիս ամրոցները, միջնադարյան կյանքը՝ դրա համակ օպերային կողմը, ասպետականությունը։ Արդեն այն ժամանակ նա համարյա թե լալիս էր ամոթից, որ Մոսկովյան թագավորության ժամանակների ռուս բոյարին ցարը կարող էր մարմնական պատիժների ենթարկել և կարմրում էր համեմատություններից։ Այդ ձիգ, չափազանց խստաբարո մարդը, որն իր ծառայությունը լավ գիտեր անչափ ու այդպես էլ կատարում էր իր պարտականությունները, հոգու խորքում երազող էր։ Հաստատում էին, որ նա կարող է խոսել հավաքներին և խոսելու ձիրք ունի, այնինչ իր ապրած երեսուներեք տարիների ընթացքում լուռ էր մնացել։ Անգամ պետերբուրգյան այն ծանրակշիռ միջավայրում, ուր լինում էր վերջին ժամանակներս, իրեն պահում էր անսովոր գոռոզ։ Հանդիպումը Պետերբուրգում արտասահմանից վերադարձած Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի հետ համարյա խելագարեցրեց նրան։ Ներկա պահին, կանգնած արգելագծի մոտ, ահավոր անհանգստության մեջ էր։ Նրան շարունակ թվում էր, թե էլի ինչ-որ կերպ չի լինելու գործը, նվազագույն հապաղումը նրան դող էր պատճառում։ Դեմքը հիվանդագին արտահայտություն ձեռք բերեց, երբ Կիրիլլովը, փոխանակ սկսելու նշանն անելու, հանկարծ սկսեց խոսել, ճիշտ է, ձևի համար, ինչ ինքն էլ հայտարարեց բարձրաձայն.

― Ես միայն ձևի համար եմ ասում, հիմա, երբ ատրճանակներն արդեն ձեր ձեռքին են ու պիտի հրահանգ տալ, չե՞ք կամենա վերջին անգամ հաշտվել։ Մարտավկայի պարտականությունն է։

Կարծես դիտավորյալ, մինչև հիմա լռած, բայց երեկվանից իսկ իր զիջողությունից ու ներողամտությունից տառապող Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը հանկարծ կառչեց Կիրիլլովի մտքից և նույնպես խոսեց.

― Ես միանգամայն կողմ եմ պարոն Կիրիլլովի ասածին... այն միտքը, թե չի կարելի հաշտվել արգելագծի վրա, նախապաշարմունք է, հարմար ֆրանսիացիներին... Կամքը ձերը լինի, ես չեմ էլ հասկանում վիրավորանքը, վաղուց էի ուզում ասել... որովհետև չէ՞ որ առաջարկվում են ամեն տեսակ ներողություններ, այդպես չէ՞։

Նա ամբողջովին կարմրատակեց։ Հազվադեպ էր լինում, որ այդքան երկար խոսեր ու այդպես հուզված։

― Ես նորից հաստատում եմ ամեն կարգի ներողություն ներկայացնելու իմ առաջարկությունը,― արտակարգ փութով միացավ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Մի՞թե սա հնարավոր է,― մոլեգնած բղավեց Գագանովը՝ դիմելով Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին և ոտքը գետնին խփելով կատաղած։― Բացատրեք այս մարդուն, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչ (նա ատրճանակով ցույց տվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին), եթե դուք իմ մարտավկան եք, և ոչ թշնամին, որ նման զիջումները միայն սաստկացնում են վիրավորանքը։ Նա հնարավոր չի համարում վիրավորվել ինձնից... Նա խայտառակություն չի տեսնում արգելագծի վրա ինձնից հեռանալու մեջ։ Ո՞ւմ տեղն է դնում նա ինձ դրանից հետո՝ ձեր աչքում... դուք էլ դեռ իմ մարտավկան եք։ Դուք ինձ սոսկ բորբոքում եք, որ վրիպեմ։― Նա ոտքը նորից խփեց, թուքը շաղ էր գալիս շրթունքներից։

― Բանակցություններն ավարտվեցին։ Խնդրում եմ լսել հրամանը,― ամբողջ ուժով բղավեց Կիրիլլովը։― Մե՜կ։ Երկո՜ւ։ Երե՛ք։

Երեք հաշվի հետ ախոյանները շարժվեցին ընդառաջ։ Գագանովն իսկույն բարձրացրեց ատրճանակը և հինգերորդ կամ վեցերորդ քայլին կրակեց։ Մի վայրկյան կանգ առավ և համոզվելով, որ վրիպել է, արագ մոտեցավ արգելագծին։ Մոտեցավ նաև Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, բարձրացրեց ատրճանակը, բայց մի տեսակ շատ վեր, և կրակեց համարյա ամենևին նշան չբռնելով։ Հետո հանեց թաշկինակը և աջ ձեռքի ճկույթը փաթաթեց։ Այստեղ միայն տեսան, որ Արտեմիյ Պավլովիչն այնքան էլ չի վրիպել, բայց գնդակը լոկ սահել է մատի վրայով, հոդի փափուկ եզրով, չվնասելով ոսկորը՝ աննշան ճանկռվածք։ Կիրիլլովը տեղնուտեղը հայտարարեց, որ մենամարտը, եթե ախոյանները բավարարված չեն, շարունակվում է։

― Ես հայտարարում եմ,― խռպաձայն ասաց Գագանովը (կոկորդը չորացել էր)՝ կրկին դիմելով Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին,― որ այս մարդը (նա նորից ատրճանակը տնկեց Ստավրոգինի կողմը) դիտմամբ օդ կրակեց... մտածված... նորից՝ վիրավորանք։ Նա ուզում է մենամարտն անհնար դարձնել։

― Ես իրավունք ունեմ կրակել, ինչպես ուզենամ, միայն թե կանոններով լինի,― հաստատ հայտարարեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Չէ, չունի։ Բացատրեք նրան, բացատրեք,― գոռում էր Գագանովը։

― Ես միանգամայն կողմ եմ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի կարծիքին,― ազդարարեց Կիրիլլովը։

― Ինչի՞ համար է նա ինձ խնայում,― փրփրել էր Գագանովը՝ չլսելով։― Ես արհամարհում եմ նրա խնայելը... Ես թքում եմ... Ես...

― Ազնիվ խոսք, ամենևին չեմ ուզել ձեզ վիրավորել,― անհամբերությամբ ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― ես վերև կրակեցի, որովհետև չեմ ուզում այլևս որևէ մեկի սպանել, ձեզ, թե մեկ ուրիշի, անձամբ ձեզ չի վերաբերում։ Ճիշտ է, ես ինձ վիրավորված չեմ զգում և շատ ափսոս, որ դա ձեզ բարկացնում է։ Բայց ոչ ոքի թույլ չեմ տա միջամտել իմ իրավունքներին։

― Եթե նա այդպես վախենում է արյունից, ապա հարցրեք, թե ինչո՞ւ է մարտահրավեր ուղարկել ինձ,― բղավում էր Գագանովը՝ դիմելով Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին։

― Իսկ ինչպե՞ս կարելի էր չուղարկել,― միջամտեց Կիրիլլովը։― Դուք ոչինչ չէիք ուզում լսել, իսկ ինչպե՞ս ազատվել ձեզնից։

― Մի բան նշեմ միայն,― ասաց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը՝ ջանք ու տառապանքով քննարկելով գործը,― եթե ախոյանը նախապես հայտարարում է, որ վերև է կրակելու, ապա մենամարտն իսկապես չի կարող շարունակվել... նրբանկատ և... պարզ... պատճառներով։

― Ես ամենևին չեմ հայտարարել, որ ամեն անգամ վերև եմ կրակելու,― բղավեց Ստավրոգինը՝ արդեն լրիվ կորցրած համբերությունը։― Դուք բոլորովին չգիտեք, թե ինչ կա իմ գլխում և ինչպես եմ նորից կրակելու հիմա... Ես ոչնչով չեմ խանգարում մենամարտին։

― Եթե այդպես է, հանդիպումը կարող է շարունակվել,― դիմեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը Գագանովին։

― Պարոնայք, գրավեք ձեր տեղերը,― հրաման տվեց Կիրիլլովը։

Նորից կանգնեցին, նորից վրիպեց Գագանովը և նորից վերև կրակեց Ստավրոգինը։ Կարելի էր նաև վիճել այդ վերև արված կրակոցների շուրջ. Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը կարող էր ուղղակի հաստատել, թե կրակում է, ինչպես հարկն է, եթե ինքը չխոստովաներ դիտավորյալ վրիպումը։ Նա ատրճանակն ուղղում էր ոչ ուղիղ դեպի երկինք կամ ծառին, այլ, այնուամենայնիվ, կարծես նշան էր բռնում ախոյանի վրա, թեև, իմիջիայլոց, մի արշին վեր էր բռնում նրա շլյապայից։ Այդ երկրորդ անգամ նշանառությունը նույնիսկ ավելի ցածր էր, ավելի ճշմարտանման, բայց Գագանովին արդեն դժվար էր հակառակը համոզել։

― Էլի՜,― ատամները կրճտացրեց նա։― Միևնույն է։ Ես մարտահրավեր եմ ստացել և օգտվում եմ իրավունքից։ Ես ուզում եմ երրորդ անգամ կրակել... ինչ գնով լինի։

― Կատարյալ իրավունք ունեք,― կտրեց Կիրիլլովը։ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը ոչինչ չասաց։ Երրորդ անգամ կանգնեցրին, հրամանը տվեցին։ Այս անգամ Գագանովը հասավ ճիշտ արգելագծին և այդտեղից, տասներկու քայլից սկսեց նշան բռնել։ Նրա ձեռքերը չափից ավելի էին դողում՝ ճիշտ կրակոցի համար։ Ստավրոգինը կանգնած էր՝ ատրճանակը ցած կախած, սպասելով նրա կրակոցին։

― Չափից ավելի, չափից ավելի երկար եք նշան բռնում,― փութով բղավեց Կիրիլլովը։― Կրա-կե՛ք, կրա-կե՛ք։― Բայց կրակոցը թնդաց, և այս անգամ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի ճերմակ շլյապան գլխից թռավ։ Բավական դիպուկ կրակոց էր, շլյապան շատ ցածրից էր ծակված, քառորդ վերշոկ էլ ներքև լիներ, ամեն ինչ վերջացած կլիներ։ Կիրիլլովն օդում բռնեց շլյապան ու տվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին։

― Կրակեք, մի սպասեցրեք ախոյանին,― չափազանց հուզված բղավեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը՝ տեսնելով, որ Ստավրոգինը կարծես մոռացել է կրակոցը՝ Կիրիլլովի հետ զննելով շլյապան։ Ստավրոգինը ցնցվեց, նայեց Գագանովին, շրջվեց և, այս անգամ արդեն առանց որևէ նրբանկատության, կրակեց մի կողմ, դեպի անտառակը։ Մենամարտն ավարտվեց։ Գագանովը կանգնած էր՝ ճզմվածի պես։ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը մոտեցավ նրան ու սկսեց ինչ-որ բաներ ասել, բայց նա կարծես չէր հասկանում։ Կիրիլլովը հեռանալիս հանեց շլյապան և գլխով արեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին, բայց Ստավրոգինը մոռացել էր նախկին բարեկրթությունը։ Կրակելով անտառակի կողմը՝ նա նույնիսկ չշրջվեց դեպի արգելագիծ, ատրճանակը խոթեց Կիրիլլովի ձեռքն ու արագ գնաց ձիերի մոտ։ Դեմքը չարացածություն էր արտահայտում, բայց լուռ էր։ Լուռ էր նաև Կիրիլլովը։ նստեցին ձիերն ու քշեցին քառատրոփ։

III

― Ինչո՞ւ եք լռում,― անհամբեր ձայնեց Կիրիլլովին, արդեն ոչ հեռու տնից։

― Ի՞նչ է ձեզ պետք,― պատասխանեց նա՝ հազիվ չտապալվելով ծառս եղած ձիուց։

Ստավրոգինը զսպեց իրեն։

― Ես չէի ուզում վիրավորել այդ... հիմարին, բայց նորից վիրավորեցի,― մեղմաձայն ասաց նա։

― Այո, նորից վիրավորեցիք,― կտրեց Կիրիլլովը,― ըստ որում, նա հիմար չէ։

― Բայց արեցի այն ամենը, ինչ կարող էի։

― Ոչ։

― Իսկ ի՞նչ էր պետք անել։

― Մենամարտի չկանչել։

― Դարձյա՞լ դիմանայի դեմքիս խփելուն։

― Այո, դիմանալ նաև խփելուն։

― Ես սկսում եմ ոչինչ չհասկանալ,― չարացած ասաց Ստավրոգինը։― Բոլորն ինչո՞ւ են ինձնից սպասում մի բան, ինչ մյուսներից չեն սպասում։ Ինչի՞ համար ես պիտի հանդուրժեմ այն, ինչ ոչ ոք չի հանդուրժում, և ինչի՞ համար տարբեր լուծեր առնեմ ուսերիս, որոնք ոչ ոք չի կարող տանել։

― Ես կարծում էի՝ ինքներդ եք լուծ որոնում։

― Ես լո՞ւծ եմ որոնում։

― Այո։

― Դուք... դա տեսե՞լ եք։

― Այո։

― Դա այդպես նկատելի՞ է։

― Այո։

Մի րոպեի չափ լռեցին։ Ստավրոգինի տեսքը շատ էր մտահոգ, համարյա թե ցնցված էր։

― Ես չէի կրակում միայն, որովհետև չէի ուզում սպանել, և ուրիշ ոչինչ չկար, հավատացնում եմ ձեզ,― ասաց նա փութով ու տագնապած, կարծես արդարանալով։

― Պետք չէր վիրավորել։

― Իսկ ի՞նչ էր պետք անել։

― Պետք էր սպանել։

― Դուք ափսոսում եք, որ չսպանեցի՞ նրան։

― Ես ոչինչ չեմ ափսոսում։ Ես մտածում էի՝ ուզում եք սպանել իրականում։ Չգիտեք, թե ինչ եք որոնում։

― Լուծ եմ որոնում,― ծիծաղեց Ստավրոգինը։

― Ինքներդ արյուն չէիք ուզում, ինչո՞ւ էիք նրան թողնում սպանել։

― Եթե ես նրան մենամարտի չկանչեի, նա ինձ կսպաներ այնպես, առանց մենամարտի։

― Ձեր գործը չէ։ Գուցեև չէր սպանի։

― Այլ միայն կծեծե՞ր։

― Ձեր գործը չէ։ Կրեք լուծը։ Թե չէ արժանիք չկա։

― Թքած ձեր արժանիքի վրա, ես ոչ մեկի մոտ դա չեմ որոնում։

― Կարծում էի՝ որոնում եք,― ահավոր սառնասրտորեն եզրափակեց Կիրիլլովը։

Մտան տան բակը։

― Կուզե՞ք ինձ մոտ գալ,― առաջարկեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Չէ, ես տուն գնամ, մնաք բարով։― Նա իջավ ձիուց և իր արկղը դրեց թևի տակ։

― Համենայն դեպս, դուք հո չե՞ք բարկանում ինձ վրա,― ձեռքը պարզեց Ստավրոգինը։

― Ամենևին.― շրջվեց Կիրիլլովը՝ ձեռքը սեղմելու համար։

― Եթե ինձ համար թեթև է լուծը, որովհետև բնությունից է, ապա ձեզ համար գուցե ծանր է լուծը, որովհետև դա է բնությունը։ Շատ ամաչելու բան չկա, մենակ՝ մի քիչ։

― Ես գիտեմ, որ անպետք բնավորության տեր եմ, բայց չեմ էլ խցկվում ուժեղների շարքը։

― Ու մի խցկվեք, դուք ուժեղ մարդ չեք։ Եկեք թեյ խմելու։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մտավ իր սենյակը՝ սաստիկ շփոթված։

IV

Ալեքսեյ Եգորովիչից նա իսկույն իմացավ, որ Վարվառա Պետրովնան, խիստ գոհ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի՝ ձիով զբոսանքի գնալուց, ութ օրվա հիվանդությունից հետո առաջին զբոսանքի, կարգադրել է կառքը լծել ու գնացել է մենակ, «նախկին օրերի պես մաքուր օդ շնչելու, քանի որ ութ օր արդեն մոռացել էին, թե ինչ ասել է մաքուր օդ շնչել»։

― Մենա՞կ է գնացել, թե՞ Դարյա Պավլովնայի հետ,― արագ հարցով ծերունուն ընդհատեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը և շատ խոժոռվեց՝ լսելով, որ Դարյա Պավլովնան «առողջության պատճառով հրաժարվել են ուղեկցել և հիմա գտնվում են իրենց սենյակներում»։

― Լսիր, ծերուկ,― ասաց նա, կարծես հանկարծակի վճռելով,― այսօր ամբողջ օրը հետևիր նրան ու եթե նկատես, որ ինձ մոտ է գալիս, տեղնուտեղը կանգնեցրու և հայտնիր, որ մի քանի օր համենայն դեպս, նրան ընդունել չեմ կարող... որ ես ինքս եմ այդպես խնդրում իրենից... իսկ երբ ժամանակը եկավ, ինքս կկանչեմ, լսեցի՞ր։

― Կհայտնեմ,― ասաց Ալեքսեյ Եգորովիչը տխրամած ձայնով, աչքերը ցած հառած։

― Բայց ոչ ավելի շուտ, քան պարզ կտեսնես, որ իմ մոտ է գալիս։

― Հաճեցեք չանհանգստանալ, սխալմունք չի լինի։ Մինչև հիմա իմ միջոցով են եղել այցելությունները, միշտ էլ իմ օգնությանն են դիմել։

― Գիտեմ։ Բայց և ոչ ավելի շուտ, քան եթե ինքը գա։ Թեյ բեր ինձ, եթե կարող ես, շուտ։

Հենց ծերունին դուրս եկավ, համարյա նույն րոպեին բացվեց նույն դուռը և շեմին հայտնվեց Դարյա Պավլովնան։ Հայացքը հանգիստ էր, բայց դեմքը՝ գունատ։

― Որտեղի՞ց,― բացականչեց Ստավրոգինը։

― Ես հենց այստեղ կանգնած սպասում էի՝ երբ է դուրս գալու, որ մտնեմ ձեր մոտ։ Լսեցի, թե ինչ կարգադրեցիք նրան, իսկ նրա դուրս գալուց թաքնվեցի աջ կողմում՝ պատի ելուստի ետևը, ու նա չնկատեց ինձ։

― Ես վաղուց էի ուզում դադարեցնել ձեզ հետ, Դաշա... առայժմ... այս ժամանակ։ Ես ձեզ չէի կարող ընդունել այս գիշեր, չնայած ձեր երկտողին։ Ուզում էի ինքս ձեզ գրել, բայց գրել չեմ կարողանում,― ավելացրեց նա զայրույթով, կարծես նույնիսկ խորշանքով։

― Ես ինքս էի մտածում, որ պետք է դադարեցնել։ Վարվառա Պետրովնան շատ է կասկածում մեր կապերի մասին։

― Է, թող կասկածի։

― Կարիք չկա, որ նա անհանգստանա։ Ուրեմն, հիմա՝ մինչև վե՞րջ։

― Դուք դեռևս անպայման սպասում եք վերջի՞ն։

― Այո, համոզված եմ։

― Աշխարհում ոչինչ չի վերջանում։

― Այստեղ վերջ կլինի։ Այն ժամանակ ինձ կանչեք, ես կգամ։ Հիմա՝ մնաք բարով։

― Իսկ ինչպիսի՞ն կլինի վերջը,― քթի տակ ծիծաղեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Դուք վիրավոր չեք և... արյուն չե՞ք թափել,― հարցրեց նա՝ չպատասխանելով վերջի մասին հարցին։

― Հիմարություն էր, ես ոչ ոքի չսպանեցի, մի անհանգստացեք։ Իմիջիայլոց, ամեն ինչի մասին դուք կլսեք այսօր ևեթ, ամենքից։ Ես մի քիչ վատառողջ եմ։

― Ես կգնամ։ Ամուսնության մասին հայտարարությունն այսօր չի՞ լինի,― ավելացրեց նա անհամբերությամբ։

― Այսօր չի լինի, վաղը չի լինի, վաղը չէ մյուս օրը, չգիտեմ, գուցեև բոլորս մեռնենք, ու՝ ավելի լավ։ Թողեք ինձ, թողեք ինձ վերջապես։

― Դուք չե՞ք կործանի մյուսին... խելագարին։

― Խելագարներին չեմ կործանի, ոչ մեկին, ոչ մյուսին, բայց խելացիին, կարծում եմ, թե կկործանեմ. ես այնքան ստոր եմ ու գարշելի, Դաշա, որ թվում է, թե ձեզ իսկապես կկանչեմ «վերջին ավարտին», ինչպես դուք եք ասում, իսկ դուք, չնայած ձեր խելքին, կգաք։ Ինչի՞ համար եք ինքներդ ձեզ կործանում։

― Ես գիտեմ, որ վերջիվերջո ձեզ հետ կմնամ միայն ես և... սպասում եմ դրան։

― Իսկ եթե ես վերջիվերջո ձեզ չկանչեմ ու փախչե՞մ ձեզնից։

― Չի կարող պատահել, դուք կկանչեք։

― Այստեղ գիտեք, որ միայն արհամարհանք չէ։

― Ուրեմն, արհամարհանք, այնուամենայնիվ, կա՞։

― Ես այնպես չարտահայտվեցի։ Աստված է վկա, ես չափից դուրս կուզեի, որ երբեք իմ կարիքը չզգաք։

― Մի խոսքը մյուսին արժե։ Ես էլ կուզեի ձեզ չկործանել։

― Երբեք, ոչնչով չեք կարող ինձ կործանել, և բոլորից լավ դուք գիտեք դա,― արագ և հաստատուն խոսեց Դարյա Պավլովնան։― Եթե ոչ ձեզ մոտ, ապա կգնամ ու կդառնամ գթության քույր, դայակ, թեկուզ հիվանդ խնամող, կամ գիրք բաժանող՝ Ավետարան ծախելու։ Այդպես եմ որոշել։ Ես չեմ կարող ոչ մեկի կինը լինել։ Չեմ էլ կարող ապրել այնպիսի տներում, ինչպիսին սա է։ Ես դա չեմ ուզում... Դուք գիտեք ամեն ինչը։

― Ոչ, ես երբեք չեմ կարող իմանալ, թե ինչ եք ուզում։ Ինձ թվում է, որ դուք հետաքրքրվում եք ինձնով, ինչպես որոշ ծերացած դայակներ, ինչ-ինչ պատճառներով, մի որևէ հիվանդով հետաքրքրվում են համեմատաբար մյուսներից ավելի, կամ ավելին՝ ինչպես որոշ աստվածավախ տատիկներ, որոնք թաղումից թաղում են շրջում, որոշ դիակներ մյուսներից ավելի դուրեկան գտնում։ Ի՞նչ եք ինձ այդպես տարօրինակ նայում։

― Դուք շա՞տ հիվանդ եք,― կարեկցանքով հարցրեց նա՝ մի տեսակ առանձնահատուկ զննելով դիմացինին։― Աստվա՜ծ իմ։ Եվ այս մարդն ուզում է յոլա գնալ առանց ինձ։

― Լսեք, Դաշա, ես հիմա միշտ ուրվականներ եմ տեսնում։ Մի փոքր դև երեկ կամրջի վրա առաջարկում էր մորթել Լեբյադկինին և Մարյա Տիմոֆեևնային՝ իմ օրինական ամուսնության խնդիրը լուծելու համար, և որ ոչ մի հետք չմնա։ Կանխավճար խնդրեց երեք մանեթանոց, բայց հստակ իմաց տվեց, որ ամբողջ գործողությունը կարժենա մեկուկես հազարից ոչ պակաս։ Այ թե ինչպիսի հաշվենկատ դև էր։ Հաշվապա՜հ։ Հա-հա՛։

― Բայց դուք հաստա՞տ համոզված եք, որ ուրվական էր։

― Օ՜, ոչ, ամենևին էլ ուրվական չէր։ Տաժանապարտ Ֆեդկան էր, ավազակ, տաժանավայրից փախած։ Բայց բանը դա չէ. ի՞նչ եք կարծում, ե՞ս ինչ արեցի։ Նրան տվեցի դրամապանակիս ամբողջ փողը, և նա հիմա միանգամայն վստահ է, որ ես իրեն կանխավճար եմ տվել։

― Դուք հանդիպել եք նրան գիշերով, ու նա ձեզ նման առաջարկությո՞ւն է արել։ Եվ մի՞թե չեք տեսնում, որ չորս կողմից փաթաթված եք նրանց ցանցերով։

― Իրենց գործն է։ Իսկ գիտեք, դուք մի հարց ունեք լեզվի ծայրին, ձեր աչքերից ես տեսնում,― ավելացրեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը չարացած և բորբոքված ժպիտով։

Դաշան վախեցավ։

― Հարց չունեմ ամենևին և ոչ մի կասկած էլ չկա, ավելի լավ է՝ լռեք,― բղավեց նա տագնապած, ասես վանելով հարցը։

― Այսինքն, դուք վստահ եք, որ չե՞մ գնա Ֆեդկայի մոտ։

― Օ՜, Աստված,― ձեռքերն իրար զարկեց Դաշան,― ինչի՞ համար եք ինձ այսպես տանջում։

― Էհ, ներեցեք իմ հիմար կատակը, ըստ երևույթին, նրանցից գեշ վարվեցողություն եմ փոխառնում։ Գիտեք, երեկ գիշերվանից հետո ահավոր ուզում եմ ծիծաղել, շարունակ ծիծաղել, անդադար, երկար, շատ։ Ճիշտ կարծես լիցքավորված եմ ծիծաղով... Պա-հո՜։ Մայրիկը եկավ, ես իմանում եմ դխկոցից, երբ նրա կառքը կանգնում է առմուտքի մոտ։

Դաշան բռնեց նրա ձեռքը։

― Աստված ձեզ հեռու պահի ձեր դևից և... կանչեք, կանչեք ինձ շուտով։

― Օ՜, ի՜նչ իմ դև, ի՜նչ բան։ Դա պարզապես մի պստլիկ, նողկալի, գեղձախտավոր չարք է, հարբուխ ընկած, անհաջողակներից, բայց Դաշա, չէ՞ որ մի բան չեք համարձակվում ասել, հը՞։

Դաշան նրան նայեց ցավով ու կշտամբանքով և շրջվեց դեպի դուռը։

― Լսեք,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նրա ետևից՝ չարացած ու ջղաձիգ ժպիտով։― Եթե... ինչ ասեմ, մի խոսքով, եթե... եթե նույնիսկ Ֆեդկայի մոտ էլ գնամ ու հետո ձեզ կանչեմ, դուք կգա՞ք դրանից հետո։

Դաշան դուրս եկավ առանց շրջվելու և պատասխանելու՝ ափերով դեմքը ծածկած։

― Դրանից հետո էլ կգա,― շշնջաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը մտածելուց հետո, և դեմքին խորշական արհամարհանք գծագրվեց։― Դայա՜կ։ Հըմ... Իսկ, իմիջիայլոց, ինձ գուցե հենց դա էլ պետք է։

I

Մեր ամբողջ հասարակության մեջ մենամարտի՝ շատ արագ հայտնի դարձած պատմության թողած տպավորությունն առանձնապես նշանակալի էր այն միակամությամբ, որով բոլորը շտապեցին աներկբայորեն իրենց հայտարարելՆիկոլայ Վսեվոլոդովիչի կողմնակիցը։ Նրա նախկին թշնամիներից շատերը վճռականորեն իրենց հայտարարեցին նրա բարեկամները։ Հասարակական կարծիքի նման անսպասելի հեղաշրջման գլխավոր պատճառը մի քանի բառ էր՝ արտակարգ դիպուկ ու բարձրաձայն արտասանված մի տիկնոջ կողմից, որ մինչ այդ չէր արտահայտվել և դեպքին միանգամից հաղորդել էր նշանակություն, ինչ չափազանց էր հետաքրքիր մեր խոշոր մեծամասնությանը։ Այսպես էր եղել, դեպքի հենց հաջորդ օրը մեր նահանգի ազնվականության պարագլխի տիկնոջ մոտ անվանակոչության օրը հավաքվել էր ամբողջ քաղաքը։ Ներկա էր, կամ ավելի ճիշտ՝ առաջին դերն էր խաղում Յուլիա Միխայլովնան, որ եկել էր գեղեցկությամբ և մի հատուկ ուրախությամբ շողացող Լիզավետա Նիկոլաևնայի հետ, ինչը մեր տիկնանց մեծ մասին այդ անգամ իսկույն առանձնապես կասկածելի էր թվացել։ Տեղին է ասել, որ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի հետ նրա նշանադրության վերաբերյալ արդեն չէր կարող որևէ երկմտանք լինել։ Պաշտոնաթող, սակայն պատկառելի մի գեներալի, ում մասին խոսք կգնա ստորև, ահա, նրա կատակախառը հարցին Լիզավետա Նիկոլաևնան ինքն ուղղակի պատասխանել էր այն երեկո, որ հարսնացու է ինքը։ Եվ ի՞նչ։ Մեր տիկնանցից բացարձակորեն և ոչ մեկն այդ նշանադրությանը հավատալ չէր ուզում։ Բոլորը համառորեն շարունակում էին ենթադրել մի որևէ սիրավեպ, մի որևէ ընտանեկան ճակատագրական գաղտնիք՝ կատարված Շվեյցարիայում և, չգիտես ինչու, Յուլիա Միխայլովնայի անկասկած մասնակցությամբ։ Դժվար է ասել, թե ինչու էին այդպես համառորեն դիմանում բոլոր այդ ասեկոսեները կամ, այսպես ասած, նույնիսկ երազանքները, և ինչու հատկապես այդչափ անպայման դրան էին կապում Յուլիա Միխայլովնային։ Նա նոր էր ներս մտել, բոլորը նրա կողմը դարձրեցին սպասումներով լի, տարօրինակ հայացքները։ Հարկ է նշել, որ դեպքի նոր կատարված լինելու և ուղեկցող որոշ հանգամանքների պատճառով երեկույթին դրա մասին խոսում էին դեռևս որոշ զգուշությամբ, ոչ բարձրաձայն։ Բացի դրանից, դեռևս ոչինչ չգիտեին իշխանության կարգադրությունների մասին։ Երկու մենամարտողներին էլ, որքան հայտնի էր, չէին անհանգստացրել։ Բոլորը գիտեին, օրինակ, որ Արտեմիյ Պավլովիչն առավոտ վաղ գնացել է Դուխովոյի իր կալվածքը՝ առանց որևէ խոչընդոտի։ Այնինչ, բոլորը ծարավի էին, հարկավ, որ մեկնումեկը բարձրաձայն խոսք բացի առաջինը, դրանով իսկ բանալով հասարակական անհամբերության դուռը։ Հատկապես հույս ունեին վերոհիշատակյալ գեներալի վրա, և չսխալվեցին։

Այդ գեներալը՝ մեր ակումբի ամենավեհատեսք անդամներից մեկը, ոչ շատ հարուստ կալվածատեր, սակայն խիստ աննման մտածելակերպով, օրիորդներին հնաոճ սիրահետող, իմիջիայլոց, չափազանց սիրում էր մեծ հավաքույթներին խոսել բարձրաձայն, գեներալական ծանրակշռությամբ, հենց այն մասին, ինչի շուրջ դեռևս խոսում էին զգուշավոր շշնջոցով։ Դա էր նրա, այսպես ասած, առանձնահատուկ դերը մեր հասարակության մեջ։ Ըստ որում, նա առանձնակի ձգում ու քաղցրածոր էր արտասանում բառերը, հավանաբար փոխ առած այդ սովորությունը արտասահմանում ճամփորդող պարոններից կամ նախկինում հարուստ այն ռուս կալվածատերերից, որոնք բոլորից շատ էին քայքայվել գյուղացիական ռեֆորմից հետո։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը նույնիսկ մի անգամ նկատեց, որ ինչքան ավելի է կալվածատերը քայքայված, այնքան ավելի քաղցրածոր է սվսվացնում ու ձգում բառերը։ Իմիջիայլոց, ինքն էլ էր քաղցրածոր սվսվացնում ու ձգում բառերը, սակայն չէր նկատում դա։

Գեներալը խոսել սկսեց որպես իրազեկ մարդ։ Բացի նրանից, որ Արտեմիյ Պավլովիչն ինչ-որ հեռավոր ազգական էր գալիս, թեև վեճի և նույնիսկ դատի մեջ էին ներքաշված, ինքը նույնպես ժամանակին երկու մենամարտ է ունեցել և անգամ մեկի պատճառով աքսորվել Կովկաս, որպես շարքային։ Ինչ-որ մեկը հիշատակեց Վարվառա Պետրովնային, որն արդեն երկրորդ օրն է, դուրս է գալիս «հիվանդությունից հետո» և ոչ հատկապես նրա, այլ նրա կառքի սքանչելի, մոխրաթույր քառալուծի մասին՝ ստավրոգինյան սեփական ձիաբուծարանից։ Գեներալը հանկարծ նշեց, որ այսօր հանդիպել է «երիտասարդ Ստավրոգինին» ձիով... Բոլորն իսկույն լռեցին։ Գեներալը ճպպացրեց շրթունքները և մատների արանքում պտտելով ոսկյա, պարգևված ծխախոտատուփը՝ հանկարծ ազդարարեց.

― Ափսոսում եմ, որ մի քանի տարի առաջ այստեղ չեմ եղել... այսինքն, Կառլսբադում էի։ Հը՜մ։ Ինձ շատ է հետաքրքրում այդ երիտասարդը, ում մասին այնքան բաներ լսեցի ժամանակին։ Իսկ ի՞նչ, ճի՞շտ է, որ նա խանգարված է։ Այն օրերին ինչ-որ մեկն ասաց։ Հանկարծ լսում եմ, որ նրան այստեղ վիրավորում է ինչ-որ ուսանող, զարմուհիների ներկայությամբ, ու նա մտնում է սեղանի տակ, իսկ երեկ էլ լսեցի Ստեպան Վըյսոցկուց, որ Ստավրոգինը մենամարտել է այդ... Գագանովի հետ։ Ու սոսկ նրբակիրթ մի նպատակով՝ ճակատը դեմ անել կատաղած մարդուն, միայն թե օձիքն ազատի նրանից։ Հըմ։ Դա քսանական թվականների գվարդիայի բարքերից է գալիս։ Այստեղ նա լինո՞ւմ է մեկնումեկի մոտ։

Գեներալը լռեց՝ ասես պատասխանի սպասելով։ Հասարակական անհամբերության դուռը բաց էր։

― Ավելի պարզ էլ ի՞նչ,― հանկարծ ձայնը բարձրացրեց Յուլիա Միխայլովնան, բորբոքված այն բանից, որ բոլորը միանգամից, ասես հրամանով, հայացքներն իր կողմը դարձրին։

― Մի՞թե հնարավոր է զարմանալ, որ Ստավրոգինը մենամարտել է Գագանովի հետ ու չի պատասխանել ուսանողին։ Նա չէր կարող մենամարտի կանչել իր նախկին ճորտ մարդուն։

Հոյակա՜պ բառեր։ Պարզ ու հստակ միտք, որը սակայն, մինչ այժմ ոչ-մեկի մտքով չէր անցել։ Բառեր, որոնք արտակարգ հետևանքներ ունեցան։ Ամենայն սկանդալային և բամբասական, ամենայն մանր-մունր և անեկդոտային բան ետին պլան մղվեց, առաջ քաշվեց ուրիշ նշանակություն։ Հայտարարվեց նոր մի դեմք, որի հարցում բոլորը սխալվել էին, հասկացությունների համարյա իդեալական խստության տեր մի դեմք։ Մահացու վիրավորված ուսանողից, այսինքն, կրթված ու արդեն ոչ ճորտ մեկից, նա արհամարհում է վիրավորանքը, քանի որ վիրավորողն իր նախկին ճորտն է։ Հասարակության մեջ աղմուկ է տիրում և բամբասանք, թեթևամիտ հասարակությունն արհամարհանքով է նայում դեմքին հարված կերած մարդուն, նա էլ արհամարհում է հասարակության կարծիքը, որը չի հասել իսկական ըմբռնումների, այնինչ, քննարկում է դրանք։

― Իսկ իմիջիայլոց, ձեզ հետ միասին, Իվան Ալեքսանդրովիչ, նստած քննարկում ենք ճիշտ ըմբռնումների մասին,― ինքնամերկացման վսեմ ոգևորությամբ նշում է ակումբային մի ծերուկ մյուսին։

― Այո, Պյոտր Միխայլովիչ, այո,― վայելումով համաձայնում է մյուսը,― ահա և խոսեք երիտասարդության մասին։

― Երիտասարդությունը չէ այստեղ, Իվան Ալեքսանդրովիչ,― դիտողություն է անում միացած երրորդը,― հարցն այստեղ երիտասարդությունը չէ։ Սա աստղի խնդիր է, և ոչ թե ինչ-որ մեկը երիտասարդությունից, ահա թե ինպես է պետք հասկանալ։

― Մեզ էլ հենց դա է պետք, մարդկանց պակասության մեջ ենք։

Գլխավորն այստեղ այն էր, որ «նոր մարդը», բացի նրանից, որ «աներկբա ազնվական» դուրս եկավ, նաև նահանգի հարստագույն հողատերն էր, նշանակում է՝ չէր կարող չհանդիսանալ օժանդակող և գործիչ։ Ի դեպ, ես նախկինում էլ եմ հպանցիկ հիշատակել մեր հողատերերի տրամադրության մասին։

Անգամ ոգևորության հանգեցին։

― Բավական չէ, որ նա մենամարտի չի կանչել ուսանողին, նա ձեռքերն է ետ քաշել, առանձնապես նկատի ունեցեք, ձերդ գերազանցություն,― մեջ մտավ մեկը։

― Եվ նոր դատարան չի քարշ տվել նրան,― ավելացրեց մյուսը։

― Չնայած, որ դատարանում ազնվականական անձնական վիրավորանքի համար նրան տասնհինգ ռուբլի տուգանք կնշանակեին, հե՛-հե՛-հե՛։

― Չէ, ես ձեզ կասեմ նոր դատարանների գաղտնիքը,― մոլեգնեց երրորդը,― եթե մեկնումեկը գողություն կամ խարդախություն է արել, բացահայտ բռնվել է ու մերկացվել, թող շուտափույթ վազի տուն, քանի դեռ ժամանակն է, և սպանի հարազատ մորը։ Իսկույն ամեն ինչում կարդարացնեն, և տիկնայք բեմի վրայից բատիստե թաշկինակներ կթափահարեն, անկասկած ճշմարտություն է։

― Ճի՜շտ է, ճի՜շտ։

Չէր լինի և առանց պատմությունների։ Հիշեցին Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի կապերի մասին կոմս Կ.-ի հետ։ Վերջինիս խիստ, առանձնակի կարծիքները վերջին բարեփոխությունների մասին հայտնի էին։ Հայտնի էր նաև նրա հոյակապ գործունեությունը՝ փոքր-ինչ կասեցված ամենավերջին ժամանակներս։ Եվ ահա հանկարծ բոլորի համար անկասկած դարձավ, որ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նշանված է կոմս Կ.-ի դուստրերից մեկի հետ, թեև ոչինչ ստույգ առիթ չէր տալիս նման նորության համար։ Իսկ ինչ վերաբերում է շվեյցարական այսուայն սքանչելի արկածներին և Լիզավետա Նիկոլաևնային, ապա նույնիսկ տիկնայք դադարեցին դրանց մասին հիշատակել։ Ի դեպ, նշենք, որ Դրոզդովներն այդ իսկ ժամանակ հասցրել էին կատարել մինչ այդ իրենց բաց թողած բոլոր այցելությունները։ Լիզավետա Նիկոլաևնային արդեն բոլորն անկասկած համարեցին իր հիվանդ նյարդերով «ձևեր թափող» ամենասովորական աղջիկ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի գալստյան օրը նրա ուշագնացությունը հիմա բացատրեցին պարզապես որպես վախ՝ ուսանողի այլանդակ արարքի հանդեպ։ Նույնիսկ սաստկացրին այն ամենի առօրեականությունը, ինչին մինչ այդ ձգտում էին հաղորդել որևէ երևակայական կոլորիտ։ Իսկ ինչ-որ կաղլիկ կնոջ մասին մոռացան վերջնականապես, ամաչում էին անգամ հիշել։ «Էհ, թեկուզև հարյուր կաղլիկ կին, ով չի եղել ջահել»։ Ի ցույց դրեցին Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի հարգալիր վերաբերմունքը մոր հանդեպ, տարբեր առաքինություններ գտան նրա համար, բարեհոգությամբ խոսում էին նրա ուսյալության վերաբերյալ՝ ձեռք բերված չորս տարում, գերմանական համալսարաններում։ Արտեմիյ Պավլովիչի արարքն անտակտ հայտարարեցին վերջնականապես՝ «ինքն իր յուրայիններին չճանաչած», իսկ Յուլիա Միխայլովնային վերագրեցին անվերապահ բարձրագույն խորաթափանցություն։

Այդպիսով, երբ վերջապես հայտնվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն անձամբ, բոլորը դիմավորեցին նրան ամենապարզամիտ լրջությամբ, նրա վրա հառված բոլոր աչքերի մեջ ամենա-անհամբեր սպասումները կային։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը տեղնուտեղը կաղապարվեց ամենախիստ լռությամբ, ինչով, անշուշտ, բավարարեց բոլորին շատ ավելի, քան եթե խոսեր չափից ավելի շատ։ Մի խոսքով, ամեն ինչ հաջողվում էր նրան, դարձել էր մոդայիկ։ Գավառական հասարակության մեջ եթե մեկը երևար մեկ անգամ, այլևս թաքնվել չէր կարելի։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն առաջվա պես սկսեց կատարել գավառական բոլոր պարտականությունները՝ հասցված նրբինության։ Նրան ուրախ չէին համարում. «Մարդը շատ բան է տարել, մյուսների նման չէ, մտածելու բաներ էլ կան»։ Անգամ գոռոզությունը և խորշական այն անմատչելիությունը, որի պատճառով այնպես ատում էին նրան մեզ մոտ չորս տարի առաջ, հիմա հարգվում էին և դուր գալիս։

Բոլորից ավելի ցնծում էր Վարվառա Պետրովնան։ Չեմ կարող ասել, թե նա շատ էր ցավում Լիզավետա Նիկոլաևնայի հանդեպ տապալված հույսերի համար։ Դրան նպաստեց, հարկավ, նաև ընտանեկան հպարտությունը։ Տարօրինակ էր մի բան. Վարվառա Պետրովնան հանկարծ ծայրաստիճան հավատաց, որ Nicolas-ն, իրոք, «ընտրել» է կոմս Կ.-ի դուստրերից մեկին, և, որ ամենից տարօրինակն էր, հավատաց լուրերին, որոնք նրան էին հասնում, ինչպես բոլորին, քամու թևով։ Իսկ ինքը վախենում էր ուղղակի հարցնել Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչից։ Սակայն երկու-երեք անգամ չհամբերեց և ուրախ-զվարթ ու տակետակ կշտամբեց նրան, որ մոր հետ այնքան էլ բացսիրտ չէ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը ժպտաց և շարունակեց լռել։ Լռությունն ընդունվեց որպես համաձայնության նշան։ Եվ ինչ. այդ ամենով հանդերձ, մայրը երբեք չէր մոռանում կաղլիկի մասին։ Այդ միտքը քար էր դարձել նրա սրտին, մղձավանջ, տանջում էր նրան արտառոց տեսիլքներով և գուշակություններով, ու այդ ամենը համատեղ և միաժամանակ՝ կոմս Կ.-ի դուստրերի հետ կապված անուրջներով։ Բայց այս մասին դեռևս խոսք կգնա ստորև։ Հարկավ, հասարակության մեջ վերստին սկսեցին Վարվառա Պետրովնային վերաբերվել արտակարգ ու պատրաստակամ հարգանքով, սակայն նա քիչ էր օգտվում դրանից ու խիստ հազվադեպ էր ելնում տնից։

Սակայն հանդիսավոր այցելություն արեց նահանգապետուհուն։ Հարկավ, ոչ ոք ավելի գերված ու հափշտակված չէր Յուլիա Սիխայլովնայի վերոնշյալ նշանավոր բառերով՝ ասված հրավերք-երեկույթին. դրանք տարան տրտմության բեռը նրա սրտից և միանգամից լուծեցին շատ բան, ինչ այնպես տանջում էր նրան այն տարաբախտ կիրակի օրվանից։ «Ես չէի հասկանում այդ կնոջը»,― բարբառեց նա և ուղղակի, իրեն հատուկ շեշտակիությամբ հայտարարեց Յուլիա Միխայլովնային, որ եկել է շնորհակալություն հայտնելու։ Յուլիա Միխայլովնան շոյված էր, սակայն իրեն անկախ պահեց։ Այն ժամանակ արդեն շատ էր սկսել զգալ իր արժեքը, նույնիսկ գուցեև փոքր-ինչ չափից ավելի։ Օրինակ, խոսքի մեջ հայտարարեց, որ երբեք ոչինչ չի լսել Ստեպան Տրոֆիմովիչի գործունեության և գիտության մասին։

― Իհարկե, ես ընդունում և փայփայում եմ երիտասարդ Վերխովենսկուն։ Նա խենթուխելառ է, բայց դեռ ջահել է։ Ի դեպ, պատկառելի գիտելիքներով։ Բայց և այնպես որևիցե պաշտոնաթող նախկին քննադատ չէ։

Վարվառա Ստոպանովնան իսկույն շտապեց նշել, որ Ստեպան Տրոֆիմովիչն ամենևին էլ քննադատ չի եղել երբեք, այլ ընդհակառակն, ամբողջ կյանքն անց է կացրել իր տանը։ Իսկ նշանավոր է իր կարիերայի նախասկզբնական՝ «ամբողջ հասարակությանը չափից ավելի հայտնի» հանգամանքներով, իսկ ամենավերջին ժամանակներս՝ իսպանական պատմության վերաբերյալ իր աշխատություններով, ուզում է նմանապես գրել գերմանական ներկայիս համալսարանների վիճակի և կարծեմ, նաև ինչ-որ բան դրեզդենյան Աստվածամոր մասին։ Մի խոսքով, Վարվառա Պետրովնան չկամեցավ Յուլիա Միխայլովնային զիջել Ստեպան Տրոֆիմովիչին։

― Դրեզդենյան Աստվածամո՞ր։ Սիքստինյա՞ն։ Chere Վարվառա Պետրովնա, ես երկու ժամ նստել եմ այդ նկարի առաջ ու հեռացել հիասթափված։ Ոչինչ չհասկացա և անչափ զարմացած էի։ Կարմազինովը նույնպես ասում է, որ դժվար է հասկանալ։ Հիմա բոլորն էլ ոչինչ չեն գտնում, թե ռուսները, թե անգլիացիները։ Այդ ամբողջ փառքը ծերուկներն են թնդացրել։

― Նոր մոդա՞ է, ուրեմն։

― Իսկ ես այսպես եմ մտածում, որ պետք չէ անտեսել նաև մեր երիտասարդությանը։ Գոռում են, թե նրանք կոմունիստներ են, իսկ իմ կարծիքով, պիտի խնայել նրանց ու թանկ գնահատել։ Հիմա ամեն ինչ կարդում եմ ես՝ բոլոր թերթերը, կոմունաներ, բնական գիտություններ, բոլորը ստանում եմ, որովհետև պետք է ի վերջո իմանալ, թե որտեղ ես ապրում և ում հետ գործ ունես։ Չի կարելի ամբողջ կյանքն անցկացնել սեփական երևակայության բարձրերում։ Ես հետևություններ եմ արել և որպես կանոն ընդունել՝ փայփայել երիտասարդությանը, դրանով իսկ նրան պահել եզրին։ Հավատացեք, Վարվառա Պետրովնա, որ միայն մենք՝ հասարակությունը կարող է իր բարենպաստ ազդեցությամբ և փայփայանքով նրանց ետ պահել անդունդից, դեպի ուր հրում է նրանց բոլոր այդ ծերուկների անհանդուրժողությունը։ ի դեպ, ուրախ եմ, որ ձեզնից իմացա Ստեպան Տրոֆիմովիչի մասին։ Դուք ինձ միտք տվեցիք, նա կարող է օգտակար լինել մեր գրական ընթերցումներին։ Գիտեք, ես կազմակերպում եմ մի ամբողջ օր զվարճանք՝ ցուցակագրությամբ, մեր նահանգի չքավոր դաստիարակչուհիների օգտին։ Նրանք ցրված են Ռուսաստանով մեկ, միայն մեր գավառից վեց հոգի կան, բացի դրանից, երկու հեռագրիչ կին, երկուսը սովորում են ակադեմիայում, մյուսները կուզենային, բայց միջոցներ չունեն։ Սարսափելի է ռուս կնոջը վիճակվածը, Վարվառա Պետրովնա։ Դրանից հիմա համալսարանական հարց են սարքում, և նույնիսկ պետական խորհրդի նիստ է կայացել։ Մեր տարօրինակ Ռուսաստանում ինչ ասես, կարելի է անել։ Այդ պատճառով էլ սոսկ միայն ամբողջ հասարակության փայփայանքով և անմիջական ջերմ կարեկցանքով մենք կկարողանայրնք այդ ընդհանուր մեծ գործն ուղղել ճշմարիտ հուն։ Օ՜, տեր Աստված, շա՞տ ունենք արդյոք լուսավոր անձնավորություններ։ Անշուշտ, կան, բայց նրանք ցաքուցրիվ են։ Ուրեմն, խմբվենք և ավելի ուժեղանանք։ Մի խոսքով, սկզբից կլինի գրական առավոտ, ապա թեթև նախաճաշ, հետո ընդմիջում և նույն օրը երեկոյան՝ պարահանդես։ Մենք ուզում էինք երեկոն սկսել կենդանի պատկերներով, բայց կարծեմ թե ծախսը շատ է լինում, ուստիև, հասարակության համար մեկ կամ երկու կադրիլ կլինի՝ դիմակներով և բնորոշող զգեստներով, որոնք կպատկերեն գրական հայտնի ուղղություններ։ Այդ կատակաբնույթ միտքն առաջարկել է Կարմազինովը. նա ինձ շատ է օգնում։ Գիտեք, նա մեզ մոտ կկարդա իր վերջին գործը, որը դեռ ոչ ոքի հայտնի չէ։ Նա ցած է դնում գրիչը և այլևս չի գրելու, այդ վերջին հոդվածը նրա հրաժեշտն է հասարակությանը։ Սքանչելի մի գործ է՝ «Merci» վերնագրով։ Անվանումը ֆրանսիական է, բայց նա դա համարում է ավելի կատակաբնույթ և նույնիսկ ավելի նուրբ։ Ես՝ նույնպես, նույնիսկ ես եմ խորհուրդ տվել։ Կարծում եմ, Ստեպան Տրոֆիմովիչն էլ կարող է կարդալ, եթե հակիրճ լինի և... որ շատ գիտական չլինի։ Կարծեմ, Պյոտր Ստեպանովիչն ու էլի ինչ-որ մեկը որոշ բաներ կկարդան։ Պյոտր Ստեպանովիչը կանցնի ձեզ մոտ և կհայտնի ծրագիրը։ Կամ, ավելի լավ է, թույլ տվեք, ինքս բերեմ ձեզ։

― Իսկ դուք ինձ թույլ տվեք անդամագրվել ձեր ցուցակին։ Ես կհայտնեմ Ստեպան Տրոֆիմովիչին և ինքս կխնդրեմ նրան։

Վարվառա Պետրովնան տուն վերադարձավ վերջնականապես հմայված։ Նա սարի պես կանգնած էր Յուլիա Սիխայլովնայի թիկունքին և չգիտես ինչու, արդեն կատարելապես բարկացավ Ստեպան Տրոֆիմովիչի վրա, իսկ այդ խեղճը ոչինչ չգիտեր՝ նստած տանը։

― Ես սիրահարվել եմ նրան, չեմ հասկանում, ինչպես կարող էի սխալվել այդ կնոջ խնդրում,― ասում էր նա Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին և երեկոյան դեմ եկած Պյոտր Ստեպանովիչին։

― Այնուամենայնիվ, դուք պետք է հաշտվեք ծերունու հետ,― ասաց Պյոտր Ստեպանովիչը,― նա հուսահատ է։ Դուք նրան լիովին արդեն խոհանոց եք ուղարկել։ Երեկ տեսել է ձեր կառքը, խոնարհվել, իսկ դուք՝ երես եք դարձրել։ Գիտեք, մենք նրան առաջ կքաշենք, ինչ-որ ծրագրումներ ունեմ նրա համար, և նա դեռ օգտակար կարող է լինել։

― Օ՜, նա կկարդա։

― Միայն դրա մասին չեմ ասում։ Ինքս էլ էի ուզում այսօր մտնել նրա մոտ։ Ուրեմն, հայտնե՞մ նրան։

― Եթե ուզում եք։ Իմիջիայլոց, չգիտեմ, ինչպես եք դա անելու,― ասաց նա անվճռական։― Ես մտադիր էի ինքս բացատրվել նրա հետ և ուզում էի օրն ու տեղը նշանակել։― Նա սաստիկ խոժոռվեց։

― Էհ, չարժե օր նշանակել։ Ես պարզապես կհայտնեմ։

― Թերևս, հայտնեք։ Ավելացրեք նաև, որ օր անպայման կնշանակեմ։ Անպայման ավելացրեք։

Պյոտր Ստեպանովիչը շտապեց դուրս՝ քթի տակ ծիծաղելով։ Ընդհանրապես, որքան հիշում եմ, այդ ժամանակ նա առանձնապես չարացած էր և նույնիսկ թույլ էր տալիս իրեն չափազանց անհամբեր արարքներ՝ համարյա թե բոլորի հետ։ Տարօրինակ է, որ նրան ամեն բան ներում էին մի տեսակ։ Ընդհանուր առմամբ, կարծիք էր հաստատվել, որ նրան պիտի նայել առանձնակի։ Նշեմ, որ նա վերին աստիճանի չարությամբ վերաբերվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի մենամարտին։ Դա նրան հանկարծակիի բերեց, նույնիսկ կանաչեց, երբ պատմեցին։ Գուցե թե տուժել էր ինքնասիրությունը՝ իմացավ սոսկ հաջորդ օրը, երբ բոլորին էր հայտնի։

― Իսկ չէ՞ որ դուք մենամարտելու իրավունք չունեիք,― շշնջաց նա Ստավրոգինին արդեն հինգերորդ օրը՝ պատահաբար հանդիպելով ակումբում։ Շատ լավ է, որ այդ հինգ օրվա մեջ նրանք ոչ մի տեղ չէին հանդիպել, թեև Պյոտր Ստեպանովիչը համարյա ամեն օր Վարվառա Պետրովնայի մոտ էր լինում։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը լուռ նայեց նրան ցրված տեսքով, ասես չհասկանալով, թե բանն ինչ է, ու անցավ, առանց կանգ առնելու։ Ակումբի մեծ սրահով բուֆետ էր գնում։

― Շատովի մոտ էլ եք գնացել... ուզում եք Մարյա Տիմոֆեևնայի մասին հայտարարել,― վազում էր նրա ետևից ու ցրվածությունից բռնեց նրա ուսը։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը հանկարծ դեն տարավ նրա ձեռքն ու շրջվեց դեպի նա՝ սպառնագին խոժոռվելով։ Պյոտր Ստեպանովիչը նրան նայեց տարօրինակ, ձգված մի ժպիտով։ Ամեն ինչ տևեց մի ակնթարթ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն անցավ գնաց։

II

Նա շտապեց ծերունու մոտ, Վարվառա Պետրովնայից հետո անմիջապես, և եթե այդպես շտապում էր, ապա միմիայն չարությունից, որ վրեժ լուծի նախկին մի վիրավորանքի համար, որի մասին մինչ այդ պատկերացում չունեի։ Բանն այն է, որ իրենց վերջին տեսակցությանը, այն է՝ նախորդ շաբաթվա հինգշաբթի օրը, Ստեպան Տրոֆիմովիչը, որն, ի դեպ, ինքն էր սկսել վեճը, ավարտել էր Պյոտր Ստեպանովիչին փայտով դուրս քշելով։ Այդ փաստն ինձնից նա թաքցրել էր այն ժամանակ, բայց հիմա, իր մշտական քմծիծաղով, այդչափ պարզունակ գոռոզ, տհաճորեն հետաքրքրված, անկյունները պրպտող հայացքով Պյոտր Ստեպանովիչի ներս ընկնելուն պես, Ստեպան Տրոֆիմովիչն իսկույն գաղտնի նշան արեց ինձ, որ սենյակից չելնեմ։ Այդպիսով, իմ առաջ բացահայտվեցին նրանց իսկական փոխհարաբերությունները, քանզի այդ անգամ լսեցի ամբողջ խոսակցությունը։

Ստեպան Տրոֆիմովիչը նստած էր թախտին՝ ամբողջ մարմնով մեկնված։ Այն հինգշաբթի օրվանից նա նիհարել ու դեղնել էր։ Պյոտր Ստեպանովիչը շատ ընտանեվարի տեսքով նստեց նրա կողքին՝ ոտքերը տակը քաշած աննրբանկատորեն, քան դա պահանջում էր հարգանքը հոր նկատմամբ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը լուռ և արժանապատվությամբ մի կողմ քաշվեց։

Սեղանին գիրք կար։ «Ի՞նչ անել» վեպն էր։ Ավաղ, պիտի խոստովանեմ մեր բարեկամի մի տարօրինակ փոքրոգությունը, երազանքն առ այն, որ իրեն հարկավոր է դուրս գալ մեկուսացումից ու վերջին ճակատամարտը տալ, ավելի ու ավելի էր գերակշռում նրա գայթակղված երևակայության մեջ։ Ես կռահեցի, որ նա վերցրել և ուսումնասիրում է վեպը սոսկ մի նպատակով, որ «ճղճղացողների» հետ անտարակույս բախման դեպքում նախապես գիտենա նրանց հնարներն ու փաստարկումները՝ իրենց իսկ «կատեխիզիսով» և այդպիսով նախապատրաստված, հանդիսավորապես ժխտի բոլորին Վարվառա Պետրովնայի աչքում։ Օ՜, ինչպես էր նրան տանջում այդ գիրքը։ Նա երբեմն դեն էր շպրտում դա և տեղից վեր ցատկելով հուսալքված, քայլում էր սենյակում համարյա մոլեգնած։

― Ես համաձայն եմ, որ հեղինակի հիմնական գաղափարը ճիշտ է,― տենդագին ասում էր նա ինձ,― բայց դրանով էլ ավելի սարսափելի։ Նույն գաղափարը, հենց մերը։ Մենք, մենք ենք առաջինն արմատավորել, աճեցրել, պատրաստել, և ինչ կարող էին իրենք ասել նոր բան, մեզնից հետո։ Բայց Աստվա՜ծ իմ, ինչպես է այդ ամենն արտահայտված, խեղաթյուրված, աղճատված,― բացականչում էր նա՝ մատներով խփելով գրքին։

― Այդպիսի՜՞ հետևությունների էինք մենք ձգտում։ Ո՞վ կարող է այստեղ ճանաչել նախասկզբնական իմաստը։

― Լուսավորվո՞ւմ ես,― քթի տակ ծիծաղեց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ սեղանի վրայից վերցնելով գիրքն ու կարդալով վերնագիրը։― Վաղուց ժամանակն է։ Ես քեզ ավելի լավերը կբերեմ, եթե կուզես։

Ստեպան Տրոֆիմովիչը նորից և արժանապատվությամբ լռության տվեց։ Ես նստած էի անկյունում՝ բազմոցին։

Պյոտր Ստեպանովիչն արագ բացատրեց իր գալու պատճառը։ Անշուշտ, Ստեպան Տրոֆիմովիչն ապշահար էր չափից ավելի և լսում էր արտակարգ զայրույթին խառնված երկյուղով։

― Եվ այդ Յուլիա Միխայլովնան հույս ունի, որ կգամ իր մոտ՝ կարդալու։

― Այսինքն, նրանք ամենևին էլ քո կարիքը չեն զգում։ Ընդհակառակը, որպեսզի քեզ շոյեն ու դրանով շողոքորթեն Վարվառա Պետրովնային։ Բայց և ինքնըստինքյան, դու չես համարձակվի հրաժարվել կարդալուց։ Եվ ինքդ էլ, կարծում եմ, ուզում ես,― ժպտաց նա,― բոլոր ծերուկներդ էլ դժոխային հավակնություններ ունեք։ Բայց լսիր, պետք է սակայն, որ շատ ձանձրալի չլինի։ Ի՞նչ ունես, իսպանական պատմությո՞ւն էր, ինչ էր։ Մի երեք օր առաջ կտաս, նայեմ, թե չէ գուցե բոլորին քնեցնես։

Այդ խայթոցների հապշտապ և չափից ավելի անսքող կոպտությունը հստակորեն դիտավորյալ էր։ Ձևացվում էր, թե Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ կարծես չի կարելի խոսել մեկ ուրիշ, ավելի նուրբ լեզվով և հասկացություններով։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը հաստատակամ շարունակում էր չնկատել վիրավորանքները։ Սակայն որդու հայտնած դեպքերը նրա վրա ավելի ու ավելի ցնցող տպավորություն էին գործում։

― Եվ նա ինքը, ի՞նքը կարգադրեց հայտնել դա ինձ... ձեր միջոցով,― հարցրեց նա՝ գունատվելով։

― Այսինքն, գիտես ինչ, նա ուզում է նշանակել օրն ու տեղը ձեր փոխադարձ բացատրության համար՝ ձեր սենտիմենտալությունների մնացուկներ։ Դու քսան տարի սեթևեթել ես նրա հետ և վարժեցրել ամենածիծաղելի հնարքների։ Բայց մի անհանգստացիր, հիմա արդեն ամենևին այն չէ։ Ինքն է րոպեն մեկ ասում, որ նոր-նոր է սկսել «գլխի ընկնել»։ Ես նրան ուղղակի բացատրեցի, որ ձեր այդ բարեկամությունը միայն փոխադարձաբար կեղտաջուր լցնելն է միմյանց վրա։ Նա ինձ շատ բան պատմեց։ Փուհ, ի՜նչ սպասավորական պաշտոնի ես եղել ամբողջ ժամանակ։ Նույնիսկ ես կարմրեցի քո փոխարեն։

― Սպասավորական պաշտոնի՞ եմ եղել,― չդիմացավ Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Ավելի վատ, դու ձրիակյաց ես եղել, այսինքն՝ կամավոր սպասավոր։ Ծուլացել ես աշխատել, իսկ փողի ախորժակ եղել է։ Հիմա այդ ամենը նա հասկանում է, համենայն դեպս, սարսափելի է, թե ինչեր պատմեց քո մասին։ Էհ, ինչքան քրքջացի նրան ուղղված քո նամակների վրա՝ ամոթ էր ու գարշելի։ Բայց չէ որ դուք այնքա՜ն եք այլասերված, այնքան այլասերված։ Ողորմության մեջ ընդմիշտ այլասերող ինչ-որ բան կա՝ դու հստակ օրինակն ես։

― Նա քեզ ցո՜ւյց է տվել իմ նամակները։

― Բոլորը։ Այսինքն, իհարկե, էլ որտե՞ղ պիտի դրանք կարդայի։ Փուհ, ինչքան թուղթ ես գրոտել, կարծում եմ, երկու հազարից ավելի նամակ կա այնտեղ։ Իսկ գիտես, ծերուկ, կարծում եմ, մի պահ է եղել, երբ նա պատրաստ էր քեզ հետ ամուսնանալ։ Հիմարագույն ձևով բաց ես թողել։ Անշուշտ, ես խոսում եմ քո տեսակետից, բայց և այնպես ավելի լավ, քան հիմա, երբ քիչ էր մնացել պսակեին «ուրիշի մեղքերի» հետ, որպես մի ծաղրածուի՝ հանուն զվարճության, փողով։

― Փողո՜վ։ Նա՜, նա ասում է, թե փողո՜վ,― հիվանդագին ճչաց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Հապա էլ ինչպե՞ս։ Ինչ ես ասում, ես քեզ պաշտպանեցի էլ։ Չէ որ արդարանալու քո միակ միջոցն է դա։ Նա ինքն է հասկացել, որ քեզ փող է պետք եղել, ինչպեսև ամենքին, և որ դու, այդ տեսակետից, թերևս իրավացի էլ ես։ Ինչպես երկու անգամ երկու, ես նրան ապացուցեցի, որ դուք ապրել եք փոխադարձ շահերով, նա՝ որպես կապիտալիստուհի, դու՝ որպես սենտիմենտալ խեղկատակ նրա մոտ։ Իմիջիայլոց, փողի համար նա չի բարկանում, թեև կթել ես նրան այծի պես։ Նրան չարացնում է սոսկ, որ քսան տարի հավատացել է քեզ, որ նրան այդպես պլոկել ես՝ ազնվության վրա խաղալով ու ստիպել այդքան երկար ժամանակ ստել։ Այն, որ ինքն էլ է ստել, նա երբեք չի խոստովանի, բայց դրանից էլ քեզ կրկնակի ավելի կհասնի։ Չեմ հասկանում՝ ինչպես չես կռահել, որ երբևիցե ստիպված ես լինելու հատուցել։ Չէ՞ որ խելքի նշույլ ունեցել ես։ Երեկ նրան խորհուրդ տվեցի քեզ անկելանոց տալ, հանգստացիր, կարգին տեղ, վիրավորական չի լինի։ Կարծեմ թե, նա այդպես էլ կանի։ Հիշո՞ւմ ես քո վերջին նամակն ինձ Խ. նահանգ՝ երեք շաբաթ առաջ։

― Մի՞թե ցույց ես տվել նրան,― սարսափահար վեր ցատկեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Հապա ի՜նչ։ Առաջին հերթին։ Հենց այն նամակը, որով հայտնել էիր, թե նա քեզ շահագործում է, նախանձելով քո տաղանդին և «ուրիշի մեղքերի» մասին էլ։ Բայց քեզ, իմիջիայլոց, ասեմ, այ թե ինքնասիրություն ունես, հա՜։ Այնպես էի քրքջում։ Ընդհանրապես, քո նամակները խիստ են ձանձրալի, ահավոր ոճ ունես։ Հաճախ ամենևին չեմ կարդացել, իսկ մեկը հիմա էլ ընկած է տանը՝ չբացած, վաղը կուղարկեմ։ Բայց այդ, քո վերջին այդ նամակը կատարելության գագաթ է։ ինչպե՜ս էի քրքջում, ինչպե՜ս։

― Ճիվաղ, ճիվաղ,― ճչաց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Փո՜ւհ, գրողը տանի, քեզ հետ խոսել չի կարելի։ Լսիր, նորի՞ց ես նեղանում, ինչպես նախորդ հինգշաբթի։

Ստեպան Տրոֆիմովիչն ահեղատեսք ուղղվեց.

― Ինչպե՞ս ես համարձակվում ինձ հետ այդ լեզվով խոսել։

― Այդ ի՞նչ լեզվով։ Պարզ ու հասարա՞կ։

― Բայց ասա ինձ վերջապես, ճիվաղի մեկը, որդի՞ս ես դու, թե՝ ոչ։

― Դու ավելի լավ գիտես, իհարկե, տվյալ դեպքում ամեն մի հայր հակված է կուրության...

― Լռիր, լռիր,― ամբողջ մարմնով ցնցվեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Գիտես ինչ, դու գոռում ու կռիվ ես անում անցած հինգշաբթվա պես, ուզում էիր փայտդ էլ բարձրացնել, բայց այն ժամանակ ես փաստաթուղթը հո գտա։ Հետաքրքրությունից ամբողջ երեկո ճամպրուկն էի քրքրում։ Ճիշտ է, ստույգ ոչինչ չկա, կարող ես մխիթարվել։ Միայն իմ մոր երկտողն է այն լեհուհուն։ Սակայն, դատելով բնույթից...

― Մի խոսք էլ ասես, ապտակ կհասցնեմ։

― Ա՜յ քեզ մարդիկ,― հանկարծ ինձ դիմեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Տեսնում եք, թե ինչ է մեզ մոտ կատարվում արդեն նախորդ հինգշաբթվանից։ Ես ուրախ եմ, որ հիմա համենայն դեպս դուք եք այստեղ և արդար կդատեք։ Նախ և առաջ՝ փաստը, նա կշտամբում է, որ այսպես եմ խոսում մայրիկի մասին, բայց ի՞նքը չի մղել ինձ այդ նույն բանին։ Պետերբուրգում, երբ դեռևս գիմնազիական էի, ի՞նքը չէր, արդյոք, գիշերներն ինձ երկու անգամ արթնացնում, գրկում ու լաց լինում կնկա պես, և ի՞նչ եք կարծում՝ ի՞նչ էր նա ինձ պատմում գիշերները։ Այ, հենց նույն անպարկեշտ պատմություններն իմ մոր մասին։ Առաջինը հենց նրանից եմ լսել։

― Օ՜, այն ժամանակ ես դա բարձրագույն իմաստով... Օ՜, դու չես հասկացել ինձ։ Ոչինչ, ոչինչ չես հասկացել։

― Բայց և այնպես, քո արածն ավելի ստոր է, քան իմը, ավելի է ստոր, չէ՞, խոստովանիր։ Տեսնում ես, չէ՞, եթե ուզում ես, ինձ համար միևնույն է։ Ես քո տեսանկյունից եմ ասում։ Իմ տեսակետից, մի անհանգստանա՝ ես մորս չեմ մեղադրում։ Դու ես, ուրեմն դու ես, լեհն է, ուրեմն լեհն է, ինձ համար մեկ է։ Ես մեղավոր չեմ, որ Բեռլինում ձեր մեջ այդքան հիմար բան է ստացվել։ Եվ կարո՞ղ էր, արդյոք, ավելի խելացի բան ստացվել։ Եվ արդյո՞ք ծիծաղելի մարդիկ չեք այդ ամենից հետո։ Եվ մի՞թե քեզ համար միևնույնը չէ, քո որդին եմ, թե՝ ոչ։ Լսեք,― ինձ դիմեց նորից,― ամբողջ կյանքում մեկ ռուբլի չի ծախսել վրաս, մինչև տասնվեց տարեկան չի ճանաչել ամենևին, հետո էլ այստեղ է կողոպտել, իսկ հիմա գոռում է, թե սրտանց ցավել է ինձ համար ամբողջ կյանքում ու կոտրատվում է իմ առաջ դերասանի պես։ Բայց չէ որ ես Վարվառա Պետրովնա չեմ, ողորմած եղիր։

Նա վեր կացավ ու վերցրեց շլյապան։

― Հետայսու նզովում եմ քեզ իմ անունով,― Ստեպան Տրոֆիմովիչը նրա վրա պարզեց ձեռքերը՝ ամբողջովին մահու չափ գունատված։

― Ահա թե ինչ տխմարության կարող է մարդ իրեն հասցնել,― նույնիսկ զարմացավ Պյոտր Ստեպանովիչը։― Է, մնաս բարով, ծերուկ, էլ երբեք չեմ գա մոտդ։ Հոդվածն ավելի շուտ հասցրու, չմոռանաս, և աշխատիր, եթե կարող ես, առանց դատարկաբանությունների՝ փաստեր, փաստեր և փաստեր, իսկ գլխավորը՝ հակիրճ։ Մնաս բարով։

III

Իմիջիայլոց, այստեղ ազդել էին նաև կողմնակի առիթներ։ Պյոտր Ստեպանովիչն իսկապես հոր հետ կապված մտադրություններ ուներ, իմ կարծիքով, նա մտադիր էր ծերունուն հասցնել հուսալքության ու դրանով մղել մի որևէ բացահայտ սկանդալի՝ հայտնի իմաստով։ Դա պետք էր նրան հետագա, կողմնակի նպատակների համար, որոնց մասին դեռ խոսք կգնա ստորև։ Այդպիսի զանազան հաշվարկումներ և կանխագծումներ այն ժամանակ չափից ավելի էին կուտակվել նրա գլխում, հարկավ, համարյա բոլորն էլ երևակայական։ Ստեպան Տրոֆիմովիչից բացի, մեկ ուրիշ նահատակ էլ նկատի ուներ։ Ընդհանրապես, քիչ նահատակներ չուներ, ինչպես արդեն պարզ դարձավ հետագայում, սակայն այս մեկի հետ առանձնապես էր հույսեր կապում, և դա ինքը պարոն ֆոն Լեմբկեն էր։

Անդրեյ Անտոնովիչ ֆոն Լեմբկեն պատկանում էր հովանավորյալ (ի բնե) այն ցեղին, որից Ռուսաստանում մի քանի հարյուր հազար կա՝ ըստ օրացույցի տվյալների, և որը թերևս ինքն էլ չգիտե, որ իր համակ զանգվածով գոյացնում է մեկ խստագույնս կազմակերպված միություն։ Եվ, ինքնըստինքյան հասկանալի է, ոչ կանխամտածված ու չհորինված միություն, այլ ամբողջապես ինքնուրույնաբար առկա, առանց խոսքերի և առանց պայմանավորվածության, որպես բարոյապես պարտադիր մի բան ու այդ ցեղի բոլոր անդամների՝ մեկը մյուսին մշտապես փոխադարձ աջակցություն՝ ամենուր և ցանկացած հանգամանքներում։ Անդրեյ Անտոնովիչը պատիվ էր ունեցել դաստիարակվել ռուսական բարձրագույն ուսումնական այն հաստատություններից մեկում, որոնք համալրվում են կապերով և հարստությամբ առավելապես օժտված ընտանիքներից ելած պատանիներով։ Այդ հաստատության սաները դասընթացն ավարտելուց համարյա անմիջապես հետո նշանակվում էին բավական նշանակալի պաշտոնների՝ պետական ծառայության բաժանմունքներից մեկում։ Անդրեյ Անտոնովիչի մի հորեղբայրը ինժեներ-գնդապետ էր, մյուսը՝ հացթուխ, սակայն բարձրագույն դպրոց սողոսկեց և հանդիպեց այնտեղ իր նման բավականաչափ ցեղակիցների։ Զվարթաբարո ընկեր էր, բավականին բութ սովորող, բայց բոլորը սիրեցին նրան։ Եվ երբ արդեն բարձր դասարաններում պատանիներից շատերը, գերակշռորեն ռուսներ, սովորեցին խոսել-դատել արդիական հույժ բարձր հարցերի մասին, ու այնպիսի տեսքով, որ բավական է սպասել ավարտելուն և իրենք կվճռեն բոլոր հարցերը, Անդրեյ Անտոնովիչը դեռ շարունակում էր զբաղվել ամենաանմեղ դպրոցական բաներով։ Նա ծիծաղեցնում էր բոլորին, ճիշտ է, չափազանց անխարդախ, թերևս լոկ ցինիկ արարմունքներով, սակայն դա նպատակ էր դարձրել։ Մեկ մի տեսակ զարմանալի կփռշտար, երբ դասախոսության ժամանակ դասատուն նրան կդիմեր հարցով, ինչով կծիծաղեցներ թե ընկերներին, թե դասատուին, մեկ ննջասրահում կպատկերեր որևէ կենդանի լկտի տեսարան՝ ընդհանուր ծափահարությունների ներքո, մեկ միմիայն սեփական քթով (շատ էլ վարպետորեն) կնվագեր «Ֆրա-Դիավոլոյի» նախերգանքը։ Աչքի էր ընկնում նաև դիտավորյալ թափթփվածությամբ՝ չգիտես ինչու դա գտնելով սրամիտ։ Ամենավերջին տարում նա սկսեց ռուսական ոտանավորներ գրոտել։ Իր ցեղական լեզուն նա գիտեր շատ ոչ-քերականորեն, ինչպես և նրա շատ ցեղակիցներ Ռուսաստանում։ Այդ հակումը ոտանավորների նկատմամբ նրան մերձեցրեց մռայլադեմ ու կարծես թե ծեծկված մի ընկերոջ հետ՝ ինչ-որ չքավոր գեներալի որդի էր՝ ռուսներից, և որն այդ հաստատությունում համարվում էր ապագա մեծ գրող։ Վերջինս նրան էր վերաբերվում հովանավորությամբ։ Սակայն եղավ այնպես, որ հաստատությունն ավարտելուց հետո, արդեն երեք տարի անց, այդ մռայլ ընկերը, որն իր ծառայողական ասպարեզը թողել էր հանուն ռուս գրականության, ի հետևանք ինչի արդեն շրջում էր պատառոտված սապոգներով և խոր աշնան ցրտին ատամներն իրար զարկում, ամառային թեթև վերարկուով, հանկարծ Անիչկով կամրջի մոտ պատահաբար հանդիպեց իր նախկին protege^[17] «Լեմբկային», ինչպես բոլորն էին կոչում նրան ուսումնարանում։ Եվ ի՞նչ։ Նույնիսկ չճանաչեց նրան առաջին հայացքից ու կանգ առավ զարմացած։ Նրա դիմաց կանգնած էր անթերի հագնված մի երիտասարդ՝ շիկավուն երանգի զարմանալի հարդարված այտամորուսներով, քթակնոցով, լաքապատ սապոգներով, նոփ-նոր ձեռնոցներով, շարմերյան լայնափեշ վերարկուով, պայուսակը թևի տակ։ Լեմբկեն սիրալիր գտնվեց ընկերոջ նկատմամբ, ասաց իր հասցեն ու կանչեց իր մոտ մի որևէ երեկո։ Պարզվեց նաև, որ նա արդեն «Լեմբկե» չէ, այլ Ֆոն Լեմբկե։ Ընկերը, այնուամենայնիվ, գնաց նրա մոտ, գուցեև միմիայն չարությունից։ Բավական գեշ և ամենևին ոչ շքամուտքային սանդուղքի վրա, որը սակայն կարմիր մահուդով էր պատված, նրան դիմավորեց և հարցուփորձ արեց բարապանը։ Զրնգուն զնգաց վերև գնացող զանգակը։ Բայց հարստությունների փոխարեն, որոնք սպասում էր տեսնել այցելուն, նա գտավ իր «Լեմբկային» շատ փոքրիկ, մութ ու հնամենի տեսքով կողասենյակում՝ կիսված մուգ կանաչ վարագույրով, կահավորված թեև փափուկ, բայց շատ հնամաշ մուգ կանաչ կարասիով, նեղ ու բարձր պատուհաններին մուգ կանաչ վարագույրներով։ Ֆոն Լեմբկեն տեղավորվել էր շատ հեռավոր մի ազգականի՝ իրեն հովանավորող գեներալի մոտ։ Նա հյուրին դիմավորեց սրտաբաց, լուրջ էր և նրբավար-բարեկիրթ։ Խոսեցին գրականության մասին, բայց պատշաճ սահմաններում։ Ճերմակ փողկապով սպասավորը բացգույն թեյ բերեց՝ փոքր ու կլոր, չոր թխվածքով։ Ընկերը սելթերյան ջուր ուզեց՝ չարությունից։ Բերեցին, բայց որոշ հապաղումով, ըստ որում, Լեմբկեն կարծես շփոթվեց, ավելորդ անգամ կանչելով սպասավորին և կարգադրելով։ Իմիջիայլոց, ինքն առաջարկեց հյուրին՝ որևէ բան չի կամենա ճաշակել և գոհ մնաց, երբ նա հրաժարվեց ու վերջապես գնաց։ Պարզ ու հասարակ, սկսել էր Լեմբկեն իր կարիերան, իսկ ցեղակցի, պատկառելի գեներալի տանը գլուխն էր պահում։

Այն ժամանակ նա տվայտում էր գեներալի հինգերորդ դստեր համար և կարծեմ, փոխադարձությամբ էին պատասխանում նրան։ Սակայն Ամալիային ամուսնացրին, երբ եկավ ժամանակը, մի տարեց գերմանացի-գործարանատիրոջ՝ ծեր գեներալի հին ընկերոջ հետ։ Անդրեյ Անտոնովիչը շատ էլ չտրտմեց, այլ թղթից մի թատրոն սոսնձեց։ Բարձրանում էր վարագույրը, դուրս էին գալիս դերասանները, շարժում ձեռքերը։ Օթյակներում նստած էր հասարակությունը, նվագախումբը մեքենայաշարժ տանում-բերում էր կնտնտոցները ջութակների վրա, նվագավարը փայտիկն էր շարժում, իսկ պարտերում նստած տղամարդիկ և սպաները ծափահարում էին։ Ամեն ինչ սարքված էր թղթից, ամեն ինչ հորինել ու պատրաստել էր անձամբ ֆոն Լեմբկեն. թատրոնի վրա կես տարի տքնել էր։ Գեներալը հատկապես մտերմիկ երեկույթ կազմակերպեց, թատրոնն ի ցույց դրեցին, գեներալական բոլոր հինգ դուստրերը, նորապսակ Ամալիայի հետ, նրա գործարանատերը և մի շարք օրիորդներ ու տիկնայք՝ իրենց գերմանացիներով, ուշադիր նայեցին և գովեցին թատրոնը, հետո պարեցին։ Լեմբկեն շատ գոհ էր և շուտով սփոփվեց։

Անցան տարիներ, և նրա կարիերան դասավորվեց։ Նա շարունակ ծառայում էր երևելի տեղերում, միշտ էլ ցեղակիցների ղեկավարությամբ և վերջապես հասավ իր տարիքի համար նշանակալի պաշտոնի։ Վաղուց արդեն ցանկանում էր ամուսնանալ և վաղուց արդեն զգուշորեն փնտրում էր։ Ղեկավարությունից ծածուկ վիպակ ուղարկեց մի ամսագրի խմբագրություն, սակայն չտպագրեցին։ Փոխարենը մի ամբողջ երկաթուղային գնացք սոսնձեց, ու նորից շատ հաջող բան ստացվեց. մարդիկ ելնում էին կայարանից՝ ճամպրուկներով ու պայուսակներով, երեխաների ու շնիկների հետ, մյուսները մտնում էին վագոնները։ Հսկիչները և ծառայողները գնում-գալիս էին, հնչում էր փոքր զանգը, ազդանշան էր տրվում և գնացքը ճամփա էր ընկնում։ Այդ բարդ խաղալիքի վրա նա վատնեց մի ամբողջ տարի։ Բայց և այնպես, ամուսնանալ էր պետք։ Ծանոթությունների շրջանակը բավական լայն էր, ավելի շատ գերմանական աշխարհում, բայց նա լինում էր նաև ռուսական ոլորտներում, հարկավ, ղեկավարության գիտությամբ։ Ի վերջո, երբ արդեն երեսունութ տարին լրացավ, ժառանգություն էլ ստացավ։ Վախճանվեց հացթուխ հորեղբայրը և կտակով նրան թողեց տասներեք հազար։ Մնաց պաշտոնի խնդիրը։ Պարոն Ֆոն Լեմբկեն, չնայած իր ծառայողական ոլորտի բավական բարձր աստիճանին, շատ համեստ մարդ էր։ Նա շատ կբավարարվեր մի որևէ ինքնուրույն, պետական փոքր տեղով, ասենք, իր կարգադրություններից կախված պետական վառելափայտի ընդունմամբ, կամ նման կարգի մեկ ուրիշ անուշ գործով, և այդպես՝ ամբողջ կյանքում։ Սակայն այստեղ, ակնկալվող որևիցե Միննայի կամ Էռնեստինայի փոխարեն, մեկեն ի հայտ եկավ Յուլիա Միխայլովնան։ Նրա կարիերան միանգամից վեր թռավ մի աստիճանով։ Համեստ և ճշտակատար Ֆոն Լեմբկեն զգաց, որ ինքն էլ կարող է ինքնասեր լինել։

Յուլիա Միխայլովնան, հին հաշվով, երկու հարյուր շունչ ուներ, և բացի դրանից, մեծ հովանավորություն էր ի հայտ գալիս նրա հետ։ Մյուս կողմից, Ֆոն Լեմբկեն գեղեցկատես էր, իսկ նա՝ քառասունն անց արդեն։ Նշանակալի է, որ Ֆոն Լեմբկեն կամաց-կամաց սիրահարվեց նրան իսկապես, իրեն ավելի ու ավելի զգալով որպես փեսացու։ Հարսանիքի օրը՝ առավոտյան Յուլիա Միխայլովնային բանաստեղծություն ուղարկեց։ Այդ ամենը նրան շատ դուր եկավ, անգամ բանաստեղծությունը՝ քառասուն տարին կատակ բան չէ։ Շատ շուտով նա հայտնի աստիճան և հայտնի շքանշան ստացավ, հետո էլ նշանակվեց մեր նահանգում։

Պատրաստվելով գալ մեզ մոտ, Յուլիա Միխայլովնան բծախնդրությամբ աշխատում էր ամուսնու վրա։ Նրա կարծիքով, ամուսինն անընդունակ չէր, կարողանում էր ներս մտնել ու իրեն երևցնել, կարողանում էր խորիմաստ լսել և լռել, ձեռք էր բերել մի քանի բավականին վայելուչ կեցվածք, կարող էր նույնիսկ ճառ ասել, նույնիսկ ուներ մտքերի որոշ պատառիկներ ու եզրեր, նորագույն անհրաժեշտ ազատականության փայլ էր առել վրան։ Բայց և այնպես, Յուլիա Միխայլովնային անհանգստացնում էր, որ նա մի տեսակ է և կարիերիայի տևական, հավերժական փնտրտուքից վճռականապես սկսել էր հանգստի պահանջ զգալ։ Նա ուզում էր ամուսնուն փոխներարկել իր պատվասիրությունը, իսկ նա սկսեց կիրխե սոսնձել, պաստորը ելնում էր՝ քարոզը կարդալու, աղոթողներն ունկնդրում էին՝ ձեռքներն իրար միացրած, մի տիկին թաշկինակով արցունքն էր սրբում, փռշտում էր մի ծերուկ, վերջում հնչում էր փոքր երգեհոնը, որն արդեն պատվիրվել ու դուրս էր գրվել Շվեյցարիայից, չնայած ծախսերին։ Յուլիա Միխայլովնան նույնիսկ մի տեսակ երկյուղով վերցրեց ամբողջ աշխատանքը՝ այդ մասին իմանալուն պես և փակեց իր մոտ՝ արկղում։ Դրա փոխարեն թույլ տվեց ամուսնուն վեպ գրել, բայց սուսուփուս։ Այդ ժամանակից ի վեր սկսեց հույսը միայն իր վրա դնել։ Ցավն այն է, որ այստեղ բավականաչափ թեթևամտություն կար և սակավ չափավորություն։ Ճակատագիրը նրան խիստ շատ էր թողել պառաված օրիորդի վիճակում։ Գաղափար գաղափարի վրա առկայծեցին հիմա նրա պատվասեր և որոշ չափով բորբոքված ուղեղում։ Մտադրություններ էր փայփայում, վճռականապես կամենում էր ղեկավարել նահանգը, երազում էր իսկույն ևեթ շրջապատված լինել, ուղղություն ընտրեց։ Ֆոն Լեմբկեն նույնիսկ փոքր-ինչ վախեցավ, թեև շուտով կռահեց իր աստիճանավորական տակտով, որ նահանգապետությունից երկյուղելու բան ամենևին չունի։ Առաջին երկու, երեք ամիսներն անցան նույնիսկ չափազանց բավարար։ Բայց այստեղ ի հայտ եկավ Պյոտր Ստեպանովիչը, և սկսեց կատարվել մի արտառոց բան։

Բանն այն է, որ երիտասարդ Վերխովենսկին առաջին իսկ քայլից վճռական անհարգելիություն դրսևորեց Անդրեյ Անտոնովիչի նկատմամբ և ինչ-ինչ տարօրինակ իրավունքներ վերագրեց իրեն, իսկ Յուլիա Միխայլովնան՝ միշտ այնպես խանդոտ ամուսնու նշանակալիության խնդրում, ամենևին չէր ուզում նկատել դա, համենայն դեպս, կարևորություն չէր տալիս։ Երիտասարդը դարձավ տանտիրուհու հովանավորյալ-սիրելին. ուտում, խմում և համարյա քնում էր այդ տանը։ Ֆոն Լեմբկեն սկսեց պաշտպանվել, մարդկանց ներկայությամբ նրան «երիտասարդ» էր կոչում, հովանավորաբար ուսին թփթփացնում, բայց դրանով ոչինչ չներշնչեց. Պյոտր Ստեպանովիչը շարունակ կարծես ծիծաղում էր նրա երեսին, նույնիսկ, ըստ երևույթին, լուրջ խոսելիս, իսկ մարդկանց ներկայությամբ նրան ասում էր ամենաանսպասելի բաներ։ Մի անգամ, տուն գալով, նահանգապետը երիտասարդին գտավ իր աշխատասենյակում՝ բազմոցին քնած, առանց հրավերի։ Սա բացատրեց, որ եկել, տանը չգտնելով, «իմիջիայլոց, քունն առել է»։ Ֆոն Լեմբկեն վիրավորված էր և կրկին գանգատվեց կնոջը։ Ծիծաղի տալով ամուսնու դյուրագրգռությունը, թունալի նկատեց, որ, երևում է, ամուսինն ինքը չի կարողանում ճիշտ դիրք գրավել։ Համենայն դեպս, իր հետ «այդ տղան» երբեք ընտանեվարություններ թույլ չի տալիս և, ի դեպ, «նա միամիտ է ու թարմ, թեև՝ հասարակության շրջանակներից դուրս»։ Ֆոն Լեմբկեն փքվեց։ Այդ անգամ Յուլիա Սիխայլովնան նրանց հաշտեցրեց։ Պյոտր Ստեպանովիչը ոչ թե ներողություն խնդրեց, այլ օձիքն ազատեց ինչ-որ կոպիտ կատակով, ինչը մեկ այլ անգամ կարելի էր ընդունել որպես նոր վիրավորանք, սակայն այդ դեպքում ընդունեցին որպես զիջում։ Թույլ տեղն այն էր, որ Անդրեյ Անտոնովիչը վրիպում էր թույլ տվել հենց սկզբից, այն է՝ հայտնել էր նրան իր վեպի մասին։ Ի դեմ նրա երևակայելով պոեզիայով լի, պոռթկուն երիտասարդի, վաղուց արդեն ունկնդիր անրջելով, դեռևս ծանոթության առաջին օրերին մի անգամ, երեկոյան երկու գլուխ կարդացել էր նրա համար։ Վերջինս լսել էր, չթաքցնելով ձանձրույթը, անբարեկիրթ հորանջել, ոչ մի անգամ չէր գովել, սակայն գնալիս խնդրել էր ձեռագիրը, որ տանն ազատ ժամանակ կարծիք կազմի, Անդրեյ Անտոնովիչն էլ տվել էր։ Այդ օրվանից ձեռագիրը չէր վերադարձնում, թեև ամեն օր գալիս էր, հարցին պատասխանում սոսկ ծիծաղով։ Վերջապես հայտնեց, որ հենց այն ժամանակ կորցրել է փողոցում։ Այդ մասին իմանալով՝ Յուլիա Միխայլովնան ահավոր բարկացավ ամուսնու վրա։

― Նրան հո չե՞ս հայտնել նաև կիրխեի մասին,― իրար անցավ նա՝ համարյա թե վախեցած։

Ֆոն Լեմբկեն վճռականորեն սկսեց մտորել, իսկ դա վնասակար էր նրա համար, և բժիշկներն էին արգելել։ Բացի նրանից, որ շատ հոգսեր երևան եկան նահանգում, ինչի մասին խոսք կգնա ստորև, մի առանձնահատուկ բան էլ կար այստեղ, նույնիսկ սիրտն էր տառապում և ոչ միայն պետի ինքնասիրությունը։ Ամուսանանալով, Անդրեյ Անտոնովիչը ոչ մի դեպքում չէր ենթադրում ընտանեկան գժտությունների և բախումների հնարավորությունն ապագայում։ Այդպես էր պատկերացնում կյանքը՝ անրջելով Միննայի և Էռնեստինայի մասին։ Նա զգում էր, որ ի վիճակի չէ դիմանալ ընտանեկան ամպրոպներին։ Յուլիա Միխայլովնան բացատրվեց նրա հետ վերջապես բացեիբաց։

― Դրա վրա բարկանալ չես կարող,― ասաց նա,― արդեն մի պատճառով, որ երեք անգամ ավելի ողջամիտ ես նրանից և անչափելի վեր՝ հասարակական աստիճանով։ Այդ տղայի մեջ դեռևս շատ են նախկին ազատամիտ հակումների, իսկ իմ կարծիքով, պարզապես գժության մնացուկները։ Բայց միանգամից չի կարելի, պետք է աստիճանաբար... Պետք է թանկ գնահատել մեր երիտասարդությանը, ես գործում եմ փաղաքշանքներով և պահում եմ նրանց սահմանի վրա։

― Բայց սատանան գիտե, թե ինչե՜ր է ասում նա,― առարկում էր ֆոն Լեմբկեն։― Ես չեմ կարող հանդուրժողաբար վերաբերվել, երբ նա մարդկանց մոտ և իմ ներկայությամբ պնդում է, որ կառավարությունը դիտավորյալ օղիով հարբեցնում է ժողովրդին, որ շշմած վիճակի հասցնի և դրանով ետ պահի ապստամբությունից։ Պատկերացրու իմ դերը, երբ ստիպված եմ բոլորի ներկայությամբ դա լսել։

Ասելով դա, Ֆոն Լեմբկեն հիշեց վերջերս ունեցած իր խոսակցությունը Պյոտր Ստեպանովիչի հետ։ Ազատականությամբ նրան զինաթափելու անմեղ նպատակով, նրան ցույց տվեց ռուսական և արտասահմանյան ամեն տեսակի թռուցիկների սեփական, շատ անձնական հավաքածուն, որը բծախնդրորեն հավաքել էր հիսունինը թվականից, ոչ որպես երկրպագու, այլ պարզապես օգտակար հետաքրքրությունից։ Պյոտր Ստեպանովիչը, կռահելով նրա նպատակը, կոպտությամբ արտահայտվեց, որ որոշ թռուցիկների մեկ տողում ավելի շատ իմաստ կա, քան մի որևէ գրասենյակում՝ ամբողջովին, «չբացառելով, թերևս, նաև ձերը»։

Լեմբկեն տհաճություն զգաց։

― Բայց մեզ մոտ դա վաղ է, չափազանց վաղ է,― ասաց նա՝ համարյա աղերսելով ցույց տալով թռուցիկները։

― Չէ, վաղ չէ՛։ Ահա, դուք հո վախենում եք, նշանակում է՝ վաղ չէ։

― Բայց և այնպես, այստեղ, օրինակ, եկեղեցիներն ավերելու հրավեր կա։

― Իսկ ինչո՞ւ ոչ։ Չէ որ խելացի մարդ եք և անշուշտ, ինքներդ չեք հավատում, այլ շատ լավ հասկանում եք, որ հավատքը ձեզ պետք է ժողովրդին շշմած վիճակում պահելու համար։ Ճշմարտությունն ավելի ազնիվ է ստից։

― Համաձայն եմ, համաձայն, ձեզ հետ միանգամայն համաձայն եմ, բայց մեզ մոտ դա վաղ է, վաղ...― կնճռոտվեց Ֆոն Լեմբկեն։

― Դրանից հետո էլ ի՞նչ կառավարության աստիճանավոր եք, եթե համաձայն եք եկեղեցիներն ավերել ու դագանակով գնալ Պետերբուրգի վրա, իսկ ամբողջ տարբերությունը միայն ժամանակի մե՞ջ եք տեսնում։

Այդպես կոպտորեն բռնված՝ Լեմբկեն սաստիկ խոցված էր։

― Դա այն չէ, այն չէ, ― ոգևորվեց նա՝ ավելի ու ավելի բորբոքվելով ինքնասիրությամբ,― դուք, որպես երիտասարդ և գլխավորը՝ անծանոթ մեր նպատակներին, մոլորվում եք։ Տեսեք, սիրելի Պյոտր Ստեպանովիչ, դուք մեզ կոչում եք կառավարության աստիճանավորնե՞ր։ Այդպե՜ս։ Ինքնուրույն աստիճանավորներ։ Այդպե՜ս։ Բայց ներեցեք, ինչպե՞ս ենք մենք գործում։ Մեզ վրա է պատասխանատվությունը, իսկ արդյունքում մենք նույնպես ծառայում ենք ընդհանուր գործին, ինչպես և դուք։ Մենք միայն զսպում-պահում ենք այն, ինչ դուք սասանում եք, և այն, ինչ առանց մեզ ցրիվ կգար դեսուդեն։ Մենք թշնամի չենք ձեզ, ամենևին ոչ, մենք ձեզ ասում ենք. գնացեք առաջ, առաջադիմեք, նույնիսկ սասանեք, այսինքն, ամենայն հինը, որը ենթակա է վերափոխման, բայց երբ պետք է, մենք ձեզ կպահենք նաև անհրաժեշտ սահմաններում ու դրանով հենց ձեզ կփրկենք ձեզնից իսկ, որովհետև առանց մեզ դուք սոսկ կալեկոծեիք Ռուսաստանը՝ զրկելով նրան պատշաճ տեսքից, իսկ մեր խնդիրն էլ հենց այն է, որ հոգ տանենք պատշաճ տեսքին։ Խորամուխ եղեք, որ մենք և դուք փոխադարձաբար անհրաժեշտ ենք միմյանց։ Անգլիայում տորիները և վիգերը նույնպես փոխադարձաբար անհրաժեշտ են միմյանց։ Է, ինչ. մենք տորիներ ենք, իսկ դուք՝ վիգեր, ես հենց այդպես եմ հասկանում։

Անդրեյ Անտոնովիչը նույնիսկ պաթոսի հասավ։ Նա սիրում էր խելացի և ազատական բաներ խոսել դեռևս Պետերբուրգից, իսկ այստեղ, գլխավորը՝ ոչ ոք ականջ չէր դնում։ Պյոտր Ստեպանովիչը լռում էր ու իրեն պահում մի տեսակ անսովոր լուրջ։ Դա էլ ավելի էր ոգևորում հռետորին։

― Գիտե՞ք, արդյոք, որ ես՝ «նահանգի տերը»,― շարունակեց նա՝ քայլելով սենյակում,― գիտեք, որ պարտականությունների բազմաթիվ լինելու պատճառով չեմ կարող կատարել և ոչ մեկը, իսկ մյուս կողմից, ճիշտ նույնպես հաստատ կարող եմ ասել, որ այստեղ անելիք չունեմ։ Ամբողջ գաղտնիքն այն է, որ այստեղ ամեն ինչ կախված է կառավարության հայացքներից։ Թող կառավարությունն այստեղ հիմնի թեկուզ հանրապետություն՝ է՛, քաղաքականության կամ կրքերը հանդարտեցնելու համար, իսկ մյուս կողմից, զուգահեռաբար, թող ուժեղացնի նահանգապետական իշխանությունը և մենք՝ նահանգապետներս, կուլ կտանք հանրապետությունը, ի՜նչ հանրապետություն, ինչ ուզում եք, կուլ կտանք։ Ծայրահեղ դեպքում, ես զգում եմ, որ պատրաստ եմ... Մի խոսքով, թող կառավարությունն ինձ հեռագրով կոչի activité devorante^[18], ու ես activité devorante կտամ։ Ես այստեղ ուղիղ երեսներին ասացի. «Ողորմած պարոնայք, նահանգային բոլոր հիմնարկությունների հավասարակշռման և ծաղկման համար անհրաժեշտ է մի բան. նահանգապետական իշխանության ուժեղացում»։ Գիտեք, պետք է որ այդ բոլոր հիմնարկությունները՝ զեմստվոյական լինեն, թե դատական, ապրեն, այսպես ասած, երկակի կյանքով, այսինքն, պետք է, որ դրանք լինեն (համաձայն եմ, որ դա անհրաժեշտ է), էհ, իսկ մյուս կողմից էլ, պետք է, որ դրանք չլինեն։ Ամեն ինչ՝ դատելով կառավարության տեսակետից։ Այնպիսի մի ոտանավոր կստացվի, որ հանկարծ հիմնարկություններն անհրաժեշտ կդառնան և իսկույն էլ կհայտնվեն իմ ձեռքի տակ։ Կանցնի անհրաժեշտությունը, ոչ ոք էլ չի գտնի դրանց։ Ահա թե ինպես եմ ես պատկերացնում activité devorante-ն, իսկ դա չի լինի, առանց նահանգապետական իշխանության ուժեղացման։ Ես ու դուք խոսում ենք՝ երես առ երես։ Գիտեք, ես արդեն հայտնել եմ Պետերբուրգ՝ նահանգապետական տան մուտքի մոտ հատուկ ժամապահի անհրաժեշտության մասին։ Պատասխանի եմ սպասում։

― Ձեզ երկուսն է պետք,― խոսեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Ինչի՞ համար՝ երկու,― Ֆոն Լեմբկեն կանգնեց նրա դիմաց։

― Թերևս, մեկը քիչ է, որ ձեզ հարգեն։ Անպայման երկուսն է ձեզ պետք։

Անդրեյ Անտոնովիչն այլայլվեց։

― Դուք... Աստված գիտե, թե դուք ինչեր եք ձեզ թույլ տալիս, Պյոտր Ստեպանովիչ։ Օգտվելով իմ բարեհաճությունից՝ խայթոցներով եք խոսում ու ինչ-որ bourru bienfaisant^[19] ձևացնում...

― Այդ մեկը՝ ինչպես կամենաք,― մրմնջաց Պյոտր Ստեպանովիչը,― իսկ այնուամենայնիվ, դուք մեզ համար ճանապարհ եք հարթում և նախապատրաստում մեր հաջողությունը։

― Այսինքն, այդ ո՞ւմ՝ ձեզ, և ի՞նչ հաջողություն,― զարմացած հայացքը նրա վրա հառեց Ֆոն Լեմբկեն, սակայն պատասխան չստացավ։

Յուլիա Միխայլովնան, լսելով խոսակցության մասին հաշվետվությունը, շատ դժգոհ մնաց։

― Ես հո չեմ կարող,― պաշտպանվում էր Ֆոն Լեմբկեն,― կառավարչի ձևով բանի տեղ չդնել քո հովանավորյալին, այն էլ` երես առ երես... Ես կարող էի լեզվիցս թռցնել... բարեսրտությունից։

― Չափից դուրս բարեսրտությունից։ Ես չգիտեի, որ թռուցիկների հավաքածու ունես, բարի եղիր, ցույց տուր։

― Բայց... բայց նա խնդրեց տանել մեկ օրով։

― Ու դուք նորից տվեցիք,― բարկացավ Յուլիա Միխայլովնան։― Այդ ի՜նչ անտակտություն է։

― Հիմա մարդ կուղարկեմ, որ վերցնեն։

― Նա չի տա։

― Ես կպահանջեմ,― փրփրեց ֆոն Լեմբկեն և նույնիսկ վեր ցատկեց տեղից։― Ո՞վ է նա, որ այդպես երկյուղեմ նրանից և ո՞վ եմ ես, որ չհամարձակվեմ ոչինչ անել։

― Նստեք և հանգստացեք,― կանգնեցրեց Յուլիա Միխայլովնան,― ես կպատասխանեմ ձեր առաջին հարցին, նա ինձ է ներկայացված գերազանցորեն, ընդունակություններ ունի և չափազանց խելացի բաներ է ասում երբեմն։ Կարմազինովն ինձ հավատացնում էր, որ նա կապեր ունի համարյա ամենուր և արտակարգ ազդեցություն՝ մայրաքաղաքային երիտասարդության վրա։ Իսկ եթե ես նրա միջոցով նրանց բոլորին գրավեմ ու համախմբեմ իմ շուրջ, ապա ետ կպահեմ կործանումից՝ ցույց տալով նոր ճանապարհ նրանց պատվասիրությանը։ Նա ինձ նվիրված է ամբողջ սրտով և ամեն ինչում լսում է ինձ։

― Բայց չէ որ մինչ նրանց կփայփայենք, նրանք կարող են... սատանան գիտե, թե ինչեր անել։ Իհարկե, դա գաղափար է...― անորոշ պաշտպանվում էր Ֆոն Լեմբկեն,― բայց... ահա, լսում եմ, որ -յան գավառում ինչ-որ թռուցիկներ են հայտնվել։

― Բայց այդ լուրը կար դեռևս ամռանը, թռուցիկներ, կեղծ թղթադրամներ, ինչ ասես, սակայն մինչև հիմա ոչ մի հատիկ չեն գտել։ Ձեզ ո՞վ է ասել։

― Ֆոն Բլյումից եմ լսել։

― Ահ, ինձ ազատեք ձեր այդ Բլյումից և երբեք չհամարձակվեք հիշեցնել նրա մասին։

Յուլիա Միխայլովնան փրփրեց և նույնիսկ մի րոպեի չափ չէր կարողանում խոսել։ Ֆոն Բլյումը նահանգապետական գրասենյակի աստիճանավորներից էր, ում առանձնապես էր ատում նա։ Այս մասին՝ ստորև։

― Խնդրեմ, չանհանգստանաս Վերխովենսկու համար,― եզրափակեց նա խոսակցությունը,― եթե նա մասնակցեր ինչ-ինչ խենթությունների, ապա չէր խոսի այնպես, ինչպես քեզ ու բոլորի հետ է խոսում այստեղ։ ճոռոմաբանները վտանգավոր չեն, և նույնիսկ այսպես կասեմ՝ եթե ինչ-որ բան կատարվի, ապա ես առաջինը կիմանամ նրանից։ Նա ֆանատիկոսի, ֆանատիկոսի պես է նվիրված ինձ։

Դեպքերից առաջ անցնելով, նշեմ, որ եթե Յուլիա Միխայլովնայի մեծամտությունը և պատվասիրությունը չլինեին, ապա մեզ մոտ թերևս չկատարվեր այն ամենը, ինչ հասցրին անել այդ այլանդակ մարդուկները։ Այս խնդրում նա շատ է պատասխանատու։

I

Մեր նահանգի դաստիարակչուհիների օգտին հանգանականության՝ Յուլիա Միխայլովնայի հղացած տոնախմբության օրն արդեն քանիերորդ անգամ նշանակում ու հետաձգում էին։ Նրա շուրջ անփոփոխ պտտվում էին Պյոտր Ստեպանովիչը, դեսուդեն ուղարկվելու համար էր մանր աստիճանավոր Լյամշինը, որը ժամանակին գնում-գալիս էր Ստեպան Տրոֆիմովիչի մոտ և հանկարծ շնորհի էր արժանացել՝ նահանգապետական տանը դաշնամուր նվազելու համար, մասամբ՝ Լիպուտինը, ում Յուլիա Միխայլովնան նկատի ուներ որպես նահանգային ապագա անկախ թերթի խմբագիր, մի քանի տիկնայք և օրիորդներ և վերջապես նույնիսկ Կարմազինովը, որը թեև չէր պտտվում, սակայն բարձրաձայն ու գոհ տեսքով հայտարարում էր, որ հաճելիորեն զարմացնելու է բոլորին, երբ սկսվի գրականության կադրիլը։ Ցուցակագրվողներ և նվիրատուներ հայտնվեցին արտակարգ շատ՝ քաղաքային ամբողջ ընտիր հասարակությունը։ Բայց ընդունվում էին նաև ամենասովորականները, եթե ներկայանում էին փողով։ Յուլիա Միխայլովնան նշեց, որ երբեմն նույնիսկ պետք է թույլ տալ դասերի իրար խառնում, «այլապես, ո՞վ պիտի լուսավորի նրանց»։ Կազմվեց տնային գաղտնի կոմիտե, ուր որոշվեց, որ տոնախմբությունը կլինի ժողովրդավարական։ Չափից ավելի ցուցակագրումը գայթակղում էր ծախսեր անել։ Ուզում էին մի որևէ հրաշալի բան անել՝ ահա թե ինչու էր հետաձգվում։ Դեռևս չէին վճռել որտեղ կազմակերպել երեկոյան պարահանդեսը, ազնվականության պարագլխի վիթխարի տա՞նը, որն այդ օրվա համար տրամադրում էր տանտիրուհին, թե՞ Վարվառա Պետրովնայի մոտ՝ Սկվորեշնիկիում։ Վերջինը հեռու կլիներ, բայց կոմիտեից շատերը պնդում էին, որ այնտեղ «ավելի ազատ» կզգան։ Վարվառա Պետրովնան շատ կուզեր, որ իր մոտ նշանակվեր։ Դժվար է որոշել, թե այդ հպարտ կինն ինչո՞ւ էր համարյա թե հաճոյանում Յուլիա Միխայլովնային։ Նրան, հավանաբար, դուր էր գալիս, որ վերջինս, իր հերթին, համարյա թե նվաստանում է Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի առաջ և սիրալիր է նրա նկատմամբ, ինչպես և ոչ ոքի։ Նորից կրկնեմ. Պյոտր Ստեպանովիչն ամբողջ ժամանակ և մշտապես շարունակում էր նահանգապետական տանը շշնջաձայն արմատավորել դեռևս նախկինում մեջտեղ բերած իր գաղափարը, թե Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ամենախորհրդավոր աշխարհում ամենախորհրդավոր կապեր ունեցող մեկն է և որ, հավանաբար, այստեղ է ինչ-ինչ հանձնարարությամբ։

Տարօրինակ էր այն ժամանակ մտքերի տրամադրվածությունը։ Հատկապես տիկնանց հասարակության մեջ նկատվեց ինչ-որ թեթևամտություն, և չի կարելի ասել, թե կամաց-կամաց։ Ասես քամու թևով սփռվեցին մի քանի չափից ավելի սանձարձակ ըմբռնումներ։ Շատ զվարթ, թեթև մի բան հաստատվեց, չէի ասի, թե միշտ էլ հաճելի։ Մտքերի որոշ խառնիճաղանջությունը մոդայիկ էր։ Հետո, երբ ամեն ինչ վերջացավ, մեղադրում էին Յուլիա Միխայլովնային, նրա շրջապատը և ազդեցությունը, սակայն հազիվ թե ամեն ինչ եղավ միմիայն նրա պատճառով։ Հակառակը, շատ շատերը սկզբում, իրարից առաջ ընկնելով, գովաբանում էին նոր նահանգապետուհուն, որ կարողանում է միավորել հասարակությունը և որ հանկարծ ավելի ուրախ է դարձել կյանքը։ Կատարվեցին նույնիսկ մի քանի սկանդալային դեպքեր, որոնց մեջ ամենևին արդեն մեղավոր չէր Յուլիա Միխայլովնան, սակայն բոլորն այն ժամանակ լոկ քրքջում և ուրախանում էին, իսկ կանգնեցնող մեկը չկար։ Ճիշտ է, մի կողմ քաշված մնացածների մի նշանակալի խմբակ կար, որն իր հատուկ հայացքն ուներ այն ժամանակվա գործերի ընթացքի վրա, բայց նրանք ևս դեռ չէին փնթփնթում այն ժամանակ, անգամ ժպտում էին։

Հիշում եմ, այն ժամանակ մի տեսակ ինքնըստինքյան ստեղծվեց բավական լայն շրջանակ, որի կենտրոնը, այո, իրականում Յուլիա Միխայլովնայի հյուրասենյակն էր։ Նրա շուրջ խռնված այդ մտերմիկ խմբակում, հարկավ, երիտասարդների մեջ, թույլատրված ու նույնիսկ կանոն էր դարձել զանազան՝ երբեմն իսկապես բավականաչափ սանձարձակ խենթություններ անելը։ Խմբակում էին մի քանի նույնիսկ շատ սիրունիկ տիկնայք։ Երիտասարդները դաշտահանդեսներ էին կազմակերպում, երբեմն շրջում քաղաքում հեծյալ խմբով, կառքերով։ Արկածներ էին որոնում, նույնիսկ դիտավորյալ հորինում ու սարքում, միայն մի ուրախ դիպվածի համար։ Մեր քաղաքն արհամարհում էին, որպես ինչ-որ Գլուպով քաղաք։ Նրանց կոչում էին ծաղրասերներ կամ ծաղրաբաններ, քանի որ քիչ բանից էին խորշում նրանք։ Օրինակ, եղավ այնպես, որ տեղական մի պորուչիկի դեռևս շատ ջահել, սևահեր, ամուսնու վատ խնամքից հալումաշ եղած կինը, մի երեկույթի թեթևամտորեն նստել էր թղթախաղի՝ հուսալով շահել և իր համար թիկնոց գնել ու դրա փոխարեն տարվել էր տասնհինգ ռուբլի։ Վախենալով ամուսնուց և վճարելու ոչինչ չունենալով, նա հիշել էր երբեմնի համարձակությունը և վճռել հենց տեղում՝ երեկույթին ծածուկ պարտքով փող խնդրել մեր քաղաքագլխի որդուց, որը մի նողկալի, տարիքին անհամապատասխան քարշ եկած տղա էր։ Սա ոչ միայն մերժել, այլ նաև բարձրաձայն քրքջալով գնացել էր ամուսնուն պատմելու։ Միայն ռոճիկով իսկապես գոյություն պահպանող պորուչիկը, տուն հասցնելով կնոջը, լիուլի ծանակել էր նրան, չնայած լացուկոծին, բղավոցին, ծնկաչոք ներողություն խնդրելուն։ Այդ զայրացուցիչ պատմությունը քաղաքում ամենուր միայն ծիծաղ հարուցեց, ու թեև պորուչիկի խեղճ կինը չէր պատկանում Յուլիա Միխայլովնային շրջապատող հասարակությանը, սակայն «հեծելախմբի» տիկնանցից մեկը՝ արտականոն ու ճարտար անձնավորություն, որը թեթևակի ծանոթ էր նրան, գնաց նրա մոտ և ուղղակի տարավ իրեն հյուր։ Այստեղ նրան անմիջապես կալմեջ արեցին մեր չարաճճիները, փայփայեցին, նվերներ տվեցին և պահեցին չորս օր՝ չվերադարձնելով ամուսնուն։ Կինն ապրում էր այդ տիկնոջ մոտ, օրնիբուն շրջում քաղաքում նրա և ամբողջ զվարճացող հասարակության հետ, մասնակցում հեծյալ զբոսանքներին, զվարճանքներին, պարերին։ Նրան շարունակ հրահրում էին, որ ամուսնուն քարշ տա դատարան, պատմություն սարքի։ Հավատացնում էին, որ բոլորը կպաշտպանեն իրեն, վկայություններ կտան։ Ամուսինը լռում էր՝ չհամարձակվելով պայքարել։ Խեղճ կինը կռահեց վերջապես, որ փորձանքի մեջ է խրվել, և սարսափից կիսամեռ, չորրորդ օրը, մթնշաղին, իրեն հովանավորողներից փախավ իր պորուչիկի մոտ։ Ստույգ հայտնի չէ, թե ինչ կատարվեց ամուսինների միջև, սակայն փայտաշեն ցածլիկ տնակի փակոցափեղկերը, ուր բնակարան էր վարձում պորուչիկը, երկու շաբաթ չբացվեցին։ Յուլիա Միխայլովնան բարկացավ չարաճճիների վրա, երբ ամեն ինչ իմացավ, և շատ դժգոհ էր արտականոն տիկնոջ արարմունքից, թեև սա պորուչիկի կնոջը նրան էր ներկայացրել հափշտակման առաջին օրը։ Ի դեպ, այդ մասին շուտով մոռացան։

Մեկ ուրիշ անգամ, մանր աստիճանավորի՝ արտաքնապես պատկառելի ընտանիքատիրոջ տանը հյուրընկալվել էր հարևան գավառից եկած երիտասարդ, նույնպես մանր մի աստիճանավոր, խնդրել նրա դստեր ձեռքը՝ տասնյոթամյա աղջիկ էր, ամբողջ քաղաքին հայտնի գեղեցկուհի։ Բայց հանկարծ իմացան, որ ամուսնության առաջին իսկ գիշերը երիտասարդ ամուսինը գեղեցկուհու հետ խիստ անբարեկիրթ է վարվել՝ վրեժ լուծելով իր անարգված պատվի համար։ Լյամշինը, որ համարյա թե գործին վկա էր, քանի որ հարսանիքին հարբել ու մնացել էր նրանց տանը՝ գիշերելու, լույսը չբացված բոլորին վազեվազ հասցրել էր ուրախ լուրը։ Ակնթարթորեն տասը հոգուց կազմված մի խումբ գոյացավ, բոլորը հեծյալ, մի քանիսը կազակական վարձու ձիերով, ինչպես օրինակ Պյոտր Ստեպանովիչը և Լիպուտինը, որը չնայած իր ճերմակ մազերին, այն ժամանակ մասնակցում էր մեր թեթևսոլիկ երիատասարդության համարյա բոլոր սկանդալային արկածներին։ Երբ նորապսակները երկալուծ կառքով հայտնվեցին փողոցում՝ այցելություններ անելու, ինչ մեր սովորությամբ օրինականացված էր անպայման կատարել պսակի հաջորդ օրը, հաշվի չառնելով և ոչ մի պատահականություն, ահա այդ ամբողջ հեծելախումբը շրջապատեց կառքը՝ ուրախ քրքիջով և ամբողջ առավոտ ուղեկցեց նրանց քաղաքով մեկ։ Ճիշտ է, տները չէին մտնում, այլ ձիերը հեծած սպասում էին դարպասների մոտ. հարս ու փեսային առանձին վիրավորանքներ հասցնելուց ձեռնպահ մնացին, բայց և այնպես սկանդալը սարքեցին։ Ամբողջ քաղաքը սկսեց խոսել։ Անշուշտ, բոլորը քրքջում էին։ Բայց այստեղ զայրացավ ֆոն Լեմբկեն և նորից բորբոքված տեսարան ունեցավ Յուլիա Միխայլովնայի հետ։ Վերջինս նույնպես սաստիկ բարկացել էր և մտադրվել տուն չընդունել չարաճճիներին։ Սակայն հաջորդ իսկ օրը բոլորին ներեց, ի հետևանք Պյոտր Ստեպանովիչի հորդորների և Կարմազինովի մի քանի բառերի։ Սա «կատակը» բավականաչափ սրամիտ էր համարել։

― Այստեղի բարքերին համապատասխան է,― ասել էր նա,― ծայրահեղ դեպքում, բնորոշական և... համարձակ։ Եվ տեսեք, բոլորը ծիծաղում են, զայրացած եք միայն դուք։

Բայց եղան անտանելի արարմունքներ, որոշակի երանգով։

Քաղաքում մի շրջիկ գրավաճառ էր հայտնվել, Ավետարան էր վաճառում, պատկառելի կին էր, թեև քաղքենիական դասից։ Նրա մասին սկսեցին առնել-տալ, որովհետև շրջիկ գրավաճառների մասին հետաքրքրական կարծիքներ էին երևացել մայրաքաղաքային թերթերում։ Դարձյալ նույն նենգամիտ Լյամշինը, դպրոցում ուսուցչական տեղի սպասելով և պարապ-սարապ թրև եկող մի ճեմարանականի օգնությամբ, գրավաճառ կնոջից իբր գրքեր գնելով, նրա պայուսակի մեջ ծածուկ խցկել էր արտասահմանից բերված գայթակղիչ, նողկալի լուսանկարների մի ամբողջ տրցակ, որը, ինչպես հայտնի դարձավ հետագայում, այդ դեպքի համար հատկապես զոհել էր շատ պատկառելի, կարևոր շքանշանը վզից կախ մի ծերուկ, ում ազգանունը բաց եմ թողնում, և որը, իր իսկ արտահայտությամբ, սիրում էր «առողջ ծիծաղ և ուրախ կատակ»։ Երբ խեղճ կինը սկսել էր սուրբ գրքերը հանել մեզ մոտ, Գոստինի ռյադում, շաղ էին եկել լուսանկարները։ Ծիծաղ էր բարձրացել, փնթփնթոց։ Ամբոխը խռնվել էր, սկսել էին հայհոյել, բանը ծեծկռտուքի էլ կհանգեր, եթե վրա չհասներ ոստիկանությունը։ Գրավաճառին տարել էին բանտ, և միայն երեկոյան, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի ջանքերով, որը զայրույթով իմացել էր այդ նողկալի պատմության մանրամասերը, ազատեցին և դուրս քշեցին քաղաքից։ Այս անգամ արդեն Յուլիա Միխայլովնան վճռականապես վռնդելու էր Լյամշինին, բայց հենց նույն երեկոյան մերոնք, ամբողջ խմբով, վերջինիս բերեցին նրա մոտ, հայտնելով, որ առանձնահատուկ նոր մի բան է հորինել՝ դաշնամուրով, համոզեցին միմիայն լսել։ Իրոք, զվարճալի էր, «ֆրանս-պրուսական պատերազմ» զվարճալի վերնագրով։ Սկսվում էր «Մարսելյեզի» խրոխտ հնչյուններով.

Qu’un sang impur abreuve nos sillons!^[20]

Լսվում էր փքուն մարտակոչ, արբեցում ապագա հաղթանակներով։ Բայց հանկարծ, հիմնի՝ վարպետորեն ձևափոխված տակտերի հետ միասին, մի տեսակ, կողքանց, տակերից, անկյուններում, սակայն շատ մերձ, լսվում էին «Mein lieber Augustin»-ի^[21] անճոռնի հնչյունները։ «Մարսելյեզը» չէր նկատում դրանք, «Մարսելյեզն» իր վեհությամբ արբեցման բարձրագույն կետին էր, բայց «Augustin»-ը ամրանում էր, ավելի ու ավելի լկտիանում, և ահա դրա տակտերը մի տեսակ անսպասելի սկսում են համընկնել «Մարսելյեզի» տակտերին։ Վերջինս ասես սկսում էր զայրանալ, վերջապես նկատում էր «Augustin»-ը, ուզում էր դեն շպրտել, քշել դա աներես ու աննշմար ճանճի պես, բայց «Mein lieber Augustin»-ը ամուր կառչած է, ուրախ և ինքնավստահ, բերկրալի և հանդուգն։ Եվ «Մարսելյեզ»-ը մի տեսակ հանկարծակի ահավոր հիմարանում է, այլևս չի թաքցնում, որ բորբոքված ու դառնացած է։ Զայրույթի ճիչեր են դրանք, արցունք ու երդումներ՝ նախախնամությանը պարզած ձեռքերով.

Pas un pouce de notre terrain, pas une pierre de nos forteresses!^[22]

Բայց արդեն ստիպված է «Mein lieber Augustin»-ի հետ երգել համատակտ։ «Մարսելյեզի» հնչյունները տխմարագույն մի ձևով փոխակերպվում են «Augustin»-ի, դա բեկվում է, մարում։ Երբեմն սոսկ, ճեղքելով, նորից կլսվի «qu’un sang impur...», բայց և իսկույն շատ ցավալիորեն կդառնա նողկալի վալս։ Կհամակերպվի ամբողջովին, դա ժյուլ Ֆավրն է, որ հեկեկում է Բիսմարկի կրծքին ու տալիս ամեն, ամեն ինչ... Բայց այստեղ կատաղում է նաև «Augustin»-ը, լսվում են խռպոտ հնչյուններ, զգացվում է չափից ավելի խմված գարեջուրը, ինքնագովության մոլեգնումը, միլիարդների, նուրբ սիգարների, շամպայնի և պատանդների պահանջները։ «Augustin»-ը դառնում է ամեհի ոռնոց... Ֆրանս-պրուսական պատերազմն ավարտվեց։ Մերոնք ծափահարեցին, Յուլիա Միխայլովնան ժպտաց ու ասաց. «Լավ, ինչպե՞ս վռնդեմ նրան»։ Հաշտություն կնքվեց։ Սրիկան, իսկապես, տաղանդի նշույլ ուներ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը մի անգամ ինձ հավատացնում էր, որ գեղարվեստական ամենաբարձր տաղանդները կարող են ամենաահավոր սրիկաներ լինել և որ մեկը մյուսին չի խանգարում։ Հետո լուր տարածվեց, որ Լյամշինն այդ պիեսը թռցրել է իր ծանոթ եկվորից, տաղանդավոր և համեստ մի երիտասարդից, որն այդպես էլ անհայտ մնաց, բայց սա՝ մի կողմ։ Այդ ստահակը, որը մի քանի տարի պտույտ էր գալիս Ստեպան Տրոֆիմովիչի առաջ, նրա երեկույթներին, հյուրերի պահանջով պատկերելով զանազան ջհուդների, խուլ կնկա ապաշխարանքը կամ մանկան լույս աշխարհ գալը, հիմա երբեմն շատ ծիծաղելի ծաղրանկարներ էր անում Յուլիա Միխայլովնայի տանը, իմիջիայլոց, պատկերելով նաև, հենց Ստեպան Տրոֆիմովիչին՝ «Քառասնական թվականների ազատականը» վերնագրով։ Բոլորը կոտորվում էին ծիծաղից, այնպես որ վերջում նրան այլևս վռնդել չէր լինի, չափից ավելի էր հարկավոր դարձել։ Բացի դրանից, նա ստրկամտորեն հաճոյանում էր Պյոտր Ստեպանովիչին, որն իր հերթին, այդ ժամանակ արդեն տարօրինակության աստիճան ուժեղ ազդեցություն էր ձեռք բերել Յուլիա Միխայլովնայի վրա...

Այդ սրիկայի մասին ես հատկապես չէի խոսի ու չարժեր էլ կանգ առնել նրա վրա, բայց կատարվեց մի զայրացուցիչ պատմություն, որին, ինչպես հավատացնում են, նույնպես մասնակցել էր նա, իսկ այդ պատմությունը չեմ կարող շրջանցել իմ ժամանակագրության մեջ։

Մի առավոտ ամբողջ քաղաքում լուր տարածվեց այլանդակ ու զայրացուցիչ սրբապղծության մասին։ Մեր շուկայի վիթխարի հրապարակի մուտքին կից գտնվում է Աստվածամոր ծննդյան հնամենի եկեղեցին, մեր հինավուրց քաղաքի նշանավոր հնությունը։ Ցանկապատի մուտքի մոտ վաղուց ի վեր տեղադրված էր Աստվածածնի մեծ սրբապատկերը՝ պատի մեջ, ճաղաշարի ետևում։ Եվ ահա, սրբապատկերը գիշերով կողոպտված էր, տապանակի ապակին կոտրված, ճաղաշարը ջարդված, և լուսապսակից ու մակադրվագից պոկված էին մի քանի քարեր ու մարգարիտներ, չգիտեմ, արդյո՞ք, շատ թանկարժեք։ Սակայն գլխավորն այն էր, որ գողությունից բացի, կատարված էր անմիտ, ծաղրական սրբապղծություն, սրբապատկերի կոտրած ապակու ետևում, ասում են, առավոտյան գտել էին կենդանի մուկ։ Հիմա, չորս ամիս անց, հաստատապես հայտնի է, որ հանցանքը կատարել էր տաժանապարտ Ֆեդկան, բայց չգիտես ինչու, ավելացնում էին նաև Լյամշինի մասնակցությունը։ Այն ժամանակ ոչ ոք չէր խոսում Լյամշինի մասին և բոլորովին չէին կասկածում նրան, իսկ հիմա բոլորը պնդում են, որ հենց նա է մուկը գցել այնտեղ։ Հիշում եմ, մեր ամբողջ ղեկավարությունը թեթևակի կորցրեց իրեն։ Ժողովուրդը խռնվել էր հանցանքի վայրում առավոտից։ Մշտապես կանգնած էր ամբոխը, թեև ոչ այնքան մեծ, այնուամենայնիվ, մի հարյուր հոգի կլինեին։ Ոմանք գալիս էին, մյուսները գնում։ Եկողները խաչակնքվում էին, համբուրում սրբապատկերը, սկսեցին փող գցել, ու հայտնվեց եկեղեցու մատուցարանը, մատուցարանի հետ՝ վանականը, և միայն կեսօրվա ժամը երեքին ղեկավարությունը կռահեց, որ կարելի է ժողովրդին հրամայել չխռնվել, այլ աղոթելով, համբուրելով և ընծայաբերելով, անցնել-գնալ։ Այդ դժբախտ պատահարը Ֆոն Լեմբկեի վրա ամենամռայլ տպավորությունը թողեց։ Ինչպես ինձ հայտնեցին, Յուլիա Միխայլովնան ասել էր, որ այդ չարագույժ առավոտից հետո ամուսնու մեջ նա սկսել էր նկատել արտառոց այն վհատությունը, որը չէր դադարել հետագայում, ընդհուպ մինչև երկու ամիս առաջ հիվանդության պատճառով մեկնումը մեր քաղաքից, և կարծեմ, հիմա էլ ուղեկցում է նրան Շվեյցարիայում, ուր նա շարունակում է իր հանգիստը՝ մեր նահանգում իր կարճատև գործունեությունից հետո։

Հիշում եմ, ցերեկվա ժամը մեկին ես գնացի հրապարակ։ Ամբոխը լուռ էր, դեմքները՝ սևեռ ու խոժոռ։ Քառանիվ թեթև կառքով մի վաճառական եկավ՝ ճարպոտ ու դեղնամորթ, իջավ կառքից, գետնահաս խոնարհվեց, համբուրեց, մի ռուբլի նվիրեց, տնքալով նստեց տեղն ու հեռացավ։ Մի ուրիշ կառք մոտեցավ՝ երկու տիկնանցով, մեր չարաճճիներից երկուսի ուղեկցությամբ։ Այդ երիտասարդները (որոնցից մեկն ամենևին արդեն երիտասարդ չէր) նույնպես իջան կառքից և խցկվեցին սրբապատկերի մոտ՝ բավական անփութորեն դեսուդեն հրելով մարդկանց։ Երկուսն էլ չհանեցին շլյապաները, իսկ մեկը քթակնոցը հարմարեցրեց աչքերին։ Քրթմնջոց տարածվեց, ճիշտ է, խուլ, բայց անբարյացակամ։ Քթակնոցով երիտասարդը թղթադրամներից տռզած դրամապանակից պղնձե մի կոպեկ հանեց և շպրտեց մատուցարանի վրա։ Երկուսն էլ, ծիծաղելով ու բարձրաձայն խոսելով, շրջվեցին դեպի իրենց կառքը։ Այդ պահին մոտեցավ Լիզավետա Նիկոլաևնան, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի ուղեկցությամբ։ Նա ցած թռավ ձիուց, սանձը տվեց իր հրամանով ձիուն նստած մնացած ուղեկցին և մոտեցավ սրբապատկերին հենց այն պահին, երբ կոպեկանոցը շպրտվեց։ Զայրույթի շառագույնը պատեց նրա այտերը։ Նա հանեց իր կլոր գլխարկը, ձեռնոցները, ծնկի իջավ սրբապատկերի առաջ՝ ուղիղ կեղտոտ մայթի վրա, և երկյուղածությամբ գետնահաս երեք խոնարհում արեց։ Հետո հանեց դրամապանակը, բայց քանի որ մեջը մի քանի տասը կոպեկանոց կար ընդամենը, ակնթարթորեն հանեց իր ադամանդե ականջօղերը և դրեց մատուցարանին։

― Կարելի՞ է, կարելի՞ է։ Մակադրվագը գարդարելու հասար,― սաստիկ հուզված հարցրեց նա վանականից։

― Թույլատրելի է,― պատասխանեց վերջինս,― ամենայն ընծա շնորհ է։

Ժողովուրդը լուռ էր՝ չդրսևորելով ոչ կշտամբանք, ոչ հավանություն։ Լիզավետա Նիկոլաևնան՝ հագուստը կեղտոտած, նստեց իր ձին ու ետ արշավեց։

II

Նոր նկարագրված դեպքից երկու օր անց, հանդիպեցի նրան՝ մեծաքանակ խմբով, երեք կառքով, ձիավորներով շրջապատված ինչ-որ տեղ գնալիս։ Նա ձեռքով կանչեց ինձ, կառքը կանգնեցրեց և համառորեն պահանջեց միանալ իրենց հասարակությանը։ Ինձ համար տեղ գտնվեց կառքում, և նա ուղեկցող փարթամ տիկնանց ներկայացրեց ինձ, ծիծաղելով, իսկ ինձ բացատրեց, որ բոլորով գնում են արտակարգ հետաքրքիր ուղևորության։ Նա քրքջում էր և թվում էր մի տեսակ արդեն չափից ավելի երջանիկ։ Ամենավերջին ժամանակներս նա դարձել էր ուրախ, մինչև իսկ կայտառության աստիճան։ Իրոք, ձեռնարկն արտառոց էր. բոլորն ուղևորվում էին գետի մյուս ափը, վաճառական Սևոստյանովի տուն, ում մոտ, կողաշենքում արդեն շուրջ տասը տարի հանգստի, լիության և խնամքի մեջ ապրում էր ոչ միայն մեզանում, այլև մերձակա գավառներում և նույնիսկ մայրաքաղաքներում հայտնի Սեմյոն Յակովլևիչը, մեր խևն ու մարգարեություններ անողը։ Բոլորն այցելում էին նրան, հատկապես եկվորները, ստանում խևական խոսքը, խոնարհվում և դրամ շնորհում։ Նվիրատվությունները, երբեմն՝ նշանակալի, եթե տեղնուտեղը չէր տնօրինում ինքը՝ Սեմյոն Յակովլևիչը, բարեպաշտորեն ուղարկվում էին Աստծո տուն, գերազանցապես մեր Տիրամոր մենաստան, այդ նպատակով մենաստանից մի վանական մշտապես հերթապահում էր Սեմյոն Յակովլևիչի մոտ։ Բոլորը մեծ զվարճություն էին ակնկալում։ Հասարակությունից և ոչ ոք դեռ չէր տեսել Սեմյոն Յակովլևիչին։ Նախկինում միայն Լյամշինն էր եղել և հիմա հավատացնում էր, որ նա կարգադրեց ցախավելով քշել իրեն և երկու խոշոր խաշած կարտոֆիլ շպրտեց իր վրա։ Հեծյալների մեջ նկատեցի նաև Պյոտր Ստեպանովիչին՝ դարձյալ վարձովի կազակական ձին հեծած, թամբի վրա իրեն բավական անվարժ պահելով, և Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին՝ նույնպես հեծյալ։ Վերջինս երբեմն խույս չէր տալիս ընդհանուր զվարճանքներից և նման դեպքերում միշտ պատշաճ զվարթ տեսք ուներ, թեև խոսում էր նախկինի պես քիչ և հազվադեպ։ Երբ խումբը, դեպի կամուրջ անցնելիս, հավասարվեց քաղաքային հյուրանոցին, ինչ-որ մեկը հանկարծ հայտարարեց, որ այնտեղ, համարներից մեկում հենց նոր գտել են ինքնասպան եղած եկվորի և սպասում են ոստիկանությանը։ Իսկույն ևեթ միտք ծագեց՝ նայել ինքնասպանին։ Միտքը պաշտպանեցին մեր տիկնայք՝ երբեք չէին տեսել ինքնասպանների։ Հիշում եմ, նրանցից մեկը տեղնուտեղն ասաց, թե «ամեն ինչ այնպես է ձանձրացրել, որ պետք չէ ձևեր թափել զվարճանալիս, միայն թե հետաքրքիր լինի»։ Միայն քչերը մնացին՝ սպասելու առմուտքի մոտ, իսկ մյուսները խմբով մտան կեղտոտ միջանցքը, և իմիջիայլոց, զարմանքով տեսա նաև Լիզավետա Նիկոլաևնային։ Ինքնասպանի համարի դուռը բաց էր և, հարկավ, սիրտ չարեցին մեզ ներս չթողնել։ Դեռևս ջահել տղա էր, տասնինը տարեկան՝ ոչ ավելի, պետք է որ շատ սիրունատես լիներ, խիտ ու շեկ մազերով, ուղիղ, ձվածիր դեմքով, բաց ու պայծառ ճակատով։ Նա արդեն փայտացել էր, և ճերմակավուն դեմքը թվում էր մարմարյա։ Սեղանին նրա ձեռքով գրված երկտողն էր, որ իր մահվան համար չմեղադրեն ոչ ոքի և որ ինքնասպան է եղել, որովհետև չորս հարյուր ռուբլին «քեֆի է տվել»։ Վերջին բառերն այդպես էլ գրված էին երկտողում, դրա չորս տողերի մեջ քերականական երեք սխալ կար։ Հատկապես ախուվախ էր անում մեկը, ըստ երևույթին, նրա հարևանը, հաստլիկ կալվածատեր էր՝ իր գործերով կանգ առած մյուս համարում։ Նրա ասածներից պարզվեց, որ տղային գյուղից քաղաք ուղարկել է ընտանիքը՝ այրի մայրը, քույրերը, հորաքույր-մորաքույրները, որպեսզի այստեղ ապրող ազգականուհու ղեկավարությամբ զանազան գնումներ անի ամուսնացող ավագ քրոջ օժիտի համար և հասցնի դրանք տուն։ Նրան էին վստահել տարիների ընթացքում կուտակած այդ չորս հարյուր ռուբլին՝ վախից տնքալով և անվերջանալի խրատներով, աղոթքներով ու խաչակնքումներով ճամփու դնելով։ Տղան մինչ այդ համեստ էր եղել և բարեհույս։ Երեք օր առաջ գալով քաղաք, ազգականուհու մոտ չէր երևացել, կանգ էր առել հյուրանոցում և գնացել ուղիղ ակումբ, հուսալով, որ ետևի սենյակում, մի տեղ կգտնի որևէ եկվոր բանկ բռնողի կամ ծայրահեղ դեպքում՝ ստուկոլկա խաղը։ Բայց այդ երեկո ստուկոլկա չէր եղել, բանկ բռնող՝ նույնպես։ Արդեն կեսգիշերին մոտ վերադառնալով համար, պատվիրել էր շամպայն, հավայան սիգարներ ու ընթրիք՝ վեց, թե յոթ ճաշատեսակից։ Բայց շամպայնից հարբել էր, սիգարից սիրտը խառնել, այնպես որ բերած ուտեստեղենին չէր էլ դիպել, այլ պառկել էր քնելու համարյա անգիտակից վիճակում։ Հաջորդ օրն արթնանալով բողկի պես թարմ, անմիջապես ճամփա էր ընկել դեպի գնչուների թափառախումբ, գետի մյուս ափի ավանը, որի մասին ականջին էր հասել երեկ ակումբում, և հյուրանոց չէր վերադարձել երկու օր։ Վերջապես, երեկ, ցերեկվա ժամը հինգին եկել էր հարբած, պառկել քնելու և քնել մինչև երեկոյան ժամը տասը։ Արթնանալով, խնդրել էր կոտլետ բերել, մի շիշ շատո-դ՚իքեմ և խաղող, թուղթ, թանաք և հաշիվը։ Ոչ ոք առանձնահատուկ ոչինչ չէր նկատել՝ նա հանգիստ էր, սուսուփուս և սիրալիր։ Պետք է որ ինքնասպան եղած լիներ կեսգիշերին մոտ, թեև տարօրինակ է, որ կրակոց ոչ ոք չէր լսել, իսկ իրար էին անցել այսօր միայն, ցերեկվա ժամը մեկին և, երկար թակելուց հետո, կոտրել էին դուռը։ Գինու շիշը կիսով դատարկված էր, խաղող նույնպես մնացել էր կես ափսեի չափ։ Կրակել էր եռափող փոքր ատրճանակից, ուղիղ սրտին։ Քիչ արյուն էր հոսել, ատրճանակը ձեռքից ընկել էր գորգին։ Ինքը՝ պատանին, կիսապառկած էր բազմոցի անկյունում։ Պետք է որ մահացած լիներ ակնթարթորեն։ Մահվան տանջանքի նշույլ չկար դեմքին, արտահայտությունը հանգիստ էր, համարյա երջանիկ, միայն ապրեր ու ապրեր։ Մերոնք բոլորը զննում էին անհոգ հետաքրքրությամբ։ Ընդհանրապես, մերձավորի ամեն մի դժբախտության մեջ միշտ կողմնակի, աչքը զվարճացնող ինչ-որ բան կա՝ նույնիսկ ով ուզում է լինեք դուք։ Մեր տիկնայք նայում էին լուռ, իսկ ուղեկցողներն աչքի ընկան մտքի սրությամբ և վերին տոկունությամբ։ Մեկը նկատեց, որ սա լավագույն ելքն էր և որ տղան ավելի խելացի ոչինչ չէր կարող հորինել, մյուսը եզրակացրեց, որ թեկուզ մի ակնթարթ, բայց լավ կյանք է արել։ Երրորդը հանկարծ բերանից թռցրեց, ինչո՞ւ են մեզանում սկսել այդքան հաճախակի կախվել ու ինքնասպան լինել՝ ճիշտ կարծես արմատահան են եղել, ճիշտ կարծես հատակը բոլորի ոտքերի տակ փախչո՞ւմ է։ Բարոյաբանին նայեցին դժկամությամբ։ Փոխարենը, Լյամշինը, պատիվ համարելով ստանձնել խեղկատակի դերը, մի ողկույզ խաղող պոկեց, նրա ետևից՝ ծիծաղելով, մյուսը, իսկ երրորդը ձեռքը մեկնեց շատո-դ’իքեմի շշին։ Բայց կանգնեցրեց տեղ հասած ոստիկանապետը և նույնիսկ խնդրեց «մաքրել սենյակը»։ Քանի որ բոլորն էլ կուշտ նայել էին, ապա իսկույն, առանց վիճելու, դուրս եկան, թեև Լյամշինն ինչ-որ խնդրով կպավ ոստիկանապետից։ Համընդհանուր ուրախությունը, ծիծաղը և զվարթ խոսակցությունը ճանապարհի մնացած կեսին էլ ավելի աշխուժացան։

Սեմյոն Յակովլևիչի մոտ հասանք ցերեկվա ճիշտ ժամը մեկին։ Վաճառականական բավական մեծ տան դարպասը կրնկի վրա բաց էր, կողաշենք տանող ճամփան՝ նույնպես։ Անմիջապես իմացանք, որ Սեմյոն Յակովլևիչը բարեհաճում է ճաշել, բայց ընդունում է։ Մեր ամբողջ խումբը ներս մտավ միանգամից։ Սենյակը, ուր ընդունում և ճաշում էր խևը, բավականաչափ ընդարձակ էր, եռապատուհան և լայնակի երկու հավասար մասերի էր բաժանված պատից պատ ձգվող փայտյա, գոտկահաս բարձրության միջնորմով։ Սովորական այցելուները մնում էին ցանկապատի մյուս կողմում, բախտավորներին, խևի ցուցումով, թույլատրում էին անցնել դռնակով՝ նրա մոտ, և նա, եթե ուզում, մարդկանց նստեցնում էր իր հին, կաշեպատ բազկաթոռներին և բազմոցին, իսկ ինքն անփոփոխ բազմած էր լինում հնամենի, վոլտերյան մաշված բազկաթոռին։ Բավական խոշորամարմին, ուռած, դեղնադեմ մարդ էր, հիսունհինգ տարեկան, շիկամազ ու ճաղատ, ցանցառ մազերով, սափրված, աջ այտն ուռած և փոքր-ինչ ծռված բերանով, ձախ ռունգի մոտ խոշոր կոծիծով, նեղ-նեղ աչքերով, դեմքի հանգիստ, պատկառազդու, քնած արտահայտությամբ։ Հագնված էր գերմանացու պես՝ սև սերթուկ, բայց առանց ժիլետի և փողկապի։ Սերթուկի տակից երևում էր նկատելի հաստ, սակայն ճերմակ շապիկը, ըստ երևույթին, հիվանդ ոտքերին՝ ոտնամաններ։ Ես լսել էի, որ ժամանակին նա պաշտոնավոր է եղել և աստիճան էլ ունի։ Նա հենց նոր էր կերել ձկնապուրը և անցել երկրորդ ճաշատեսակին՝ կճեպով խորոված կարտոֆիլ, աղով։ Ուրիշ ոչինչ և երբեք չէր ուտում, խմում էր միայն շատ թեյ՝ սիրահար էր։ Նրա շուրջ պտտվում էին երեք սպասավոր, որոնց վաճառականն էր պահում։ Ծառաներից մեկը ֆրակով էր, մյուսը նման էր արտելականի, երրորդը՝ դպիրի։ Տասնվեցամյա մի պատանի էլ կար, շատ արագաշարժ։ Ծառաներից բացի, այդտեղ էր նաև ալեհեր ու պատկառելի մի վանական՝ բավականին լիքը սկահակով։ Սեղաններից մեկի վրա եռում էր ինքնաեռը և մատուցարան էր դրված՝ համարյա երկու երկտասնյակ բաժակներով։ Մյուս՝ հակադիր սեղանին, դարսված էին նվերները, մի քանի գլուխ և ֆունտ շաքար, երկու ֆունտի չափ թեյ, մի զույգ ասեղնավոր ոտնաման, ֆուլյարե թաշկինակ, մի կտոր մահուդ, մի թոփ քաթան և այլն։ Դրամական ընծաները համարյա բոլորը լցվում էին վանականի սկահակը։ Սենյակում շատ մարդ կար՝ միայն այցելուները մեկ երկտասնյակ կլինեին, որոնցից երկուսը նստած էին ցանկապատի մյուս կողմում, ալեհեր մի ծերուկ էր, ուխտավոր, «հասարակներից» և փոքրամարմին, նիհարիկ եկվոր մի վանական՝ նստած պատշաճաբար, աչքերը ցած հառած։ Մյուս բոլոր այցելուները կանգնած էին այս կողմում, մեծ մասը նույնպես հասարակներից, բացի հաստամարմին մի վաճառականից, որը եկել էր գավառական քաղաքից, մորուքավոր էր, հագնված ռուսավարի, բայց նրան գիտեին որպես հարյուրհազարատիրոջ, ևս մի տարեց ու չունևոր ազնվականուհի, մեկ ուրիշ կալվածատեր։ Բոլորն իրենց բախտին էին սպասում՝ չհամարձակվելով խոսք բացել։ Չորս հոգի ծնկաչոք էին, բայց բոլորից ավելի ուշադրություն էր գրավում կալվածատերը՝ գիրուկ, քառասնհինգամյա մարդ էր՝ ծնկի իջած հենց միջնորմի մոտ, բոլորից մերձ էր երևում ու երկյուղածությամբ սպասում Սեմյոն Յակովլևիչի բարեհաճ հայացքին կամ խոսքին։ Արդեն մի ժամի չափ ծնկաչոք էր, իսկ տանտերը շարունակ չէր նկատում։

Մեր տիկնայք սեղմվեցին հենց միջնորմի մոտ՝ ուրախ և ծիծաղկոտ փսփսալով։ Ծնկի եկածներին և մյուս բոլոր այցելուներին մի կողմ հրեցին կամ ծածկեցին, բացի կալվածատիրոջից, որը համառորեն տեսանելի էր մնում, նունիսկ ձեռքերով կառչած ցանկապատից։ Զվարթ և անհոգ-հետաքրքրասեր հայացքներ հառվեցին Սեմյոն Յակովլևիչի վրա, ինչպես նաև լոռնետներ, քթակնոցներ և նույնիսկ հեռադիտակներ։ Համենայն դեպս, Լյամշինը հեռադիտակով էր նայում։ Սեմյոն Յակովլևիչը հանգիստ ու ալարկոտ բոլորին էր նայում իր նեղ-նեղ աչքերով։

― Բարետեսքներ, բարետեսքներ,― բարեհաճեց արտաբերել նա խռպոտ բասով ու թեթևակի բացականչելով։

Մերոնք բոլորը ծիծաղեցին. «Ի՞նչ է նշանակում բարետեսք»։ Սակայն Սեմյոն Յակովլևիչն ընկղմվեց լռության մեջ և ուտում-վերջացնում էր իր կարտոֆիլը։ Վերջապես սրբվեց անձեռոցիկով, և նրան թեյ մատուցեցին։

Սովորաբար նա թեյը խմում էր ոչ մենակ, այցելուներին էլ էր տալիս, բայց ամենևին ոչ բոլորին, սովորաբար ինքն էր ցույց տալիս, թե որ մեկին երջանկացնեն։ Այդ կարգադրությունները միշտ զարմացնում էին իրենց անսպասելիությամբ։ Շրջանցելով հարուստներին և բարձրաստիճաններին, երբեմն հրամայում էր թեյ տալ մուժիկին կամ որևիցե զառամյալ պառավի, մեկ ուրիշ անգամ շրջանցելով չքավորներին, թեյը մատուցում էին որևիցե միակ վաճառական-հարուստի։ Թեյը նույնպես տարբերակված էին տալիս, մեկին՝ գցովի, մյուսին՝ կծովի, երրորդին՝ առանց շաքարի։ Այս անգամ երջանկացվեցին եկվոր վանականը՝ գցովի բաժակով, և ծերունի ուխտավորը, ում տվեցին առանց շաքարի։ Իսկ մենաստանի սկուտեղով հաստամարմին վանականին, չգիտես ինչու, բոլորովին չտվեցին, թեև մինչև հիմա ամեն օր նա ստանում էր իր բաժակը։

― Սեմյոն Յակովլևիչ, որևէ բան ասեք ինձ, ես շատ վաղուց եմ ցանկացել ծանոթանալ ձեզ հետ,― ժպտալով ու աչքերը կկոցած, երգեցիկ ասաց մեր կառքի այն փարթամ տիկինը, որը քիչ առաջ նշել էր, թե զվարճանքի խնդրում ձևականությունների կարիք չկա, միայն թե հետաքրքիր լինի։ Սեմյոն Յակովլևիչը նույնիսկ չնայեց նրան։ Ծնկաչոք կալվածատերը հնչեղ ու խորը հոգոց հանեց, ճիշտ կարծես բարձրացրին և իջեցրին փուքսը։

― Գցովի,― հանկարծակի ցույց տվեց Սեմյոն Յակովլևիչը հարյուրհազարատեր վաճառականին։ Վերջինս առաջ եկավ ու կանգնեց կալվածատիրոջ կողքին։

― Էլի շաքար լցրեք,― հրամայեց Սեմյոն Յակովլևիչը, երբ արդեն լցրել էին բաժակը, մի բաժին էլ լցրին։― Էլի, էլի՛։― Երրորդ անգամ էլ ավելացրին, ի վերջո՝ չորրորդ։ Վաճառականն անխոս սկսեց խմել իր թանձր շաքարաջուրը։

― Աստվա՜ծ,― շշնջաց ու խաչակնքեց ժողովուրդը։ Կալվածատերը նորից հնչեղ ու խորը հոգոց հանեց։

― Տեր իմ պատվելի, Սեմյոն Յակովլևիչ,― հանկարծ հնչեց չունևոր տիկնոջ, ում մերոնք սեղմել էին պատի կողմը, տրտմագին, սակայն այն աստիճան կտրուկ ձայնը, որ դժվար էր նրանից սպասել։― Լրիվ մի ժամ կլինի, հարազատս, բարեբախտության եմ սպասում։ Խոսք բարբառիր ինձ համար, որբուկիս դատն արա։

― Հարցրու,― Սեմյոն Յակովլևիչը ցույց տվեց դպիր-սպասավորին։ Վերջինս մոտեցավ ցանկապատին։

― Կատարե՞լ եք, արդյոք, այն, ինչ նախորդ անգամ հրամայել էր Սեմյոն Յակովլևիչը,― հարցրեց նա այրուն մեղմ ու համաչափ ձայնով։

― Ինչպես կատարեի, տեր իմ պատվելի, Սեմյոն Յակովլևիչ, նրանց հետ կատարե՞լ կլինի,― ողբաց այրին,― մարդակեր են, ինձ դատի են տվել, Սենատ են սպառնում գրել, հարազատ մորը...

― Տուր նրան,― Սեմյոն Յակովլևիչը ցույց տվեց շաքարի գլուխը։ Տղան մոտ ցատկեց, առավ շաքարի գլուխը և տարավ այրու մոտ։

― Օ՜հ, տեր իմ պատվելի, մեծ է բարությունդ։ Ի՞նչ եմ անելու այդքանը,― ողբալ էր սկսելու այրին։

― Էլի, էլի,― նվիրում էր Սեմյոն Յակովլևիչը։

Մի գլուխ էլ բերեցին։ «Էլի՛, էլի՛»,― հրամայում էր խևը, բերեցին երրորդը, վերջապես՝ չորրորդը։ Չորս կողմից այրուն շրջապատեցին շաքարով։ Մենաստանի վանականը հոգոց հանեց, այդ ամենն այսօր ևեթ կարող էր հասնել մենաստան, նախկինի պես։

― Ի՞նչ եմ անելու այսքանը,― նվաստացած տնքում էր այրին։― Սիրտս կխառնի, մենակ ես եմ... Չլինի՞ մարգարեություն է, պատվելիս։

― Դա է որ կա, մարգարեություն է,― ինչ-որ մեկն ասաց մարդկանց միջից։

― Մի ֆունտ էլ տվեք նրան, էլի,― չէր հանդարտվում Սեմյոն Յակովլևիչը։

Սեղանին մի ամբողջ գլուխ շաքար մնացել էր, բայց Սեմյոն Յակովլևիչը կարգադրել էր մի ֆունտ տալ և այրուն մի ֆունտ էլ տվեցին։

― Տե՜ր Աստված, տե՜ր Աստված,― հոգոց հանելով, խաչակնքվում էին մարդիկ։― Հաստատ մարգարեություն էր։

― Հետայսու քաղցրացրեք ձեր սիրտը բարությամբ և գթությամբ և հետո միայն եկեք բողոք անելու հարազատ զավակներից, ձեր միս ու ոսկորից՝ ահա թե ինչ էր նշանակում սույն նշանը, պիտի ենթադրել,― ցածրաձայն, բայց ինքնագոհ խոսեց գիրուկ, սակայն թեյ չստացած վանականը՝ մենաստանից, բորբոքված ինքնասիրությունից ստանձնելով մեկնումը։

― Ինչ ես ասում, հայր սուրբ,― հանկարծ բարկացավ այրին,― ախր, նրանք ինձ պարանով քարշ էին տալիս կրակի մեջ, երբ Վերխիշինների տունը վառվեց։ Նրանք ինձ ու սատկած կատվին մի սնդուկի մեջ փակեցին, ինչ փչեց գլխներին, պատրաստ են...

― Քշի՜ր, քշի՜ր,― մեկեն ձեռքերը թափահարեց Սեմյոն Յակովլևիչը։

Դպիրը և տղան դուրս պրծան ցանկապատի մոտից։ Դպիրը թևանցուկ արեց այրուն, և նա, հանդարտված, քարշ եկավ դեպի դուռը՝ ետ նայելով նվիրված շաքարի գլուխներին, որոնք այրու ետևից տանում էր տղան։

― Մեկը ետ վերցնել, ետ վերցրու,― հրամայեց Սեմյոն Յակովլևիչն իր մոտ մնացած արտելականին։ Սա նետվեց հեռացողների ետևից, և երեք սպասավորները որոշ ժամանակ անց ետ եկան միասին, բերելով մի անգամ նվիրված, հիմա ետ խլված գլուխ շաքարը։ Այնուամենայնիվ, այրին երեքը տարավ իր հետ։

― Սեմյոն Յակովլևիչ,― ետևներից, հենց դռան մոտից հնչեց ինչ-որ մեկի ձայնը,― երազիս մի թռչուն եմ տեսել, սերմնագռավ էր, դուրս թռավ ջրի միջից ու մտավ կրակի մեջ։ Ի՞նչ է նշանակում սույն երազը։

― Սառնամանիք կլինի,― ասաց Սեմյոն Յակովլևիչը։

― Սեմյոն Յակովլևիչ, այդ ինչո՞ւ ինձ ոչինչ չպատասխանեցիք, ես այնքան վաղուց եմ ձեզնով հետաքրքրվում,― նորից ուզեց սկսել մեր տիկինը։

― Հարցրու,― միանգամից, առանց տիկնոջը լսելու, Սեմյոն Յակովլևիչը մատնացույց արեց ծնկաչոք կալվածատիրոջը։

Մենաստանի վանականը, ում հրամայվել էր հարցնել, ծանրումեծ մոտեցավ կալվածատիրոջը։

― Ի՞նչն էր ձեր մեղքը։ Ու հրամայված չէ՞ր ինչ-որ բան կատարել։

― Կռիվ չանել, ձեռքերին ազատություն չտալ,― խռպոտաձայն պատասխանեց կալվածատերը։

― Կատարե՞լ եք,― հարցրեց վանականը։

― Չեմ կարող կատարել, սեփական ուժս ինձ հաղթում է։

― Քշի՛ր, քշի՛ր։ Ցախավելով, ցախավելո՜վ քշիր դրան,― ձեռքերը թափահարեց Սեմյոն Յակովլևիչը։ Կալվածատերը, չսպասելով պատժի կատարմանը, վեր թռավ ու դուրս վազեց սենյակից։

― Չոքած տեղում ոսկեդրամ են թողել,― ազդարարեց վանականը՝ հատակից վերցնելով կես իմպերիալանոցը։

― Ահա, թե ում,― Սեմյոն Յակովլևիչը մատը տնկեց հարյուրհազարատեր վաճառականի վրա։ Վերջինս չհամարձակվեց հրաժարվել ու վերցրեց։

― Ոսկին ոսկետիրոջ մոտ,― չդիմացավ մենաստանի վանականը։

― Իսկ նրան՝ գցովի,― Սեմյոն Յակովլևիչը հանկարծ ցույց տվեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին։ Ծառան թեյը լցրեց և իբր սխալմամբ ուզում էր տալ քթակնոցով մի պճնամոլի։

― Երկարահասակի՛ն, երկարահասակի՛ն,― ուղղեց Սեմյոն Յակովլևիչը։

Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը վերցրեց բաժակը, զինվորական կիսախոնարհում արեց ու սկսեց խմել։ Չգիտեմ ինչու, մերոնք ծիծաղից կոտորվեցին։

― Մավրիկիյ Նիկոլաևիչ,― հանկարծ նրան դիմեց Լիզան,― այն ծնկաչոք պարոնը գնաց, նրա տեղը բռնեք, ծնկաչոք։

Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը տարակուսանքով նրան նայեց։

― Խնդրում եմ ձեզ, ինձ մեծ հաճույք կպատճառեք։ Լսեք, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչ,― մեկեն սկսեց Լիզան հաստատակամ, համառ, ջերմագին շուտասելուկով,― անպայման ծունկ չոքեք, ես ուզում եմ անպայման տեսնել, ինչպես եք չոքելու։ Եթե ծնկի չգաք, էլ ինձ մոտ չեք գա։ Անպայման ուզում եմ, անպայման ուզում եմ...

Ես չգիտեմ, դրանով ինչ էր ուզում ասել Լիզան, բայց նա պահանջում էր հաստատակամորեն, անհողդողդ, ճիշտ կարծես նոպայի մեջ էր։ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, ինչպես կտեսնենք հետագայում, բացատրում էր նրա այդպիսի, վերջերս առանձնապես հաճախակի դարձած քմահաճությունները՝ իր հանդեպ կույր ատելության պոռթկումներով, այն էլ, ոչ թե չարությունից, հակառակը, Լիզան գնահատում, սիրում և հարգում էր նրան, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչն էլ գիտեր, այլ մի տեսակ առանձնահատուկ, չգիտակցված ատելությունից, որ մեկ-մեկ չէր կարողանում հաղթահարել Լիզան և ոչ մի կերպ։

Նա լուռ տվեց բաժակը ետևում կանգնած ինչ-որ պառավի, բացեց միջնորմի դռնակը և առանց հրավերի մտավ Սեմյոն Յակովլևիչի մտերմիկ բաժինը, և սենյակի մեջտեղում ծնկի իջավ, բոլորին ի տես։ Կարծում եմ, իր նրբազգաց և պարզ հոգով նա ցնցված էր Լիզայի կոպիտ, ծաղրական արարմունքից՝ ամբողջ հասարակության աչքի առաջ։ Գուցեև նա մտածեց, թե Լիզան կամաչի իր արածից՝ տեսնելով նրա նսեմացումը, որն այնպես ստիպում էր անել ինքը։ Հարկավ, ոչ ոք սիրտ չէր անի այդպիսի միամիտ և վտանգավոր եղանակով ուղղել կնոջը, նրանից բացի։ Նա ծնկի էր իջել դեմքի իր անդրդվելի պատկառանքով՝ երկարահասակ, անդյուրաթեք, ծիծաղելի։ Բայց մերոնք չէին ծիծաղում։ Արարքի անսպասելիությունը հիվանդագին տպավորություն հարուցեց։ Բոլորը Լիզային էին նայում։

― Սպեղանի՜, սպեղանի՜,― մրմրթաց Սեմյոն Յակովլևիչը։ Լիզան մեկեն գունատվեց, ճչաց, տնքաց ու նետվեց միջնորմից այն կողմ։ Այդտեղ մի արագընթաց, հիստերիկ տեսարան եղավ, ամբողջ ուժով նա սկսեց վեր կացնել ծնկած Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին՝ երկու ձեռքով քաշքշելով նրա բազկից։

― Վեր կացեք, վեր կացեք,― բղավում էր նա, ասես իրեն կորցրած։― Վեր կացեք հիմա՛, հիմա՛։ Ինչպես համարձակվեցիք ծնկել։

Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը վեր կացավ։ Լիզան ձեռքերով սեղմում էր նրա ձեռքերը արմունկից վեր ու ակնապիշ նայում նրա դեմքին։ Վախ կար Լիգայի հայացքում։

― Բարետեսքնե՜ր, բարետեսքնե՜ր,― մի անգամ էլ կրկնեց Սեմյոն Յակովլևիչը։

Վերջապես Լիզան դուրս բերեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին այս կողմ, մեր ամբողջ խմբի մեջ սաստիկ իրարանցում եղավ։ Մեր կառքի տիկինը, հավանորեն կամենալով բեկել տպավորությունը, երրորդ անգամ զրնգուն եւ ճղճղան հարցրեց Սեմյոն Յակովլևիչից՝ առաջվա պես սեթևեթ ժպիտով.

― Ի՞նչ է, Սեմյոն Յակովլևիչ, մի՞թե որևէ բան չեք «բարբառի» ինձ համար։ Իսկ ես այնքան հույս ունեի ձեզ վրա։

― Ք...քեզ, ք...քեզ...― հանկարծ, դիմելով նրան, Սեմյոն Յակովլևիչը խիստ անվայել բառ արտաբերեց։ Բառերն արտասանվեցին կատաղած և սարսափեցնող հստակությամբ։ Մեր տիկնայք ճղճղացին և գլխապատառ վազեցին դուրս, տղամարդիկ հոմերական քրքիջ բարձրացրին։ Դրանով էլ ավարտվեց մեր ուղևորությունը Սեմյոն Յակովլևիչի մոտ։

Այդուհանդերձ, ասում են, այդտեղ ևս մի չափազանց հանելուկային դեպք տեղի ունեցավ և խոստովանեմ, ավելի շատ հենց դրա համար այդքան մանրամաս հիշատակեցի այդ ուղևորության մասին։

Ասում են, որ երբ բոլորը խմբով դուրս պրծան, Լիզան, ում պահում էր Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, հանկարծ դռան մեջ, նեղվածքում, բախվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին։ Հարկ է ասել, կիրակնօրյա առավոտից և ուշագնացությունից հետո երկուսն էլ, թեև հանդիպել էին քանիցս, սակայն միմյանց չէին մոտեցել և բառ չէին փոխանակել։ Ես տեսա, թե նրանք ինչպես բախվեցին դռան մեջ. ինձ թվաց, թե երկուսն էլ մի պահ կանգ առան և մի տեսակ տարօրինակ միմյանց նայեցին։ Բայց ես կարող էի վատ տեսնել բազմության մեջ։ Այնինչ, հավատացնում էին ու միանգամայն լրջորեն, որ Լիզան, նայելով Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին, արագ բարձրացրել է ձեռքը, այսպես թե այնպես՝ դեմքին հավասար, ու հավանաբար կխփեր, եթե դիմացինը չհասցներ մի կողմ քաշվել։ Գուցե նրան դուր չէր եկել Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի դեմքի արտահայտությունը կամ քմծիծաղի պես բան էր նկատել, հատկապես հիմա, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին առնչվող այդ դեպքից հետո։ Խոստովանում եմ, ինքս ոչինչ չեմ տեսել, բայց փոխարենը բոլորը հավատացնում էին, թե տեսել են, թեև բոլորը չէին կարող ոչ մի կերպ տեսնել դա՝ իրարանցման պատճառով, գուցե թե՝ ոմանք։ Միայն թե այն ժամանակ չհավատացի։ Հիշում եմ սակայն, որ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը որոշ չափով գունատված էր ետդարձի ամբողջ ճանապարհին։

III

Համարյա նույն ժամանակ և հենց այդ օրն էլ, ի վերջո, կայացավ Ստեպան Տրոֆիմովիչի հանդիպումը Վարվառա Պետրովնայի հետ, որը վերջինս վաղուց էր մտապահել ու վաղուց արդեն դա հայտնել էր իր նախկին բարեկամին, սակայն, չգիտես ինչու, մինչ այդ շարունակ հետաձգում էր։ Հանդիպումը կայացել էր Սկվորեշնիկիում։ Վարվառա Պետրովնան իր քաղաքամերձ տունն էր եկել՝ հոգսերի մեջ թաղված, նախորդ օրը վերջնականապես վճռվել էր, որ առաջիկա տոնախմբությունը լինելու է պարագլխի տիկնոջ մոտ։ Սակայն Վարվառա Պետրովնան իր արագ գործող խելքով կռահել էր, որ տոնախմբությունից հետո ոչ ոք իրեն չի խանգարի իր առանձին տոնախմբությունն անել, արդեն Սկվորեշնիկիում և նորից հրավիրել ամբողջ քաղաքը։ Այդժամ բոլորն իրապես կարող էին համոզվել՝ ո՞ւմ տանն է ավելի լավ և որտե՞ղ են կարողանում ավելի լավ ընդունել ու առավել ճաշակով պարահանդես տալ։ Ընդհանրապես, նրան ճանաչել չէր լինի։ Թվում էր, թե հաստատապես վերածնվել և նախկին անմատչելի «բարձրագույն տիկնոջից» (Ստեպան Տրոֆիմովիչի արտահայտությունը) վերածվել է ամենասովորական աշխարհիկ խելառ կնոջ։ Ի դեպ, սա սոսկ կարող էր թվալ։

Հասնելով ամայի տուն, նա շրջեց սենյակներում երկու հոգու՝ հավատարիմ ու հնուց եկող Ալեքսեյ Եգորովիչի և գլխովը շատ բան անցած, դեկորատիվ գործի մասնագետ Ֆոմուշկայի ուղեկցությամբ։ Ծայր առան խորհուրդներ և նկատառումներ, ինչ կահույք տեղափոխել քաղաքային տնից, ինչ իրեր, նկարներ, որտեղ դրանք տեղադրել, ավելի հարմար ինչպես տնօրինել ջերմոցն ու ծաղկանոցը, որտեղ է պետք նոր վարագույրներ կախել, որտեղ պիտի լինի բուֆետը և մե՞կ, թե՝ երկու, և այլն և այլն։ Եվ ահա, ամենաթունդ հոգսերի մեջ, մեկեն մտքով անցավ կառք ուղարկել՝ Ստեպան Տրոֆիմովիչին բերելու։

Վերջինս վաղուց արդեն տեղեկացված էր և պատրաստ ու ամեն օր սպասում էր հենց նման անակնկալ հրավերի։ Կառք նստելով, խաչակնքվեց՝ վճռվելու էր ճակատագիրը։ Իր բարեկամին նա տեսավ մեծ սրահում, խորշի մեջ դրված փոքրիկ բազմոցին նստած, դիմացը՝ մարմարյա փոքր սեղանիկ, թուղթ ու մատիտը ձեռքին. Ֆոմուշկան արշինով չափում էր վերնասրահի և պատուհանների բարձրությունը, իսկ Վարվառա Պետրովնան ինքն էր գրում թվերը և նշումներ անում լուսանցքներին։ Գործից չկտրվելով, նա գլխով արեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին, և երբ վերջինս ողջույնի պես մի բան մրթմրթաց, արագ նրան պարզեց ձեռքը և, առանց նայելու, տեղ ցույց տվեց՝ իր կողքին։

«Ես նստել և սպասում էի հինգ րոպե, սիրտս ճմլելով»,― պատմում էր նա ինձ հետո։― Ես տեսա ոչ այն կնոջը, ում ճանաչել եմ քսան տարի։ Կատարելագույն համոզումը, որ ամեն ինչ վերջացել է, ուժ տվեց ինձ, ինչը նույնիսկ զարմացրեց նրան։ Երդվում եմ, նա զարմացած էր իմ տոկունությամբ այդ վերջին ժամին»։

Վարվառա Պետրովնան հանկարծ մատիտը դրեց սեղանին և արագ դարձավ Ստեպան Տրոֆիմովիչին։

― Ստեպան Տրոֆիմովիչ, մենք պետք է գործից խոսենք։ Համոզված եմ, որ դուք նախապատրաստել եք ձեր բոլոր ճոխ բառերը և զանազան այլ դիպուկ բաներ, բայց ավելի լավ կլինի ուղղակի գործին անցնենք, այդպես չէ՞։

Ստեպան Տրոֆիմովիչն այլայլվեց։ Վարվառա Պետրովնան խիստ էր շտապում դրսևորել իր տոնը, իսկ ի՞նչ էր լինելու հետագայում։

― Սպասեք, լռեք, թողեք ես ասեմ, հետո՝ դուք, թեև ճիշտն ասած, չգիտեմ, ի՞նչ կարող էիք ինձ պատասխանել,― շարունակեց նա շուտասելուկով։― Ձեր հազար երկու հարյուր ռուբլի թոշակը ես համարում եմ իմ սրբազան պարտականությունը մինչև ձեր կյանքի վերջը։ Այսինքն, ինչո՞ւ սրբազան պարտականությունը, պարզապես պայմանագրով, դա շատ ավելի հավաստի կլինի, այդպես չէ՞։ Եթե ուզում եք, մենք կգրենք։ Իմ մահվան դեպքում արվել են հատուկ կարգադրություններ։ Բայց դուք հիմա ինձնից ստանում եք, դրանից ավելի, բնակարան և սպասավորներ և ամբողջ ապրուստը։ Փոխանցենք փողի, կլինի հազար հինգ հարյուր, այդպես չէ՞։ Դնում եմ ևս հավելյալ երեք հարյուր ռուբլի, ընդամենը կդառնա լրիվ երեք հազար։ Բավակա՞ն է ձեզ մեկ տարվա համար։ Կարծում եմ, քիչ չէ։ Ամենաարտակարգ դեպքերում, ի դեպ, ես կավելացնեմ։ Այսպիսով, վերցրեք փողը, իմ մարդկանց ուղարկեք ինձ մոտ և ապրեք ինքներդ, ուր ուզում եք՝ Պետերբուրգում, Մոսկվայում, արտասահմանում կամ այստեղ, միայն ոչ ինձ մոտ։ Լսո՞ւմ եք։

― Վերջերս ճիշտ նույնպես հաստատակամ և նույնպես փութով ինձ նույն շուրթերից մեկ ուրիշ պահանջ հայտնվեց,― դանդաղ և տխրամած հստակությամբ խոսեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։― Ես հնազանդվեցի և կազաչոկ պարեցի՝ ձեզ հաճույք պատճառելու համար։ Oui, la comparaison peut etre permise. C՝etait comme tin petit cozak du Don, qui sautait sur sa propre tombe^[23]. Հիմա...

― Կանգ առեք, Ստեպան Տրոֆիմովիչ։ Դուք ահավոր շատախոս եք։ Դուք չպարեցիք, այլ հայտնվեցիք ինձ նոր փողկապով, սպիտակեղենով, ձեռնոցով, յուղված և ցողված։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ ինքներդ էիք ուզում ամուսնանալ։ Դա գրված էր ձեր դեմքին և հավատացեք, ամենագեշ արտահայտությունն էր։ Եթե ես չնշեցի այն ժամանակ դա ձեզ՝ միայն նրբանկատությունից։ Բայց դուք ցանկանում էիք ամուսնանալ, չնայած այն նողկալիություններին, որոնք գրում էիք իմ մասին և ձեր հարսնացուի մասին։ Հիմա ամենևին էլ դա չէ։ Եվ ի՞նչ կապ ունի այստեղ cozak du Don-ը ձեր ինչ-որ գերեզմանի վրա։ Չեմ հասկանում, թե ինչ համեմատություն էր։ Ընդհակառակն, մի մեռեք, այլ ապրեք, ապրեք հնարավորին չափ երկար, ես շատ ուրախ կլինեմ։

― Անկելանոցո՞ւմ։

― Անկելանոցո՞ւմ։ Երեք հազար եկամուտով անկելանոց չեն գնում։ Ահ, հիշեցի,― քմծիծաղ տվեց նա,― իսկապես, Պյոտր Ստեպանովիչը մի առիթով կատակեց անկելանոցի վերաբերյալ։ Բա՜, դա իրոք, առանձնահատուկ անկելանոց է, որի մասին արժե մտածել։ Դա ամենահարգարժան մարդկանց համար է, այնտեղ գնդապետներ կան, հիմա այնտեղ է ուզում ընկնել մի գեներալ։ Եթե դուք տրամադրեք ձեր ամբողջ փողերը, ապա կգտնեք անդորր, լիություն, ծառայողներ։ Այնտեղ կզբաղվեք գիտություններով և միշտ կարող եք մի պարտիա պրեֆերանս խաղալ...

― Passons^[24]։

― Passons?― Վարվառա Պետրովնան տհաճություն զգաց։

― Բայց այդ դեպքում՝ վե՛րջ։ Դուք տեղեկացված եք, մենք այսուհետև ապրում ենք միանգամայն առանձին։

― Ու վե՞րջ։ Այն ամենը, ինչ մնաց քսան տարո՞ւց։ Մեր վերջին հրաժե՞շտն է։

― Դուք ահավոր սիրում եք բացականչել, Ստեպան Տրոֆիմովիչ։ Հիմա դա ամենևին մոդայիկ չէ։ Նրանք խոսում են կոպիտ, բայց հասարակ։ Գո՜րծ եք գտել ձեր քսան տարիներով։ Քսան տարվա երկկողմանի ինքնասիրություն, և ուրիշ ոչինչ։ Ինձ ուղղված ձեր ամեն մի նամակը գրված է ոչ թե ինձ, այլ սերունդների համար։ Դուք ոճաբան եք և ոչ բարեկամ, իսկ բարեկամությունը սոսկ փառաբանված բառ է, իսկ ըստ էության՝ փոխադարձ ցողում կեղտաջրով...

― Աստված իմ, ինչքան շատ են ուրիշի խոսքերը։ Սերտած դասե՜ր։ Նրանք ձեզ էլ են հագցրել իրենց մունդիրը։ Դուք նույնպես բերկրանքի մեջ եք, դուք նույնպես արևի տակ եք։ Chere, chere, ոսպի ի՜նչ խաշիլով եք նրանց ծախել ձեր ազատությունը։

― Ես թութակ չեմ, որ կրկնեմ ուրիշի խոսքերը,― փրփրեց Վարվառա Պետրովնան։― Հավատացած եղեք, որ ինքս իմ բառերն ունեմ կուտակած։ Ի՞նչ եք արել ինձ համար այս քսան տարում։ Դուք ինձ մերժել եք անգամ գրքերը, որոնք ձեզ համար էի դուրս գրում և որոնք այդպես էլ չթերթատած կմնային, եթե չլիներ կազմարարը։ Ի՞նչ եք տվել ինձ կարդալու, երբ ես, առաջին տարիներին, խնդրում էի ղեկավարել ինձ։ Շարունակ՝ Կապֆիգ, հա Կապֆիգ։ Դուք խանդում էիք անգամ իմ զարգացմանը և միջոցներ ձեռք առնում։ Այնինչ, ձեզ վրա բոլորն են ծիծաղում։ Խոստովանում եմ, ես միշտ ձեզ համարել եմ միայն քննադատ։ Դուք գրաքննադատ եք, և ոչ ավելին։ Երբ Պետերբուրգ գնալու ճանապարհին ձեզ հայտարարեցի, որ մտադիր եմ ամսագիր հրատարակել ու դրան նվիրել ամբողջ կյանքս, տեղնուտեղն ինձ նայեցիք հեգնաբար և հանկարծ դարձաք ահավոր բարձրամիտ։

― Դա այն չէր, այն չէր... այն ժամանակ մենք վախենում էինք հետապնդումներից...

― Դա հենց այն էր որ կա, իսկ Պետերբուրգում հետապնդումներից ոչ մի կերպ չէիք կարող վախենալ։ Հիշո՞ւմ եք, հետո՝ փետրվարին, երբ լուր տարածվեց, հանկարծ ինձ մոտ վազեցիք վախեցած և սկսեցիք պահանջել, որ անմիջապես ձեզ վկայագիր տամ նամակի տեսքով, որ նախատեսվող ամսագիրն ամենևին ձեզ չի վերաբերում, որ երիտասարդներն ինձ մոտ են գալիս և ոչ ձեզ մոտ, իսկ դուք սոսկ տնային ուսուցիչ եք, որն ապրում է տան մեջ, քանի որ ռոճիկը լրիվ չի վճարված, այդպես չէ՞։ Դուք դա հիշո՞ւմ եք։ Ձեր ամբողջ կյանքի ընթացքում դուք շատ լավ աչքի եք ընկել, Ստեպան Տրոֆիմովիչ։

― Դա սոսկ փոքրոգության մի րոպե էր, դեմառդեմ մեկ րոպե,― դառնագին բացականչեց նա,― բայց մի՞թե, մի՞թե ամեն ինչ խզվելու է նման մանրիկ տպավորություններից։ Մի՞թե էլ ոչինչ չի մնացել մեր միջև, այսքան երկար տարիների ընթացքում։

― Դուք ահավոր հաշվենկատ եք։ Ամեն ինչ ուզում եք այնպես անել, որ ես դեռ պարտք մնամ։ Երբ արտասահմանից վերադարձաք, ինձ վերևից էիք նայում և չէիք թողնում մի բառ ասել, իսկ երբ ինքս գնացի և հետո ձեզ հետ խոսեցի Տիրամորից ստացած տպավորության մասին, դուք մինչև վերջ չլսեցիք և գոռոզաբար սկսեցիք ժպտալ քթի տակ։ Ճիշտ կարծես՝ չէի կարող ես էլ ունենալ նույնպիսի զգացմունքներ, ինչ և դուք։

― Դա այն չէր, հավանորեն, այն չէր... J'ai oublie^[25]։

― Ոչ, հենց այն էր որ կա, նաև առանձնապես պարծենալու բան էլ չկար իմ առաջ, որովհետև այդ ամենը դատարկ բան է և միայն ձեր հորինվածքը։ Ներկայումս ոչ ոք, ոչ ոք Աստվածամորով չի սքանչանում և ժամանակ չի կորցնում դրա վրա, բացառությամբ անուղղելի ծերուկների։ Ապացուցված բան է։

― Չէ՜ մի՝ ապացուցվա՞ծ։

― Նա բացարձակապես ոչնչի չի ծառայում։ Այս գավաթն օգտակար է, որովհետև մեջը ջուր կարելի է լցնել, այս մատիտն օգտակար է, որովհետև դրանով ամեն ինչ կարելի է գրել, իսկ այնտեղ՝ կնոջ դեմք, ավելի վատ, քան մյուս բոլոր դեմքերը բնականում։ Փորձեք խնձոր նկարել և կողքն իսկական խնձոր դրեք՝ ո՞ր մեկը կվերցնեք։ Չեմ կարծում, թե կսխալվեք։ Ահա թե ինչի են հանգում հիմա ձեր բոլոր տեսությունները, հենց դրանք լուսավորվեցին ազատ հետազոտման առաջին շողով։

― Այսպես, այսպես։

― Դուք հեգնաբար ծիծաղում եք քթի տակ։ Իսկ, օրինակի համար, ի՞նչ էիք ինձ ասում ողորմության մասին։ Այն է, թե բավականությունը ողորմությունից ամբարտավան և անբարո բավականություն է, հարուստի բավականությունն իր հարստությամբ, իշխանությամբ և իր նշանակության համեմատությամբ՝ մուրացկանի նշանակության հետ։ Ողորմությունն այլասերում է թե տվողին, թե վերցնողին և, ավելին, չի հասնում նպատակին, քանզի սոսկ սաստկացնում է մուրացկանությունը։ Աշխատել չցանկացող ծույլերը խռնվում են տվողների մոտ, ինչպես խաղամոլները խաղասեղանի շուրջ՝ շահելու հույսով։ Իսկ այն խղճուկ գրոշները, որ շպրտում են նրանց, մեկ հարյուրերորդական չափով էլ չեն բավականացնի։ Շա՞տ եք, արդյոք, բաժանել ձեր կյանքի ընթացքում։ Ոչ ավելի, քան ութը տասկոպեկանոց, հիշեք հապա։ Աշխատեք հիշել, վերջին անգամ ե՞րբ եք ողորմություն տվել։ Երկու տարի առաջ, թերևս, չորս էլ լինի։ Դուք բղավում եք և միայն գործին խանգարում։ Ողորմությունն այժմվա հասարակության մեջ էլ պետք է արգելվի օրենքով։ Նոր հասարակարգում չքավորներ չեն լինի ամենևին։

― Օ՜, ուրիշի խոսքերի ինչպիսի ժայթքում։ Բանն արդեն նոր հասարակարգի՞ն է հասել։ Դժբախտի մեկը, Աստված ձեզ օգնական։

― Այո, հասել է, Ստեպան Տրոֆիմովիչ։ Դուք խնամքով թաքցնում էիք ինձնից բոլոր նոր գաղափարները, որոնք հիմա արդեն բոլորին են հայտնի և անում էիք դա սոսկ խանդից, ինձ վրա իշխանություն ունենալու հասար։ Այժմ նույնիսկ այդ Յուլիան է ինձնից հարյուր վերստ առաջ։ Բայց հիմա իմ աչքերն էլ են բացվել։ Ստեպան Տրոֆիմովիչ, ես ձեզ պաշտպանել եմ, ինչքան կարողացել եմ։ Կտրականապես բոլորը ձեզ մեղադրում են։

― Բավական է,― ուզում էր ելնել տեղից,― բավական է։― Եվ է՞լ ինչ կցանկանամ ձեզ, չլինի՞ ապաշխարանք։

― Մի րոպե նստեք, Ստեպան Տրոֆիմովիչ, մի բան էլ պիտի հարցնեմ։ Գրական առավոտին ինչ-որ բան կարդալու հրավեր են հայտնել ձեզ, իմ միջոցով է եղել դա։ Ասացեք, ի՞նչ եք կարդալու։

― Հենց այդ թագուհիների թագուհու, մարդկության այդ իդեալի, Սիքստինյան Աստվածամոր մասին, որը, ձեր կարծիքով, չարժե այս գավաթը կամ մատիտը։

― Ուրեմն, ո՞չ պատմությունից,― դառնությամբ զարմացավ Վարվառա Պետրովնան։― Բայց ձեզ չեն լսի։ Ի՞նչ է ձեր գլուխը մտել այդ Աստվածամայրը։ Լավ, ի՞նչ հաճույք, եթե բոլորին քնեցնեք։ Վստահ եղեք, Ստեպան Տրոֆիմովիչ, միայն ու միայն ի շահ ձեզ եմ ասում։ Ուրիշ բան, եթե վերցնեիք մի որևէ կարճ, բայց հետաքրքական, միջնադարյան պալատական փոքր պատմություն, իսպանական պատմությունից, կամ, ավելի լավ է ասել, որևէ անեկդոտ, ու լրացնեիք էլի անեկդոտներով և սուր խոսքերով՝ ձեր կողմից։ Այնտեղ ճոխ պալատներ են եղել, ինչպիսի՜ տիկնայք, թունավորումներ։ Կարմազինովն ասում է, որ տարօրինակ կլինի, եթե իսպանական պատմությունից էլ մի որևէ հետաքրքիր բան չպատմվի։

― Կարմազինովը՝ իրեն սպառած այդ տխմարն ինձ համար թեմա՜ է որոնում։

― Կարմազինովը համարյա թե պետական խելք է։ Դուք շատ հանդուգն լեզու ունեք, Ստեպան Տրոֆիմովիչ։

― Կարմազինովը մի պառաված, իրեն սպառած, չարացած կնիկ է։ Chere, chere, վաղո՞ւց եք այդպես ստրկացել նրանց, օ՜ Աստված։

― Ես հիմա էլ նրան տանել չեմ կարողանում՝ գոռոզամտության համար, բայց արժանին եմ մատուցում նրա խելքին։ Ես ձեզ պաշտպանել եմ ամբողջ ուժով, ինչքան կարողացել եմ։ Եվ ինչո՞ւ անպայման իրեն ծիծաղելի ու ձանձրալի դրսևորել։ Հակառակը, բեմ ելեք հարգալիր ժպիտով, որպես անցյալ դարի ներկայացուցիչ և երեք անեկդոտ պատմեք՝ ձեր ամբողջ սրամտությամբ, այնպես, ինչպես միայն դուք կարող եք պատմել երբեմն։ Թող որ ծեր լինեք, ձեր դարն ապրած, թող որ, ի վերջո, ետ եք մնացել նրանցից։ Բայց ինքներդ դա ընդունեք ժպիտով՝ նախաբանում, և բոլորը կտեսնեն, որ դուք սիրելի, բարի, սրամիտ բեկոր եք... Մի խոսքով, հին հունցվածքի և այնքան առաջադեմ մեկը, որ ինքն է ի վիճակի գնահատել, թե ինչ ասել է որոշ ըմբռնումների համակ այլանդակություն, որոնց մինչ այժմ հետևել է ինքը։ Դե, հաճույք պատճառեք ինձ, խնդրում եմ։

― Chere, բավական է։ Մի խնդրեք, չեմ կարող։ Ես կկարդամ Աստվածամոր մասին, բայց փոթորիկ կբարձրացնեմ, որը կամ կճզմի նրանց բոլորին, կամ կխոցի միայն ինձ։

― Հավանորեն, միայն ձեզ, Ստեպան Տրոֆիմովիչ։

― Դա է իմ ճակատագիրը։ Ես կպատմեմ այն ստոր ստրուկի մասին, այն գարշահոտ ու այլասերված ծառայի մասին, որն առաջինը կթառի սանդուղքին՝ մկրատը ձեռքին և կկտրատի մեծն իդեալի աստվածային պատկերը հանուն հավասարության, նախանձի և... մարսողության։ Թող դղրդա իմ նզովքը, և այնժամ, այնժամ...

― Գժանո՞ց։

― Կարող է պատահել։ Բայց, համենայն դեպս, կմնամ ես պարտված, թե հաղթած, այդ նույն երեկո ես կառնեմ իմ տոպրակը, մուրացկանի տոպրակն իմ, կթողնեմ իմ ունեցած-չունեցածը, ձեր բոլոր ընծաները, բոլոր թոշակները և ապագա բարիքների խոստումները և կհեռանամ ոտքով, որպեսզի կյանքս ավարտեմ որևէ վաճառականի մոտ, որպես դաստիարակ, կամ մեռնեմ ինչ-որ մի տեղ սովից, ցանկապատի տակ։ Ես ասացի։ Alea jacta est!^[26]։

Նա վեր կացավ նորից։

― Ես վստահ էի,― աչքերը շողացնելով, վեր կացավ Վարվառա Պետրովնան,― վստահ եմ արղեն տարիներ ի վեր, որ դուք հատկապես հենց այն բանի համար եք ապրում, որ վերջում խայտառակեք ինձ ու իմ տունը զրպարտությամբ։ Ի՞նչ եք ուզում ասել վաճառականի մոտ դաստիարակ լինելով կամ ցանկապատի տակ մեռնելով։ Չարություն, զրպարտանք, և ուրիշ ոչինչ։

― Դուք միշտ արհամարհել եք ինձ, բայց ես կավարտեմ ասպետի պես՝ իմ սրտի տիկնոջը հավատարիմ, քանզի ձեր կարծիքն ինձ համար միշտ ամենաթանկն է եղել։ Այս րոպեից չեմ ընդունում ոչինչ, այլ հարգում եմ անշահախնդիր։

― Ի՜նչ հիմարություն։

― Դուք միշտ էլ չեք հարգել ինձ։ Ես կարող եմ ունենալ անհաշիվ թուլություններ։ Այո, ես ձեր հացն եմ կերել, խոսում եմ նիհիլիզմի լեզվով, բայց այդ ուտելը երբեք չի եղել իմ վարմունքի վերին սկզբունքը։ Դա եղել է այդպես, ինքնըստինքյան, ես չգիտեմ ինչպես... Ես միշտ մտածել եմ, որ մեր միջև ուտելիքից վեր մի բան կա, և երբեք, երբեք չեմ եղել սրիկա։ Այսպիսով, ճամփա ելնեմ՝ գործը շտկելու համար։ Ուշացած ճանապարհ է, դրսում ուշ աշունն է, մշուշն է պատել դաշտերը ցրտահար, ծերունական եղյամն է ծածկում գալիք ճանապարհն իմ, իսկ քամին գուժում է մոտ գերեզման... Սակայն ճամփա ընկնենք, ճամփա, նոր ճանապարհ.

Օ՜, մնաք բարով, իմ անուրջներ։ Քսա՜ն տարի։ Alea jacta est։

Նրա դեմքը ողողված էր հանկարծ հորդած արցունքներով։ Նա վերցրեց շլյապան։

― Ես լատիներեն ոչինչ չեմ հասկանում,― ասաց Վարվառա Պետրովնան՝ ամբողջ ուժերով գոտեպնդվելով։

Ով գիտե, գուցեև նա էլ էր ուզում արտասվել, սակայն զայրույթը և քմահաճությունը վերստին գերակշռեցին։

― Ես միայն մի բան գիտեմ, հենց այն, որ այս ամենը խենթություններ են։ Դուք երբեք ի վիճակի չեք կատարել ձեր սպառնալիքները՝ լի եսապաշտությամբ։ Ոչ մի տեղ չեք գնա, ոչ մի վաճառականի մոտ, այլ շատ հանգիստ կավարտեք կյանքն իմ ձեռքերի վրա, ստանալով թոշակ և հավաքելով ձեր ոչ մի բանի չնմանվող ընկերներին՝ երեքշաբթի օրերը։ Մնաք բարով, Ստեպան Տրոֆիմովիչ։

― Alea jacta est,― խորը գլուխ խոնարհեց նա Վարվառա Պետրովնային և տուն դարձավ հուզմունքից կիսակենդան։

I

Տոնախմբության օրը նշանակվեց վերջնական, իսկ ֆոն Լեմբկեն դառնում էր էլ ավելի տխուր ու մտազբաղ։ Նա լի էր տարօրինակ և չարագույժ կանխազգացումներով, և դա սաստիկ անհանգստացնում էր Յուլիա Միխայլովնային։ Ճիշտ է, ոչ ամեն ինչ էր բարեհաջող։ Մեր նախկին փափկասիրտ նահանգապետը կառավարումն այնքան էլ բարվոք վիճակում չէր թողել։ Տվյալ պահին վրա էր հասնում ժանտախտը, տեղ-տեղ ի հայտ էր եկել անասունների ուժեղ համաճարակ, ամբողջ ամռանը քաղաքներում և գյուղերում հրդեհներ էին մոլեգնել, իսկ ժողովրդի մեջ ավելի ու ավելի էր արմատավորվում անմիտ փսփսուքը հրկիզումների մասին։ Նախկինի համեմատությամբ, կողոպուտներն աճեցին կրկնակի։ Սակայն այդ ամենը, հարկավ, ավելի քան սովորական կլիներ, եթե ընդսմին չլինեին առավել ծանրակշիռ պատճառներ, որոնք խռովել էին մինչ այժմ երջանիկ Անդրեյ Անտոնովիչի անդորրը։

Ամենից ավելի Յուլիա Միխայլովնային զարմացնում էր, որ օրըստօրե նա դառնում էր ավելի լռակյաց, և տարօրինակ բան՝ ավելի ծածկամիտ։ Եվ թվում է, թե ի՞նչ պիտի թաքցներ։ Ճիշտ է, նա հազվադեպ էր առարկում կնոջը և մեծ մասամբ կատարելապես ենթարկվում էր։ Կնոջ պահանջով, օրինակ, երկու թե երեք միջոցներ ձեռնարկվեցին՝ չափազանց վտանգավոր և համարյա թե ապօրինի, նահանգապետական իշխանությունն ուժեղացնելու տեսակետից։ Մի քանի չարագույժ խրախուսումներ արվեցին նույն նպատակով։ Ասենք, դատ ու Սիբիրի արժանի մարդիկ, միմիայն նրա պնդումներով, ներկայացվեցին պարգևատրման։ Մի քանի բողոքների և հարցումների որոշվեց պարբերաբար չպատասխանել։ Այդ ամենն ի հայտ եկավ ապագայում։ Լեմբկեն ոչ միայն ամեն ինչ ստորագրում էր, այլ անգամ չէր քննարկում սեփական պարտականությունները կատարելու մեջ իր տիկնոջ մասնակցության չափը։ Փոխարենը՝ ժամանակ առ ժամանակ հանկարծակի ծառս էր լինում «կատարյալ մանրուքների» պատճառով և զարմացնում Յուլիա Միխայլովնային։ Հարկավ, հնազանդության օրերին նա պահանջ էր զգում իրեն պարգևել ապստամբման աննշան պահեր։ Ցավոք սրտի, Յուլիա Միխայլովնան, իր համակ խորաթափանցությամբ հանդերձ, չէր կարողանում հասկանալ այդ ազնիվ նրբությունը՝ նրա ազնիվ բնավորության մեջ։ Ավաղ, դրա ժամանակը չուներ, և դրանից շատ տարակարծություններ եղան։

Հարկ չէ, ոչ էլ կկարողանամ պատմել որոշ բաների մասին։ Վարչական սխալների վերաբերյալ դատողություններ անելն էլ իմ գործը չէ, նաև վարչական այդ կողմն էլ ես բացառում եմ լիովին։ Սկսելով ժամանակագրությունը, ուրիշ խնդիրներ եմ առաջադրել։ Բացի դրանից, շատ բան կբացահայտվի ներկայումս մեր նահանգում նշանակված հետաքննությամբ, բավական է լոկ սպասել մի քիչ։ Սակայն, այդուհանդերձ, չի կարելի շրջանցել որոշ բացատրություններ։

Բայց շարունակեմ Յուլիա Միխայլովնայի մասին։ Խեղճ կինը (ես շատ եմ ափսոսում նրան) կարող էր ձեռք բերել այն ամենը, ինչ այնպես գրավում ու ձգում էր նրան (փառք և այլն), բոլորովին էլ առանց կտրուկ և արտառոց այն շարժումների, որոնցով մեզ մոտ սկսեց նա՝ հենց առաջին քայլից։ Սակայն գուցե թե պոեզիան չափազանցելուց կամ առաջին երիտասարդության տևական և անուրախ անհաջողություններից նա հանկարծ, ճակատագրի փոփոխությամբ, իրեն զգաց մի տեսակ չափից ավելի առանձնահատուկ ընտրյալ, համարյա թե օծյալ, «ում գլխին սույն բոցը բռնկվեց», իսկ փորձանքը հենց այդ բոցի մեջ էր ի վերջո, դա հո վարսադիր չէ, որ կարող է ծածկել ամեն կանացի գլուխ։ Սակայն այդ ճշմարտությունն ամենադժվարն է հավատացնել կնոջը։ Ընդհակառակն, ով կամեցավ հավանություն տալ, նա էլ կհաջողի, իսկ նրան հավանություն էին տալիս՝ միմյանց առաջ կտրելով։ Խեղճը միանգամից խաղալիք դարձավ ամենատարբեր ազդեցությունների ձեռքին, միաժամանակ լիովին երևակայելով իրեն որպես ինքնօրինակ։ Շատ վարպետներ ձեռքեր տաքացրին նրա կողքին՝ նահանգապետության կարճ ընթացքում օգտվելով նրա պարզահոգությունից։ Եվ ինչ շիլաշփոթ առաջացավ այստեղ՝ ինքնուրույնության քողի տակ։ Նրան դուր էր գալիս թե՛ խոշոր հողատիրությունը, թե՛ արիստոկրատական տարրը, թե՛ նահանգապետական իշխանության ուժեղացումը, թե՛ ժողովրդավարական տարրը, թե՛ նոր հաստատությունները, թե՛ կարգուկանոնը, թե՛ ազատամտությունը, թե՛ սոցիալական մանրիկ գաղափարները, թե՛ արիստոկրատական սալոնի խիստ տոնը, թե՛ իրեն շրջապատած երիտասարդության համարյա պանդոկային սանձազերծությունը։ Նա երազում էր երջանկություն պարգևել և հաշտեցնել անհաշտելին, իսկ ավելի ստույգ՝ բոլորին և ամեն ինչ միացնել՝ իր սեփական անձը երկրպագելու համար։ Ուներ նաև սիրելիներ։ Պյոտր Ստեպանովիչը, որ ի դեպ, գործում էր ամենակոպիտ քծնանքով, շատ էր դուր գալիս նրան։ Սակայն նա դուր էր գալիս նաև մի ուրիշ ամենաարտառոց պատճառով՝ խեղճ կնոջն ամենաբնորոշական նկարագրելու պատճառով. Յուլիա Միխայլովնան շարունակ հուսադրվում էր, որ Պյոտր Ստեպանովիչն իրեն է ներկայացնելու մի ամբողջ պետական դավադրություն։ Վերջինս որոշ դեպքերում իր լռությամբ, այլ հանգամանքներում էլ ակնարկումներով նպաստում էր նրա արտասովոր գաղափարի արմատավորմանը։ Իսկ Յուլիա Միխայլովնան պատկերացնում էր նրան կապերի մեջ այն ամենի հետ, ինչ հեղափոխական էր Ռուսաստանում, բայց միաժամանակ նաև իրեն նվիրված՝ աստվածացման աստիճան։ Դավադրության բացահայտումը, շնորհակալությունը Պետերբուրգից, կարիերան առջևում էին, երիտասարդության վրա «քնքշությամբ» ներազդելը, նրան եզրին պահելու նպատակով՝ այս ամենը լիովին համատեղվում էր նրա ֆանտաստիկ գլխում։ Չէ որ ինքն է փրկել, ինքն է նվաճել Պյոտր Ստեպանովիչին (այս հարցում, չգիտես ինչու, վստահ էր աներկբա), կփրկի նաև մյուսներին։ Ոչ ոք, ոչ ոք չի զոհվի նրանցից, ինքը կփրկի բոլորին։ Նա կտեսակավորի նրանց, այդպես կզեկուցի նրանց մասին, հանդես կգա վերին արդարության նկատառումներով և գուցե նույնիսկ պատմությունը և համայն ռուսական ազատականությունը կօրհնեն նրա անունը, իսկ դավադրությունը, այնուամենայնիվ, կբացվի։ Բոլոր օգուտները՝ միանգամից։

Բայց և այնպես պահանջվում էր, որ գոնե տոնախմբությանն Անդրեյ Անտոնովիչն ավելի պայծառանա։ Հարկ էր անպայման զվարճացնել նրան և հանգստացնել։ Այդ նպատակով նա ամուսնու մոտ ուղարկեց Պյոտր Ստեպանովիչին՝ հուսալով ներազդել նրան՝ հայտնի հանգստացուցիչ եղանակով։ Թերևս նույնիսկ մի որևէ լուրով, այսպես ասած, առաջին բերանից։ Պյոտր Ստեպանովիչի ճարպկության վրա միանգամայն վստահ էր։ Պյոտր Ստեպանովիչը վաղուց արդեն չէր եղել պարոն ֆոն Լեմբկեի աշխատասենյակում։ Թևին տալով նրա սենյակը մտավ հենց այն պահին, երբ խնամարկյալն առանձնապես ծանր տրամադրության մեջ էր։

II

Կատարվել էր մի գործողություն, որը պարոն ֆոն Լեմբկեն ոչ մի կերպ չէր կարողանում կարգավորել։ Գավառներից մեկում (այնտեղ, ուր վերջերս կերուխում էր արել Պյոտր Ստեպանովիչը) մի փոխպորուչիկ բանավոր նկատողություն էր ստացել իր անմիջական հրամանատարից։ (Դա արվել էր ամբողջ վաշտի առաջ)։ Փոխպորուչիկը դեռևս երիտասարդ էր, վերջերս եկած Պետերբուրգից, միշտ լռակյաց ու խոժոռված, արտաքնապես պատկառելի, թեև դրա հետ մեկտեղ փոքրամարմին էր, գիրուկ և կարմրայտ։ Նա չէր հանդուրժել նկատողությունը և հանկարծ նետվել էր հրամանատարի վրա՝ անսպասելի ծղրտոցով, ինչ զարմացրել էր ամբողջ վաշտին, մի տեսակ վայրենավարի թեքած գլուխը, խփել էր և ամբողջ ուժով կծել նրա ուսը, հազիվ էին կարողացել պոկել։ Կասկած չկար, որ խելագարվել է, ծայրահեղ դեպքում պարզվել էր, որ վերջին ժամանակներս ամենաանհնար տարօրինակություններ է դրսևորել։ Օրինակ, իր բնակարանից դուրս էր շպրտել տանտիրոջ երկու սրբապատկերները և դրանցից մեկը կտոր-կտոր արել կացնով։ Իսկ իր սենյակում, երեք տակդիրների վրա, որպես երեք գրակալ, շարել էր Ֆոխտի, Մոլեշոտտի և Բյուխների գրքերը և ամեն մի գրակալի առաջ եկեղեցական մոմաճրագ վառել։ Նրա մոտ գտնված գրքերի քանակից կարելի էր եզրակացնել, որ կարդացած մարդ է։ Եթե նա հիսուն հազար ֆրանկ ունենար, ապա գուցեև նավով կմեկներ Մարքիզյան կղզիներ, ինչպես այն «կադետը», ում մասին այնքան զվարթ հումորով հիշատակում է պարոն Գերցենն իր գործերից մեկում։ Նրան բռնելիս գրպաններում և բնակարանում գտել էին ամենաթունդ թռուցիկների մի ամբողջ տրցակ։

Թռուցիկները, ինքնըստինքյան, նույնպես փուչ բան էին և իմ կարծիքով, ամենևին էլ ոչ հոգսաշատ։ Ինչքան ասես, տեսել էինք։ Ըստ որում, նոր էլ չէին, ճիշտ այդպիսիք, ասում էին հետագայում, վերջերս ցրվել էին Խ. գավառում, իսկ մեկուկես ամիս առաջ գավառ և հարևան նահանգ գնացած Լիպուտինը հավատացնում էր, որ այն ժամանակ արդեն տեսել է այնտեղ հենց այդպիսի թերթիկներ։ Բայց Անդրեյ Անտոնովիչին զարմացրել էր գլխավորապես այն, որ Շպիգուլինների ֆաբրիկայի կառավարիչը հենց նույն ժամանակ ոստիկանություն էր բերել երկու թե երեք կապուկ ճիշտ նույնպիսի թերթիկներ՝ փոխպորուչիկի ունեցածի պես, որոնք գիշերով էին գցել ֆաբիկա։ Կապուկները դեռևս քանդված չէին, և բանվորներից ոչ ոք ոչ մեկը չէր կարդացել։ Փաստը տխմարավուն էր, սակայն Անդրեյ Անտոնովիչը խիստ մտահոգվեց։ Գործը նրան պատկերվեց տհաճորեն բարդ տեսքով։

Շպիգուլինների այդ ֆաբրիկայում այն ժամանակ հենց նոր էր ծայր առել հենց այն «շպիգուլինյան պատմությունը», որի մասին մեզ մոտ այնքան շատ աղաղակեցին և որն այս ու այն տարբերակներով տեղափոխվեց նաև մայրաքաղաքային մամուլի էջեր։ Երեք շաբաթ առաջ այնտեղ մի բանվոր էր հիվանդացել ու մահացել ասիական ժանտախտից, հետո մի քանիսն էլ հիվանդացան։ Քաղաքում բոլորը վախեցան, որովհետև ժանտախտը տարածվում էր հարևան գավառից։ Նշեմ, որ մեզ մոտ հնարավորին չափ բավարար սանիտարական միջոցներ ձեռնարկվեցին՝ անկոչ հյուրին դիմավորելու համար։ Բայց Շպիգուլինների ֆաբրիկան, միլիոնատերերին և կապեր ունեցող մարդկանց մի տեսակ աչքաթող արին։ Եվ ահա բոլորը միանգամից սկսեցին բղավել, որ հենց այնտեղ է հիվանդության արմատն ու օջախը, որ բուն ֆաբրիկայում և հատկապես բանվորների կացարաններում այնպիսի հիմնավոր անմաքրություն է տիրում, որ եթե ամենևին էլ չլիներ ժանտախտը, ապա պիտի առաջանար այնտեղ։ Անշուշտ, միջոցներ ձեռնարկվեցին տեղնուտեղը, և Անդրեյ Անտոնովիչը եռանդագին պնդեց դրանց անհապաղ կատարումը։ Ֆաբրիկան մաքրեցին երեք շաբաթում, բայց Շպիգուլինները, հայտնի չէ, թե ինչու, դա փակեցին։ Շպիգուլին եղբայրներից մեկը մշտապես ապրում էր Պետերբուրգում, իսկ մյուսը, մաքրելու մասին ղեկավարության կարգադրությունից հետո, մեկնեց Մոսկվա։ Կառավարիչն անցավ աշխատողների վերջնահաշիվները փակելուն և, ինչպես հիմա է պարզվում, լկտի խարդախումներով։ Աշխատողները սկսեցին տրտնջալ, արդարացի վերջնահաշիվ էին ուզում, հիմարաբար գնացել էին ոստիկանություն, ըստ որում, առանց մեծ աղմուկի և ամենևին էլ անչափ հուզված չէին։ Ահա հենց այդ ժամանակ էլ Անդրեյ Անտոնովիչին էին ներկայացրել թռուցիկները կառավարչից։

Պյոտր Ստեպանովիչն աշխատասենյակ ընկավ առանց զեկուցելու, որպես լավ բարեկամ ու յուրային, ավելին՝ Յուլիա Միխայլովնայի հանձնարարությամբ։ Տեսնելով նրան, ֆոն Լեմբկեն մռայլված խոժոռեց հոնքերը և անբարեհամբույր կանգնեց սեղանի մոտ։ Մինչ այդ նա գնում-գալիս էր սենյակում և ինչ-որ բան քննարկում իր գրասենյակի աստիճանավոր Բլյումի հետ՝ դեմ դիմաց։ Վերջինս արտակարգ անճոռնի և մռայլադեմ գերմանացի էր, որին նահանգապետն իր հետ էր բերել Պետերբուրգից, չնայած Յուլիա Միխայլովնայի շատ ուժեղ դիմադրությանը։ Պյոտր Ստեպանովիչի մտնելուն պես աստիճանավորը ետ գնաց դեպի դուռը, բայց դուրս չեկավ։ Պյոտր Ստեպանովիչին թվաց նույնիսկ, որ նա մի տեսակ նշանակալի հայացք փոխանակեց իր պետի հետ։

― Օյ, բայց և այնպես բռնեցի ձեզ, գաղտնապահ քաղաքապետ,― ծիծաղելով գոռաց Պյոտր Ստեպանովիչը և ափով ծածկեց սեղանին դրված թռուցիկը։― Սա կլրացնի՞ ձեր հավաքածուն, հը՞։

Անդրեյ Անտոնովիչը բորբոքվեց։ Ինչ-որ բան կարծես հանկարծ այլայլեց նրա դեմքը։

― Թողեք, թողեք հիմա,― բղավեց նա, զայրույթից ցնցվելով,― և չհամարձակվեք... պարոն...

― Ինչո՞ւ այդպես։ Կարծես թե, դուք բարկանո՞ւմ եք։

― Թույլ տվեք նկատել, ողորմած պարոն, որ ես ամենևին մտադիր չեմ հետայսու հանդուրժել ձեր sans fason^[27]-ը, և խնդրում եմ հիշել...

― Փո՛ւհ, գրողը տանի, նա իսկապես էլ...

― Լռեցեք, դե, լռեք,― ոտքերը գորգին խփեց ֆոն Լեմբկեն,― և չհամարձակվեք...

Աստված գիտե, թե ուր կհասներ։ Ավաղ, ամեն ինչից զատ, մի հանգամանք էլ կար, բոլորովին անհայտ թե Պյոտր Ստեպանովիչին, թե նույնիսկ Յուլիա Միխայլովնային։ Դժբախտ Անդրեյ Անտոնովիչը հասել էր այնպիսի վրդովմունքի, որ վերջին օրերս ինքն իրեն սկսել էր խանդել կնոջը՝ Պյոտր Ստեպանովիչի հանդեպ։ Միայնության մեջ, հատկապես գիշերները, նա տհաճագույն րոպեներ էր ապրում։

― Իսկ ես կարծում էի, եթե մեկը երկու օրուգիշեր մենակ կարդում է իր վեպը և ուզում ձեր կարծիքն իմանալ, ապա և ինքը համենայն դեպս դուրս է այդ պաշտոնականություններից... Յուլիա Միխայլովնան ինձ ընդունում է մտերմաբար, ինչպե՞ս այստեղ ըմբռնել ձեզ,― նույնիսկ որոշ արժանապատվությամբ արտասանեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Ի դեպ, ահա և ձեր վեպը,― նա սեղանին դրեց խոշոր, ծանր, գլանաձև ոլորած տետրը՝ փաթաթված կապույտ թղթով։

Լեմբկեն կարմրեց ու կարկամեց։

― Իսկ որտեղի՞ց գտաք,― զգուշորեն հարցրեց նա ուրախության հորձանք զգալով, որը զսպել չէր կարող, սակայն զսպեց ամբողջ ուժով։

― Պատկերացրեք, ինչպես ոլորված կար, այդպես էլ գլորվել էր պահարանի ետևը։ Երևի, տուն մտնելիս, անհարմար գցել եմ պահարանի վրա։ Երեք օր առաջ գտան միայն, հատակը լվանալիս։ Բայց ի՜նչ գործ տվեցիք ինձ։

Լեմբկեն խստորեն իջեցրեց աչքերը։

― Երկու գիշեր չեմ քնել ձեր պատճառով։ Երեք օր է, գտել են, իսկ ես պահեցի, շարունակ կարդում էի, ցերեկը ժամանակ չկա, ուրեմն՝ գիշերները։ Է՛հ, և՝ դժգոհ եմ. միտքն իմը չէ։ Ասենք, թքած, քննադատ երբեք չեմ եղել, բայց կտրվել չկարողացա, հարգելիս, թեև դժգոհ եմ։ Չորրորդ և հինգերորդ գլուխները, դա... դա... դա... սատանան գիտե, թե ինչ է։ Եվ ինչքան հումոր եք խցկել, քրքջում էի։ Այնուամենայնիվ, ինպես եք կարողանում ծաղրուծանակել, sans que cela para isse^[28]։ Է, հետո, իններորդ, տասներորդ գլուխներում ամեն ինչ սիրո մասին է, իմ գործը չէ, բայց տպավորիչ է։ Իգրենյովի նամակի վրա համարյա արտասվում էի, թեև նրան այնքան նրբորեն եք ներկայացրել... Գիտեք, նամակը զգայական է, միաժամանակ դուք ուզում եք դա մի տեսակ կեղծ կողմով ներկայացնել, այդպես չէ՞։ Կռահե՞լ եմ, թե՝ ոչ։ Է, իսկ ավարտի համար պարզապես կծեծեի ձեզ։ Այդ ի՞նչ միտք եք անցկացնում։ Չէ որ դա այն նույն նախկին աստվածացումն է ընտանեկան երջանկության, զավակների, կապիտալի ավելացման, և սկսեցին իրենց համար ապրել գոհ ու երջանիկ, ողորմացեք։ Ընթերցողին կհմայեք, որովհետև նույնիսկ ես կտրվել չէի կարողանում, ուստի շատ ավելի վատ։ Ընթերցողն անխելք է առաջվա պես, ուրեմն պետք է, որ խելոք մարդիկ նրան ցնցեն, իսկ դուք... Լավ, բավական է, և մնաք բարով։ Մյուս անգամ չբարկանաք, ես եկել էի ձեզ հարկավոր մի երկու բան ասելու, բայց դուք մի տեսակ այն չեք...

Այդ ընթացքում Անդրեյ Անտոնովիչը վերցրեց իր վեպը և դրեց կաղնեփայտե գրապահարանը, բանալիով կողպեց, իմիջիայլոց, հասցնելով աչքով անել Բլյումին, որ վերջինս չքվի։ Բլյումն անհետացավ՝ ձգված և տրտում դեմքով։

― Ես ոչ թե մի տեսակ այն չեմ, պարզապես... անվերջ անախորժություններ են,― մրթմրթաց նա խոժոռված, բայց արդեն առանց զայրույթի նստելով սեղանի մոտ,― նստեք և ասեք ձեր երկու բանը։ Վաղուց ձեզ չեմ տեսել, Պյոտր Ստեպանովիչ, միայն թե այսուհետև ներս մի ընկեք ձեր ձևով... երբեմն գործերի մեջ...

― Իմ ձևերը նույնն են...

― Գիտեմ և հավատում եմ, որ առանց դիտավորության եք անում, բայց մեկ-մեկ հոգսերի մեջ թաղված ես լինում... Դե, նստեք։

Պյոտր Ստեպանովիչը փռվեց բազմոցին և ակնթարթորեն իրեն քաշեց ոտքերը։

III

― Այդ ի՞նչ հոգսերի մեջ եք, չլինի՞ այս փուչ բաները,― գլխով արեց թռուցիկի կողմը։― Այդ թերթիկներից ինչքան ուզեք, կբերեմ, դեռևս Խ. նահանգում եմ ծանոթացել։

― Այսինքն, այն ժամանակ, երբ այնտե՞ղ էիք ապրում։

― Դե, իհարկե, ոչ իմ բացակայության ընթացքում։ Զարդաշրջանակովն էլ կա, վերևում կացին է նկարած։ Թույլ տվեք (նա վերցրեց թռուցիկը), այո, այստեղ էլ կացին կա, նույնն է, ճիշտ-ճիշտ։

― Այո, կացին։ Տեսնում եք՝ կացին։

― Իսկ ինչ է, կացնի՞ց եք վախեցել։

― Կացնից չէ... ու չեմ էլ վախեցել, բայց այս գործը... այնպիսի գործ է, հանգամանքներ կան։

― Ինչպիսի՞։ Որ ֆաբրիկայի՞ց են բերել։ Հե-հե։ Իսկ գիտեք, ձեր այդ ֆաբրիկայում բանվորները շուտով իրենք են թռուցիկներ գրելու։

― Ինչպե՞ս թե,― խստորեն նայեց ֆոն Լեմբկեն։

― Այդպես հենց։ Լավ նայեք դրանց։ Շատ փափկասիրտ եք, Անդրեյ Անտոնովիչ, վեպեր եք գրում։ Իսկ այստեղ պետք էր հնի պես։

― Ի՞նչ ասել է հնի պես, այդ ի՞նչ խորհուրդներ են։ Ֆաբրիկան մաքրել են, ես հրամայեցի և մաքրեցին։

― Իսկ բանվորների մեջ խռովություն կա։ Պետք է ծեծուջարդ տալ բոլորին, ու վերջ։

― Խռովությո՞ւն։ Փուչ բան էր, հրամայեցի ու սրբեցին։

― Էհ, Անդրեյ Անտոնովիչ, փափկասիրտ մարդ եք։

― Նախ և առաջ, ամենևին էլ այդքան փափկասիրտ չեմ, իսկ երկրորդը,― նորից էր սայթաքելու ֆոն Լեմբկեն։ Երիտասարդի հետ նա խոսում էր՝ իրեն ստիպելով, հետաքրքրությունից, թե մի նոր բան չի՞ ասի։

― Ա՜, նորից մեր հին ծանոթը,― ընդհատեց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ հայացքը պարզած պրեսպապյեի տակ դրված մեկ ուրիշ թերթիկի, նույնպես կարծես թռուցիկ էր, երևում է՝ արտասահմանյան տպագրության, բայց չափածո։― Է՛, այս մեկն անգիր գիտեմ. «Լուսավոր անհատը»։ Տեսնենք, այդպես է, «Լուսավոր անհատն» է որ կա։ Ծանոթ եմ այս անհատին դեռևս արտասահմանից։ Որտեղի՞ց եք գտել։

― Ասում եք, թե տեսել եք արտասահմանո՞ւմ,― ցնցվեց ֆոն Լեբկեն։

― Իհարկե, չորս ամիս առաջ, կամ նույնիսկ հինգ։

― Բայց և ինչքան շատ բան եք տեսել արտասահմանում,― նրբորեն նայեց ֆոն Լեմբկեն։ Պյոտր Ստեպանովիչը, նրան լսելով, բացեց թերթիկը և բարձրաձայն կարդաց ոտանավորը.

― Պետք է որ այն սպայի մոտից վերցրած լինեք, հը՞,― հարցրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Իսկ դուք այդ սպայի՞ն էլ եք բարեհաճում ճանաչել։

― Հապա ի՜նչ, ես այնտեղ նրանց հետ երկու օր քեֆ եմ արել։ Նա պետք է որ խելագարվեր։

― Գուցեև չի խելագարվել։

― Ո՞չ արդյոք, որովհետև սկսեց կծոտել։

― Բայց ներեցեք, եթե դուք այդ ոտանավորը տեսել եք արտասահմանում և հետո, պարզվում է, այստեղ, այդ սպայի մոտ...

― Ի՞նչ է, խրթի՞ն բան է։ Անդրեյ Անտոնովիչ, ինչպես տեսնում եմ, դուք ինձ քննո՞ւմ եք։ Գիտեք ինչ,― սկսեց նա հանկարծ անսովոր ծանրակշռությամբ,― այն մասին, թե ինչ եմ տեսել արտասահմանում, վերադառնալուց հետո արդեն ինչ-որ մարդկանց բացատրել եմ և իմ բացատրությունները բավարար են գտնվել, այլապես իմ ներկայությամբ չէի երջանկացնի տեղիս քաղաքը։ Գտնում եմ, որ իմ գործերն այդ իմաստով ավարտված են, ոչ մեկին պարտավոր չեմ հաշվետու լինել։ Եվ ավարտված են ոչ այն պատճառով, որ ես մատնիչ եմ, այլ որովհետև չէի կարող այլ կերպ վարվել։ Նրանք, ովքեր գրել են Յուլիա Միխայլովնային, իմանալով գործը, իմ մասին գրել են որպես ազնիվ մարդու... Այդ ամենը սակայն գրողի ծոցը, իսկ ես եկել եմ ձեզ մի լուրջ բան ասելու և լավ է, որ ձեր այդ ծխնելույզ մաքրողին դուրս արեցիք։ Գործն ինձ համար կարևոր է, Անդրեյ Անտոնովիչ, մի արտակարզ խնդիրք ունեմ ձեզ։

― Խնդիրք։ Հը՛մ, պատիվ արեք, ես սպասում եմ, խոստովանեմ, որ հետաքրքրությամբ։ Եվ ընդհանրապես ավելացնեմ, որ դուք ինձ բավականին զարմացնում եք, Պյոտր Ստեպանովիչ։

Ֆոն Լեմբկեն որոշ չափով հուզված էր։ Պյոտր Ստեպանովիչը ոտքը գցեց ոտքին։

― Պետերբուրգում,― սկսեց նա,― շատ բաների մասին ես բացսիրտ էի, բայց ուրիշ-ուրիշ կամ հենց այս բաների մասին (նա մատով խփեց «Լուսավոր անձին») լռել եմ, նախ, որովհետև չարժեր խոսել, երկրորդը, որովհետև հայտնում էի այն, ինչ հարցնում էին։ Չեմ սիրում այդ իմաստով ինքս առաջ ընկնել, դրա մեջ եմ տեսնում տարբերությունը ստոր և ազնիվ մարդու միջև, ում պարզապես ստիպել են հանգամանքները... Է՛, մի խոսքով, թողնենք դա։ Լավ, իսկ հիմա... հիմա, երբ այդ տխմարները... Է՛, երբ սա լույս աշխարհ եկավ և արդեն ձեր ձեռքին է ու տեսնում եմ, ձեզնից չի թաքնվի, որովհետև դուք աչք ունեք և ձեզ նախապես հասկանալ չի լինի, իսկ այդ տխմարներն առաջվա պես շարունակում են, ես... ես... Է՛, այո, մի խոսքով, եկել եմ ձեզ խնդրելու՝ փրկել մարդու, նույնպես մի հիմարի, թերևս ցնդածի, հանուն նրա երիտասարդության, դժբախտությունների, հանուն ձեր մարդասիրության... Միայն սեփական հորինվածքի վեպերում հո չեք այդքան մարդասեր,― կոպիտ սարկազմով ու անհամբեր կտրեց իր խոսքը նա հանկարծ։

Մի խոսքով, երևում էր, որ ուղղամիտ, սակայն ոչ ճարպիկ և ապաքաղաքական մարդ է, մարդասիրական ավելորդ զգացմունքներից և գուցե ավելորդ փափկանկատությունից գլխավորապես սահմանափակ, ինչպես իսկույն արտակարգ նրբամտությամբ գնահատեց ֆոն Լեմբկեն, ինչպես վաղուց արդեն նրա մասին ենթադրում էր, հատկապես վերջին շաբաթվա ընթացքում, երբ իր աշխատասենյակում մեն-մենակ, հատկապես գիշերները հայհոյում էր նրան ամբողջ ուժով՝ Յուլիա Միխայլովնայի մոտ նրա անբացատրելի հաջողությունների պատճառով։

― Իսկ ո՞ւմ համար եք խնդրում և ի՞նչ է այս ամենը նշանակում,― բարձրաստիճանի վեհապանծ տեսքով տեղեկացավ նա՝ ջանալով կոծկել հետաքրքրասիությունը։

― Դա... դա.... գրողը տանի... Չէ որ մեղավոր չեմ, որ հավատում եմ ձեզ։ Ինչով եմ մեղավոր, որ ձեզ ազնվագույն մարդ եմ համարում և գլխավորը՝ խելացի... այսինքն, ի վիճակի հասկանալ... գրողը տանի...

Երևում է, խեղճը չէր կարողանում իրեն տիրապետել։

― Հասկացեք, վերջապես,― շարունակեց նա,― հասկացեք, որ նրա անունը ձեզ հայտնելով, չէ որ դավաճանում եմ նրան, դավաճանում եմ, այդպես չէ՞։ Այդպես չէ՞։

― Բայց և այնպես, ինչպե՞ս կարող եմ կռահել, եթե սիրտ չեք անում հայտնել։

― Հենց դա է որ կա, դուք միշտ տապալում եք ձեր այդ տրամաբանությամբ, գրողը տանի... Էհ, գրողը տանի... այդ «լուսավոր անձը», այդ «ուսանողը» Շատովն է... ահա և վերջ։

― Շատո՞վը։ Այսինքն, ինչպե՞ս թե Շատովը։

― Շատովը «ուսանողն» է, ում մասին այստեղ հիշատակվում է։ Նա այստեղ է ապրում, նախկին ճորտ է, է՛հ, ապտակ էլ հասցրեց։

― Գիտեմ, գիտեմ,― աչքերը կկոցեց Լեմբկեն։― Բայց ներեցեք, ինչո՞ւմ է նա մեղադրվում, և ամենագլխավորը՝ ինչի՞ համար եք միջնորդում։

― Խնդրում եմ նրան փրկել, հասկանում եք։ Չէ որ ես ութ տարի առաջ եմ նրան ճանաչել, գուցեև ընկեր եմ եղել,― իրեն կորցնում էր Պյոտր Ստեպանովիչը։― Լավ, ես պարտավոր չեմ ձեզ հաշվետու լինել նախկին կյանքի մասին,― ձեռքը թափ տվեց նա,― այդ ամենը չնչին բան է, այդ ամենը երեքուկես մարդ է, արտասահմանյանների հետ տասը հոգու էլ չեն հասնի, իսկ գլխավորը՝ հույսս ձեր մարդասիրության, ձեր խելքի վրա է։ Դուք կհասկանաք և ինքներդ գործը ցույց կտաք իսկական տեսքով, այլ ոչ թե Աստված գիտե՝ ինչպես, որպես ցնորված մարդու հիմար երազանք... դժբախտություններից, նկատի առեք, երկարատև դժբախտություններից, այլ ոչ թե սատանան գիտե, ի՜նչ մի չտեսնված պետական դավադրություն...

Նա համարյա շնչակտուր էր։

― Հը՛մ։ Տեսնում եմ, որ նա մեղավոր է կացնով թռուցիկների խնդրում,― համարյա թե վեհապանծ՝ եզրակացրեց Լեմբկեն,― սակայն ներեցեք, եթե մենակ է, ապա ինչպե՞ս կարող էր դրանք ցրել թե այստեղ, թե նահանգներում, նույնիսկ Խ. գավառում և... և վերջապես, ամենագլխավորը՝ որտեղի՞ց է վերցրել։

― Ձեզ ասում եմ, չէ՞, որ ընդամենը մի հինգ հոգի են նրանք, ըստ երևույթին, լավ, տասը, ի՞նչ գիտենամ։

― Դուք չգիտե՞ք։

― Իսկ ինչու պիտի գիտենամ, գրողը տանի։

― Բայց և այնպես, իմացե՞լ եք, որ Շատովը համախոհներից մեկն է։

― Էհ,― ձեռքը թափ տվեց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ ասես ետ մղվելով հարցնողի ճնշիչ խորաթափանցությունից,― լավ, լսեք, կասեմ ձեզ ամբողջ ճշմարտությունը։ Թռուցիկների մասին ոչինչ չգիտեմ, այսինքն՝ ամենևին ոչինչ, գրողը տանի, հասկանո՞ւմ եք, ինչ է նշանակում ոչինչ... Է, իհարկե, այն փոխպորուչիկը, էլի ինչ-որ մեկը, մեկ ուրիշն էլ այստեղ... Է, հնարավոր է՝ Շատովը, էլի ինչ-որ մեկը, ահա և բոլորը, աղբ ու մանրուք... բայց ես եկել եմ Շատովի համար խնդրելու, նրան փրկել է պետք, որովհետև այս ոտանավորը նրանն է, նրա սեփական ստեղծագործությունը և արտասահմանում նրա միջոցով է տպագրվել։ Ահա, ինչ գիտեմ ես հաստատ, իսկ թռուցիկների մասին ամենևին ոչինչ չգիտեմ։

― Եթե ոտանավորը նրանն է, ապա, հավանաբար, թռուցիկներն էլ։ Սակայն ի՞նչ տվյալներ են ստիպում ձեզ՝ կասկածել պարոն Շատովին։

Պյոտր Ստեպանովիչը, համբերությունը վերջնականապես հատած մարդու տեսքով, գրպանից քաշեց-հանեց դրամապանակը, դրա միջից էլ մի երկտող։

― Ահա տվյալները,― բղավեց նա՝ գցելով դա սեղանին։ Լեմբկեն բացեց, պարզվեց, որ երկտողը գրված է կես տարի առաջ, այստեղից ուղարկված ինչ-որ տեղ՝ արտասահման, հակիրճ, երկու խոսքով.

«Լուսավոր անձն» այստեղ տպագրել չեմ կարող, ուրիշ ոչինչ էլ չեմ կարող անել, տպագրեք արտասահմանում։ Իվ. Շատով»։

Լեմբկեն հայացքն ակնապիշ հառեց Պյոտր Ստեպանովիչի վրա։ Վարվառա Պետրովնան ճիշտ էր նկատել, որ փոքր-ինչ ոչխարային հայացք ունի նա, երբեմն՝ հատկապես։

― Այսինքն, ահա թե ինչ է սա,― պոռթկաց Պյոտր Ստեպանովիչը,― ուրեմն, գրել է այստեղ, կես տարի առաջ, այս ոտանավորը, բայց այստեղ չի կարողացել տպագրել մի որևէ գաղտնի տպարանում, դրա համար էլ խնդրում է տպագրել արտասահմանում... Կարծեմ, պա՞րզ է։

― Այո, պարզ է, իսկ ո՞ւմ է խնդրում, այդ մեկը դեռևս պարզ չէ,― շատ խորամանկ հեգնականությամբ նկատեց Լեմբկեն։

― Է՜, Կիրիլլովին, վերջապես։ Երկտողը գրված է Կիրիլլովին, արտասահման... Չգիտե՞ք, ինչ է։ Ցավալին այն է, որ դուք, գուցեև, իմ առաջ միայն ձևացնում եք, թե չգիտեք, իսկ շատ վաղուց գիտեք արդեն, գիտեք դրա մասին, ու վերջ։ Ինչպե՞ս է հայտնվել դա ձեր սեղանին։ Ինքն իրեն կարողացել է հայտնվել։ Իսկ ինչի՞ համար եք ինձ այսպես չարչարում, եթե այդպես է։

Նա ջղաձգորեն թաշկինակով սրբեց քրտինքը ճակատից։

― Գուցեև ինձ հայտնի է որոշ բան...― ճարպկորեն խույս տվեց Լեմբկեն,― իսկ ո՞վ է այդ Կիրիլլովը։

― Ինչ ասեմ, եկվոր ինժեներ է, Ստավրոգինի մարտավկան էր, մոլագար-խելագար։ Ձեր փոխպորուչիկը կարող էր իսկապես էլ սպիտակ տենդի մեջ լինել, իսկ սա լրիվ խելագար է՝ լրիվ, երաշխավորում եմ։ Էհ, Անդրեյ Անտոնովիչ, եթե կառավարությունն իմանար, թե ինչ մարդիկ են այդ բոլորը, նրանց վրա ձեռք չէր բարձրանա։ Բոլորին, ինչպես կան, ուղարկել յոթերորդ վերստի վրա։ Դեռևս Շվեյցարիայում ու կոնգրեսներին եմ շատ տեսել։

― Այնտեղ, որտեղից կառավարո՞ւմ են այստեղի շարժումը։

― Իսկ այդ ո՞վ է կառավարում, երեք հոգի ու մի կես-մարդ։ Ախր, նրանց նայելիս, միայն տաղտուկ ես զգում։ Եվ ի՞նչ այստեղի շարժում։ Թռուցիկնե՞րը միթե։ Եվ հավաքագրվածներն ովքեր են. սպիտակ տենդով փոխպորուչիկներ ու երկու-երեք ուսանող։ Դուք խելացի մարդ եք, ահա ձեզ մի հարց, ինչո՞ւ նրանց մոտ չեն հավաքագրվում երևելի մարդիկ, ինչո՞ւ բոլորն ուսանող են կամ քսան-քսաներկու տարեկան տհասներ։ Եվ շա՞տ են արդյոք։ Վայ թե մի միլիոն շուն փնտրում են, իսկ միասին շա՞տ են գտել։ Յոթը հոգի։ Ասում եմ ձեզ, տաղտուկն է պատում։

Լեմբկեն լսում էր ուշադրությամբ, բայց մի արտահայտությամբ, որն ասում էր. «Փչոցդ պահիր ուրիշ տեղի համար»։

― Սակայն ներեցեք, ահա բարեհաճում եք պնդել, որ երկտողը հասցեագրված է արտասահման, բայց այստեղ հասցե չկա։ Ինչո՞ւ է ձեզ հայտնի դարձել, որ երկտողն ուղղված է պարոն Կիրիլլովին և վերջապես, արտասահման և... և... որ իրոք պարոն Շատովի ձեռքով է գրված։

― Ուրեմն, հիմա գտեք Շատովի ձեռագիրը և համեմատեք։ Ձեր գրասենյակում անպայման պիտի լինի նրա որևէ ստորագրությունը։ Իսկ որ Կիրիլլովին է ուղղված, հենց Կիրիլլովն է այն ժամանակ ինձ ցույց տվել։

― Նշանակում է, դուք ինքներդ էլ...

― Այո, իհարկե, ուրեմն, ինքս էլ։ Ինչ ասես, ինձ չեն ցույց տվել այնտեղ։ Իսկ ինչ վերաբերում է ոտանավորին, իբր հանգուցյալ Գերցենն է գրել Շատովին, երբ դեռ արտասահմանում էր թափառում, իբր ի հիշատակ հանդիպման, ի գովասանք, ի երաշխավորություն, էհ, գրողը տանի... Շատովն էլ տարածում է երիտասարդության մեջ։ Իբր, անձամբ Գերցենի կարծիքն է իմ մասին։

― Ծը, ծը, ծը,― ի վերջո, լրիվ հասկացավ Լեմբկեն,― ես էլ եմ մտածում, թռուցիկը՝ հասկացանք, իսկ ոտանավո՞րն ինչի համար է։

― Հապա ինչպե՜ս չհասկանայիք։ Ու սատանան գիտե, թե ինչի համար շատախոսեցի։ Լսեք, Շատովին ինձ տվեք, իսկ մնացած բոլորին սատանան տանի, նույնիսկ Կիրիլլովին, որը հիմա փակվել է Ֆիլիպպովի տանը, ուր և Շատովն է ապրում, և թաքնվում է։ Նրանք ինձ չեն սիրում, որովհետև երես եմ դարձրել... բայց խոստացեք ինձ Շատովին, ես բոլորին մի մատուցարանով կտամ ձեզ։ Պետք կգամ, Անդրեյ Անտոնովիչ։ Այդ ամբողջ ողորմելի խմբակը, կարծում եմ, ինը-տասը հոգի կլինեն։ Ես ինքս եմ նրանց հետևում, իմ կողմից։ Երեքը մեզ հայտնի են արդեն՝ Շատովը, Կիրիլլովը և այն փոխպորուչիկը։ Մնացածներին ես միայն դեռ տնտղում եմ... Ի դեպ, այնքան էլ կարճատես չեմ։ Ինչպես Խ.-յան գավառում եղավ, այնտեղ թռուցիկներով բռնվել են երկու ուսանող, մի գիմնազիստ, երկու քսանամյա ազնվական, մի ուսուցիչ և մի պաշտոնաթող մայոր, վաթսուն տարեկան կլինի, հարբեցողությունից ցնդած, ահա և բոլորը, ու հավատացեք, որ բոլորը նույնիսկ զարմացել էին, որ եղած-չեղածը դա է։ Բայց պետք է վեց օր։ Ես արդեն հաշվիչով գցել եմ, վեց օր և ոչ ավելի շուտ, եթե որևէ արդյունք եք ուզում, նրանց մի ցնցեք ևս վեց օր, և ես նրանց մի հանգույցով կկապեմ ձեզ համար, իսկ եթե ավելի շուտ ձեռք տաք, բունը ցրիվ կգա։ Բայց տվեք Շատովին... Ես Շատովի համար... իսկ ամենից լավը կլինի կանչել նրան գաղտնի, թեկուզ այստեղ՝ աշխատասենյակ և բարեկամաբար քննել, վարագույրը բացելով նրա առաջ... Ու նա, հավանաբար, ինքը կընկնի ձեր ոտքերն ու կարտասվի։ Նյարդային, դժբախտ մարդ է, նրա կինը Ստավրոգինի հետ է կապված։ Փաղաքշեք նրան, ու նա ամեն ինչ ձեզ կբացահայտի, բայց պետք է վեց օր... Իսկ գլխավորը, գլխավորը՝ կես խոսք էլ չասեք Յուլիա Միխայլովնային։ Գաղտնիք է։ Կարո՞ղ եք գաղտնիքը պահել։

― Ինչպե՞ս,― աչքերը չռեց Լեմբկեն,― և մի՞թե դուք Յուլիա Միխայլովնային ոչինչ չեք... հայտնել։

― Նրա՞ն։ Աստված մի արասցե։ Է-է՜խ, Անդրեյ Անտոնովիչ։ Գիտեք ինչ. ես չափազանց գնահատում եմ նրա բարեկամությունը և շատ, շատ եմ հարգում... ու նման բաներ... բայց ես չեմ վրիպի։ Ես նրան չեմ հակաճառում, որովհետև նրան հակաճառելը, ինքներդ գիտեք, վտանգավոր է։ Գուցեև նրա համար մի երկու բան թռցրել եմ բերանիցս, որովհետև նա դա սիրում է, բայց որ հայտնեի նրան, ինչպես հիմա ձեզ, անուններ կամ ուրիշ-ուրիշ բաներ, է-է՜խ, հարգելիս։ Եվ ինչի՞ համար եմ հիմա ձեզ դիմում։ Որովհետև բոլոր դեպքերում տղամարդ եք, լուրջ մարդ, ծառայողական հնամենի կայուն փորձառությամբ։ Ձեր գլխով շատ բան է անցել։ Նման գործերում, կարծում եմ, յուրաքանչյուր քայլ ձեզ անգիր հայտնի է դեռևս պետերբուրգյան օրինակներից։ Իսկ եթե ես այդ երկու անունները նրան հայտնեի, օրինակ, այնպես կթմբկահարեր որ... Չէ որ նա այստեղից կամենում է Պետերբուրգը զարմացնել։ Չէ, չափից ավելի է տաքարյուն, ահա թե ինչ։

― Այո, այդ մի բանից ունի մի քիչ,― ոչ առանց հաճույքի մրթմրթաց Անդրեյ Անտոնովիչը՝ միաժամանակ խիստ ափսոսելով, որ այս թերուսը կարծես թե համարձակվում է փոքր-ինչ ազատ արտահայտվել Յուլիա Միխայլովնայի մասին։ Իսկ Պյոտր Ստեպանովիչին, հավանաբար, թվաց, թե դա դեռ քիչ է ու էլի պիտի հուպ տալ «Լեմբկային» հաճոյանալու և լիովին ձեռնասուն դարձնելու համար։

― Այո, հենց դրանից,― հարեց նա,― թող որ նա գուցեև հանճարեղ կին է, գրական, բայց կվախեցնի ճնճղուկներին։ Վեց ժամ չի դիմանա, ուր մնաց վեց օր։ Է֊էխ, Անդրեյ Անտոնովիչ, վեց օր ժամկետով հույս մի դրեք կնոջ վրա։ Չէ որ իմ որոշ փորձառությունն ընդունում եք, այսինքն այս գործերում, չէ որ ինչ-որ բաներ գիտեմ և ինքներդ էլ եք իմանում, որ կարող եմ իմանալ ինչ-որ բաներ։ Ես խաղուպարի համար չեմ վեց օր խնդրում ձեզնից, այլ գործի համար։

― Ես լսել եմ... ― սիրտ չէր անում իր միտքն արտահայտել Լեմբկեն,― լսել եմ, որ արտասահմանից վերադառնալուց հետո հայտնե՞լ եք ուր հարկն է... զղջման նման մի բան։

― Էհ, ինչ եղել, եղել է։

― Ես նաև, անշուշտ, չեմ ցանկանում մուտք գործել... բայց ինձ շարունակ թվում էր, թե այստեղ մինչև հիմա խոսում էիք բոլորովին այլ ոճով, քրիստոնեական հավատքի մասին, օրինակ, հասարակական հիմնարկների և, վերջապես, կառավարության մասին...

― Ինչի մասին ասես չեմ խոսել։ Ես հիմա էլ նույնն եմ ասում, միայն թե այդ մտքերը հարկ չէ ընկալել այնպես, ինչպես այդ հիմարները, ահա թե բանն ինչ է։ Թե չէ ի՞նչ, որ ուսն է կծել։ Ինքներդ համաձայնեցիք ինձ հետ, ասացիք միայն, որ վաղ է։

― Ճիշտն ասած, այդ մասին չէ, որ համաձայնեցի ու ասացի, թե վաղ է։

― Բայց և այնպես, ձեր ամեն մի բառը կախ է կեռից, հե՛-հե՛, զգուշավոր մարդեք,― հանկարծ ուրախ-ուրախ նկատեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Լսեք, հայր իմ հարազատ, պետք էր, չէ՞, ձեզ հետ ծանոթանալ, ահա այդ պատճառով էլ իմ ոճով էի խոսում։ Միայն ձեզ հետ չէ, ես շատերի հետ եմ այդպես ծանոթանում։ Կարող է պատահել, ինձ հարկավոր էր ձեր բնավորությունը ճանաչել։

― Ձեր ինչի՞ն է պետք իմ բնավորությունը։

― Ի՞նչ իմանամ ինչի համար (նա նորից ծիծաղեց)։ Գիտեք ինչ, թանկագին և մեծարգո Անդրեյ Անտոնովիչ, դուք խորամանկ եք, բայց բանը դեռ չի հասել դրան, և, հավանաբար, չի էլ հասնի, հասկանո՞ւմ եք։ Ես ուր որ հարկն է, արտասահմանից վերադառնալով, թեև բացատրություններ տվել եմ, և ճիշտն ասած, չգիտեմ, թե ինչու հայտնի համոզմունքների տեր մարդը չի կարող գործել հօգուտ իր անկեղծ համոզմունքների... բայց ինձ ոչ ոք այնտեղ չի պատվիրել ձեր բնավորությունը և նման ոչ մի պատվեր այնտեղից դեռ չեմ ստանձնել։ Կռահեք ինքներդ, չէ որ կարող էի առաջինը ոչ թե ձեզ բացահայտել մի երկու անուն, այլ ուղղակի հասնել այնտեղ, այսինքն այն տեղը, ուր նախասկզբնական բացատրություններն եմ տվել։ Եվ եթե ես ջանայի ֆինանսների կամ շահի պատճառով, ապա, իհարկե, իմ կողմից սխալ հաշվարկ կլիներ, որովհետև հիմա շնորհակալ կլինեն ձեզ, և ոչ ինձ։ Ես միայն Շատովի համար,― ազնվաբարո ավելացրեց Պյոտր Ստեպանովիչը,― միայն Շատովի համար, նախկին բարեկամությունից ելնելով... Դե, իսկ հետո, թերևս, երբ գրիչ վերցնեք այնտեղ գրելու համար, գովեք ինձ, եթե կուզեք... դեմ չեմ լինի, հե-հե։ Adieu, սակայն, շատ նստեցի, ու պետք չէր այսքան շատ խոսել,― ավելացրեց նա ոչ առանց բավականության ու վեր կացավ բազմոցից։

― Ընդհակառակն, ես շատ ուրախ եմ, որ գործը, այսպես ասած, որոշակիանում է,― վեր կացավ և ֆոն Լեմբկեն նույնպես սիրալիր տեսքով, երևում է վերջին բառերի ազդեցության տակ։― Ես երախտագիտությամբ ընդունում եմ ձեր ծառայությունները և, հավատացած եղեք, այն ամենն, ինչ իմ կողմից կարելի է ձեր ջանադրության մասին կարծիքին...

― Վեց-օր, գլխավորը վեց օր ժամանակ, և որ այդ ընթացքում տեղից չշարժվեք, ահա թե ինչ է ինձ պետք։

― Թող լինի։

― Անշուշտ, ես ձեր ձեռքերը չեմ կապում, չեմ էլ համարձակվի։ Հո չեք կարող չհետևել, միայն թե բույնը չվախեցնեք ժամանակից շուտ, ձեր խելքի և փորձառության վրա հույս ունեմ ահա այստեղ։ Իսկ պետք է, որ ձեր որսաշներից ու զանազան լրտեսներից շատ լինեն, հե՛-հե՛,― ուրախ և թեթևամտորեն (երիտասարդի պես) դուրս տվեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Այնքան էլ այդպես չէ,― հաճելիությամբ խույս տվեց Լեմբկեն։― Դա երիտասարդության նախապաշարմունքն է, թե չափազանց շատ են հավաքել... Բայց, ի դեպ, թույլ տվեք մի բան էլ. բայց եթե այդ Կիրիլլովը Ստավրոգինի մարտավկան է եղել, ապա պարոն Ստավրոգինն էլ այդ դեպքում...

― Ստավրոգինը ի՞նչ։

― Այսինքն, եթե նրանք այդպիսի բարեկամնե՞ր են։

― Է՜, ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ։ Այստեղ ահա վրիպեցիք, թեև խորամանկ եք։ Եվ նույնիսկ զարմացնում եք ինձ։ Ես էլ մտածում էի, որ այդ մասին անտեղյակ չեք... Հըմ, Ստավրոգինը՝ միանգամայն հակառակն է դա, այսինքն, միանգամայն... Avis au lecteur^[29]։

― Մի՞թե, և հնարավո՞ր է արդյոք,― անվստահությամբ ասաց Լեմբկեն։― Յուլիա Միխայլովնան ինձ հայտնել է, որ Պետերբուրգից ստացած իր տեղեկություններով, նա որոշ, այսպես ասած, հանձնարարականներ ունեցող մեկն է...

― Ես ոչինչ չգիտեմ, ոչինչ չգիտեմ, ոչնչից ոչինչ։ Adieu. Avis au tecteur.― հանկարծակի ու բացահայտ խույս տվեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

Նա թռավ դեպի դուռը։

― Ներեցեք, Պյոտր Ստեպանովիչ, ներեցեք,― բղավեց Լեմբկեն,― մի պստիկ գործ էլ կա, ու ես ձեզ չեմ սպասեցնի։

Նա մի ծրար հանեց սեղանի դարակից։

― Ահ-հա մի փոքր նմուշ, նույն կարգի, և դրանով իսկ ձեզ ապացուցում եմ, որ ծայրաստիճան վստահում եմ ձեզ։ Ահ-հա, և ի՞նչ է ձեր կարծիքը։

Ծրարի մեջ նամակ կար, տարօրինակ, անստորագիր նամակ էր, հասցեագրված Լեմբկեին և հենց երեկ ստացված։ Պյոտր Ստեպանովիչը, չափազանց բարկացած, կարդաց հետևյալը.

«Ձերդ գերազանցություն։

Քանզի ձեր աստիճանով եք այդպես։ Սույնով հայտարարում եմ գեներալ անձանց կյանքի և հայրենիքի վրա մահափորձի մասին, քանի որ ուղղակի դրան է հանգում։ Ինքս եմ տարածել անընդմեջ շատ ու շատ տարիներ։ Նմանապես և անաստվածություն։ Նախապատրաստվում է խռովություն, իսկ թռուցիկ մի քանի հազար հատ կա, և ամեն մեկի ետևից հարյուր հոգի կվազի լեզուները հանած, եթե վաղօրոք չխլի ղեկավարությունը, քանզի շատ բան է խոստացված որպես պարգև, իսկ հասարակ ժողովուրդն անխելք է, գումարած և օղին։ Ժողովուրդը, համարելով մեղավոր, կկործանի մեկին էլ, մյուսին էլ, և վախենալով երկու կողմերից, զղջացել եմ, ինչի չեմ մասնակցել, քանզի իմ հանգամանքներն են այդպիսին։ Եթե ուզում եք, որպեսզի մատնությունը հայրենիքի, ինչպես նաև եկեղեցիների և սրբապատկերների փրկության համար լինի, ապա միայն ես կարող եմ։ Բայց պայմանով, որ ինձ ներում լինի Երրորդ բաժանմունքից հեռագրով, անհապաղ, բոլորից մենակ ինձ, իսկ մյուսները թող պատասխան տան։ Բարապանի պատուհանին ազդանշանի համար ամեն երեկո, ժամը յոթին մոմ դրեք։ Տեսնելով, կհավատամ ու կգամ համբուրելու մայրաքաղաքից եկած բարեսիրտ աջը, բայց պայմանով, որ թոշակը լինի, թե չէ ինչո՞վ եմ ապրելու։ Իսկ դուք չեք զղջա, որովհետև ձեզ աստղ կհասնի։ Պետք է անաղմուկ, թե չէ գլուխս կպոկեն։

Ձերդ գերազանցության անվախ մի մարդ։

Ձեր ոտքերն է ընկնում

զղջացած ազատամիտ Incognito»։

Լեմբկեն բացատրեց, որ նամակը հայտնվել է երեկ, բարապանի սենյակում, երբ այնտեղ ոչ ոք չի եղել։

― Իսկ դուք ի՞նչ եք մտածում այդպիսով,― համարյա կոպտաբար հարցրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Ես կենթադրեի, որ անանուն պաշկվիլ է, ձեռառնոցի։

― Ամենահավանականը հենց դա է որ կա։ Ձեզ խաբել չի լինի։

― Գլխավորապես, որովհետև այդքան հիմար է։

― Իսկ դուք այստեղ էլի որևէ պաշկվիլ ստացե՞լ եք։

― Ստացել եմ երկու անգամ, անանուն։

― Է, ինչ խոսք, որ չեն ստորագրի։ Ոճը տարբե՞ր։ Ձեռագիրը տարբե՞ր։

― Տարբեր ոճով ու տարբեր ձեռագրերով։

― Ծաղրածուակա՞ն են եղել, սրա նման։

― Ծաղրածուական էլ, և գիտեք... շատ նողկալի։

― Դե, եթե եղել են, ուրեմն, հավանաբար, հիմա էլ է նույնը։

― Գլխավորը, որ այդքան հիմար։ Քանի որ դրանք կրթված մարդիկ են, և հավանաբար, այսպես հիմար չեն գրի։

― Է, այո, այո։

― Իսկ ի՞նչ, եթե ինչ-որ մեկն իսկապես ուզում է մատնել։

― Անհավանական է,― չոր կտրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Ի՞նչ է նշանակում հեռագիր Երրորդ բաժանմունքից և թոշակ։ Ակնհայտ պաշկվիլ է։

― Այո, այո,― ամաչեց Լեմբկեն։

― Գիտեք ինչ, թողեք սա ինձ մոտ։ Հավանաբար, ես կգտնեմ ձեզ համար։ Ավելի շուտ, քան նրանց, կգտնեմ։

― Վերցրեք,― համաձայնեց ֆոն Լեմբկեն, ի դեպ, որոշ երկմտանքով։

― Որևէ մեկին ցույց տվե՞լ եք։

― Ոչ, ինչպես կարելի է, ոչ ոքի։

― Այսինքն, Յուլիա Միխայլովնայի՞ն էլ։

― Ահ, Աստված չանի, և ի սեր Աստծո, դուք էլ ցույց չտաք,― վախեցած բղավեց Լեմբկեն։― Նա անչափ կցնցվի... և ահավոր կբարկանա վրաս։

― Այո, առաջինը հենց ձեզ կհասնի, կասի, թե ինքներդ եք արժանի, եթե այդպես են գրում ձեզ։ Գիտենք կնոջ տրամադրությունը։ Դե, մնաք բարով։ Գուցե թե մի երեք օր հետո ձեզ ներկայացնեմ սրա հորինողին։ Գլխավորը, ինչպես պայմանավորվեցինք։

IV

Գուցեև անխելք մարդ չէր Պյոտր Ստեպանովիչը, բայց Տաժանապարտ Ֆեդկան ճիշտ էր արտահայտվել նրա մասին, թե նա «մարդուն ինքը հորինում, ինքն էլ դրա հետ ապրում է»։ Ֆոն Լեմբկեի մոտից նա հեռացավ լիովին համոզված, որ ծայրահեղ դեպքում վեց օրով նրան հանգստացրել է, իսկ այդ ժամկետն անչափ հարկավոր էր նրան։ Սակայն գաղափարը շինծու էր, և ամեն ինչ հիմնված էր սոսկ Անդրեյ Անտոնովիչի մասին սկզբից և մեկընդմիշտ հորինած կարծիքի վրա, թե նա ամենակատարյալ պարզամիտի մեկն է։

Ինչպեսև յուրաքանչյուր տառապագին կասկածամիտ մարդ, Անդրեյ Անտոնովիչն ամեն անգամ արտակարգ և բերկրալի վստահող էր լինում անհայտությունից ելնելու առաջին պահերին։ Իրերի նոր դրվածքը սկզբից նրան էր ներկայանում անչափ հաճելի ձևով, չնայած կրկին վրա հասած հոգսաշատ որոշ բարդություններին։ Ծայրահեղ դեպքում, հին կասկածներն ի դերև էին ելնում։ Բացի դրանից, վերջին օրերին նա այնպես էր հոգնել, այնքան տանջահար և անօգնական էր զգում իրեն, որ հոգին ակամա ծարավի էր անդորրի։ Բայց ավաղ, նա արդեն վերստին անհանգիստ էր։ Պետերբուրգում ապրած երկար տարիները նրա հոգում անջնջելի հետքեր էին թողել, «Նոր սերնդի» պաշտոնական և անգամ գաղտնի պատմությունը բավականաչափ հայտնի էր նրան, քննախույզ մարդ էր ու թռուցիկներ էր հավաքում, սակայն երբեք չէր հասկացել դա, առաջին իսկ բառից։ Իսկ հիմա կարծես անտառում լիներ, իր բոլոր բնազդներով նա կանխազգում էր, որ Պյոտր Ստեպանովիչի ասածները մի տեսակ լիովին անհարիր, ամեն կարգի ձև ու պայմանից դուրս բան են բովանդակում, թեև «սատանան գիտե, ինչ կարող է կատարվել այդ «նոր սերնդի» մեջ և սատանան գիտե, թե ինչպես է դա կատարվում»,― մտորում էր նա կռահումների մեջ մոլորված։

Այդ պահին, կարծես դիտավորյալ, նորից գլուխը ներս մտցրեց Բլյումը։ Պյոտր Ստեպանովիչի ամբողջ այցելության ընթացքում նա սպասում էր մոտերքում։ Այս Բլյումը նույնիսկ ազգական էր գալիս Անդրեյ Անտոնովիչին, հեռավոր, սակայն ամբողջ կյանքում վեհերոտ ու բծախնդրորեն թաքցվող։ Ընթերցողից ներողություն եմ խնդրում, որ այդ աննշան անձին այստեղ թեկուզ մի քանի բառ եմ հատկացնելու։ Բլյումը «տարաբախտ» գերմանացիների տարօրինակ ցեղից էր, ամենևին էլ ոչ իր ծայրաստիճան անշնորհքությունից, այլ հենց հայտնի չէ, ինչու։ «Տարաբախտ» գերմանացիներն առասպել չեն, այլ իսկապես գոյություն ունեն, անգամ Ռուսաստանում, և ունեն իրենց ուրույն կերպը։ Անդրեյ Անտոնովիչն ամբողջ կյանքում նրա հանդեպ տածում էր ամենահուզիչ կարեկցանք և ամենուր, ըստ կարելվույն, ծառայության մեջ իր հաջողություններին համապատասխան, իրեն ենթակա, ստորադաս տեղ էր նշանակում։ Սակայն Բլյումի բախտը ոչ մի տեղ չէր բերում։ Կամ տեղն էր դուրս մնում հաստիքացուցակից, կամ ղեկավարությունն էր փոխվում, մի անգամ էլ քիչ էր մնացել դատի տային նրան, ուրիշների հետ։ Նա ճշտակատար էր, բայց մի տեսակ չափազանց, անհարկի և ի վնաս իրեն, մռայլադեմ։ Շիկամազ էր, բարձրահասակ, կորամեջք, թախծոտ, նույնիսկ դյուրազգաց, ու իր համակ նվաստացածությամբ հանդերձ, համառ ու հետևողական՝ եզան պես, թեև մշտապես անպատեհ։ Անդրեյ Անտոնովիչի նկատմամբ, կնոջ և բազմաթիվ երեխաների հետ, բազմամյա և երկյուղած կապվածություն ուներ։ Անդրեյ Անտոնովիչից բացի, ոչ ոք ու երբեք չէր սիրել նրան։ Յուլիա Միխայլովնան միանգամից խոտանել էր նրան, բայց ամուսնու համառությունը չէր կարողացել կոտրել։ Դա նրանց ամուսնական առաջին վեճն էր, ու կատարվեց հարսանիքից անմիջապես հետո, մեղրամսի հենց առաջին օրերին, երբ նրա առաջ հանկարծակի հայտնվեց մինչ այդ նրանից խնամքով թաքցվող Բլյումը՝ իր հետ ունեցած ազգականության վիրավորական գաղտնիքով։ Անդրեյ Անտոնովիչն աղաչում էր ձեռքերը խաչած, զգայացունց պատմեց Բլյումի և մանկուց իրենց բարեկամության ամբողջ պատմությունը, բայց Յուլիա Միխայլովնան իրեն համարում էր հավերժ խայտառակված և անգամ ուշագնացություններ գործի դրեց։ Ֆոն Լեմբկեն ոչ մի քայլ չզիջեց նրան և հայտարարեց, որ չի լքելու Բլյումին՝ հանուն և ոչնչի աշխարհում ու չի հեռացնելու իրենից, այնպես որ Յուլիա Միխայլովնան ի վերջո զարմացավ ու հարկադրված էր թույլատրել Բլյումին։ Վճռվեց միայն, որ ազգականությունը պիտի թաքցվի առավել բծախնդրորեն, քան մինչև հիմա, եթե միայն հնարավոր է դա և որ Բլյումի անուն հայրանունը պիտի փոխվեն, որովհետև նրան նույնպես, չգիտես ինչու, կոչում էին Անդրեյ Անտոնովիչ։ Մեզ մոտ նա ոչ մեկի հետ չծանոթացավ, բացի միայն գերմանացի-դեղագործից, ոչ մեկի տուն չէր գնում և իր սովորության համաձայն՝ ապրում էր ժլատ ու մեկուսի։ Վաղուց արդեն նրան հայտնի էին նաև Անդրեյ Անտոնովիչի գրական մանրիկ մեղքերը։ Նա գերազանցապես հանձն էր առնում ունկնդրել նրա վեպը՝ համատեղ գաղտնի ընթերցումներին, հինգ-վեց ժամ շարունակ նստում գերանի պես, քրտնում, ամբողջ ուժերն էր լարում, որ չքնի և չժպտա։ Տուն գալով, հառաչում էր երկարոտն ու չորչորուկ կնոջ հետ՝ ռուս գրականության հանդեպ իրենց բարերարի դժբախտ թուլությունից։

Անդրեյ Անտոնովիչը տառապանքով նայեց ներս եկած Բլյումին։

― Բլյում, ես քեզ խնդրում եմ, հանգիստ թող ինձ,― սկսեց նա տագնապալի շուտասելուկով, ակնհայտորեն ցանկանալով մերժել քիչ առաջվա խոսակցության շարունակությունը, ընդհատված Պյոտր Ստեպանովիչի հայտնվելով։

― Բայց և այնպես, դա կարող է արվել շատ նրբանկատորեն, բացարձակապես գաղտնի, չէ որ դուք բոլոր լիազորություններն ունեք,― հարգալիր, բայց համառորեն իրենն էր պնդում Բլյումը՝ մեջքը ծռած և մանրիկ քայլերով ավելի ու ավելի մոտենալով Անդրեյ Անտոնովիչին։

― Բլյում, դու այն աստիճան ես ինձ նվիրված ու պատրաստակամ, որ ամեն անգամ քեզ եմ նայում սարսափահար։

― Դուք միշտ սուր բաներ եք ասում և ասվածից գոհացած, քնում եք հանգիստ, բայց դրանով իսկ ձեզ եք վնասում։

― Բլյում, ես նոր համոզվեցի, որ դա ամենևին էլ այն չէ, այն չէ։

― Ո՞չ արդյոք այդ կեղծ, անբարոյական երիտասարդի խոսքերից, ում հենց ինքներդ եք կասկածում։ Նա ձեզ հաղթել է գրական ձեր տաղանդի հասցեին շողոքորթ գովասանքներով։

― Բլյում, դու ոչինչ չես հասկանում, քո նախագիծն անհեթեթություն է, ասում եմ քեզ։ մենք չենք գտնի ոչինչ, իսկ աղաղակ կբարձրանա ահավոր, հետո՝ ծիծաղ, իսկ հետո՝ Յուլիա Միխայլովնան...

― Մենք անկասկած կգտնենք այն ամենը, ինչ փնտրում ենք,― Բլյումը հաստատ քայլ գցեց դեպի նա՝ աջ ձեռքը սեղմած կրծքին,― խուզարկումը կանենք հանկարծակի, վաղ առավոտյան՝ պահպանելով լրիվ նրբանկատությունն անձի նկատմամբ և օրենքով նախատեսված բոլոր խիստ ձևերը։ Երիտասարդները՝ Լյամշինը և Տելյատնիկովը, չափից ավելի են հավատացնում, որ կգտնենք մեր ամբողջ ուզածը։ Նրանք այնտեղ եղել են բազմիցս։ Պարոն Վերխովենսկու նկատմամբ ոչ ոք ուշադրությամբ տրամադրված չէ։ Գեներալի այրի Ստավրոգինան հստակորեն մերժել է նրան՝ իր բարերարությունը, և ամեն մի ազնիվ մարդ, եթե միայն այդպիսիք կան այս կոպիտ քաղաքում, համոզված է, որ այնտեղ է միշտ թաքնված եղել անհավատության և սոցիալական ուսմունքի աղբյուրը։ Նրա մոտ են բոլոր արգելված գրքերը, Ռըյլեևի «Խոհերը», Գերցենի բոլոր ստեղծագործությունները... Ես, համենայն դեպս, ունեմ մոտավոր ցուցակը...

― Օ, Աստված իմ, այդ գրքերն ամենքն էլ ունեն, ի՜նչ պարզամիտն ես, իմ խեղճ Բլյում։

― Եվ բազմաթիվ թռուցիկներ,― շարունակեց Բլյումը՝ չլսելով դիտողությունը,― մենք կավարտենք նրանով, որ կբռնենք այստեղի իսկական թռուցիկների հետքը։ Այդ երիտասարդ Վերխովենսկին ինձ անչափ կասկածելի է թվում, անչափ։

― Բայց դու խառնում ես հորը և տղային։ Նրանք հաշտ չեն, որդին հոր վրա բացահայտ ծիծաղում է։

― Դա միայն և միայն դիմակ է։

― Բլյում, դու երդվել ես տանջել ինձ։ Մտածիր, այնուամենայնիվ, նա այստեղ նկատելի դեմք է։ Պրոֆեսոր է եղել, հայտնի մարդ է, աղմուկ կբարձրացնի, և անմիջապես ծաղրուծանակ կսկսվի քաղաքում, լավ, ամեն ինչ կարհամարհենք... և մտածիր, ինչ կլինի Յուլիա Միխայլովնայի հետ։

Բլյումն առաջանում էր ու չէր լսում։

― Նա ընդամենը դոցենտ է եղել, աստիճանով էլ սոսկ կոլեգիական ասեսոր է, պաշտոնաթող,― ձեռքը խփում էր կրծքին Բլյումը,― շքանշաններ չունի, ծառայությունից ազատված է կառավարության դեմ ունեցած մտադրությունների կասկածով։ Նա գաղտնի հսկողության տակ է եղել և, անկասկած, դեռևս հսկվում է։ Եվ հիմա, բացահայտված անկարգությունների բերումով դուք, անշուշտ, պարտավոր եք ի պաշտոնե։ Իսկ դուք հակառակը, բաց եք թողնում ձեր առավելությունը՝ ներողամիտ գտնվելով իսկական մեղավորի նկատմամբ։

― Յուլիա Միխայլովնա՜ն։ Չըք-քվի՛ր, Բլյում,― հանկարծ բղավեց Ֆոն Լեմբկեն՝ լսելով իր կնոջ ձայնը հարևան սենյակից։

Բլյումը ցնցվեց, բայց չենթարկվեց։

― Թույլ տվեք, թույլ տվեք,― առաջ էր գալիս՝ ավելի ամուր սեղմելով երկու ձեռքը կրծքին։

― Չըք-քվի՛ր,― ատամները կրճտացրեց Անդրեյ Անտոնովիչը։― Արա, ինչ ուզում ես... հետո... Օ՜, տեր իմ Աստված։

Վարագույրը քաշվեց, ու հայտնվեց Յուլիա Միխայլովնան։ Նա վեհապանծորեն հապաղեց, ի տես Բլյումի, գոռոզ ու նեղացկոտ չափեց նրան ոտից գլուխ, կարծես այդ մարդու լոկ ներկայությունն այստեղ վիրավորանք էր իր համար։ Բլյումը լուռ և հարգալիր խոնարհվեց նրան և, հարգանքից երկտակված, ոտնաթաթերի վրա ուղղվեց դեպի դուռը՝ ձեռքերը չռած դեսուդեն։

Ոչ այն պատճառով արդյոք, որ Անդրեյ Անտոնովիչի վերջին հիստերիկ բղավոցը նա իսկապես հասկացավ որպես ուղղակի թույլտվություն՝ վարվել իր հարցրածի պես, կամ կեղծեց այս դեպքում իր բարերարի ուղղակի օգտի համար՝ չափից դուրս վստահ, որ ավարտն է պսակում գործը, բայց ինչպես կտեսնենք ստորև, իր ենթակայի հետ պետի այդ խոսակցությանը հետևեց խիստ անսպասելի մի դեպք, որը շատերին խնդացրեց՝ տարածվելով, հարուցելով Յուլիա Միխայլովնայի անխնա զայրույթը, այդ ամենով կատարելապես շվարեցնելով Անդրեյ Անտոնովիչին ամենաեռուն շրջանում՝ նրան ձգելով ամենաաղետալի անվճռականության մեջ։

V

Պյոտր Ստեպանովիչի համար օրը հոգսառատ եղավ։ Ֆոն Լեմբկեի մոտից նա շտապ վազեց Բոգոյավլենսկայա փողոց, բայց անցնելով Բըյկովսկայա փողոցով, այն տան կողքով, ուր բնակարան էր վարձում Կարմազինովը, կանգ առավ հանկարծ, քթի տակ ծիծաղեց ու ներս մտավ։ Նրան պատասխանեցին. «Սպասում են», ինչ շատ հետաքրքրեց նրան, որովհետև ամենևին չէր զգուշացրել, որ գալու է։

Սակայն մեծ գրողն իսկապես սպասում էր նրան, նույնիսկ երեկ և նախանցյալ օրը։ Չորս օր առաջ նրան էր տվել իր «Merci» ձեռագիրը (որ ուզում էր կարդալ Յուլիա Միխայլովնայի տոնախմբության գրական առավոտին) և արել էր դա սիրալիրությունից, միանգամայն վստահ, որ հաճելիորեն կշոյի երիտասարդի ինքնասիրությունը՝ նախապես ծանոթանալու տալով մեծ ստեղծագործությունը։ Պյոտր Ստեպանովիչը վաղուց արդեն նկատել էր, որ սնափառ, երեսառած և ոչ-ընտրյալների համար վիրավորական-անմատչելի այդ պարոնը, այդ «համարյա պետական ուղեղը» պարզապես և ուղղակի հաճոյանում է իրեն, նույնիսկ անհագորեն։ Ինձ թվում է, երիտասարդը վերջապես կռահել էր, որ եթե Ռուսաստանով մեկ եղած համակ գաղտնի-հեղափոխականության կառապանը չի համարում նա իրեն, ապա ծայրահեղ դեպքում, ռուսական հեղափոխության գաղտնիքներին ամենաիրազեկներից մեկն է կարծում, որն անառարկելի ազդեցություն ունի երիտասարդության վրա։ «Ռուսաստանում ամենախելացի մարդու» մտքերի տրամադրվածությունը հետաքրքրում էր Պյոտր Ստեպանովիչին, բայց մինչև հիմա, մի քանի պատճառներով, խուսափում էր բացատրություններից։

Մեծ գրողը բնակվում էր իր քրոջ՝ կամերգերի կնոջ և կալվածատիրուհու տանը։ Երկուսն էլ՝ ամուսին և կին, խորին ակնածանքով էին վերաբերվում իրենց նշանավոր ազգականին, սակայն այս գալստյանը երկուսն էլ գտնվում էին Մոսկվայում, ի մեծ ափսոսանք իրենց, այնպես որ նրան ընդունելու պատիվն ունեցավ պառավը՝ կամերգերի շատ հեռավոր ու չքավոր ազգականուհին, որն ապրում էր նրանց տանն ու վաղուց արդեն տնային ամբողջ տնտեսության տերուտիրականն էր։ Ամբողջ տունը ոտնաթաթերի վրա էր ման գալիս պարոն Կարմազինովի գալուն պես։ Պառավը համարյա ամեն օր հայտնում էր Մոսկվա, թե նա ինչպես է քնել և ինչ է բարեհաճել ճաշակել, իսկ մի անգամ էլ հեռագիր ուղարկեց, հայտնելով, որ քաղաքագլխի մոտ հրավերք ճաշկերույթից հետո նա ստիպված է եղել մի գդալ հայտնի դեղ խմել։ Պառավը հազվադեպ էր համարձակվում մտնել Կարմազինովի սենյակը, թեև վերջինս նրան վերաբերվում էր քաղաքավարի, իմիջիայլոց, չոր և նրա հետ խոսում սոսկ այս կամ այն կարիքի դեպքում։ Երբ ներս մտավ Պյոտր Ստեպանովիչը, նա ուտում էր իր սովորական կոտլետը, կես բաժակ կարմիր գինով։ Պյոտր Ստեպանովիչն առաջներում էլ էր եղել նրա մոտ և միշտ հանդիպել՝ առավոտյան այդ կոտլետն ուտելիս՝ իր ներկայությամբ, բայց ոչ մի անգամ չէր առաջարկել հյուրին։ Դրանից հետո մատուցվում էր մի փոքր բաժակ սուրճ։ Ուտելիքը բերող սպասավորը ֆրակով էր, փափուկ, անձայն սապոգներով և ձեռնոց հագած։

― Ա-ա՜,― բազմոցից ելավ Կարմազինովը՝ սրբվելով անձեռոցիկով, և ամենամաքուր բերկրանքի տեսքով մոտեցավ համբուրվելու՝ ռուս մարդկանց բնորոշ հատկանիշը, եթե նրանք չափից ավելի են նշանավոր։ Սակայն Պյոտր Ստեպանովիչը նախորդ փորձից գիտեր արդեն, որ Կարմազինովը մոտենում է համբուրվելու, բայց դեմ է անում այտը, դրա համար էլ այս անգամ նույնն արեց ինքը՝ այտը հպվեց այտին։ Կարմազինովը, ցույց չտալով, որ նկատեց դա, թիկնեց բազմոցին և հաճույքով ցույց տվեց դիմացի բազկաթոռը, որին էլ փռվեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Չէ որ դուք... Չե՞ք ցանկանա նախաճաշել,― հարցրեց տանտերը, այս անգամ խախտեց սովորույթը, բայց, անշուշտ, այնպիսի տեսքով, որը հստակորեն հուշում էր քաղաքավարի մերժողական պատասխան։ Պյոտր Ստեպանովիչն իսկույն ցանկացավ նախաճաշել։ Զայրացկոտ զարմանքի ստվերը մռայլեց տանտիրոջ դեմքը, բայց սոսկ մի ակնթարթ։ Նյարդայնացած զանգ զարկեց սպասավորին և, չնայած իր ամբողջ դաստիարակվածությանը, խորշանքով բարձրացրեց ձայնը՝ կարգադրելով ևս մի նախաճաշ մատուցել։

― Ձեզ ի՞նչ կոտլե՞տ, թե՝ սուրճ,― մի անգամ էլ հարցրեց։

― Կոտլետ էլ, սուրճ էլ, հրամայեք գինի էլ ավելացնել, ես սովածացել եմ,― պատասխանեց Պյոտր Ստեպանովիչը հանգիստ՝ ուշադրությամբ զննելով տանտիրոջ հագուստը։ Կարմազինովի հագին մի տեսակ տնական, բամբակած բաճկոնակ էր, նման կարճլիկ ժակետի, սադափե կոճակներով, բայց չափից ավելի կարճ, որ արդեն ամենևին չէր բռնում նրա բավական գիրուկ փորին և ոտքերի վերին ծայրերի լավ հաստլիկացած մասերին։ Սակայն ճաշակները տարբեր են լինում։ Ծնկներին բրդյա վանդականախշ ծածկոց էր գցած, որը հասնում էր հատակին, թեև սենյակը տաք էր։

― Չլինի՞ հիվանդ եք,― նկատեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Չէ, հիվանդ չեմ, բայց վախենում եմ հիվանդանալ այս եղանակին,― պատասխանեց գրողն իր ճղճղան ձայնով, ըստ որում քնքշորեն վանկարկելով ամեն մի բառը և դուրեկան, մեծավորավարի սվսվացնելով,― ես ձեզ դեռ երեկ էի սպասում։

― Իսկ ինչո՞ւ, ես չէի խոստացել։

― Այո, բայց ձեզ մոտ է իմ ձեռագիրը։ Դուք... կարդացի՞ք։

― Ձեռագի՞ր, ի՞նչ ձեռագիր։

Կարմազինովն անչափ զարմացավ։

― Բայց դուք բերե՞լ եք ձեզ հետ, չէ՞,― անհանգստացավ նա հանկարծ այն աստիճան, որ նույնիսկ ուտելը թողեց, և Պյոտր Ատեպանովիչին էր նայում վախեցած։

― Ահ, այն «Bonjour»-ի մասի՞ն եք ասում...

― «Merci»։

― Դե, լավ։ Լրիվ մոռացել էի, ու չեմ կարդացել, ժամանակ չկա։ Իրոք, չգիտեմ, գրպաններումս չէ... պիտի որ սեղանիս լինի։ Մի անհանգստացեք, կգտնվի։

― Չէ, ավելի լավ է, հիմա մարդ ուղարկեմ ձեզ մոտ։ Կարող է կորչել, և վերջապես, կարող են գողանալ։

― Է, ո՞ւմ է պետք։ Իսկ ինչո՞ւ այդպես վախեցաք, չէ որ դուք, Յուլիա Միխայլովնան է ասել, միշտ մի քանի օրինակ եք պատրաստում, մեկը՝ արտասահման, նոտարի մոտ, մյուսը՝ Պետերբուրգ, երրորդը՝ Մոսկվա, հետո էլ կարծեմ, բանկ եք ուղարկում։

― Բայց չէ որ Մոսկվան էլ կարող է հրդեհվել, ձեռագիրս՝ հետը։ Չէ, ավելի լավ է, հիմա մարդ ուղարկեմ։

― Սպասեք, ահա,― Պյոտր Ստեպանովիչը մի քանի նամակաթուղթ հանեց ետևի գրպանից։― Մի քիչ ճմռթվել է։ Պատկերացրեք, ինչպես այն օրը ձեզնից վերցրել եմ, այդպես էլ միշտ գրպանումս է եղել թաշկինակի հետ, մոռացել էի։

Կարմազինովն ագահաբար խլեց ձեռագիրը, խնամքով զննեց, հաշվեց թերթիկները և պատկառանքով դրեց առայժմ իր կողքին՝ հատուկ սեղանիկի վրա, բայց այնպես, որ ամեն վայրկյան աչքի առաջ լինի։

― Կարծես դուք այնքա՞ն էլ շատ չեք կարդում,― թշշացրեց նա՝ չդիմանալով։

― Ոչ, ոչ շատ։

― Իսկ ռուսական արձակի տեսակետից՝ ոչի՞նչ։

― Ոուսական արձակի տեսակետի՞ց։ Ներեցեք, ինչ-որ բան կարդացել եմ... «Ճանապարհին»... կամ՝ «Ճանապարհ»... կամ «Ճամփաբաժա՞ն» էր, ինչ էր, չեմ հիշում։ Վաղուց եմ կարդացել, հինգ տարի կլինի։ Ժամանակ չկա։

Որոշ լռություն տիրեց։

― Ես հենց եկա այստեղ, հավատացրի նրանց բոլորին, որ դուք չափազանց խելացի մարդ եք, և հիմա, կարծեմ, բոլորի ուշքը գնում է ձեզ համար։

― Շնորհակալ եմ,― հանգիստ պատասխանեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

Բերեցին նախաճաշը։ Պյոտր Ստեպանովիչը մեծ ախորժակով վրա պրծավ կոտլետին, ակնթարթորեն կլլեց, գինի խմեց ու մի կում սուրճ։

«Այս թերուսը,― մտազբաղ և շեղակի նրան էր զննում Կարմազինովը՝ ծամելով վերջին պատառը և կուլ տալով վերջին կումը,― այս թերուսը, հավանաբար, հիմա հասկացավ իմ ասածի ամբողջ խայթոցը... ձեռագիրն էլ, անշուշտ, կարդացել է ագահությամբ, միայն թե ստում է՝ նկատառումներով։ Բայց կարող է պատահել նաև, որ չի ստում, այլ միանգամայն անկեղծորեն հիմար է։ Հանճարեղ մարդուն ես սիրում եմ, որ փոքր-ինչ հիմար լինի։ Իրականում հո հանճար չէ՞ նա նրանց համար, ի դեպ, սատանան դրան տանի»։

Նա ելավ բազմոցից և սկսեց քայլել սենյակում, անկյունից անկյուն, որպես զբոսանք, ինչ անում էր ամեն անգամ նախաճաշից հետո։

― Շուտո՞վ եք գնալու այստեղից,― բազկաթոռից հարցրեց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ գլանակ վառելով։

― Ճշմարիտն ասած, ես եկել էի կալվածքը վաճառելու և հիմա կախված եմ իմ կառավարչից։

― Կարծեմ թե, դուք եկել եք այն պատճառով, որ այնտեղ համաճարա՞կ էին սպասում պատերազմից հետո։

― Ո-ո՜չ, ոչ լրիվ այդ պատճառով,― շարունակեց պարոն Կարմազինովը՝ բարեհոգությամբ վանկարկելով իր դարձվածքները և ամեն անգամ, անկյունից անկյուն շրջվելիս, կայտառորեն ցատկելով աջ ոտքով, ճիշտ է մի քիչ։― Ես, իսկապես,― քթի տակ ծիծաղեց նա, ոչ առանց թունալիության,― մտադիր եմ ապրել հնարավորին չափ երկար։ Ռուս ազնվականության մեջ արտակարգ շուտ մաշվող մի բան կա, բոլոր առումներով։ Բայց ես ուզում եմ մաշվել որքան հնարավոր է ավելի ուշ և հիմա պատրաստվում եմ արտասահման գնալ ընդմիշտ, այնտեղ եղանակն էլ է ավելի լավ, շինություններն էլ են քարե, ամեն ինչ ավելի ամուր է։ Ես կարծում եմ, Եվրոպան կբավականացնի մինչև կյանքիս վերջը։ Դո՞ւք ինչ եք կարծում։

― Ինչ իմանամ։

― Հը՛մ։ Եթե այնտեղ իսկապես կործանվի Բաբելոնը և այդ անկումը վիթխարի լինի (ինչում միանգամայն համաձայն եմ ձեզ հետ, թեև մտածում եմ, որ մինչև կյանքիս վերջը կմնա), ապա մեզ մոտ, Ռուսաստանում, կործանվելու բան էլ չկա, համեմատաբար ասած։ Այստեղ ոչ թե քարեր կթափվեն, այլ ամեն ինչ կթաղվի ցեխի մեջ։ Սրբազան Ռուսիան աշխարհում բոլորից քիչ կարող է հակահարված տալ որևէ բանի։ Հասարակ ժողովուրդը դեռևս մի կերպ դիմանում է ռուսական Աստծով, սակայն ռուսական Աստված, վերջին տեղեկություններով, միանգամայն անհուսալի է և նույնիսկ գյուղացիական ռեֆորմի դեմ հազիվ կանգուն մնաց, համենայն դեպս, սաստիկ երերաց։ Այստեղ էլ՝ երկաթուղիներ, այստեղ էլ՝ դուք... ռուսական Աստծուն ես որ ամենևին չեմ հավատում։

― Իսկ եվրոպականի՞ն։

― Ոչ մեկին էլ չեմ հավատում։ Ինձ զրպարտել են ռուս երիտասարդության առաջ։ Ես միշտ կարեկցել եմ նրա յուրաքանչյուր շարժումին։ Ինձ ցույց են տվել այստեղի թռուցիկները։ Դրանց նայում են տարակուսանքով, որովհետև բոլորին վախեցնում է ձևը, բայց և այնպես, բոլորը հավատացած են դրանց զորությանը, թեև չգիտակցելով դա։ Բոլորը վաղուց անկում են ապրում, և բոլորը վաղուց գիտեն, որ բռնելու տեղ չունեն։ Ես այլևս այն պատճառով եմ համոզված այդ խորհրդավոր քարոզչության հաջողության մեջ, որ Ռուսաստանը գերազանցապես հիմա այն տեղն է ամբողջ աշխարհում, ուր ինչ ասես կարող է կատարվել, առանց նվազագույն դիմադրության։ Ես անչափ լավ եմ հասկանում, թե ինչու բոլոր ունևոր ռուսները խուժեցին արտասահման, և ամեն տարի ավելի ու ավելի։ Դա պարզապես բնազդն է։ Եթե նավը պիտի խորտակվի, առնետներն առաջինն են նավից ծլկում։ Սրբազան Ռուսիան փայտաշեն երկիր է, աղքատ և... վտանգավոր, իր վերին շերտերում սնափառ մուրացկաններով երկիր է, իսկ վիթխարի մեծամասնությունն ապրում է փայտյա պստիկ խրճիթներում։ Յուրաքանչյուր ելք նրան կուրախացնի, արժե միայն գլուխը մտցնել։ Միայն կառավարությունն է դեռևս ուզում դիմադրել, բայց մահակն է ճոճում մթության մեջ ու խփում յուրայիններին։ Այստեղ ամեն ինչ դատապարտված է ու վճռված։ Ոուսաստանը, ինչպես որ կա, ապագա չունի։ Ես գերմանացի դարձա և դա պատիվ եմ համարում ինձ համար։

― Ոչ, դուք սկսեցիք թռուցիկներից, ասեք ամեն ինչ, դրանք ինչպե՞ս եք դիտում։

― Բոլորը վախենում են դրանցից, նշանակում է, դրանք զորեղ են։ Բացեիբաց մերկացնում են խաբեությունը և ապացուցում, որ մեզանում բռնելու տեղ չկա և ոչ մի հենարան չկա։ Նրանք ասում են բարձրաձայն, երբ բոլորը լռում են։ Նրանց ամենահաղթականը (չնայած ձևին) ճշմարտության ուղիղ աչքերին նայելու՝ մինչ այժմ չլսված համարձակությունն է։ Ճշմարտության ուղիղ աչքերին նայելու այդ ընդունակությունը միայն ու միայն ռուսական սերնդինն է։ Ոչ, Եվրոպայում դեռևս այդքան համարձակ չեն. այնտեղ քարեղեն թագավորություն է, այնտեղ դեռևս հենվելու բան կա։ Ինչքան տեսնում եմ և ինչքան կարող եմ դատել, ռուսական հեղափոխական գաղափարի համակ էությունը պատվի ժխտման մեջ է։ Ինձ դուր է գալիս, որ դա այդպես համարձակ ու անվախ է արտահայտված։ Ոչ, Եվրոպայում դա դեռ չեն հասկանա, իսկ մեզանում հենց դրան էլ վրա կպրծնեն։ Ռուս մարդու համար պատիվը սոսկ ավելորդ բեռ է։ Ու միշտ էլ բեռ է եղել, նրա ամբողջ պատմության ընթացքում։ Բացահայտ «անպատվության իրավունքով» նրան ամենից շուտ կարելի է հրապուրել։ Ես հին սերնդի մարդ եմ և, խոստովանում եմ, դեռևս պաշտպան եմ պատվին, բայց չէ որ դա լոկ սովորությունից է։ Ինձ սոսկ դուր են գալիս հին ձևերը, ասենք, փոքրոգության առումով։ Պետք է, չէ՞, կյանքը մի կերպ ապրել։

Նա հանկարծակի կանգ առավ։

«Սակայն ես խոսում, խոսում եմ,― մտածեց նա.― իսկ նա շարունակ լռում է և տնտղում։ Նա եկել է, որպեսզի ուղղակի հարց տամ իրեն։ Ես էլ կտամ»։

― Յուլիա Սիխայլովնան խնդրել է ինձ մի կերպ, խաբելով, ձեզնից կորզել, թե այդ ի՞նչ անակնկալ եք պատրաստում վաղը չէ մյուս օրվա պարահանդեսին,― հանկարծ հարցրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Այո, դա իսկապես անակնկալ կլինի, և ես իսկապես կապշեցնեմ...― կեցվածք ընդունեց Կարմազինովը,― բայց ես ձեզ չեմ ասի գաղտնիքը։

Պյոտր Ստեպանովիչը չպնդեց։

― Այստեղ ինչ-որ մի Շատով կա,― տեղեկացավ մեծ գրողը,― և պատկերացրեք, ես նրան չեմ տեսել։

― Շատ լավ անձնավորություն է։ Իսկ ի՞նչ կա։

― Այնպես, նա ինչ-որ բաներ է ասում։ Չէ՞ որ նա է խփել Ստավրոգինի այտին։

― Նա։

― Իսկ Ստավրոգինի՞ մասին ինչ եք կարծում։

― Չգիտեմ, կնամոլի մեկն է։

Կարմազինովն ատել էր Ստավրոգինին, որովհետև նա սովորություն էր դարձրել ամենևին չնկատել գրողին։

― Այդ կնամոլին,― ասաց նա, քրքջալով,― եթե մեզ մոտ երբևիցե իրականանա այն, ինչի մասին քարոզում են թռուցիկներում, առաջինը ցցի կհանեն։

― Գուցեև ավելի շուտ,― հանկարծ ասաց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Այդպես էլ պետք է,― արդեն չծիծաղելով և մի տեսակ շատ լրջորեն համաձայնեց Կարմազինովը։

― Իսկ դուք արդեն մի անգամ դա ասել եք և գիտեք, ես նրան հայտնեցի։

― Ինչպե՞ս, մի՞թե հայտնել եք,― նորից ծիծաղեց Կարմազինովը։

― Նա ասաց, որ եթե իրեն ցցի հանեն, ապա ձեզ բավական է և ճիպտել, բայց ոչ միայն պատվի համար, այլ ցավոտ, ինչպես մուժիկին են ճիպտում։

Պյոտր Ստեպանովիչը վերցրեց շլյապան ու ելավ տեղից։ Կարմազինովը երկու ձեռքը պարզեց՝ հրաժեշտ տալու։

― Իսկ ինչ է,― սվսվացրեց նա հանկարծ մեղրածոր ձայնով և մի հատուկ առոգանությամբ, դեռևս բռնած հյուրի ձեռքերը,― ի՞նչ, եթե նշված է իրականանալու այն ամենը, ինչ մտադրվում են, ապա... ե՞րբ կարող է դա կատարվել։

― Ես ի՞նչ իմանամ,― փոքր-ինչ կոպիտ պատասխանեց Պյոտր Ստեպանովիչը։ Երկուսն ակնապիշ միմյանց աչքերին նայեցին։

― Օրինակի համա՞ր, մոտավորապե՞ս,― ավելի մեղրածոր ձգեց Կարմազինովը։

― Կալվածքը վաճառել կհասցնեք և հեռանալ նույնպես կհասցնեք,― էլ ավելի կոպիտ մրթմրթաց Պյոտր Ստեպանովիչը։ Երկուսն էլ ավելի ակնապիշ միմյանց նայեցին։

Մի րոպե լռություն տիրեց։

― Հաջորդ մայիսի սկզբին կսկսվի, իսկ Աստվածածնի աշնան տոնին ամեն բան կվերջանա,― հանկարծ բերանից թռցրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Շնորհակալ եմ անկեղծորեն,― հուզախռով ասաց Կարմազինովը՝ սեղմելով նրա ձեռքերը։

«Կհասցնես դուրս պրծնել նավից, առնետի մեկը,― մտածում էր Պյոտր Ստեպանովիչը, փողոց դուրս գալով։― Դե, եթե այս համարյա «պետական ուղեղն» է այդքան վստահ տեղեկանում օրվա և ժամվա մասին և այդչափ հարգալիր շնորհակալություն է հայտնում ստացած տեղեկության համար, ապա մեզ չի կարելի դրանից հետո կասկածել մեր ուժերին (Նա քթի տակ ծիծաղեց)։ Հըմ։ Իսկ նա իսկապես հիմար չէ նրանց մեջ և... ընդամենը սոսկ տեղափոխվող առնետ է, այդպիսի մեկը չի մատնի»։

Նա վազեց Բոգոյավլենսկայա փողոց՝ Ֆիլիպպովի տուն։

VI

Պյոտր Ստեպանովիչը սկզբից մտավ Կիրիլլովի մոտ։ Վերջինս, ըստ սովորության, մենակ էր և սենյակի մեջտեղում մարմնամարզություն էր անում, այսինքն, ոտքերը չռած, մի առանձնահատուկ ձևով ձեռքերն էր պտտում գլխավերևում։ Հատակին գնդակ կար։ Սեղանին առավոտյան չհավաքած թեյի պարագաներն էին, թեյն արդեն սառած էր։ Պյոտր Ստեպանովիչը մի րոպեի չափ կանգնած մնաց շեմին։

― Բայց և այնպես, կարգին հոգ եք տանում ձեր առողջությանը,― ասաց նա բարձրաձայն ու զվարթ, սենյակ մտնելով,― ինչ էլ փառավոր գնդակ է բայց, փո՛ւհ, ոնց է թռչում, սա՞ էլ է մարմնամարզության համար։

Կիրիլլովը հագավ սերթուկը։

― Այո, մարմնամարզության համար է,― չոր-չոր փնթփնթաց նա,― նստեք։

― Մի րոպեով եմ եկել։ Ասենք, կնստեմ։ Առողջությունը՝ առողջություն, բայց ես եկել եմ հիշեցնելու պայմանավորվածության մասին։ «Որոշ իմաստով» մոտենում է մեր ժամկետը,― ավարտեց նա անհարմար մի դարձվածքով։

― Ի՞նչ պայմանավորվածություն։

― Ինչպե՞ս թե՝ ինչ պայմանավորվածություն,― իրար անցավ Պյոտր Ստեպանովիչը, նույնիսկ վախեցավ։

― Դա պայմանավորվածություն չէ և պարտականություն էլ չէ, ես ինձ ոչնչով չեմ կապել, ձեր կողմից դա սխալ է։

― Լսեք, դուք այդ ի՞նչ եք անում,― արդեն վեր թռավ Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Իմ կամքը։

― Ո՞ր կամքը։

― Նախկին։

― Այսինքն, ինչպե՞ս հասկանալ դա։ Նշանակո՞ւմ է, արդյոք, որ դուք նախկին մտքերի մեջ եք։

― Նշանակում է։ Միայն թե պայմանավորվածություն չկա ու չի եղել, և ես ոչնչով չեմ կապվել։ Եղել է միայն իմ կամքը և հիմա էլ միայն իմ կամքն է։

Կիրիլլովը բացատրվում էր կտրուկ և խորշանքով։

― Ես համաձայն եմ, համաձայն եմ, թող կամք լինի, միայն թե այդ կամքը չփոխվի,― գոհացած տեսքով նորից նստեց Պյոտր Ստեպանովիչը։― Դուք բարկանում եք բառերի վրա։ Վերջերս մի տեսակ շատ ջղային եք դարձել, դրա համար էի գալուց խուսափում։ Իմիջիայլոց, միանգամայն վստահ էի, որ չեք դավաճանի։

― Ես ձեզ չեմ սիրում շատ, բայց միանգամայն վստահ կարող եք լինել։ Չնայած չեմ ընդունում դավաճանություն կամ չդավաճանություն։

― Սակայն գիտեք ինչ,― նորից ալեկոծվեց Պյոտր Ստեպանովիչը,― հարկ է նորից խոսել կարգին՝ չշեղվելու համար։ Գործը ճշգրտություն է պահանջում, իսկ դուք ինձ սաստիկ-սաստիկ շշկլեցնում եք։ Թույլ կտա՞ք խոսել։

― Խոսեք,― կտրեց Կիրիլլովը՝ նայելով անկյանը։

― Դուք վաղուց արդեն վճռել եք վերջ տալ ձեր կյանքին... այսինքն, այդպիսի միտք ունեիք։ Ես ճի՞շտ արտահայտվեցի։ Սխալ թույլ չտվեցի՞։

― Հիմա էլ եմ այդ մտքին։

― Շատ լավ։ Ընդ որում, նկատի առեք, որ ոչ ոք ձեզ չի հարկադրել։

― Դա էր պակաս։ Ինչքա՜ն հիմարավարի եք խոսում։

― Թեկուզ, թեկուզ, ես շատ հիմարավարի արտահայտվեցի։ Անկասկած, շատ հիմար բան կլիներ հարկադրելը։ Ես շարունակեմ, դուք Ընկերության անդամ էիք, դեռևս հին կազմակերպության ժամանակ էլ հայտնել էիք Ընկերության անդամներից մեկին։

― Ես չէի հայտնել, ուղղակի ասել էի։

― Թող այդպես լինի։ Ու ծիծաղելի կլիներ դա «հայտնել», ապաշխարանք հո չէ։ Դուք ուղղակի ասել եք, ու՝ շատ լավ։

― Չէ, շատ լավ չէ, որովհետև դուք շատ եք ծամծմում։ Ես պարտավոր չեմ ձեզ ոչ մի հաշվետվություն տալ և իմ մտքերը դուք չեք կարող հասկանալ։ Ես ուզում եմ վերջ տալ իմ կյանքին, որովհետև այդպիսի միտք ունեմ, որովհետև չեմ ուզում մահվան սարսափը, որովհետև... որովհետև սա ձեր իմանալիքը չէ... Ի՞նչ եք ուզում։ Թե՞յ եք ուզում խմել։ Սառն է։ Ուրիշ բաժակ բերեմ ձեզ։

Պյոտր Ստեպանովիչը, իրոք, ձեռքը տարել էր թեյնիկին և դատարկ բաժակ էր փնտրում։ Կիրիլլովը մոտեցավ պահարանին և մաքուր բաժակ բերեց։

― Նոր Կարմազինովի մոտ նախաճաշեցի,― նշեց հյուրը,― հետո լսում էի, թե ինչպես է նա խոսում, ու քրտնեցի, այստեղ էի շտապում՝ էլի քրտնեցի, անասելի խմել եմ ուզում։

― Խմեք։ Սառը թեյը լավ է։

Կիրիլլովը նորից նստեց աթոռին և նորից աչքերը հառեց անկյանը։

― Ընկերության մեջ միտք էր առաջացել,― շարունակեց նա միևնույն ձայնով,― որ ես կարող եմ օգտակար լինել, եթե ինքնասպան լինեմ, և որ երբ այստեղ ինչ-որ բան սարքեք ու սկսեն մեղավորներ փնտրել, ապա ես հանկարծ ինքնասպան կլինեմ և նամակ կթողնեմ, որ այդ ամենը ես եմ արել, այնպես որ ձեզ մի ամբողջ տարի կասկածել չեն կարող։

― Թեկուզ մի քանի օր, մի օրն էլ է թանկ։

― Լավ։ Այդ առումով ինձ ասին, որ ես, եթե ուզում եմ, սպասեմ։ Ես ասացի՝ կսպասեմ, մինչև որ ժամկետը կասեն Ընկերությունից, որովհետև ինձ համար մեկ է։

― Այո, բայց հիշեք, որ պայմանավորվել եք մինչ մահու նամակը հորինել միայն ու միայն ինձ հետ միասին, և Ռուսաստան գալով, կլինեք իմ... էհ, մի խոսքով, իմ տրամադրության տակ, այսինքն, միայն այդ դեպքում, անշուշտ, իսկ մնացած բոլոր դեպքերում դուք, իհարկե, ազատ եք,― համարյա սիրալիր ավելացրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Ես չեմ պարտավորվել, իսկ համաձայնել եմ, որովհետև ինձ համար մեկ է։

― Շատ լավ, շատ լավ, ամենևին մտադիր չեմ ճնշել ձեր ինքնասիրությունը, բայց...

― Սա ինքնասիրություն չէ։

― Բայց հիշեք, որ ձեզ համար հարյուրքսան թալեր են հավաքել՝ ճանապարհածախս, նշանակում է, դուք փող վերցրել եք։

― Բոլորովին ոչ,― բռնկվեց Կիրիլլովը,― փողը դրա համար չէր։ Դրա համար փող չեն վերցնում։

― Վերցնում են երբեմն։

― Սուտ եք ասում։ Ես նամակով հայտնել եմ Պետերբուրգից, իսկ Պետերբուրգում ձեզ եմ վճարել հարյուրքսան թալեր, ձեր ձեռքն եմ տվել... և փողն ուղարկված է այնտեղ, եթե միայն չեք պահել ձեզ մոտ։

― Լավ, լավ, չեմ վիճում ոչնչում, ուղարկված է։ Գլխավորը, որ դուք նույն մտքին եք, ինչ նախկինում։

― Նույն և նույն։ Երբ կգաք ու կասեք՝ «ժամանակն է», ես ամեն ինչ կկատարեմ։ Ի՞նչ է, շատ շուտո՞վ։

― Շատ օր չի մնացել... Բայց հիշեք, նամակը միասին ենք հորինում, հենց նույն գիշեր։

― Թեկուզև ցերեկը։ Դուք ասացիք, որ պիտի հանձն առնեմ թռուցիկնե՞րը։

― Էլի ինչ-որ բաներ։

― Ես ինձ վրա կվերցնեմ ոչ ամեն ինչ։

― Իսկ ի՞նչ չեք վերցնի,― նորից ալեկոծվեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Ինչ չուզենամ։ Հերիք է։ Այլևս չեմ ուզում այդ մասին խոսել։

Պյոտր Ստեպանովիչն իրեն զսպեց և փոխեց խոսակցության նյութը։

― Ուրիշ բան եմ ասում,― նախազգուշացրեց նա,― այսօր երեկոյան կլինե՞ք մերոնց մոտ։ Վիրգինսկու անվանակոչությունն է, այդ պատրվակով էլ կհավաքվեն։

― Չեմ ուզում։

― Բարի եղեք, ուզեք։ Հարկավոր է։ Պետք է ներազդել թե քանակով, թե դեմքով... Ձեր դեմքը... դե, մի խոսքով, ճակատագրական դեմք ունեք։

― Դուք այդպե՞ս եք գտնում,― ծիծաղեց Կիրիլլովը։― Լավ, կգամ, միայն ոչ դեմքի համար։ Ե՞րբ։

― Օ՜, շուտ եկեք, վեցն անց կեսին։ Եվ գիտեք, դուք կարող եք ներս մտնել, նստել և ոչ ոքի հետ չխոսել, ինչքան էլ մարդ եղավ։ Միայն թե, գիտեք, չմոռանաք ձեզ հետ թուղթ ու մատիտ վերցնել։

― Ինչի՞ համար։

― Չէ որ ձեզ համար միևնույնն է, և դա իմ հատուկ խնդրանքն է։ Դուք միայն կնստեք, ոչ մեկի հետ չխոսելով, և մեկ-մեկ իբր նշումներ կանեք, թեկուզ ինչ-որ բան նկարեք։

― Ինչ հիմարություն, ինչի՞ համար։

― Դե, եթե ձեզ համար միևնույն է, չէ որ դուք շարունակ ասում եք, թե ձեզ համար միևնույն է։

― Չէ, ինչի՞ համար։

― Հենց նրա համար, որ Ընկերության այն անդամը՝ վերաքննիչը, մնացել է Մոսկվայում, իսկ ես այնտեղ ոմանց հայտարարել եմ, որ գուցեև վերաքննիչ գա։ Ու նրանք կմտածեն, որ վերաքննիչը հենց դուք եք որ կաք, իսկ քանի որ արդեն երեք շաբաթ այստեղ եք, ապա ավելի շատ կզարմանան։

― Ֆոկուսնե՜ր։ Ոչ մի վերաքննիչ էլ չունեք՝ Մոսկվայում մնացած։

― Թեկուզև չունենք, գրողը տանի դրան, ձեր ի՞նչ գործն է դա և ի՞նչ մի դժվարություն է ձեզ համար։ Ինքներդ եք Ընկերության անդամ։

― Ասացեք նրանց, որ ես եմ վերաքննիչը։ Ես կնստեմ ու կլսեմ, իսկ թուղթ ու մատիտ չեմ ուզում։

― Իսկ ինչո՞ւ։

― Չեմ ուզում։

Պյոտր Ստեպանովիչը զայրացավ, նույնիսկ կանաչեց, սակայն նորից զսպեց իրեն, վեր կացավ ու վերցրեց շլյապան։

― Էս հոգավորը ձեզ մո՞տ է,― հանկարծ ասաց նա կիսաձայն։

― Ինձ մոտ է։

― Դա լավ է։ Շուտով ես նրան կտանեմ, չանհանգստանաք։

― Չեմ անհանգստանում։ Նա միայն գիշերում է։ Պառավը հիվանդանոցում է, հարսը մեռել է, երկու օր է, մենակ եմ։ Նրան ցույց եմ տվել ցանկապատի անցքը, ուր տախտակը բարձրանում է։ Նա ներս է սողոսկում, ոչ ոք չի տեսնում։

― Շուտով ես նրան կվերցնեմ։

― Ասում է, թե գիշերելու տեղ շատ ունի։

― Ստում է, նրան որոնում են, իսկ այստեղ առայժմ աննկատ է։ Մի՞թե նրա հետ խոսքի եք բռնվում։

― Այո, ամբողջ գիշեր։ Նա ձեզ շատ է հայհոյում։ Գիշերը նրան Հայտնություն էի կարդում, ու՝ թեյ։ Ուշադիր էր լսում, նույնիսկ շատ, ամբողջ գիշեր։

― Ահ, գրողը տանի, դուք նրան քրիստոնեական հավատքին կդարձնեք։

― Առանց այդ էլ քրիստոնեական հավատքի է։ Մի անհանգստացեք, կսպանի։ Ո՞ւմ եք ուզում սպանել։

― Չէ, նա դրա համար չէ ինձ մոտ, ուրիշ բանի համար է... Իսկ Շատովը Ֆեդկայի մասին գիտե՞։

― Ես Շատովի հետ ոչինչ չեմ խոսում ու չեմ տեսնում։

― Բարկանո՞ւմ է արդյոք։

― Չէ, բարկանալ չունենք, միայն երես ենք դարձնում։ Չափից ավելի ենք կողք-կողքի պառկել Ամերիկայում։

― Հիմա նրա մոտ եմ մտնելու։

― Ինչպես կուզեք։

― Ստավրոգինի հետ այնտեղից գուցե ձեզ մոտ անցնենք, էսպես, ժամը տասի մոտ։

― Եկեք։

― Կարևոր բան ունեմ նրա հետ... Գիտեք ինչ, ինձ նվիրեք ձեր գնդակը, ձեր ինչի՞ն է պետք հիմա։ Ինձ էլ է պետք մարմնամարզության համար։ Ես ձեզ փող էլ կտամ։

― Վերցրեք այնպես։

Պյոտր Ստեպանովիչը գնդակը դրեց ետևի գրպանը։

― Իսկ ես ձեզ չեմ տա և ոչինչ՝ Ստավրոգինի դեմ,― հյուրին դուրս թողնելիս մրթմրթաց Կիրիլլովը։ Հյուրը զարմանքով նրան նայեց, բայց չպատասխանեց։

Կիրիլլովի վերջին բառերը Պյոտր Ստեպանովիչին շփոթեցրին չափազանց։ Նա դեռ չէր հասցրել իմաստավորել, բայց Շատովի տուն տանող սանդուղքի վրա դեռ ջանաց իր դժգոհ տեսքը փոխել ու սիրալիր դարձնել։ Շատովը տանն էր ու մի քիչ տկար։ Պառկած էր անկողնու վրա, իմիջիայլոց, հագնված։

― Այ քեզ անհաջողություն,― բղավեց Պյոտր Ստեպանովիչը շեմից։― Լո՞ւրջ հիվանդ եք։

Նրա դեմքի փաղաքուշ արտահայտությունը հանկարծ չքացավ, մի չոր բան փայլատակեց աչքերի մեջ։

― Բոլորովին,― նյարդայնացած վեր թռավ Շատովը,― բոլորովին հիվանդ չեմ, գլուխս է մի քիչ...

Նա նույնիսկ կորցրել էր իրեն, այդպիսի հյուրի հանկարծակի հայտնվելը հիմնովին վախեցրել էր նրան։

― Ես հենց այնպիսի գործով եմ եկել, որ հիվանդանալ պետք չէ,― սկսեց Պյոտր Ստեպանովիչն արագ ու մի տեսակ հրամայական,― թույլ տվեք նստել (նստեց), իսկ դուք նորից նստեք ձեր մահճակալին, այդպես։ Այսօր ծննդյան օրվա պատրվակով Վիրգինսկու մոտ հավաքվելու են մերոնցից, ի դեպ, ուրիշ երանգ չի լինելու ամենևին, միջոցներ են ձեռնարկված։ Ես գալու եմ Նիկոլայ Ստավրոգինի հետ։ Իհարկե, ես ձեզ քարշ չէի տա այնտեղ, իմանալով ձեր ներկայիս մտածելակերպը... այսինքն, այն իմաստով, որ այնտեղ ձեզ չտանջեն, այլ ոչ թե որ մտածում ենք, թե կմատնեք։ Բայց այնպես ստացվեց, որ ստիպված եք գալ։ Այնտեղ կհանդիպեք հենց նրանց, ում հետ վերջնականապես կվճռենք, թե ինչ եղանակով եք թողնելու Ընկերությունը և ում եք հանձնելու ձեզ մոտ եղածը։ Աննկատ կանենք, ես ձեզ կտանեմ մի անկյուն, ժողովուրդ շատ կլինի, պետք չէ, որ բոլորն իմանան։ Խոստովանեմ, որ ստիպված եմ եղել ձեր պատճառով լեզու թափել։ Բայց հիմա, կարծես թե, նրանք էլ են համաձայն, անշուշտ, մի պայմանով, որ հանձնեք տպարանը և բոլոր թղթերը։ Այդ դեպքում, ուր ուզում եք, գնացեք։

Շատովը լսում էր խոժոռված և չարացած։ Քիչ առաջվա նյարդային երկյուղը լքել էր նրան բոլորովին։

― Ես ոչ մի պարտականություն չեմ ընդունում, սատանան գիտե, թե ում եմ հաշվետվություն տալու,― խոսեց նա կտրականապես,― ոչ ոք չի կարող ինձ ազատ արձակել։

― Ոչ լիովին։ Ձեզ շատ բան է վստահվել։ Դուք իրավունք չունեիք ուղղակի խզել։ Եվ վերջապես, դուք երբեք չեք հայտարարել այդ մասին հստակ, այնպես որ նրանց թողել եք երկիմաստ վիճակում։

― Այստեղ գալուս պես, ես հստակ հայտնել եմ նամակով։

― Չէ, հստակ չէ,― հանգիստ առարկեց Պյոտր Ստեպանովիչը,― օրինակ, ես ձեզ ուղարկել էի «Լուսավոր անձը», որ այստեղ տպագրեք և օրինակները պահեք՝ ցպահանջ, ձեզ մոտ մի տեղ։ Նաև՝ երկու թռուցիկ։ Դուք ետ եք ուղարկել երկիմաստ նամակով, որը ոչինչ չի նշանակում։

― Ես ուղղակի հրաժարվել եմ տպագրել։

― Այո, բայց ոչ ուղղակի։ Դուք գրել էիք. «Չեմ կարող», բայց չէիք բացատրել, ինչ պատճառով։ «Չեմ կարող»-ը չի նշանակում «չեմ ուզում»։ Կարելի էր մտածել, որ դուք նյութական պատճառներով չեք կարող։ Այդպես էլ հասկացան ու գտան, որ դուք, այնուամենայնիվ, համաձայն եք շարունակել կապը Միության հետ, իսկ դա նշանակում է, որ կարող էին նորից ձեզ ինչ-որ բան վստահել, հետևաբար՝ իրենց վարկաբեկել։ Այստեղ նրանք ասում են, որ դուք պարզապես ուզել եք խաբել, այն հաշվով, որ կարևոր որևէ հաղորդագրություն ստանալով, մատնեք։ Ես ձեզ պաշտպանում էի ամբողջ ուժով և ցույց տվեցի ձեր գրավոր պատասխանը երկու տողով, որպես փաստաթուղթ ձեր օգտին։ Բայց ինքս էլ պիտի խոստովանեմ, հիմա կարդալով, որ այդ երկու տողը հստակ չեն և խաբող բան ունեն։

― Իսկ ձեզ մոտ այդ նամակը խնամքով պահվե՞լ է։

― Ոչինչ, որ ինձ մոտ է պահվել, հիմա էլ է մոտս։

― Թող լինի, գրողը տանի...― մոլեգնած բղավեց Շատովը։

― Թող ձեր հիմարները մտածեն, թե ես մատնել եմ, իմ ինչ գործն է։ Ես կուզեի տեսնել, թե ի՞նչ կարող եք դուք ինձ անել։

― Ձեզ նկատի կառնեին և հեղափոխության առաջին հաջողության դեպքում կկախեին։

― Երբ դուք գրավեք բարձրագույն իշխանությունը և հպատակեցնեք Ռուսաստա՞նը։

― Դուք մի ծիծաղեք։ Կրկնում եմ, ես ձեզ պաշտպանել եմ։ Այսպես, թե այնպես, այնուամենայնիվ, խորհուրդ եմ տալիս այսօր ներկայանալ։ Ի՞նչ պետք են անտեղի խոսքերը՝ ինչ-որ կեղծ հպարտության պատճառով։ Ավելի լավ չէ՞ բաժանվել բարեկամաբար։ Չէ որ բոլոր դեպքերում ստիպված եք լինելու հանձնել հաստոցը, տառերն ու հին թղթերը, ահա հենց այդ մասին էլ կխոսենք։

― Կգամ,― մրթմրթաց Շատովը՝ մտազբաղ կախած գլուխը։ Պյոտր Ստեպանովիչը շեղակի նրան էր զննում իր տեղից։

― Ստավրոգինը լինելո՞ւ է,― հանկարծ հարցրեց Շատովը՝ գլուխը բարձրացնելով։

― Անպայման կլինի։

― Հե-հե՛։

Նորից մի րոպե լռեցին։ Շատովը խորշանքով ու բարկացած ժպտում էր քթի տակ։

― Իսկ ձեր այդ ստոր «Լուսավոր անձը», որը չէի ուզում այստեղ տպագրել, տպագրվե՞լ է։

― Տպագրվել է։

― Գիմնազիստներին հավատացնե՞նք, որ անձամբ Գերցենն է գրել ձեր ալբոմում։

― Գերցենն անձամբ։

Դարձյալ լռեցին մի երեք րոպե։ Շատովը վերջապես վեր կացավ անկողնու վրայից։

― Դուրս եկեք այստեղից, ես չեմ ուզում նստել ձեզ հետ միասին։

― Գնում եմ,― նույնիսկ մի տեսակ ուրախ ասաց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ անմիջապես ոտքի ելնելով,― միայն մի խոսք. Կիրիլլովը, կարծեմ թե, հիմա մեն-մենա՞կ է կողաշենքում, առանց աղախնի՞։

― Մեն-մենակ։ Գնացեք, ես չեմ կարող մնալ ձեզ հետ մի սենյակում։

«Ըհը, շատ լավն ես հիմա,― ուրախ մտմտում էր Պյոտր Ստեպանովիչը՝ փողոց ելնելով,― լավ կլինես նաև երեկոյան, իսկ ինձ հենց այդպիսին ես պետք հիմա, ավելի լավ ուզենալ չէր կարելի, ավելի լավ չէր կարելի։ Ինքը՝ ռուսական Աստված է օգնում»։

VII

Հավանաբար, այդ օրը զանազան գործերով նա շատ վազվզեց դեսուդեն, և պետք է որ՝ բարեհաջող, ինչը դաջված էր ինքնագոհ արտաքինին, երբ երեկոյան, ճիշտ ժամը վեցին, նա հայտնվեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի մոտ։ Բայց նրան անմիջապես ներս չթողեցին, Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչի հետ աշխատասենյակում հենց նոր փակվել էր Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը։ Այդ լուրն ակնթարթորեն մտահոգեց նրան։ Տեղավորվեց աշխատասենյակի հենց դռան մոտ, որ սպասի հյուրի ելնելուն։ Խոսակցության ձայները գալիս էին, բայց բառերը զանազանել չէր լինի։ Կարճ տևեց այցելությունը, շուտով աղմուկ լսվեց, չափազանց բարձր ու կտրուկ ձայն հնչեց, որից հետո բացվեց դուռը և Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը դուրս եկավ միանգամայն գունատված դեմքով։ Նա չնկատեց Պյոտր Ստեպանովիչին և արագ անցավ կողքով։ Պյոտր Ստեպանովիչն իսկույն ներս վազեց աշխատասենյակ։

Չեմ կարող շրջանցել մանրամասն հաշվետվությունը երկու «ախոյանների» այդ չափազանց կարճատև տեսակցության մասին, մի տեսակցության, որն առկա հանգամանքներում, ըստ երևույթին, անհնար էր, բայց և այնպես կայացել էր։

Այսպես էր եղել. Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը ննջում էր իր թախտին, ճաշից հետո, երբ Ալեքսեյ Եգորովիչը զեկուցեց անսպասելի հյուրի գալստյան մասին։ Լսելով անունը, նա նույնիսկ վեր թռավ տեղից ու չէր ուզում հավատալ։ Բայց շուտով ժպիտ խաղաց շրթունքներին՝ գոռոզ ցնծության և մի տեսակ հիմար ու անվստահ զարմանքի ժպիտ։ Ներս մտած Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը կարծես թե ապշեց այդ արտահայտությունից, համենայն դեպս, միանգամից կանգ առավ սենյակի մեջտեղում, կարծես վճռելով, առաջ անցնի՞, թե ետ դառնա։ Տանտերն իսկույն կարողացավ փոխել դեմքի արտահայտությունը և լուրջ տարակուսանքի տեսքով քայլեց ընդառաջ։ Հյուրը չբռնեց իրեն պարզված ձեռքը, աթոռն անհարմար մոտեցրեց և, ոչ մի բառ չասելով, նստեց տանտիրոջ առաջ՝ չսպասելով հրավերի։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը շեղակի նստեց թախտին և, զննելով Մավրիկիյ Նիկոլաևիչին, լուռ սպասում էր։

― Եթե կարող եք, ապա ամուսնացեք Լիզավետա Նիկոլաևնայի հետ,― հանկարծակի ընծայեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը, և ամենահետաքրքրականն այն էր, որ ձայնի ելևէջից ամենևին չէր լինի իմանալ, թե ինչ է դա. խնդիրք, երաշխավորություն, զիջում, թե հրաման։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը շարունակում էր լռել, բայց հյուրը, ակներևաբար, արդեն սպառել էր այն ամենը, ինչի համար եկել էր, ու նայում էր անքթիթ՝ սպասելով պատասխանի։

― Եթե չեմ սխալվում (ի դեպ, դա չափից ավելի ճիշտ էր), Լիզավետա Նիկոլաևնան արդեն նշանված է ձեզ հետ,― վերջապես խոսեց Ստավրոգինը։

― Նշանված է և նշանադրված,― վստահ ու հստակ հաստատեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը։

― Դուք... վիճե՞լ եք.... Ներեցեք ինձ, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչ։

― Ոչ, նա ինձ «սիրում և հարգում է»՝ նրա բառերն են։ Նրա բառերը թանկ են ամեն ինչից։

― Դրանում կասկած չկա։

― Բայց իմացեք, որ եթե նա կանգնած լինի հենց գրակալի մոտ, պսակի տակ, իսկ դուք նրան ձայն տաք, ապա կթողնի ինձ էլ, բոլորին էլ ու կգա ձեզ հետ։

― Պսակի տակի՞ց։

― Պսակից հետո էլ։

― Չե՞ք սխալվում արդյոք։

― Ոչ։ Ձեր հանդեպ ունեցած շարունակական, անկեղծ ու ամենակուլ ատելության տակից ամեն վայրկյան բոցկլտում է սերը և... խելագարությունը... ամենաանկեղծ ու անչափելի սերն ու խելագարությունը։ Ընդհակառակն, սիրո պատճառով, որ նա տածում է իմ նկատմամբ, նույնպես անկեղծորեն, ամեն վայրկյան բոցկլտում է ատելությունը՝ ամենամեծ։ Նախկինում ես երբեք չէի կարող պատկերացնել բոլոր այդ... կերպափոխությունները։

― Բայց ես զարմանում եմ, ինչպե՞ս կարող էիք սակայն գալ և տնօրինել Լիզավետա Նիկոլաևնայի ձեռքը։ Դրա իրավունքն ունե՞ք։ Թե՞՝ նա է ձեզ լիազորել։

Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը խոժոռվեց ու մի րոպե կախեց գլուխը։

― Չէ որ դրանք սոսկ բառեր են ձեր կողմից,― խոսեց նա միանգամից,― քինոտ և ցնծացող բառեր, ես վստահ եմ, դուք հասկանում եք բառերով չասվածը, և մի՞թե պատշաճ է այստեղ մանր սնափառությունը։ Քի՞չ է ձեզ բավարարումը։ Մի՞թե պետք է ծամծմել, ամեն շեշտ տեղը դնել։ Թույլ տվեք, ես կնշեմ, եթե ձեզ այդքան պետք է իմ նսեմացումը, իրավունք չունեմ, լիազորությունն անհնար է։ Լիզավետա Նիկոլաևնան ոչինչ չգիտե, իսկ նրա փեսացուն խելքի վերջին փշուրն է կորցրել ու գժանոցի է արժանի, ի լրումն ամեն ինչի, ինքն է գալիս ձեզ զեկույց տալու այդ մասին։ Ամբողջ աշխարհում միայն դուք կարող եք նրան երջանկացնել, և միայն ես՝ դժբախտացնել։ Դուք նրան վիճարկում եք, հետապնդում եք նրան, բայց չգիտեմ ինչու, չեք ամուսնանում։ Եթե դա արտասահմանում եղած սիրային վեճ է և դա խափանելու համար պետք է ինձ զոհաբերել, զոհաբերեք։ Նա չափից ավելի դժբախտ է, և ես չեմ կարող դրան դիմանալ։ Իմ խոսքերը թույլտվություն չեն, կարգադրություն չեն, ուստիև ձեր ինքնասիրությանը վիրավորանք չկա։ Եթե դուք ուզեիք իմ տեղը բռնել գրակալի մոտ, ապա դա կարող էիք անել առանց որևէ թույլտվության իմ կողմից և անշուշտ, իմ ցնորքով ես ձեզ մոտ գալու պետք չէի ունենա։ Առավել ևս, որ մեր հարսանիքն էլ, այս քայլից հետո, միանգամայն անհնար է։ Հո չե՞մ կարող նրան եկեղեցի տանել որպես սրիկա։ Այն, ինչ ասում եմ այստեղ և այն, որ նրան հանձնում եմ ձեզ, թերևս նրա ամենաոխերիմ թշնամուն, իմ կարծիքով, այնպիսի ստորություն է, որին, անշուշտ, երբեք չեմ դիմանալու։

― Ինքնասպա՞ն եք լինելու, երբ մեզ պսակեն։

― Չէ, շատ ավելի ուշ։ Ինչի՞ համար իմ արյամբ կեղտոտեմ նրա հարսանյաց զգեստը։ Գուցեև ամենևին ինքնասպան չլինեմ, ոչ հիմա, ոչ ավելի ուշ։

― Այդ ասելով, հավանաբար, ցանկանում եք ինձ հանգստացնե՞լ։

― Ձե՞զ։ Մի ավելորդ շիթ արյունն ի՞նչ կարող է նշանակել ձեզ համար։

Նա գունատվեց, և աչքերը փայլատակեցին։ Մի պահ լռություն հետևեց։

― Ներեցեք ինձ՝ ձեզ առաջարկված հարցերի համար,―նորից սկսեց Ստավրոգինը,― դրանցից մի քանիսը ոչ մի իրավունք չունեի ձեզ տալ, բայց մի հարցի կատարյալ իրավունքը, կարծում եմ, ունեմ, ասացեք, ի՞նչ տվյալներ են ստիպել ձեզ՝ եզրակացնել Լիզավետա Նիկոլաևնայի հանդեպ իմ ունեցած զգացմունքների մասին։ Նկատի ունեմ զգացմունքների այն աստիճանը, որի վստահությունը ձեզ թույլ է տվել գալ ինձ մոտ և... սիրտ անել նման առաջարկով։

― Ինչպե՞ս թե,― նույնիսկ թեթևակի ցնցվեց Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը,― միթե հետամուտ չե՞ք եղել։ Հետամուտ չեք և չե՞ք ուզում լինել։

― Ընդհանրապես, այս կամ այն կնոջ հանդեպ իմ զգացմունքների մասին ես չեմ կարող բարձրաձայն ասել մի երրորդ դեմքի, նաև՝ ում ասես, բացառությամբ սոսկ այդ կնոջ։ Ներեցեք, օրգանիզմի այդպիսի մի տարօրինակություն ունեմ։ Բայց փոխարենը ես ձեզ կասեմ մնացյալ ամբողջ ճշմարտությունը, ես ամուսնացած եմ և ամուսնանալ կամ «հետամուտ լինել» արդեն անհնար է ինձ համար։

Մավրիկիյ Նիկոլաևիչն այնքան էր ապշած, որ ետ ընկավ բազմոցի թիկնակին ու որոշ ժամանակ անշարժ նայում էր Ստավրոգինի դեմքին։

― Պատկերացրեք, բոլորովին չեմ մտածել այդ մասին,― մրթմրթաց նա,― այն ժամանակ դուք ասացիք, այն առավոտյան, որ ամուսնացած չեք... այդպես էլ հավատացի, որ ամուսնացած չեք...

Նա ահավոր գունատվում էր, հանկարծ բռունցքն ամբողջ ուժով խփեց սեղանին։

― Եթե այսպիսի խոստովանությունից հետո դուք չթողնեք Լիզավետա Նիկոլաևնային ու դժբախտացնեք նրան ինքներդ, ապա ես ձեզ շանսատակ կանեմ փայտով, ցանկապատի տակ։

Նա վեր թռավ ու արագ ելավ սենյակից։ Ներս խուժած Պյոտր Ստեպանովիչը տանտիրոջը տեսավ ամենաանսպասելի տրամադրության մեջ։

― Ա՜, դուք եք,― բարձրաձայն քրքջաց Ստավրոգինը։ Թվում էր, նա քրքջում է սոսկ Պյոտր Ստեպանովիչի կերպարանքի վրա, որը ներս էր ընկել այդպիսի բուռն հետաքրքրությամբ։

― Դռան տակ ակա՞նջ էիք դրել։ Սպասեք, ինչ-որ բանի՞ համար եք եկել։ Ինչ-որ բան ձեզ խոստացել եմ... Ա՜, բա՜։ Հիշեցի՝ «մերոնց» մոտ։ Գնացինք, շատ ուրախ եմ, ավելի տեղին ուրիշ ոչինչ չէիք կարող հիմա հորինել։

Նա վերցրեց շլյապան, և երկուսով, առանց հապաղելու, դուրս եկան։

― Նախապե՞ս եք ծիծաղում, որ տեսնելու եք «մերոնց»,― ուրախ-ուրախ պտույտներ էր տալիս Պյոտր Ստեպանովիչը՝ մեկ ջանալով ուղեկցի հետ քայլել կողք-կողքի, աղյուսապատ նեղ մայթով, մեկ առաջ վազելով նույնիսկ մի լրիվ փողոց, հենց ցեխի միջով, որովհետև ուղեկիցն ամենևին չէր նկատում, որ մենակ է քայլում, մայթի ճիշտ մեջտեղով, նշանակում է՝ գրավել է ամբողջ մայթը մենակ իրենով։

― Բոլորովին չեմ ծիծաղում,― բարձրաձայն և զվարթ պատասխանեց Ստավրոգինը,― ընդհակառակն, համոզված եմ, որ այնտեղ, ձեզ մոտ ամենալուրջ ժողովուրդն է հավաքվել։

― «Մռայլադեմ բթամիտներ», ինչպես մի անգամ հաճեցիք արտահայտվել։

― Ավելի ուրախ բան չկա, քան որևէ մռայլադեմ բթամիտ։

― Ա՜, այդ մեկը Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի մասին ասացիք։ Ես համոզված եմ, որ նոր ինքն էր եկել՝ հարսնացուն ձեզ զիջելու, չէ՞։ Այդ ես եմ կողմնակիորեն դրդել նրան, կարող եք պատկերացնել։ Իսկ թե չզիջեց, ինքներս կվերցնենք նրանից, հը՞։

Պյոտր Ստեպանովիչը, հարկավ, գիտեր, որ վտանգվում է՝ մտնելով նման խաղերի մեջ, բայց երբ բորբոքված էր լինում, ավելի լավ էր համարում վտանգել ամեն ինչ, քան մնալ անհայտության մեջ։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը սոսկ ծիծաղեց։

― Իսկ դուք դեռ շարունակո՞ւմ եք հուսալ, որ ինձ կօգնեք,― հարցրեց նա։

― Եթե կանչեք։ Բայց գիտեք ինչ, ամենալավագույն ճանապարհը կա։

― Գիտեմ ձեր ճանապարհը։

― Է, չէ՜, առայժմ դա գաղտնիք է։ Հիշեք միայն, որ գաղտնիքը փող արժե։

― Գիտեմ, թե ինչքան արժե,― քթի տակ փնթփնթաց Ստավրոգինը, բայց զսպեց իրեն ու լռեց։

― Ինչքա՞ն, ինչ ասացի՞ք,― սրսփաց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Ես ասացի՜ գրողի ծոցը դուք էլ, ձեր գաղտնիքն էլ։ Ավելի լավ է, ասեք ինձ. ո՞վ կա այնտեղ, ձեզ մոտ։ Գիտեմ, որ անվանակոչության ենք գնում, բայց ո՞վ կա հատկապես։

― Օ՜, ծայրաստիճան խառնիխուռն մարդիկ։ Նույնիսկ Կիրիլլովն է լինելու։

― Լրիվ խմբակների անդամնե՞ր։

― Գրողը տանի, ինչքան եք շտապում։ Այստեղ մի խմբակ էլ չի կազմվել։

― Իսկ ինչպե՞ս եք ցրել այդքան թռուցիկ։

― Այնտեղ, ուր մենք գնում ենք, ընդամենը չորսն են խմբակի անդամ։ Մնացյալը՝ սպասումի մեջ, լրտեսում են միմյանց, իրար առաջ կտրելով և ինձ են դիմանում։ Հուսալի ժողովուրդ է։ Այդ ամբողջը նյութ է, որը պիտի կազմակերպել, նաև մաքրել։ Ասենք, կանոնադրությունը ինքներդ եք գրել, ձեզ ինչ բացատրեմ։

― Իսկ ի՞նչ, գործը դժվա՞ր է գնում։ Խցանվե՞լ է։

― Գնո՞ւմ։ Հարկ եղածից ավելի հեշտ։ Ծիծաղեցնեմ ձեզ. առաջինը, ինչ ահավոր ազդում է, մունդիրն է։ Մունդիրից ուժեղ ոչինչ չկա։ Ես դիտավորյալ հորինում եմ աստիճաններ ու պաշտոններ, քարտուղարներ ունեմ, գաղտնի հետևողներ, գանձապահներ, նախագահներ, մատենավարներ, նրանց օգնականներ՝ շատ է դուր գալիս ու գերազանց ընդունվեց։ Գիտեք, սոցիալիզմը մեզանում տարածվում է գերակշռորեն սենտիմենտալիզմից։ Մի փորձանք կա, այդ կծան փոխպորուչիկներն են, մեկ էլ տեսար՝ դեմ առար։ Ապա գալիս են զուտ խաբեբաները, սրանք թերևս լավ ժողովուրդ են, երբեմն շատ են օգտակար, սակայն նրանց վրա շատ ժամանակ է կորչում, անդադար հսկողություն է պահանջվում։ Դե, և վերջապես, ամենագլխավոր ուժը, ամեն ինչ շաղախող ցեմենտը՝ սեփական կարծիքի ամոթն է։ Ա՜յ թե ուժ եմ ասել։ Եվ այդ ով է աշխատել, այդ որ «սիրելին» է ջանացել, որ ոչ մի հատիկ սեփական գաղափար չի մնացել և ոչ մի գլխում։ Ամոթից հարգում են։

― Իսկ թե որ էդպես է, ինչի՞ վրա եք ջանք թափում։

― Իսկ թե որ մեկնվել ու բերանն է բացել բոլորի վրա, էլ ինչպե՞ս կարող ես նրան չթռցնել։ Կարծես թե լրջորեն չե՞ք հավատում, որ հաջողությունը հնարավոր է։ Էհ, հավատը կա ու կա, մենակ ուզենալ է պետք։ Այո, հենց մենակ էդպիսիների հետ է հնարավոր հաջողությունը։ Ես ձեզ ասում եմ, ինձ մոտ նա կրակի մեջ էլ կգնա, բավական է միայն գոռալ վրան, որ բավականաչափ ազատական չէ։ Հիմարները կշտամբում են, որ այստեղ բոլորին խաբել եմ կենտրոնական կոմիտեով և «անթիվ ճյուղավորումներով»։ Ինքներդ եք մի անգամ հանդիմանել, իսկ ո՞րն է այստեղ խաբեությունը, կենտրոնական կոմիտեն ես ու դու ենք, իսկ ճյուղավորումները կլինեն, որքան ուզենաք։

― Ու բոլորը՝ կարգին սրիկաներ։

― Նյութ։ Պետք կգան դրանք էլ։

― Իսկ դուք ինձ վրա դեռևս հույս ունե՞ք։

― Դուք պետք եք. ուժ եք։ Ես միայն ձեր կողքին կլինեմ, որպես քարտուղար։ Գիտեք ինչ, մենք կնստենք նավակը... թիերը թխկենուց, առագաստները մետաքսից, խելին նստած մի սիրուն աղջիկ, լույսի կտոր Լիզավետա Նիկոլաևնան... կամ՝ ինչպես էր երգը, գրողը տանի...

― Դեմ առավ,― քրքջաց Ստավրոգինը։― Չէ, ավելի լավ է, ես ձեզ մի փոքր հեքիաթ պատմեմ։ Ահա, մատների վրա հաշվում էիք, թե ի՞նչ ուժերից են խմբակները կազմվում։ Այն ամենը, ինչ աստիճանավորություն է ու սենտիմենտալություն, լավ սոսինձ է, բայց մի ավելի լավ բան կա. խմբակի չորս անդամներին սադրեք հինգերորդի գլուխն ուտեն, այն պատրվակով, թե պիտի մատներ, և տեղնուտեղը նրանց բոլորին, թափված արյամբ, մի հանգույցով կկապեք։ Կդառնան ձեր ստրուկները, չեն համարձակվի ընդվզել ու հաշվետվություններ պահանջել։ Հա-հա-հա ։

«Բայց դու... բայց դու այդ խոսքերն ինձնից ետ պիտի գնես,― ինքն իրեն մտածում էր Պյոտր Ստեպանովիչը,― և նույնիսկ այս երեկո։ Չափից ավելին ես արդեն քեզ թույլ տալիս»։

Այսպես կամ թե համարյա այսպես պիտի մտմտար Պյոտր Ստեպանովիչը։ Ի դեպ, արդեն մոտենում էին Վիրգինսկու տանը։

― Անշուշտ, այնտեղ դուք ինձ ներկայացրել եք որպես ինչ-որ անդամ արտասահմանից, Internationale-ի հետ կապեր ունեցող, վերաքննի՞չ,― հանկարծ հարցրեց Ստավրոգինը։

― Ոչ, դուք վերաքննիչ չեք։ Վերաքննիչը դուք չեք լինի, բայց դուք հիմնադիր-անդամ եք արտասահմանում, ում հայտնի են կարևորագույն գաղտնիքներ՝ ահա ձեր դերը։ Դուք, իհարկե, պիտի խոսե՞ք։

― Այդ ինչի՞ց որոշեցիք։

― Հիմա պարտավոր եք խոսել։

Ստավրոգինը նույնիսկ զարմացած կանգ առավ փողոցի մեջտեղում, լապտերից ոչ հեռու։ Պյոտր Ստեպանովիչը հանդուգն ու հանգիստ դիմացավ նրա հայացքին։ Ստավրոգինը թքեց ու շարունակեց ճամփան;

― Իսկ դուք խոսելո՞ւ եք,― հանկարծ հարցրեց նա։

― Ոչ, արդեն ձեզ կլսեմ։

― Գրողը ձեզ տանի։ Դուք իսկապես ինձ միտք տվեցիք։

― Ի՞նչ միտք,― վրա տվեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Այնտեղ թերևս ես կխոսեմ, բայց փոխարենը հետո ձեզ կթակեմ և, գիտեք, լավ տուր կտամ։

― Իմիջիայլոց, ձեր մասին օրերս ասացի Կարմազինովին, իբր նրա մասին ասել եք, թե նրան հարկ է ծեծել, և ոչ պարզապես պատվից ելնելով, այլ ինչպես մուժիկին են ծեծում, ցավալի։

― Նման բան երբեք չեմ ասել, հա-հա՛։

― Ոչինչ։ Se non e vero...^[30]

― Շնորհակալություն, անկեղծորեն երախտապարտ եմ։

― Գիտեք, թե նաև ինչ է ասում Կարմազինովը. որ ըստ էության, մեր ուսմունքը պատվո ժխտումն է և որ անպատվության բացահայտ իրավունքով ամենահեշտն է ռուս մարդուն իր ետևից տանելը։

― Սքանչելի՜ բառեր են։ Ոսկի՜ բառեր,― բղավեց Ստավրոգինը։― Ճիշտ կետին է խփել։ Անպատվության իրավունք՝ այդ դեպքում բոլորը մեզ մոտ կվազեն, ոչ մեկը չի մնա։ Բայց լսեք, Վերխովենսկի, դուք բարձրագույն ոստիկանությունից չե՞ք, հը՞։

― Բայց չէ որ մեկը, եթե նման հարցեր է պահում գլխում, բարձրաձայն չի հարցնում։

― Հասկանում եմ, բայց մենք ու մերոնք ենք։

― Ոչ, առայժմ բարձրագույն ոստիկանությունից չեմ։ Բավական է, հասանք։ Մի արտաքին հորինեք, Ստավրոգին, ես միշտ հորինում եմ, երբ մտնում եմ նրանց մոտ։ Ավելի շատ մռայլություն, ուրիշ ոչինչ պետք չէ, վերջ։ Շատ հասարակ մի բան։

I

Վիրգինսկին ապրում էր սեփական տանը, այն է՝ իր կնոջ տանը, Մուրավյինայա փողոցում։ Փայտաշեն տուն էր, միհարկանի, և կողմնակի կենվորներ չկային։ Տանտիրոջ ծննդյան օրվա պատրվակով մի տասնհինգ հոգի հյուրեր էին հավաքվել, սակայն երեկույթն ամենևին նման չէր գավառական սովորական անվանակոչության երեկույթի։ Իրենց համատեղ կյանքի ամենասկզբից Վիրգինսկի ամուսինները փոխադարձաբար սահմանել էին մեկընդմիշտ, որ անվանակոչությանը հյուրեր հավաքելը միանգամայն հիմար բան է և որ «ուրախանալու առանձին ոչինչ չկա»։ Մի քանի տարվա մեջ նրանք կարողացել էին մի եղանակով իրենց բոլորովին հեռացնել հասարակությունից։ Տանտերը, թեև ընդունակությունների տեր մարդ էր և ամենևին էլ ոչ «ինչ-որ մի չքավոր», չգիտես ինչու, բոլորին թվում էր խենթ, որը սիրում էր մեկուսացում ու դրանից բացի, խոսում «ամբարտավան»։ Իսկ madame Վիրգինսկայան, որը զբաղվում էր մանկաբարձական մասնագիտությամբ, դրանով իսկ արդեն բոլորից ցած էր կանգնած հասարակական սանդուղքին, անգամ ավելի ցածր տերտերակնոջից, չնայած ամուսնու սպայական աստիճանին։ Կոչմանը համապատասխան խոնարհություն կնոջ մեջ չէր նկատվում բոլորովին։ Իսկ լոկ սկզբունքից ելնելով ինչ-որ մի ստահակի՝ կապիտան Լեբյադկինի հետ նրա հիմարագույն և աններելիորեն բացահայտ կապից հետո մեր տիկնանցից ամենաներողամիտներն անգամ երես թեքեցին նրանից ակներև արհամարհանքով։ Բայց madame Վիրգինսկայան ամեն ինչ ընդունեց այնպես, ասես իրեն հենց դա էր պետք։ Նշանակալի է, որ հենց նույն խստաբարո տիկնայք, իրենց հետաքրքիր վիճակի դեպքերում, ըստ հնարավորին դիմում էին Արինա Պրոխորովնային (այն է՝ Վիրգինսկայային)՝ շրջանցելով մեր քաղաքի մյուս երեք մանկաբարձուհիներին։ Նույնիսկ գավառից էին մարդ ուղարկում՝ նրան տանելու կալվածատիրուհիների մոտ, այնքան էին հավատում նրա գիտելիքներին, հաջողակությանը և հմտությանը վճռական դեպքերում։ Բանն ավարտվեց նրանով, որ սկսեց գործել միայն ու միայն ամենահարուստ տներում, իսկ փող սիրում էր ագահության աստիճան։ Լիուլի զգալով իր ուժը, վերջում ամենևին չէր զսպում բնավորությունը։ Գուցեև նույնիսկ դիտավորյալ, ամենահայտնի տներում գործելիս, թուլանյարդ ծննդկաններին վախեցնում էր բարեպատշաճության այս կամ այն նիհիլիստական չլսված մոռացումով կամ, ի վերջո, «ամենայն սրբություն» ծաղրելով ու հատկապես այն րոպեներին, երբ «սրբությունն» առավելապես կարող էր հարկավոր լինել։ Մեր շտաբ-բժիշկ Ռոզանովը, որ նաև մանկաբարձ էր, հաստատապես վկայում էր, որ մի անգամ, երբ ծննդկանը բղավում էր տանջահար և ամենակարող Աստծո անունն էր տալիս, Արինա Պրոխորովնայի հենց նման մի ազատամտություն հանկարծակի, «հրացանի կրակոցի պես», հիվանդի վրա ներազդեց վախով, ինչը և նպաստեց նրա շատ արագ ազատվելուն։ Սակայն թեև նիհիլիստ, հարկավոր դեպքերում Արինա Պրոխորովնան չէր խորշում ամենևին ոչ միայն աշխարհիկ, այլ նաև վաղնջական, ամենասնոտիապաշտական սովորույթներից, եթե դրանք կարող էին օգտաբեր լինել իրեն։ Հանուն և ոչնչի, բաց չէր թողնի, օրինակ, իր բարուրած մանկան մկրտությունը, ըստ որում, կհայտնվեր կանաչ մետաքսյա, քղանցքատուտով զգեստով, իսկ վրավարսը գանգուրներով ու խոպոպիկներով կսանրեր, երբ մնացած ամբողջ ժամանակ ինքնասքանչացումի էր հասնում իր թափթփվածությամբ։ Ու չնայած ծիսակատարության ժամանակ միշտ «ամենալկտի տեսք» էր պահպանում, այնպես որ շփոթեցնում էր եկեղեցու սպասավորներին, սակայն տոնն ավարտվելիս, շամպայնն ինքն էր մատուցում (դրա համար էլ հայտնվում էր, հագած-կապած), և փորձեիք հապա, գավաթը վերցնելով, «աչքալուսանք» չդնել մատուցարանին։

Այս անգամ Վերգինսկիների տանը հավաքված հյուրերը (համարյա բոլորը՝ տղամարդիկ) մի տեսակ պատահական ու արտակարգ տեսք ունեին։ Ոչ ուտեստեղեն կար, ոչ խաղաթուղթ։ Բավականին հին, երկնագույն պաստառով խնամքով պատված ընդարձակ հյուրասենյակի մեջտեղում երկու սեղան էին միացված ու ծածկված մեծ, ի դեպ, ոչ շատ մաքուր սփռոցով, որոնց վրա երկու ինքնաեռ էր եռում։ Քսանհինգ բաժակներով վիթխարի մատուցարանը և սովորական ֆրանսիական սպիտակ, բարակ շերտերով կտրտած հացի զամբյուղը, ինչպես արական և իգական ազնվատոհմ պանսիոններում, գրավել էին սեղանի ծայրը։ Թեյը լցնում էր տանտիրուհու քույրը՝ երեսնամյա մի կույս, անհոնք ու ճեփ-ճերմակ, լռակյաց ու թունոտ արարած, որը սակայն ընդունում էր նոր հայացքները և որից ահավոր վախենում էր ինքը՝ Վիրգինսկին տնային կենցաղում։ Կանայք երեքն էին սենյակում, տանտիրուհին ինքը, նրա հոնքազուրկ քույրիկը և Վիրգինսկու հարազատ քույրիկը, օրիորդ Վիրգինսկայան, որը հենց նոր էր տեղ հասել Պետերբուրգից։ Արինա Պրոխորովնան՝ քսանյոթնամյա, աչքի ընկնող, հաճելի արտաքինով այդ տիկինը՝ կանաչավուն երանգի սովորական բրդյա հագուստով, գզգզված մազերով, նստել էր, համարձակ աչքերը սահեցնելով հյուրերի վրայով ու կարծես շտապելով հայտնել իր հայացքով. «Տեսնում եք, ինչպես ամենևին չեմ վախենում ոչնչից»։ Հյուր եկած օրիորդ Վիրգինսկայան, նույնպես սիրունիկ, ուսանողուհի և նիհիլիստուհի, գնդիկի պես տռուզ ու կուշտ, շատ կարմիր այտերով ու կարճահասակ, տեղավորվել էր Արինա Պրոխորովնայի կողքին, դեռևս համարյա ճամփորդական զգեստով, թղթերի ինչ-որ տրցակ ձեռքին ու զննում էր հյուրերին անհամբեր, թրթռացող աչքերով։ Վիրգինսկին այդ երեկո մի քիչ վատառողջ էր, բայց իր սենյակից ելել էր՝ նստելու բազկաթոռին, թեյասեղանի մոտ։ Բոլոր հյուրերը նույնպես նստած էին, և սեղանի շուրջ դրված աթոռներին այդ բարեպատշաճ տեղավորվածության մեջ նիստ էր ենթադրվում։ Ըստ երևույթին, բոլորն ինչ-որ բանի էին սպասում ու այդ ընթացքում թեև բարձրաձայն, բայց և կողմնակի բաներից խոսում։ Երբ հայտնվեցին Ստավրոգինը և Վերխովենսկին, ամեն ինչ հանկարծ սսկվեց։

Սակայն ինձ թույլ կտամ ինչ-որ բացատրություն տալ՝ որոշակիության համար։

Ես կարծում եմ, որ բոլոր այդ պարոնայք այն օրը, իրոք, հավաքվել էին իսկապես մի որևէ բացառիկ հետաքրքիր բան լսելու հաճելի հույսով, և հավաքվել էին՝ նախապես տեղեկացված։ Նրանք ներկայացնում էին մեր հինավուրց քաղաքի ամենավառ կարմիր ազատականության ընտրանին ու շատ բծախնդրորեն էին ընտրված Վիրգինսկու կողմից, այդ «նիստի» համար։ Նշեմ նաև, որ մի քանիսը նրանցից (ի դեպ, շատ քչերը) նախկինում երբեք ներկա չէին եղել։ Իհարկե, հյուրերի մեծամասնությունը հստակ պատկերացում չուներ, թե ինչի համար են իրենց նախապես տեղեկացրել։ Ճիշտ է, այն ժամանակ բոլորն ընդունում էին Պյոտր Ստեպանովիչին՝ արտասահմանից եկած, լիազորություններ ունեցող էմիսարի տեղ։ Այդ գաղափարը մի տեսակ միանգամից արմատացավ և բնականաբար, շոյիչ էր։ Մինչ այդ, անվանակոչություն տոնելու պատրվակով հավաքված քաղաքացիների այդ խմբակի մեջ արդեն կային ոմանք, ում որոշակի առաջարկություններ արվել էին նաև։ Պյոտր Վերխովենսկին հասցրել էր մեզ մոտ «հնգյակ» խմբել, նման այն հնգյակին, որ հիմնել էր Մոսկվայում, ինչպես պարզվեց հիմա, մեր գավառում, սպաների մեջ։ Ասում են, մեկն էլ ուներ Խ. նահանգում։ Այդ հինգ ընտրվածները հիմա նստած էին ընդհանուր սեղանի շուրջ և չափազանց վարպետորեն կարողացել էին ընդունել ամենասովորական մարդու տեսք, այնպես որ ոչ ոք չէր կարող ճանաչել նրանց։ Քանի որ հիմա սա գաղտնիք չէ, նրանք էին, առաջին հերթին, Լիպուտինը, ապա ինքը՝ Վիրգինսկին, երկարականջ Շիգալյովը՝ տիկին Վիրգինսկայայի եղբայրը, Լյամշինը և վերջապես, ոմն Տոլկաչենկո՝ տարօրինակ անձնավորություն էր, արդեն քառասնամյա, հռչակված ժողովրդի, գերազանցապես խաբեբաների և ավազակների վիթխարի ուսումնասիրությամբ, որը դիտավորյալ շրջում էր պանդոկներում (ի դեպ, ոչ միայն ժողովուրդ ուսումնասիրելու համար)՝ մեր մեջ պարծենալով իր անճոռնի հագուստով, յուղած սապոգներով, աչքերը կկոցած ու խորամանկ տեսքով ու ժողովրդական խուճուճ-մուճուճ դարձվածքներով։ Մեկ թե երկու անգամ դրանից առաջ Լյամշինը նրան բերել էր Ստեպան Տրոֆիմովիչի երեկույթներին, ուր, ի դեպ, առանձին տպավորություն չէր գործել։ Քաղաքում հայտնվում էր ժամանակ առ ժամանակ, գերազանցապես, երբ մնում էր առանց աշխատանքի, իսկ ծառայում էր նա երկաթուղում։ Բոլոր այդ հինգ գործիչները կազմել էին իրենց առաջին խմբակը, ջերմագին հավատով, որ դա սոսկ միավոր է Ռուսաստանով մեկ իրենց պես սփռված հարյուրավոր և հազարավոր նույնանման հնգյակների մեջ և որ բոլորը կախված էին ինչ-որ մի կենտրոնական, վիթխարի, սակայն գաղտնի տեղից, որն իր հերթին օրգանապես կապված է եվրոպական համաշխարհային հեղափոխության հետ։ Բայց, ցավոք, պիտի ընդունեմ, որ նույնիսկ արդեն այն ժամանակ նրանց միջև սկսել էր պառակտում երևալ։ Բանն այն է, որ թեև դեռ գարնանից սպասում էին Պյոտր Վերխովենսկուն, ում մասին առաջինը Տոլկաչենկոն էր հայտարարել, հետո՝ քաղաք եկած Շիգալյովը, թեև նրանից արտակարգ հրաշքներ էին սպասում ու թեև բոլորն անմիջապես, առանց նվազագույն քննադատության և նրա առաջին կանչով մտան խմբակի մեջ, բայց հենց հնգյակը կազմեցին, բոլորը կարծես մեկեն նեղացան, և կարծում եմ, հենց իրենց արագ համաձայնության պատճառով։ Հարկավ, նրանք գնացին մեծահոգի ամոթից մղված, որ հետո չասեն, թե սիրտ չարեցին գնալ։ Բայց և այնպես, Պյոտր Վերխովենսկին պետք է որ գնահատեր նրանց ազնիվ սխրանքը և ծայրահեղ դեպքում, որպես պարգև, մի որևէ ամենագլխավոր պատմությունն աներ նրանց։ Սակայն Վերխովենսկին ամենևին չուզեց բավարարել նրանց օրինական հետաքրքասիրությունը և ավելորդ բաներ չպատմեց։ Ընդհանրապես, քամահրում էր նրանց հոյակապ խստությամբ ու նույնիսկ անփութությամբ։ Դա վճռականապես բորբոքում էր, և անգամ Շիգալյովն արդեն հորդորում էր մյուսներին՝ «հաշվետվություն պահանջել», բայց հարկավ ոչ հիմա, Վիրգինսկու տանը, ուր այդքան կողմնակի մարդիկ էին հավաքվել։

Կողմնակիների վերաբերյալ նույնպես մի միտք ունեմ, որ առաջին հնգյակի վերոհիշյալ անդամներն այդ երեկո Վիրգինսկու հյուրերի մեջ հակված էին կասկածել իրենց անհայտ ինչ-ինչ խմբակների անդամների, որոնք հայտնվել էին նույնպես քաղաքում նույն գաղտնի կազմակերպության և հենց նույն Վերխովենսկու կողմից, այնպես որ ի վերջո բոլոր հավաքվածները կասկածում էին մեկը մյուսին ու զանազան կեցվածքներ ընդունում միմյանց առաջ, ինչը և ամբողջ հավաքին հաղորդում էր բավականին ձախուծուռ և մասամբ նույնիսկ վիպական տեսք։ Իմիջիայլոց, այստեղ էին նաև որևէ կասկածից դուրս մարդիկ։ Այսպես օրինակ, մի ծառայող մայոր, Վիրգինսկու մոտիկ ազգականը, միանգամայն անմեղ մեկը, ում չէին էլ հրավիրել, բայց որն ինքն էր եկել անվանակոչիկի մոտ, այնպես որ ոչ մի կերպ չէր լինի նրան չընդունել։ Բայց անվանակոչիկը, այնուամենայնիվ, հանգիստ էր, որովհետև մայորը «ոչ մի կերպ չէր կարող մատնել», որովհետև, չնայած իր համակ հիմարությանը, ամբողջ կյանքում սիրել էր թափառել բոլոր այն տեղերում, ուր ծայրահեղ ազատականներ կային։ Ինքը համակիր չէր, բայց լսել շատ էր սիրում։ Բացի դրանից, նույնիսկ վարկաբեկված էլ էր. պատահել էր այնպես, որ երիտասարդ ժամանակ նրա ձեռքի տակով անցել էին «Կոլոկոլի» և թռուցիկների ամբողջ պահեստներ, ու թեև վախեցել էր նույնիսկ բաց անել դրանք, սակայն տարածելուց հրաժարվելը կհամարեր թույլ տված ստորություն՝ և այսպիսին են ռուս մարդկանցից ոմանք, նույնիսկ մինչև օրս։ Մնացած հյուրերն իրենցից ներկայացնում էին կամ ազնիվ ինքնասիրությունը մաղձոտության չափ ճնշվածների տեսակ, կամ փոթորկուն երիտասարդության ազնվագույն անդրանիկ պոռթկման տեսակ։ Նրանք էին երկու թե երեք ուսուցիչ, որոնցից մեկը կաղ էր, արդեն քառասունհինգ տարեկան, գիմնազիայի դասատու, շատ թունալի և անչափ սնափառ մի մարդ և երկու թե երեք սպա։ Վերջիններից մեկը շատ երիտասարդ հրետանավոր էր, որ ընդամենն օրերս էր եկել զինվորական ուսումնական հաստատությունից, լռակյաց ու դեռևս ծանոթություններ հաստատել չհասցրած մի տղա, հիմա հանկարծ հայտնվել էր Վիրգինսկու մոտ, մատիտը ձեռքին և, համարյա չմասնակցելով խոսակցությանը, րոպեն մեկ ինչ-որ նշումներ էր անում իր նոթատետրում։ Բոլորը տեսնում էին դա, սակայն չգիտես ինչու, բոլորը ջանում էին ձևացնել, թե չեն նկատում։ Այստեղ էր նաև դատարկապորտ այն ճեմարանականը, որը Լյամշինի հետ գրավաճառ կնոջ պայուսակն էր խցկել գարշելի լուսանկարները, խոշորամարմին պատանի էր՝ սանձարձակ, բայց միաժամանակ կասկածոտ շարժուձևով, անիմաստ մերկացուցիչ ժպիտով, դրա հետ մեկտեղ նաև իր իսկ մեջ ամփոփված ցնծացող կատարելության անվրդով տեսքով։ Չգիտեմ ինչի համար, այստեղ էր նաև մեր քաղաքագլխի որդին, տարիքին անհամապատասխան քարշ եկած հենց այն պիղծ տղան, որի մասին հիշատակել եմ, անելով պորուչիկի փոքրամարմին կնոջ պատմությունը։ Սա լուռ էր ամբողջ երեկոն։ Եվ վերջապես, ի եզրափակումն, մի գիմնազիստ, շատ տաքարյուն և կատարը ցից, տասնութամյա տղա, նստած էր սեփական արժանապատվությունը վիրավորված երիտասարդի մռայլ տեսքով, ըստ երևույթին, տառապելով իր տասնութամյա տարիքից։ Այդ ջահելն արդեն դավադիրների ինքնուրույն խմբակի պետ էր, կազմակերպված գիմնազիայի ամենաբարձր դասարանում, ինչը բացահայտվեց հետագայում, ի զարմանս բոլորի։ Ես չհիշատակեցի Շատովին. նա տեղավորվել էր սեղանի ծայրի անկյունում, շարքից փոքր-ինչ առաջ բերած իր աթոռը, նայում էր ցած, լուռ էր ու մռայլված, հաց ու թեյից հրաժարվեց և ամբողջ ժամանակ ձեռքին էր պահում գլխարկը, ասես դրանով կամենալով հայտարարել, որ ինքը հյուր չէ, եկել է գործով և երբ ուզենա, վեր կկենա ու կգնա։ Նրանից ոչ հեռու տեղավորվել էր նաև Կիրիլլովը, նույնպես շատ լուռումունջ, բայց ցած չէր նայում, այլ ընդհակառակը, ուղղակի զննում էր ամեն խոսողի իր անշարժ, անփայլ հայացքով ու ամեն ինչ ունկնդրում՝ առանց նվազագույն հուզմունքի կամ զարմանքի։ Հյուրերից մի քանիսը, որ նախկինում երբեք չէին տեսել նրան, զննում էին Կիրիլլովին մտազբաղ և գողունի։ Հայտնի չէ, որևիցե բան գիտե՞ր madame Վիրգինսկայան գոյություն ունեցող հնգյակի մասին։ Ենթադրում եմ, որ գիտեր ամեն ինչ ու հենց իր ամուսնուց։ Իսկ ուսանողուհին, հարկավ, ոչնչի չէր մասնակցում, բայց և իր հոգսն ուներ, նա մտադիր էր հյուր մնալ ընդամենը մեկ կամ երկու օր, իսկ հետո գնալ ավելի ու ավելի հեռուները, համալսարանական բոլոր քաղաքներով, որպեսզի «մասնակից լիներ խեղճ ուսանողների տառապանքներին և արթնացներ նրանց բողոքի»։ Իր հետ ուներ մի քանի հարյուր օրինակ վիմատիպ կոչ, կարծեմ թե սեփական հորինվածքն էր։ Զարմանալի էր, որ գիմնազիստն ատեց նրան առաջին հայացքից, համարյա թե արյամբ վրեժխնդիր լինելու չափ, թեև կյանքում առաջին անգամ էր տեսնում, իսկ ուսանողուհին՝ հավասարաչափ նրան։ Մայորն աղջկա հարազատ քեռին էր ու դիմավորել էր նրան այսօր առաջին անգամ, տասը տարի անց։ Երբ ներս մտան Ստավրոգինն ու Վերխովենսկին, նրա այտերը կարմրած էին հապալասի պես. հենց նոր քեռու հետ կռվել էր կանանց հարցում իր համոզմունքների համար։

II

Վերխովենսկին զարմանալի անփութությամբ փռվեց աթոռին, սեղանի վերին անկյունում, համարյա ոչ ոքի չողջունելով։ Տեսքը խորշական էր ու նույնիսկ գոռոզամիտ։ Ստավրոգինը գլխով էր անում բարեկիրթ, սակայն չնայած որ բոլորը հենց նրանց էին սպասում, բոլորն էլ, ասես հրամանով, ձևացրին, թե համարյա չեն նկատում նրանց։ Տանտիրուհին խստաձայն դիմեց Ստավրոգինին, հենց վերջինս նստեց։

― Ստավրոգին, թեյ կուզե՞ք։

― Տվեք,― պատասխանեց նա։

― Ստավրոգինին՝ թեյ,― կարգադրեց տանտիրուհին թեյ բաժանողին,― իսկ դուք ուզո՞ւմ եք։ (Արդեն Վերխովենսկուն դիմեց)։

― Իհարկե, տվեք, ո՞վ է հյուրին հարցնում այդ մասին։ Սերուցք էլ տվեք, ձեզ մոտ միշտ այնպիսի գարշանք են տալիս, թեյի փոխարեն, տանն էլ դեռ անվանակոչիկ կա։

― Ինչպե՞ս, դո՞ւք էլ եք ընդունում անվանակոչությունը,― ծիծաղեց հանկարծ ուսանողուհին։― Նոր այդ մասին էինք խոսում։

― Հին բան էր,― մրթմրթաց գիմնազիստը սեղանի մյուս ծայրից։

― Ի՞նչ ասել է՝ հին։ Նախապաշարմունքները, թեկուզ և ամենաանմեղները, մոռանալը հին բան չէ, այլ ընդհակառակն, համոթ բոլորի, մինչև հիմա էլ դեռ նոր է,― ակնթարթորեն հայտարարեց ուսանողուհին, ասես առաջ պոկվելով աթոռից։

― Բացի դրանից, չկան անմեղ նախապաշարմունքներ,― ավելացրեց նա կատաղած։

― Ես ուզում էի միայն հայտնել,― գիմնազիստն ահավոր հուզվում էր,― որ նախապաշարմունքները, իհարկե, թեև հին բան են ու պետք է ոչնչացնել, բայց անվանակոչության վերաբերյալ բոլորն արդեն գիտեն, որ հիմարություն է ու շատ հին, որպեսզի թանկագին ժամանակը վատնվի՝ առանց այդ էլ բոլորի կողմից կորցված, այնպես որ կարելի է սեփական սրամտությունն օգտագործել՝ դրա կարիքն ավելի զգացող նյութի վրա...

― Շատ երկար եք ձգում, բան հասկանալ չի լինի,― ճչաց ուսանողուհին։

― Ինձ թվում է, յուրաքանչյուրը ձայնի իրավունք ունի, բոլորին հավասար, և եթե ես ցանկանում եմ կարծիքս հայտնել, ինչպես և ամեն ոք, ապա...

― Ձեր ձայնի իրավունքը ոչ ոք չի խլում,― կտրուկ ընդհատեց արդեն ինքը՝ տանտիրուհին,― ձեզ միայն հրավիրում են չծամծմել, որովհետև ձեզ ոչ ոք հասկանալ չի կարող։

― Սակայն թույլ տվեք նշել, որ դուք ինձ չեք հարգում։ Եթե ես չկարողացա էլ ավարտել միտքս, ապա ոչ այն պատճառով, որ մտքեր չունեմ, այլ ավելի շուտ մտքերի շատությունից էր...― համարյա հուսաբեկ մրթմրթաց գիմնազիստը և վերջնականապես խճճվեց։

― Եթե չեք կարողանում խոսել, ուրեմն՝ լռեք,― շրմփացրեց ուսանողուհին։

Գիմնազիստը նույնիսկ վեր ցատկեց աթոռից։

― Ես ուզում էի միայն հայտնել,― բղավեց նա՝ ամբողջ մարմնով այրվելով ամոթից ու վախենալով շուրջը նայել,― որ դուք ուզեցաք փայլել ձեր խելքով, որովհետև ներս մտավ պարոն Ստավրոգինը, ահա թե ինչ։

― Ձեր միտքն աղտոտ է ու անբարո և մատնացույց է անում ձեր զարգացման համակ ողորմելիությունը։ Խնդրում եմ այլևս ինձ չդիմել,― ճռճռացրեց ուսանողուհին։

― Ստավրոգին,― սկսեց տանտիրուհին,― մինչև ձեր գալն այստեղ նոր գոռգոռում էին ընտանիքի իրավունքների մասին, ահա այս սպան (նա գլխով արեց իր ազգական մայորի կողմը)։ Եվ անշուշտ, ես ձեզ չեմ անհանգստացնի վաղուց ի վեր լուծված այդպիսի մի անմտությամբ։ Բայց և այնպես, որտեղի՞ց կարող էին մեջտեղ գալ ընտանիքի իրավունքներն ու պարտականություններն այն նախապաշարմունքի իմաստով, որով հիմա ներկայացվում են։ Սա է հարցը։ Ձեր կարծի՞քը։

― Ինչպե՞ս թե որտեղից կարող էին մեջտեղ գալ,― հարցը կրկնեց Ստավրոգինը։

― Այսինքն, մենք գիտենք, օրինակ, որ նախապաշարմունքն Աստծո մասին առաջացել է ամպրոպ ու կայծակից,― հանկարծ նորից պոռթկաց ուսանողուհին՝ համարյա թե աչքերով մագլցելով Ստավրոգինի վրա,― շատ լավ հայտնի է, որ նախասկզբնական մարդկությունը, վախենալով ամպրոպ ու կայծակից, աստվածացրել է անտեսանելի թշնամուն, նրա հանդեպ զգալով իր թուլությունը։ Բայց որտեղից է առաջացել ընտանիքի՞ նախապաշարմունքը։ Որտեղի՞ց կարող էր գոյանալ ընտանիքն ինքնին։

― Դա այնքան էլ միևնույն բանը չէ...― ուզում էր ընդհատել տանտիրուհին։

― Ես ենթադրում եմ, որ նման հարցի պատասխանն անպարկեշտ է,― պատասխանեց Ստավրոգինը։

― Ինչպե՞ս թե,― առաջ մղվեց ուսանողուհին։

Բայց ուսուցչական խմբից քրքջոց լսվեց, որին մյուս ծայրից անմիջապես արձագանքեցին Լյամշինը և գիմնազիստը, նրանցից հետո՝ խռպոտ քրքիջով նաև ազգական մայորը։

― Դուք պիտի վոդևիլներ գրեիք,― նկատեց տանտիրուհին Ստավրոգինին։

― Չափից ավելի վայել չէ ձեր պատվին, չգիտեմ ձեր անունը,― վճռական զայրույթով կտրեց ուսանողուհին։

― Իսկ դու տեղիցդ մի թռվռա,― թնդաց մայորը։― Օրիորդ ես, քեզ մի քիչ համեստ պահիր, իսկ դու կարծես ասեղի վրա ես նստել։

― Բարի եղեք լռել ու չհամարձակվեք ինձ դիմել ընտանեվարի, ձեր գարշելի համեմատություններով։ Ես ձեզ առաջին անգամ եմ տեսնում ու ձեր ազգականությունն ընդունել չեմ ուզում։

― Բայց ախր ես քո քեռին եմ, ծծկեր երեխա էիր, գրկած ման եմ ածել։

― Իմ ինչ գործն է, թե ինչ եք ման ածել։ Այն ժամանակ ես ձեզ չեմ խնդրել ինձ ման ածել, ուրեմն, պարոն անբարեկիրթ սպա, անձամբ ձեզ է հաճելի եղել դա անել։ Եվ թույլ տվեք նկատել, որ դուք իրավունք չունեք ինձ դու ասել, եթե քաղաքացիության կողմից չէ, ու ես ձեզ մեկընդմիշտ արգելում եմ։

― Այ, նրանք բոլորն այսպիսին են,― բռունցքը սեղանին զարկեց մայորը՝ դիմելով դիմացը նստած Ստավրոգինին։― Չէ, չէ, ես լիբերալիզմը և արդիականությունը սիրում եմ և սիրում եմ լսել խելացի խոսակցություններ, մենակ զգուշացնեմ՝ տղամարդկանցից։ Բայց կանանցից, բայց ահա այսպիսի փեշավորներից՝ չէ ու չէ՜, դա է իմ ցավը։ Դու տեղդ շուռումուռ չգա՜ս,― բղավեց նա ուսանողուհու վրա, որը պոկվել էր ուզում աթոռից։― Չէ, ես էլ եմ խոսք ուզում, ես վիրավորված եմ։

― Դուք միայն խանգարում եք մյուսներին, իսկ ինքներդ ոչինչ չեք կարողանում ասել,― բարկացած մրթմրթաց տանտիրուհին։

― Չէ, պիտի խոսեմ,― տաքացավ մայորը՝ դիմելով Ստավրոգինին։― Պարոն Ստավրոգին, որպես նոր ներս եկած մարդու, ես հույս ունեմ ձեզ վրա, թեև ձեզ ճանաչելու պատիվը չունեմ։ Առանց տղամարդկանց նրանք կկոտորվեն ճանճերի պես՝ սա է իմ կարծիքը։ Նրանց՝ ամբողջ կանանց հարցը միմիայն ինքնօրինակության պակասից է։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ այդ կանանց հարցը նրանց համար տղամարդիկ են հորինել, հիմարավարի, իրենց գլխին փորձանք, փորձանք, փառք Աստծուն, որ ես ամուսնացած չեմ։ Նվազագույն բազմազանություն, մի հասարակ նախշ անգամ չեն կարող հորինել, նրանց փոխարեն նախշերն էլ են տղամարդիկ մոգոնում։ Ահավասիկ, ես նրան գրկում եմ ման ածել, տասը տարեկան էր, հետը մազուրկա եմ պարել, այսօր որ եկավ, իսկականից թռա գրկելու, իսկ նա երկրորդ խոսքից հայտարարեց, թե Աստված չկա։ Գոնե երրորդ, ոչ թե երկրորդ խոսքից, բայց դե, շտապում է։ Լավ, ընդունենք, թե խելացի մարդիկ չեն հավատում, բայց չէ որ դա խելքից է գալիս, իսկ դու, ասում եմ, այ փուչիկ, դո՞ւ ինչ ես հասկանում Աստծուց։ Չէ որ քեզ ուսանողի մեկն է սովորեցրել, իսկ եթե սովորեցներ կանթեղներ վառել, կվառեիր։

― Չէ որ ստում եք ամեն ինչ, դուք շատ չար մարդ եք, իսկ ես նոր ապացուցեցի ու արտահայտեցի ձեր սնանկությունը,― պատասխանեց ուսանողուհին արհամարհանքով և կարծես արժանի չհամարելով շատ բացատրվելն այդպիսի մարդու հետ։― Ես նոր հատկապես ասում էի, որ բոլորիս սովորեցրել են կատեխիզիսով. «Եթե պատվես հորդ ու ծնողներիդ, երկարակյաց կլինես ու քեզ կտրվեն հարստություններ»։ Տասը պատվիրաններից էր։ Եթե Աստված անհրաժեշտ է գտել սիրո դիմաց վարձատրություն առաջարկել, նշանակում է, ձեր Աստված անբարո է։ Այս բառերով ես ձեզ քիչ առաջ ապացուցեցի և ոչ թե երկրորդ խոսքից, և որովհետև դուք ձեր իրավունքները հայտարարեցիք։ Ով է մեղավոր, որ բթամիտ եք ու մինչև հիմա չեք հասկանում։ Ձեզ համար վիրավորական է ու դուք բարկանում եք՝ ահա ձեր սերնդի ամբողջ ըմբռնումը։

― Տխմա՜ր,― ատամների արանքից ասաց մայորը։

― Իսկ դուք հիմար եք։

― Հայհոյիր, հայհոյիր։

― Բայց ներեցեք, Կապիտոն Մաքսիմովիչ, չէ որ ինքներդ եք ասել ինձ, որ չեք հավատում Աստծուն,― սեղանի ծայրից ծղրտաց Լիպուտինը։

― Հետո ինչ, որ ասել եմ, ես՝ ուրիշ բան։ Ես գուցեև հավատում եմ, միայն թե՝ ոչ լրիվ։ Ես թեև կատարելապես չեմ հավատում, բայց և այնպես չեմ ասի, թե Աստծուն գնդակահարել է պետք։ Դեռևս որպես հուսար ծառայելիս, Աստծո մասին մտածել եմ։ Բոլոր ոտանավորներում ընդունված է, որ հուսարը խմում ու քեֆ է անում, այ-յո, կարող է և խմել եմ, բայց կհավատաք արդյոք, գիշերով մեկ-մեկ վեր էի թռչում անկողնուց, գուլպաներով, ու սկսում խաչակնքվել սրբապատկերի առաջ, որ Աստված հավատք պարգևի, որովհետև այն ժամանակ էլ չէի կարող հանգիստ լինել, կա՞ Աստված, թե՝ չկա։ Դա ինձ շատ դառնություններ է պատճառել։ Առավոտյան, ինչ խոսք, ցրվում էի, ու նորից հավատքը կարծես անհետանում էր, և ընդհանրապես, ես նկատել եմ, որ ցերեկը հավատքը միշտ անհետանում է։

― Իսկ ձեր տանը խաղաթուղթ չի՞ լինի,― լիաբերան հորանջեց Վերխովենսկին՝ դիմելով տանտիրուհուն։

― Ես անչափ, անչափ համամիտ եմ ձեր հարցին,― առաջ պոկվեց ուսանողուհին՝ մայորի խոսքերից կատաղած ու շառագունած։

― Ոսկի ժամանակը կորչում է հիմար խոսակցություններ լսելով,― ընհատեց տանտիրուհին և խստապահանջ նայեց ամուսնուն։

Ուսանողուհին իրեն հավաքեց.

― Ես ուզում էի ժողովին հայտարարել ուսանողների տառապանքների և բողոքի մասին, իսկ քանի որ ժամանակը վատնվում է անբարո խոսակցությունների վրա...

― Չկա ոչինչ ոչ բարոյական, ոչ անբարո,― տեղնուտեղը չհամբերեց գիմնազիստը, հենց սկսեց ուսանողուհին։

― Ես դա գիտեի, պարոն գիմնազիստ, շատ ավելի վաղ, քան ձեզ սովորեցրել էին։

― Ես էլ պնդում եմ,― փրփրեց գիմնազիստը,― որ դուք Պետերբուրգից եկած երեխա եք՝ մեզ լուսավորելու համար, ինչ ինքներս էլ գիտենք։ «Պատվիր քո հորը և մորը» պատվիրանի մասին, որը չկարողացաք ճիշտ ասել, և որ դա անբարո է, արդեն Բելինսկուց է հայտնի բոլորին Ռուսաստանում։

― Սա երբևիցե վերջ կունենա՞,― վճռական ասաց madame Վիրգինսկայան ամուսնուն։ Որպես տանտիրուհի, նա կարմրում էր խոսակցությունների ողորմելիությունից՝ հատկապես նկատելով նոր հրավիրված հյուրերից մի քանիսի ժպիտներն ու տարակուսանքը։

― Պարոնայք,― հանկարծ ձայնը բարձրացրեց Վերխովենսկին,― եթե մեկնումեկը կկամենա գործին ավելի առնչվող որևէ բան ասել կամ հայտարարելու բան ունի, առաջարկում եմ սկսել, ժամանակ չկորցնելով։

― Համարձակվում եմ մի հարց տալ,― մեղմաձայն սկսեց մինչև այժմ լռած և հատկապես վայելչատես նստած կաղ ուսուցիչը,― կկամենայի իմանալ, մենք այստեղ հիմա ներկայացնո՞ւմ ենք որևիցե նիստ, թե հյուր եկած սովորական մահկանացուների հավաք ենք։ Ավելի շատ հարցնում եմ կարգի համար և որպեսզի անտեղյակության մեջ չլինենք։

«Խորամանկ» հարցը տպավորություն գործեց։ Բոլորը հայացքներ փոխանակեցին, յուրաքանչյուրը կարծես պատասխան սպասելով մյուսից, և բոլորը հանկարծ, ասես հրամանով, աչքները հառեցին Վերխովենսկու և Ստավրոգինի վրա։

― Ես պարզապես առաջարկում եմ քվեարկել հարցի պատասխանը. «Նի՞ստ ենք անում, թե՝ ոչ»,― ասաց madame Վիրգինսկայան։

― Միանգամայն միանում եմ առաջարկին,― արձագանքեց Լիպուտինը,― թեև առաջարկը փոքր-ինչ անորոշ է։

― Ես էլ եմ միանում, ես էլ,― լսվեցին ձայներ։

― Ինձ էլ է թվում, իսկապես ավելի կարգուկանոն կլինի,― հաստատեց Վիրգինսկին։

― Այսպիսով, ձեր ձայները,― հայտարարեց տանտիրուհին,

― Լյամշին, խնդրում եմ, նստեք դաշնամուրի մոտ, այնտեղից էլ կարող եք ձեր ձայնը տալ, երբ սկսեն քվեարկել։

― Նորից,― բղավեց Լյամշինը։― Հերիք եղավ ձեզ համար թխկթխկացնեմ։

― Ես ձեզ համառորեն խնդրում եմ, նստեք նվազելու, դուք չե՞ք ուզում օգտակար լինել գործին։

― Է, հավատացնում եմ ձեզ, Արինա Պրոխորովնա, որ ոչ ոք ականջ չի դնում։ Ձեր երևակայությունն է, ուրիշ ոչինչ։ Պատուհաններն էլ են բարձր, ու այստեղ ո՞վ ինչ կհասկանա, եթե ականջ էլ դնի։

― Մենք էլ ենք հասկանում՝ ինչ կա, ինչ չկա,― փնթփնթաց մի ձայն։― Իսկ ես ձեզ ասում եմ, որ զգուշավորությունը միշտ է անհրաժեշտ։ Այն դեպքում եմ ասում, որ եթե լրտեսներ կան,― բացատրաբար դիմեց նա Վերխովենսկուն,― թող լսեն փողոցից, որ մեզ մոտ անվանակոչություն է ու նվագ կա։

― Է, գրողը տանի,― թնդաց Լյամշինը, նստեց դաշնամուրի մոտ ու սկսեց մի վալս թմբկահարել՝ ավելորդ տեղն ու համարյա թե բռունցքներով խփելով ստեղներին։

― Նրանք, ովքեր կամենում են, որ նիստ լինի, առաջարկում եմ վեր բարձրացնել աջ ձեռքը,― առաջարկեց madame Վիրգինսկայան։

Ոմանք բարձրացրին, ոմանք՝ ոչ։ Եղան այնպիսիք, որ բարձրացրին ու նորից իջեցրին։ Իջեցրին ու նորից բարձրացրին։

― Փուհ, գրողը տանի, ոչինչ չհասկացա,― բղավեց մի սպա։

― Ես էլ չեմ հասկանում,― բղավեց մեկ ուրիշը։

― Չէ, ես հասկանում եմ,― բղավեց երրորդը,― եթե՝ այո, ապա ձեռքդ վեր։

― Բայց ի՞նչ ասել է այդ այո֊ն։

― Նշանակում է՝ նիստ։

― Ես քվեարկել եմ՝ նիստ,― բացականչեց գիմնազիստը՝ դիմելով Վիրգինսկայային։

― Իսկ ինչո՞ւ ձեռք չբարձրացրիք։

― Ես անընդհատ ձեզ էի նայում, դուք չբարձրացրիք, ես էլ, ուրեմն, չբարձրացրի։

― Ի՜նչ հիմարություն, որովհետև ինքս եմ առաջարկել, դրա համար էլ չբարձրացրի։ Պարոնայք, առաջարկում եմ նորից սկսել, ով ուզում է՝ նիստ, թող նստի և ձեռք չբարձրացնի, իսկ ով չի ուզում, թող բարձրացնի աջ ձեռքը։

― Ով չի՞ ուզում,― հարցը կրկնեց գիմնազիստը։

― Դուք դիտավորյա՞լ եք անում, ինչ է,― զայրագին բղավեց Վիրգինսկայան։

― Ոչ, ներեցեք, ով ուզո՞ւմ է, թե չի՞ ուզում, որովհետև պետք է ավելի ստույգ որոշել,― երկու-երեք ձայն հնչեց։

― Ով չի ուզում, չի ուզում։

― Է, հա, բայց ի՞նչ է պետք անել, բարձրացնե՞լ, թե չբարձրացնել, եթե չի ուզում,― բղավեց սպան։

― Էհ, դեռևս մենք սովոր չենք սահմանադրության,― նշեց մայորը։

― Պարոն Լյամշին, բարի եղեք, դուք այնպես եք խփում, ոչ ոք չի կարողանում լսել,― նկատեց կաղ ուսուցիչը։

― Ախր, Արինա Պրոխորովնա, Աստված է վկա, մեզ ոչ ոք ականջ չի դրել,― տեղից վեր թռավ Լյամշինը։― Է, չեմ ուզում նվազել։ Ես ձեզ հյուր եմ եկել, ոչ թե դխդխկացնելու։

― Պարոնայք,― առաջարկեց Վիրգինսկին,― բոլորդ բարձրաձայն ասեք, մենք նի՞ստ ենք անում, թե՝ ոչ։

― Նի՜ստ, նի՜ստ,― հնչեց բոլոր կողմերից։

― Իսկ եթե այդպես է, ապա քվեարկելու կարիք չկա, բավական է։ Գո՞հ եք, արդյոք, պարոնայք, պե՞տք է էլի քվեարկել։

― Պետք չէ, պետք չէ, հասկացանք։

― Գուցե մեկնումեկը չի՞ ուզում նիստ։

― Չէ, չէ, բոլորս ուզում ենք։

― Բայց ի՞նչ բան է նիստը,― բղավեց մի ձայն։ Նրան չպատասխանեցին։

― Պետք է նախագահ ընտրել,― բղավեցին այս ու այն կողմից։

― Տանտիրոջը, իհարկե, տանտիրոջը։

― Պարոնայք, եթե այդպես է,― սկսեց ընտրված Վիրգինսկին,― ապա ես առաջարկում եմ քիչ առաջվա սկզբնական առաջարկությունս, եթե մեկնումեկը ցանկանում է գործին ավելի բռնող որևիցե բան սկսել, կամ հայտարարելու բան ունի, ապա թող առաջ անցնի ժամանակ չկորցնելով։

Ընդհանուր լռություն տիրեց։ Բոլորի հայացքները կրկին հառվեցին Ստավրոգինի և Վերխովենսկու վրա։

― Վերխովենսկի, դուք ոչինչ չունե՞ք հայտարարելու,― ուղղակի հարցրեց տանտիրուհին։

― Եվ ոչ մի բան,― ձգմգվեց նա աթոռի վրա՝ հորանջելով։

― Իմիջիայլոց, ես մի գավաթ կոնյակ կկամենայի։

― Ստավրոգին, դուք չե՞ք ցանկանում։

― Շնորհակալ եմ, ես չեմ խմում։

― Ասում եմ՝ ցանկանո՞ւմ եք խոսել, թե՝ ոչ, կոնյակի մասին չէր։

― Խոսե՞լ, ինչի՞ մասին։ Չէ, չեմ ցանկանում։

― Ձեզ կոնյակ կբերեն,― պատասխանեց տանտիրուհին Վերխովենսկուն։

Վեր ելավ ուսանողուհին։ Արդեն մի քանի անգամ վեր էր թռել տեղից։

― Ես եկել եմ հայտարարելու թշվառ ուսանողների տառապանքների մասին և ամենուրեք նրանց բողոքի կոչելու մասին...

Բայց նա դեմ առավ։ Սեղանի մյուս ծայրին հայտնվել էր արդեն ուրիշ մրցակից ե բոլոր հայացքներն ուղղվեցին նրան։ Երկարականջ Շիգալյովը, մռայլ ու խոժոռ տեսքով, դանդաղ բարձրացավ տեղից և մելամաղձոտ տեսքով սեղանին դրեց մի հաստ ու չափազանց մանրատառ գրոտած տետր։ Նա չէր նստում և լուռ էր։ Շատերը շշկլված նայում էին տետրին, բայց Լիպուտինը, Վիրգինսկին և կաղ ուսուցիչը, թվում է, գոհ էին ինչ-որ բանից։

― Խոսք եմ խնդրում,― մռայլ, բայց հաստատակամ հայտարարեց Շիգալյովը։

― Խոսք տրվում է,― թույլ տվեց Վիրգինսկին։

Հռետորը նստեց, մի կես րոպե լուռ էր, ապա ծանրումեծ արտասանեց.

― Պարոնայք...

― Էս էլ կոնյակը,― խորշանքով ու արհամարհանքով թնդաց թեյ լցնող ազգականուհին, որ գնացել էր կոնյակը բերելու և հիմա Վերխովենսկու դեմ դրեց շիշը՝ ըմպանակի հետ, որը բերել էր մատներով բռնած, առանց մատուցարանի, առանց ափսեի։

Խոսքն ընդհատված հռետորն արժանապատվությամբ դադարեցրեց։

― Ոչինչ, շարունակեք, ես չեմ լսում,― բղավեց Վերխովենսկին՝ լցնելով իր ըմպանակը։

― Պարոնայք, դիմում եմ ձեր ուշադրությանը,― նորից սկսեց Շիգալյովը,― և ինչպես կտեսնեք ստորև, առաջնահերթ կարևորության կետում հայցելով ձեր օգնությունը, պիտի նախաբան ասեմ։

― Արինա Պրոխորովնա, մկրատ չունե՞ք,― հանկարծ հարցրեց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Ինչների՞դ է պետք մկրատը,― տանտիրուհին աչքերը չռեց նրա վրա։

― Մոռացել եմ եղունգներս կտրել, երեք օր է արդեն,― արտաբերեց նա՝ անխռով զննելով իր երկար ու անմաքուր եղունգները։

Արինա Պրոխորովնան բռնկվեց, բայց օրիորդ Վիրգինսկայային կարծես դուր եկավ ինչ-որ բան։

― Կարծեմ, քիչ առաջ լուսամտագոգին եմ տեսել,― վեր ելավ սեղանի մոտից, գնաց, գտավ ու իսկույն բերեց։ Պյոտր Ստեպանովիչը նույնիսկ չնայեց նրան, առավ մկրատն ու զբաղվեց դրանով։ Արինա Պրոխորովնան հասկացավ, որ դա իրական հնար էր, և ամաչեց իր նեղացկոտությունից։ Ժողովը լուռ հայացքներ փոխանակեց։ Կաղ ուսուցիչը չարությամբ և նախանձով հետևում էր Վերխովենսկուն։ Շիգալյովը շարունակեց։

― Եռանդս նվիրելով ապագա հասարակության սոցիալական կառուցվածքի մասին հարցի ուսումնասիրմանը, որով փոխարինվելու է ներկան, եկել եմ այն համոզման, որ սոցիալական համակարգերի բոլոր ստեղծողները, հնագույն ժամանակներից մինչև մեր 187... թվականը, եղել են երազողներ, հեքիաթասացներ, իրենք իրենց հակասող անմիտներ, բացարձակապես ոչինչ չեն հասկացել բնական գիտությունից և այն տարօրինակ կենդանուց, որը կոչվում է մարդ։ Պլատոնը, Ռուսսոն, Ֆուրյեն՝ ալյումինե հուշասյուներ, այդ ամենը թերևս ճնճղուկների համար է և ոչ մարդկային հասարակության։ Բայց քանի որ ապագա հասարակական ձևն անհրաժեշտ է հատկապես հիմա, երբ մենք բոլորս վերջապես պատրաստվում ենք գործել, որպեսզի այլևս արդեն չմտորենք, ուստի առաջարկում եմ աշխարհի կառուցման իմ սեփական համակարգը։ Ահա այն,― խփեց նա տետրակին։― Ես ուզում էի ժողովին շարադրել իմ գիրքը՝ հնարավորին չափ կրճատված տեսքով, բայց տեսնում եմ, որ կպահանջվի ավելացնել նաև բազմաթիվ բանավոր բացատրություններ, այդ պատճառով ամբողջ շարադրումը կպահանջի ծայրահեղ դեպքում տասը երեկո, համաձայն գրքիս գլուխների (ծիծաղ լսվեց)։ Բացի դրանից, նախապես հայտարարում եմ, որ իմ համակարգն ավարտված չէ (նորից՝ ծիծաղ)։ Ես խճճվել եմ սեփական տվյալների մեջ, և իմ եզրահանգումն ուղղակի հակասում է նախասկզբնական գաղափարին, որից ելնում եմ։ Ելնելով անսահման ազատությունից, ես եզրափակում եմ անսահման բռնակալությամբ։ Ավելացնեմ սակայն, որ հասարակական բանաձևի իմ լուծումից բացի, ուրիշ որևէ բան չի կարող լինել։

Ծիծաղը սաստկանում ու սաստկանում էր, բայց ծիծաղում էին ավելի շատ ջահելները և այսպես ասած, սակավ իրազեկ հյուրերը։ Տանտիրուհու, Լիպուտինի և կաղ ուսուցչի դեմքերին որոշ զայրույթ գծագրվեց։

― Եթե ինքներդ չեք կարողացել ստեղծել ձեր համակարգը և հանգել եք հուսալքության, ապա մե՞նք ինչ պիտի անենք այստեղ,― զգուշությամբ նշեց մի սպա։

― Դուք իրավացի եք, պարոն ծառայող սպա,― կտրուկ նրան դարձավ Շիգալյովը,― և առավելապես նրանով, որ օգտագործեցիք «հուսալքություն» բառը։ Այո, ես հանգել եմ հուսալքության, այդուհանդերձ, այն ամենը, ինչ շարադրված է իմ գրքում, անփոխարինելի է, և ուրիշ ելք չկա, ոչ ոք և ոչինչ չի հորինի։ Ու դրա համար էլ շտապում եմ, ժամանակ չկորցնելով, հրավիրել ամբողջ հասարակությանը, տասը երեկոյի ընթացքում իմ գիրքն ունկնդրելուց հետո, հայտնել իրենց կարծիքը։ Իսկ եթե անդամները չկամենան ինձ լսել, ապա կբաժանվենք հենց սկզբից՝ տղամարդիկ, որ զբաղվեն պետական ծառայությամբ, կանայք իրենց խոհանոցներում, քանի որ, մերժելով իմ գիրքը, ուրիշ ելք նրանք չեն գտնի։ Եվ-ո՛չ-մի։ Իսկ բաց թողնելով ժամանակը, կվնասեն իրենց, քանի որ հետո անխուսափելիորեն կվերադառնան դրան։

Մարդիկ շարժվեցին տեղներից։ «Խանգարվա՞ծ է նա, ինչ է»,― ձայներ լսվեցին։

― Նշանակում է, ամբողջ խնդիրը Շիգալյովի հուսալքությունն է,― եզրակացրեց Լյամշինը,― իսկ օրախնդիր հարցը հետևյալն է. հուսալքված լինի՞ նա, թե չլինի։

― Շիգալյովի մոտ լինելը հուսալքության՝ անձնական հարց է,― հայտարարեց գիմնազիստը։

― Ես առաջարկում եմ քվեարկել, թե Շիգալյովի հուսալքությունը որքանով է առնչվում ընդհանուր գործին, դրա հետ մեկտեղ, արժե՞ արդյոք, նրան լսել, թե՝ ոչ,― ուրախ-ուրախ վճռեց սպան։

― Բանն այստեղ դա չէ,― վերջապես միջամտեց կաղը։ Ընդհանրապես, նա խոսում էր կարծես որոշ ծաղրական ժպիտով, այնպես որ դժվար էր նաև կռահելը՝ անկե՞ղծ է խոսում, թե կատակում է։― Բանն այստեղ ուրիշ է, պարոնայք։ Պարոն Շիգալյովը չափազանց լրջորեն է նվիրված իր խնդրին, ըստ որում չափից ավելի է համեստ։ Նրա գիրքն ինձ հայտնի է։ Նա առաջարկում է, որպես հարցի վերջնական լուծում, մարդկության բաժանումը երկու անհավասար մասերի։ Մեկ տասներորդ մասը ստանում է անձի ազատություն և անսահման իրավունք՝ մնացյալ ինը տասներորդի վրա։ Իսկ սրանք պիտի կորցնեն անձնավորությունը և վերածվեն մի տեսակ նախրի և անսահման ենթարկվածությամբ ձեռք բերեն կողմնակիորեն նախնադարյան անմեղության վերածնումը, նախնադարյան դրախտի պես մի բան, թեև, իմիջիայլոց, պիտի աշխատեն էլ։ Մարդկության ինը տասներորդից ազատությունը վերցնելու և նրանց նախրի վերածելու՝ հեղինակի առաջարկած միջոցները, ամբողջական սերունդների վերադաստիարակման եղանակով, շատ հոյակապ են, հիմնված բնական տվյալների վրա և շատ տրամաբանական։ Կարելի է չհամաձայնել որոշ հետևությունների, բայց հեղինակի խելքը և գիտելիքները դժվար է կասկածի ենթարկել։ Ափսոս, որ տասը երեկոների պայմանը միանգամայն անհամատեղելի է հանգամանքներին, այլապես մենք ահագին հետաքրքրական բաներ կլսեինք։

― Մի՞թե լուրջ եք ասում,― կաղին դիմեց madame Վիրգինսկայան, փոքր-ինչ նույնիսկ տագնապած։― Եթե այս մարդը, չիմանալով ինչ անել մարդկանց հետ, նրանց ինը տասներորդը դարձնում է ստրո՞ւկ։ Ես վաղուց էի կասկածում նրան։

― Այսինքն, դուք ձեր եղբոր մասի՞ն եք հարցնում,― հարցրեց կաղը։

― Ազգակցությա՞ն։ Դուք ծիծաղո՞ւմ եք ինձ վրա, թե՝ ոչ։

― Եվ բացի դրանից, աշխատել արիստոկրատների համար ու ենթարկվել նրանց, որպես աստվածների, ստորություն է,― մոլեգնած նշեց ուսանողուհին։

― Ես առաջարկում եմ ոչ թե ստորություն, այլ դրախտ, երկրային դրախտ, և ուրիշ բան երկրիս վրա չի կարող լինել,― տիրաբար եզրակացրեց Շիգալյովը։

― Իսկ դրախտի փոխարեն,― ճչաց Լյամշինը,― ես կվերցնեի մարդկության այդ ինը տասներորդ մասը, եթե արդեն նրանց տեղ անել չի լինում, ու հօդս կցնդեցնեի նրանց, և կթողնեի միայն մի խումբ կրթված մարդկանց, որոնք էլ կսկսեին ապրել ու կյանք անել գիտականորեն։

― Այդպես խոսել կարող է սոսկ խեղկատակը,― պոռթկաց ուսանողուհին։

― Նա խեղկատակ է, բայց օգտակար,― շշնջաց նրան madame Վիրգինսկայան։

― Եվ միգուցե, խնդրի ամենալավագույն լուծումը կլիներ դա,― տաքացած դարձավ Շիգալյովը Լյամշինին։― Իհարկե, դուք չգիտեք էլ, թե ի՜նչ խորունկ բան հաջողվեց ձեզ ասել, պարոն ուրախ մարդ։ Բայց, քանի որ ձեր գաղափարը համարյա անիրագործելի է, ապա պետք է սահմանափակվել երկրային դրախտով, եթե դա այդպես ենք կոչում արդեն։

― Բայց կարգին ցնդաբանություն է,― կարծես պոկվեց Վերխովենսկու բերանից։ Իմիջիայլոց, նա միանգամայն անտարբեր ու հայացքը չբարձրացնելով, շարունակում էր կտրատել եղունգները։

― Իսկ ինչո՞ւ է ցնդաբանություն,― իսկույն միջամտեց կաղ ուսուցիչը, կարծես նստել-սպասում էր նրա առաջին խոսքին, որ վրա պրծնի։― Իսկ ինչո՞ւ հենց ցնդաբանություն։ Պարոն Շիգալյովը մասամբ մարդասիրության ֆանատիկոս է, սակայն հիշեք, որ Ֆուրյեն, Կաբետը հատկապես և նույնիսկ Պրուդոնն ունեն բազմաթիվ ամենաբռնակալական և ամենաֆանտաստիկ կանխալուծումներն այս հարցի։ Պարոն Շիգալյովը, կարող է պատահել նույնիսկ, նրանցից շատ ավելի սթափ է վճռում գործը։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ կարդալով նրա գիրքը, համարյա անհնար է չհամաձայնել որոշ բաների։ Նա, կարող է պատահել, բոլորից ավելի քիչ է հեռացել ռեալիզմից և նրա երկրային դրախտը համարյա իսկական է որ կա, հենց այն, որի կորստից հառաչում է մարդկությունը, եթե միայն երբևէ գոյություն ունեցել է դա։

― Էհ, այդպես էլ գիտեի, որ դեմ եմ առնելու,― նորից մրթմրթաց Վերխովինսկին։

― Ներեցե-եք,― ավելի ու ավելի էր փրփրում կաղ ուսուցիչը,― ապագա սոցիալական կառուցվածքների մասին խոսակցությունները և դատողությունները ժամանակակից բոլոր մտածող մարդկանց համարյա ստիպողական անհրաժեշտությունն են։ Գերցենն ամբողջ կյանքում միայն այդ մասին է մտահոգվել։ Բելինսկին, ինչպես հավաստի հայտնի է ինձ, ամբողջ երեկոներ է անցկացրել իր ընկերների հետ վիճաբանելով և նախապես կանխորոշելով նույնիսկ ամենաչնչին, այսպես ասած, խոհանոցային մանրուքներն ապագայի սոցիալական կառուցվածքում։

― Ոմանք նույնիսկ խելքը թռցնում են,― հանկարծ նշեց մայորը։

― Համենայն դեպս, գոնե ինչ-որ բանի շուրջ համաձայնել կարելի է, փոխանակ նստելու և լռելու, որպես դիկտատորներ,― թշշացրեց Լիպուտինը, կարծես համարձակվելով վերջապես սկսել հարձակումը։

― Ես Շիգալյովի մասին չասացի, թե ցնդաբանություն է,― ծամծմեց Վերխովենսկին։― Գիտեք ինչ, պարոնայք,― աչքերը մի քիչ բարձրացրեց,― իմ կարծիքով, բոլոր այդ գրքերը, ֆուրյեները, Կաբետները, բոլոր այդ «աշխատանքի իրավունքները», շիգալյովշչինան՝ այդ ամենը նման են վեպերի, որոնցից կարելի է հարյուր հազարներով գրել։ Ժամանակի գեղագիտական անցկացում։ Ես հասկանում եմ, որ ձեզ համար այստեղ՝ փոքր քաղաքում, ձանձրալի է, դուք էլ վրա եք պրծնում գրոտած թղթերին։

― Կներե-ե՜ք,― աթոռի վրա ցնցվեց կաղ ուսուցիչը,― մենք թեև գավառացիներ ենք և, իհարկե, դրանով իսկ խղճահարության արժանի, բայց և այնպես գիտենք, որ աշխարհում առայժմ որևիցե նոր բան չի պատահել, որի վրա լաց լինեինք, թե աչքաթող ենք արել։ Ահա՛, արտասահմանյան տեսակի զանազան գաղտնի թերթիկների միջոցով մեզ առաջարկում են խմբվել ու խմբեր կազմել, համընհանուր կործանման միակ նպատակով, այն պատրվակով, որ աշխարհն ինչքան էլ բուժես, ամեն ինչ չես բուժի, իսկ արմատականորեն հարյուր միլիոն գլուխ թռցնելով ու դրանով թեթևացնելով իրեն, կարելի է ավելի հեշտ թռչել առվի վրայով։ Սքանչելի միտք է, անկասկած, բայց ծայրահեղ դեպքում, նույնքան անհամատեղելի իրականությանը, որքան և «շիգալյովականությունը», որին դուք նոր վերաբերվեցիք այդպես արհամարհաբար։

― Է՛, բայց ես քննարկումների համար չեմ եկել,― նշանակալի բառով վրիպեց Վերխովենսկին և, կարծես ամենևին չնկատելով իր վրիպումը, իրեն մոտեցրեց մոմը, որ ավելի լուսավոր լինի։

― Ափսոս-ս, շատ ափսոս, որ քննարկումների համար չեք եկել, ու շատ ափսոս, որ հիմա այդքան զբաղված եք ձեր հարդարանքով։

― Իսկ ձե՞զ ինչ իմ հարդարանքը։

― Հարյուր միլիոն գլուխը նույնչափ դժվար է իրականացնել, որքան և աշխարհը վերափոխելը քարոզչությամբ։ Նույնիսկ գուցե ավելի դժվար, հատկապես, եթե Ռուսաստանում է,― նորից սիրտ արեց Լիպուտինը։

― Հենց Ռուսաստանի վրա հույս ունեն հիմա,― խոսեց սպան։

― Լսել ենք այդ մասին, որ հույս ունեն,― հարեց կաղ ուսուցիչը։― Մեզ հայտնի է, որ մեր հիանալի հայրենիքի վրա է ուղղված խորհրդավոր մի index, որպես հսկա խնդիրը կատարելու առավել ընդունակ մի երկրի։ Միայն թե ահա ինչ. խնդիրն աստիճանաբար, քարոզչությամբ լուծելու դեպքում ես գոնե անձամբ ինչ-որ բան կշահեմ, է, թեկուզ, հաճելի կդատարկաբանեմ, իսկ ղեկավարությունից, մեկ էլ տեսար, աստիճան ստացա՝ սոցիալական գործին ծառայությունների համար։ Իսկ երկրորդը՝ արագ լուծման, հարյուր միլիոն գլխի միջոցով, անձամբ ինձ ի՞նչ պարգև կարող է լինել։ Կսկսես քարոզել, մեկ էլ տեսար, լեզուդ կտրեցին։

― Ձեր լեզուն անպայման կկտրեն,― ասաց Վերխովենսկին։

― Գիտեք ինչ կա։ Իսկ քանի որ ամենաբարենպաստ հանգամանքներում հիսուն տարուց ավելի շուտ, լավ երեսուն տարուց, այդպիսի սպանդը վերջացնել չի լինի, որովհետև հո ոչխա՞ր չեն նրանք, գուցեև չթողնեն մորթել իրենց, ապա ավելի լավ չէ՞, արդյոք, ունեցած-չունեցածդ հավաքել, տեղափոխվել մի որևէ տեղ, խաղաղ ծովերից այն կողմ, խաղաղ կղզիներ և այնտեղ փակել աչքերդ անխռով։ Հավատացեք,― մատով սեղանը թխկթխկացրեց նա նշանակալիորեն,― այդպիսի քարոզչությամբ միայն տարագրություն առաջ կբերեք, և ուրիշ ոչինչ։

Նա վերջացրեց, ակնհայտորեն ցնծալով։ Գավառական ուժեղ գլուխ էր դա։ Լիպուտինը նենգաբար ժպտում էր, Վիրգինսկին լսում էր փոքր-ինչ վհատված, մնացած բոլորն արտակարգ ուշադրությամբ հետևում էին վեճին, հատկապես կանայք և սպաները։ Բոլորը հասկանում էին, որ հարյուր միլիոն գլուխների գործակալին դեմ են արել պատին ու սպասում էին, թե դրանից ինչ է լինելու։

― Իմիջիայլոց, դա լավ ասացիք,― նախկինից էլ ավելի անտարբեր, նույնիսկ մի տեսակ ձանձրույթով ծամծմեց Վերխովենսկին։― Տարագրվելը լավ միտք է։ Բայց և այնպես եթե, չնայած բոլոր հստակ վնասների, որոնք կանխազգում եք, ընդհանուր գործին զինվորագրվում են ավելի ու ավելի մարդիկ, օրը օրին, ապա առանց ձեզ էլ գործը կգնա։ Հարգելիս, այստեղ նոր կրոն է գալիս փոխարինելու հնին, դա է պատճառը, որ շատ են զինվորագրվողները, և սա խոշոր գործ է։ Իսկ դուք տարագրվեք։ Եվ գիտեք, ես ձեզ խորհուրդ կտամ Դրեզդենը, և ոչ թե խաղաղ կղզիներ։ Նախ և առաջ, դա քաղաք է, որը երբեք ոչ մի համաճարակ չի տեսել, իսկ քանի որ դուք զարգացած մարդ եք, ապա հաստատ վախենում եք մահից։ Երկրորդը, մոտ է ռուսական սահմանին, այնպես որ ավելի շուտ կարելի է ստանալ եկամուտները սիրեցյալ հայրենիքից, երրորդը, ամփոփում է այսպես կոչված արվեստի գանձեր, իսկ դուք գեղագիտական մարդ եք, լեզվի և գրականության նախկին ուսուցիչ, կարծեմ։ Դե, և վերջապես, իր մեջ է ներառնում սեփական, գրպանային Շվեյցարիա՝ սա արդեն բանաստեղծական ոգեշնչումների համար է, քանի որ հավանորեն, ոտանավոր-մոտանավոր եք հորինում։ Մի խոսքով, գանձը տուփի մեջ։

Շարժում առաջացավ, հատկապես սպաներն իրար եկան։ Եվս մի ակնթարթ, ու բոլորը միանգամից խոսելու էին։ Բայց կաղ ուսուցիչը բորբոքված վրա պրծավ խայծին.

― Ո՜չ-չ, մենք գուցեև չհեռանանք ընդհանուր գործից։ Դա պետք է հասկանալ...

― Ինչպե՞ս թե, դուք մի՞թե կմտնեիք հնգյակի մեջ, եթե ես ձեզ առաջարկեի,― հանկարծ բերանից թռցրեց Վերխովենսկին և մկրատը դրեց սեղանին։

Բոլորը կարծես ցնցվեցին։ Խորհրդավոր մարդը չափից ավելի հանկարծակի բացվեց։ Նույնիսկ ուղղակի «հնգյակի» մասին խոսեց։

― Յուրաքանչյուրն իրեն ազնիվ մարդ է զգում և չի խուսափի ընդհանուր գործից,― ծռմռվեց կաղ ուսուցիչը,― բայց...

― Ոչ-չ, այստեղ արդեն բանը բայց-ը չէ,― տիրաբար և կտրուկ ընդհատեց Վերխովենսկին։― Պարոնայք, ես հայտարարում եմ, որ ինձ պետք է ուղղակի պատասխան։ Շատ լավ հասկանում եմ, որ գալով այստեղ ու բոլորիդ հավաքելով մեկտեղ, պարտավոր եմ ձեզ բացատրություններ տալ (կրկին՝ անսպասելի բացահայտում), սակայն ես չեմ կարող ոչինչ հայտնել, մինչև չիմանամ՝ ինչ մտածելակերպի եք հետևում։ Շրջանցելով խոսակցությունները, քանի որ երեսուն տարի հո նորից չենք շաղակրատելու, ինչպես մինչև հիմա երեսուն տարի դուրս են տվել, ես ձեզ հարցնում եմ, ի՞նչն է ձեզ համար ավելի ընդունելի, անորոշ ճանապա՞րհը, արդյոք, կազմված սոցիալական վեպեր հորինելուց և մարդկության ճակատագիրը թղթի վրա հազար տարի առաջ գրասենյակային կանխորոշումներից, երբ բռնակալությունն այդ ընթացքում կկլլի տապակած պատառները, որոնք իրենք իրենց ձեր բերանն են մտնում և որոնք դուք բաց եք թողնում, թե՝ կողմնակից եք արագ լուծման, ինչ էլ դա իրենից ներկայացնի, բայց որը վերջապես ազատ կարձակի ձեռքերը և մարդկությանը կտա ազատության մեջ ինքն իրեն սոցիալապես կառուցվելու հնարավորություն, արդեն գործնականում, այլ ոչ թղթի վրա։ Գոռում են՝ «հարյուր միլիոն գլուխ», դա գուցե փոխաբերություն է նաև, բայց ի՞նչ կարիք կա դրանից վախենալու, երբ դանդաղընթաց թղթային երազանքների ընթացքում բռնակալությունը ինչ-որ հարյուր տարվա ընթացքում կխժռի ոչ թե հարյուր, այլ հինգ հարյուր միլիոն գլուխ։ Նկատի ունեցեք նաև, որ անբուժելի հիվանդը միևնույնն է, չի բուժվի, թղթի վրա ինչպիսի դեղատոմսեր էլ գրեն նրան, այլ հակառակը, հապաղելու դեպքում, այն աստիճան կփտի, որ մեզ էլ կվարակի, կփչացնի բոլոր թարմ ուժերը, որոնց վրա հիմա դեռ կարելի է հույս ունենալ, այնպես որ բոլորս ի վերջո կկործանվենք։ Միանգամայն համաձայն եմ, որ ազատական և պերճախոս շաղակրատելը չափազանց է դուրեկան, իսկ գործելը՝ մի քիչ վտանգավոր է... Է՛հ, իմիջիայլոց, ես խոսել չգիտեմ, ես այստեղ եմ եկել՝ ծանուցումներով, ուստի և հարգարժան ամբողջ հասարակությունից խնդրում եմ ոչ թե քվեարկել, այլ պարզ ու հստակ հայտնել, թե ո՞րն է ձեզ համար ընդունելի. կրիայի ընթացքը ճահճի մեջ, թե լրիվ թափով ճահիճն անցնելը։

― Ես միանգամայն կողմնակից եմ թափով անցնելուն,― զմայլագին բղավեց գիմնազիստը։

― Ես՝ նույնպես,― արձագանքեց Լյամշինը։

― Ընտրության մեջ, անշուշտ, կասկած չկա,― մրթմրթաց մի սպա, նրան հետևեց մյուսը, ապա էլի ինչ-որ մեկը։ Գլխավորը՝ բոլորին ապշեցրել էր, որ Վերխովենսկին «ծանուցումներով» է ու ինքը խոստացավ հիմա խոսել։

― Պարոնայք, ես տեսնում եմ, որ համարյա բոլորը վճռում են թռուցիկների ոգով,― ասաց նա՝ հայացքը տանելով հավաքվածների վրայով։

― Բոլորը, բոլորը,― բազմաթիվ ձայներ հնչեցին։

― Խոստովանում եմ, ես ավելի շատ հակված եմ մարդասիրական լուծումների,― ասաց մայորը,― բայց քանի որ բոլորն են, ապա ես էլ եմ բոլորի հետ։

― Ուրեմն, ստացվում է, որ դո՞ւք էլ չեք հակաճառում,― դիմեց Վերխովենսկին կաղ ուսուցչին։

― Ոչ թե որ ես...― փոքր-ինչ կարմրեց վերջինս,― բայց եթե նույնիսկ համաձայն եմ հիմա բոլորի հետ, ապա միայն որ չխախտեմ...

― Ահա թե ինչպիսին եք բոլորդ։ Պատրաստ է կես տարի վիճել ազատական պերճախոսության համար, բայց չէ որ կավարտի նրանով, որ կքվեարկի բոլորի հետ։ Պարոնայք, մտածեք սակայն, ճի՞շտ է արդյոք, որ բոլորդ եք պատրաստ։ (Պատրաստ՝ ինչի՞՝ անորոշ, բայց ահավոր գրավիչ հարց էր)։

― Իհարկե, բոլորս...― հնչեցին հայտարարություններ։ Ի դեպ, բոլորը միմյանց էին զննում։

― Իսկ գուցե հետագայում վշտանա՞ք, որ շուտ համաձայնեցիք։ Չէ որ միշտ այդպես է լինում ձեզ մոտ։

Իրար անցան տարբեր իմաստներով, շատ իրար անցան։ Կաղ ուսուցիչը հարձակվեց Վերխովենսկու վրա։

― Սակայն թույլ տվեք ձեզ դիտել տալ, որ նման հարցերի պատասխանները պայմանավորվում են։ Եթե մենք որոշում էլ կայացրինք, նկատի ունեցեք, որ այնուամենայնիվ, հարցը, նման տարօրինակ ձևով առաջադրված...

― Ինչպիսի՞ տարօրինակ ձևով։

― Այնպիսի, որ նման հարցերն այդպես չեն արվում։

― Սովորեցրեք, խնդրեմ։ Իսկ գիտեք, ես վստահ էի, որ հենց դուք եք առաջինը նեղանալու։

― Դուք մեզնից կորզեցիք անհապաղ գործելու պատրաստության պատասխանը, սակայն այդպես վարվելու ի՞նչ իրավունքներ ունեիք։ Ի՞նչ լիազորություններ՝ նման հարցեր տալու համար։

― Ուրեմն, կռահեիք այդ մասին ավելի շուտ հարցնել։ Իսկ ինչո՞ւ էիք պատասխանում։ Համաձայնեցիք, ու հանկարծ սթափվեցիք։

― Իսկ իմ կարծիքով, ձեր գլխավոր հարցի թեթևամիտ բացահայտությունն ինձ մտածել է տալիս, որ դուք ամենևին չունեք ոչ լիազորություններ, ոչ իրավունքներ, այլ միայն ձեր կողմից էիք հետաքրքրվում։

― Այդ ի՞նչ եք ասում, ինչի՞ մասին,― բղավեց Վերխովենսկին, կարծես թե սկսելով շատ անհանգստանալ։

― Այն մասին, որ մասնակցումները, ինչպիսիք էլ լինեն, արվում են ծայրահեղ դեպքում աչքը աչքին և ոչ թե քսան հոգուց բաղկացած անծանոթ հասարակության մեջ,― թնդաց կաղ ուսուցիչը։ Ասելիքն ասաց, բայց արդեն շատ էր բորբոքված։ Վերխովենսկին արագ դարձավ հասարակությանը՝ գերազանց սարքված տագնապալի տեսքով։

― Պարոնայք, պարտքս եմ համարում բոլորին հայտարարել, որ այս ամենը հիմարություն է և մեր խոսակցությունը հեռուն գնաց։ Ես դեռևս ոչ մեկին իսկ մասնակից չեմ դարձրել, և ոչ ոք իրավունք չունի իմ մասին ասել, թե ես մասնակից էի դարձնում, այլ խոսում էինք պարզապես կարծիքների մասին։ Այդպես չէ՞։ Բայց այսպես, թե այնպես, իսկ դուք ինձ շատ եք անհանգստացնում,― նորից դարձավ կաղ ուսուցչին,― ես ոչ մի կերպ չէի կարծում, որ այստեղ նման համարյա անմեղ բաների մասին պիտի խոսել երես առ երես։ Թե՞ դուք վախենում եք մատնությունից։ Մի՞թե մեր մեջ հիմա կարող է մատնիչ լինել։

Սաստիկ հուզմունք ծայր առավ։ Բոլորը խոսել սկսեցին։

― Եթե այդպես է, պարոնայք,― շարունակեց Վերխովենսկին,― ապա չէ որ բոլորից ավելի ինքս ինձ անվանարկեցի, ուստի կառաջարկեմ պատասխանել մի հարցի, իհարկե, եթե կամենաք։ Ձեր լիակատար կամքն է։

― Ի՞նչ հարց, ի՞նչ հարց,― աղմկեցին բոլորը։

― Մի հարց, որից հետո պարզ կդառնա՝ մնա՞նք արդյոք միասին, թե սուսուփուս առնենք գլխարկներս ու ամենքը գնան իրենց ճամփով։

― Հա՛րցը, հա՛րցը։

― Եթե մեզնից յուրաքանչյուրն իմանար մտադրված քաղաքական սպանության մասին, ապա կգնա՞ր մատնելու, նախատեսելով բոլոր հետևանքները, թե՞՝ կմնար տանը, սպասելով դեպքերի ընթացքին։ Այստեղ կարող են լինել տարբեր տեսակետներ։ Հարցի պատասխանը հստակ կասի՝ ցրվենք, թե մնանք միասին, արդեն հարկավ ոչ այս երեկո։ Թույլ տվեք առաջինը ձեզ դիմել,― դարձավ նա կաղ ուսուցչին։

― Իսկ ինչո՞ւ՝ առաջինն ինձ։

― Որովհետև ամեն ինչ դուք սկսեցիք։ Բարի եղեք, խույս մի տվեք, այստեղ ճարպկությունը չի օգնի։ Թեև սակայն, ինչպես կամենաք՝ կամքը ձերն է։

― Ներեցեք, բայց նման հարցը նույնիսկ վիրավորական է։

― Արդեն չէ, չի՞ կարելի ավելի ստույգ։

― Գաղտնի ոստիկանության գործակալ երբեք չ-չեմ եղել,― էլ ավելի ջղաձգվեց կաղը։

― Բարի եղեք, ավելի ստույգ, մի հապաղեք։

Ուսուցիչն այնքան էր չարացած, որ նույնիսկ դադարեց պատասխանել։ Լուռ, ակնոցի տակից չարագույժ հայացքով անքթիթ նայում էր իրեն տանջողին։

― Այո՞, թե՝ ոչ։ Կմատնեի՞ք, թե՝ չէիք մատնի,― բղավեց Վերխովենսկին։

― Հասկանալի է, որ չեմ մատնի,― կրկնակի ուժեղ բղավեց կաղը։

― Եվ ոչ ոք չի մատնի, հասկանալի է, չի մատնի,― լսվեցին շատ ձայներ։

― Թույլ տվեք ձեզ դիմել, պարոն մայոր, կմատնեի՞ք, թե՝ ոչ,― շարունակեց Վերխովենսկին։― Եվ նկատի ունեցեք, ես դիտավորյալ եմ ձեզ դիմում։

― Չեմ-մ մատնի։

― Լավ, իսկ եթե իմանայիք, որ մեկնումեկն ուզում է սպանել կամ կողոպտել մեկ ուրիշի, սովորական մահկանացուի, չէ որ կմատնեի՞ք, կնախազգուշացնեի՞ք։

― Անշուշտ, բայց դա չէ որ քաղաքացիական դեպք է, իսկ այստեղ՝ քաղաքական մատնություն։ Գաղտնի ոստիկանության գործակալ չեմ եղել։

― Եվ ոչ մեկն այստեղ չի եղել,― նորից ձայներ լսվեցին։― Հարցն անտեղի է։ Բոլորի պատասխանը մեկ է։ Այստեղ մատնիչներ չեն։

― Ինչո՞ւ է ոտքի ելել այդ պարոնը,― բղավեց ուսանողուհին։

― Դա Շատովն է։ Ինչո՞ւ եք կանգնել, Շատով,― բղավեց տանտիրուհին։

Շատովը, իրոք, ոտքի էր ելել, գլխարկը ձեռքին, նայում էր Վերխովենսկուն։ Թվում էր, ինչ-որ բան է ուզում ասել նրան, բայց տատանվում էր։ Դեմքը գունատ էր ու չարացած, սակայն դիմացավ, ոչ մի բառ չասաց և լուռ ելավ սենյակից։

― Շատով, չէ որ դա հենց ձեզ համար է անշահեկան,― հանելուկային ձայնեց Վերխովենսկին նրա ետևից։

― Փոխարենը քեզ է շահեկան, որպես լրտեսի և սրիկայի,― դռան մեջ գոռաց Շատովը և դուրս եկավ։

Նորից՝ բղավոցներ և բացականչություններ։

― Ահա և փորձ-ձը,― բղավեց մի ձայն։

― Պետք եկավ,― միացավ մյուսը։

― Իսկ ուշ պետք չեկա՞վ,― նշեց երրորդը։

― Ո՞վ է նրան հրավիրել։― Ո՞վ է ընդունել։ Ո՞վ է նա։― Շատովն ո՞վ է։― Կմատնի՞, թե չի մատնի,― հարցեր էին տեղում։

― Ահա, Ստավրոգինն էլ է կանգնել, Ստավրոգինն էլ չի պատասխանել հարցին,― ճչաց ուսանողուհին։

Ստավրոգինը, իրոք, կանգնել էր, սեղանի մյուս ծայրին ոտքի ելավ նաև Կիրիլլովը։

― Ներեցեք, պարոն Ստավրոգին,― կտրուկ նրան դիմեց տանտիրուհին,― մենք բոլորս այստեղ պատասխանեցինք հարցին, այնինչ, դուք լուռ հեռանո՞ւմ եք։

― Ես անհրաժեշտություն չեմ տեսնում պատասխանել մի հարցի, որը ձեզ է հետաքրքրում,― մրթմրթաց Ստավրոգինը։

― Բայց մենք մեզ անվանարկել ենք, իսկ դուք՝ ոչ,― մի քանի ձայներ թնդացին։

― Իսկ իմ ինչ գործն է, որ անվանարկել եք,― ծիծաղեց Ստավրոգինը, բայց աչքերը փայլատակում էին։

― Ինչպե՞ս թե ինչ գործն է։ Ինչպե՞ս թե ինչ գործն է,― ձայներ հնչեցին։ Շատերը վեր թռան տեղներից։

― Ներեցեք, պարոնայք, ներեցեք,― բղավում էր կաղ ուսուցիչը,― չէ որ պարոն Վերխովենսկին էլ չի պատասխանել հարցին, այլ միայն տվել է։

Դիտողությունն ապշեցուցիչ տպավորություն գործեց։ Բոլորն իրար նայեցին։ Ստավրոգինը քահ-քահ ծիծաղեց՝ նայելով կաղ ուսուցչի աչքերին ու դուրս եկավ, իսկ ետևից՝ Կիրիլլովը։

Վերխովենսկին նրանց ետևից դուրս պրծավ նախասենյակ։

― Այս ի՞նչ եք անում ինձ հետ,― մրմնջաց նա՝ բռնելով Ստավրոգինի ձեռքը և ամբողջ ուժով սեղմելով։ Վերջինս լուռ քաշեց-պոկեց ձեռքը։

― Հիմա գնացեք Կիրիլլովի մոտ, ես կգամ... ինձ անհրաժեշտ է, անհրաժեշտ։

― Ինձ անհրաժեշտ չէ,― կտրեց Ստավրոգինը։

― Ստավրոգինը կլինի,― վերջացրեց Կիրիլլովը։― Ստավրոգին, ձեզ անհրաժեշտ է։ Այնտեղ ցույց կտամ ձեզ։

Նրանք դուրս եկան։

Նրանք դուրս եկան։ Պյոտր Ստեպանովիչն ուզում էր ետ նետվել՝ «նիստի», քաոսը զսպելու համար, բայց, հավանորեն, մտածելով, որ գլուխ դնել չարժե, թողեց ամեն ինչ ու երկու րոպե անց արդեն թռչում էր ճանապարհով՝ գնացածների ետևից։ Վազելիս միտքն ընկավ նրբանցքը, որով կարելի էր ավելի կարճ հասնել Ֆիլիպպովի տուն։ Մինչև ծնկները ցեխի մեջ թաղվելով, նա շտապեց նրբանցքով և իսկապես մոտ վազեց հենց այն պահին, երբ Ստավրոգինն ու Կիրիլլովն անցնում էին դարպասից։

― Դուք արդեն այստե՞ղ եք,― նկատեց Կիրիլլովը։ Դա լավ է։ Մտեք։

― Իսկ ինչպե՞ս էիք ասում, թե մենակ եք ապրում,― հարցրեց Ստավրոգինը՝ անցնելով նախասենյակում դրված ու արդեն եռացող ինքնաեռի մոտով։

― Հիմա կտեսնեք՝ ում հետ եմ ապրում, անցեք,― մրթմրթաց Կիրիլլովը։

Նոր էին մտել, Վերխովենսկին իսկույն գրպանից հանեց երեկվա անստորագիր նամակը, որ վերցրել էր Լեմբկեից, դրեց Ստավրոգինի առաջ։ Երեքն էլ նստեցին։ Ստավրոգինը լուռ կարդաց նամակը։

― Հետո՞,― հարցրեց նա։

― Սրիկան դա կանի հեշտ ու հանգիստ,― բացատրեց Վերխովենսկին։― Քանի որ նա ձեր տնօրինության տակ է, ապա սովորեցրեք, ինչպես վարվել։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ գուցեև հենց վաղը նա գնա Լեմբկեի մոտ։

― Է, թող գնա։

― Ինչպե՞ս թե՝ գնա։ Հատկապես, եթե կարելի է շրջանցել։

― Դուք սխալվում եք, նա ինձնից կախված չէ։ Ինձ համար էլ միևնույնն է, ինձ ոչնչով չի սպառնում նա, այլ սպառնում է միայն ձեզ։

― Ու ձեզ։

― Չեմ կարծում։

― Բայց ձեզ կարող են ուրիշները չխնայել, մի՞թե չեք հասկանում։ Լսեք, Ստավրոգին, սա միայն բառերի խաղ է։ Չլինի՞ փողն եք ափսոսում։

― Իսկ մի՞թե փող է պետք։

― Անպայման, երկու հազար կամ minimum մեկուկես։ Տվեք ինձ վաղը կամ նույնիսկ այսօր, և վաղը երեկոյան ես նրան կճամփեմ Պետերբուրզ, ինչը հենց ինքն է ուզում։ Եթե ուզում եք, Մարյա Տիմոֆեևնայի հետ, նկատի առեք։

Նրա մեջ ինչ-որ բան կատարելապես խախտվել էր. խոսում էր մի տեսակ անզգույշ, դուրս էին թռչում անմտածված բառեր։ Ստավրոգինը նրան էր զննում զարմանքով։

― Ես պետք չունեմ ուղարկել Մարյա Տիմոֆեևնային։

― Գուցե թե նույնիսկ չե՞ք էլ ուզում,― հեգնաբար ժպտաց Պյոտր Ստեպանովիչը։

― Գուցե թե չեմ էլ ուզում։

― Մի խոսքով, փողը կլինի՞, թե չի լինի,― չարացած անհամբերությամբ և կարծես տիրաբար բղավեց նա Ստավրոգինի վրա։ Վերջինս ոտից գլուխ չափեց նրան լրջությամբ։

― Փող չի լինի։

― Ստավրոգին, է՛յ։ Դուք ինչ-որ բան գիտե՞ք կամ ինչ-որ բան արդեն արե՞լ եք։ Դուք քեֆի մեջ եք։

Նրա դեմքն այլայլվել էր, շրթունքների եզրերը ցնցվեցին, և նա հանկարծ ծիծաղեց մի տեսակ անառարկա, ոչնչի չբռնող ծիծաղով։

― Չէ որ դուք ձեր հորից փող ստացել եք կալվածքի համար,― հանգիստ նշեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։― Maman-ը ձեզ վեց թե ութ հազար է տվել Ստեպան Տրոֆիմովիչի համար։ Ուրեմն մեկուկեսը տվեք ձեր փողերից։ Վերջապես, ես չեմ ուզում վճարել ուրիշների փոխարեն, առանց այդ էլ շատ եմ բաժանել, ցավալի է ինձ համար...― ինքն իր ասածի վրա խնդաց քթի տակ։

― Ա՜, դուք սկսում եք կատակել...

Ստավրոգինը ելավ աթոռից, ակնթարթորեն վեր թռավ նաև Վերխովենսկին և մեքենայաբար կանգնեց մեջքով դեպի դուռը, ասես պատնեշելով ելքը։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն արդեն մի շարժում արեց, որ դեն հրի նրան դռնից ու դուրս գա, բայց հանկարծ կանգ առավ։

― Ես ձեզ չեմ զիջի Շատովին,― ասաց նա։ Պյոտր Ստեպանովիչը ցնցվեց։ Երկուսն էլ իրար էին նայում։

― Ես ձեզ արդեն ասել եմ, թե ձեր ինչին է պետք Շատովի արյունը,― աչքերը շողացրեց Ստավրոգինը։― Այդ քսուքով ձեր խմբակներն եք ուզում թխմխել։ Նոր դուք շատ լավ վռնդեցիք Շատովին. հիանալի գիտեիք, որ նա չի ասի «չեմ մատնի», իսկ ձեր առաջ ստելը կհամարեր ստորություն։ Բայց ե՞ս, ե՞ս ինչի համար եմ հիմա ձեզ պետք եկել։ Դուք ինձնից ձեռ չեք քաշում համարյա արտասահմանից։ Այն, ինչով բացատրել եք մինչև հիմա, ընդամենը զառանցանք է։ Ընդսմին, դրդում եք, որ Լեբյադկինին մեկուկես հազար տալով՝ Ֆեդկային առիթ ընձեռեմ նրան մորթել։ Գիտեմ, մտածում եք, թե ես ուզում եմ միաժամանակ կնոջն էլ մորթել։ Կապկպելով ինձ հանցանքով, անշուշտ, մտածում եք իշխանություն ձեռք բերել ինձ վրա, այդպես չէ՞։ Ձեր ինչի՞ն է պետք իշխանությունը։ Այդ ո՞ր սատանայի համար եմ ձեզ պետք եկել։ Մեկընդմիշտ ավելի մոտիկից զննեք. ձեր մա՞րդն եմ արդյոք, ու ինձ հանգիստ թողեք։

― Ձեզ մոտ Ֆեդկան ի՞նքն էր եկել,― շունչը պահած հարցրեց Վերխովենսկին։

― Այո, եկել էր, նրա գինն էլ է մեկուկես հազար... Ահա, ինքը կհաստատի, ահա, կանգնած է...― ձեռքը պարզեց Ստավրոգինը։

Պյոտր Ստեպանովիչն արագ շրջվեց։ Շեմին, մթության միջից մի նոր մարդ հայտնվեց՝ Ֆեդկան էր, կիսամուշտակով, բայց անգլխարկ, ինչպես տանը։ Նա կանգնել ու խնդմնդում էր՝ բացած իր ճերմակ ու հավասար ատամները։ Դեղին երանգով սև աչքերը զգուշորեն թափառում էին սենյակում՝ զննելով պարոններին։ Ինչ-որ բան չէր հասկանում։ Հավանաբար, նրան հիմա Կիրիլլովն էր բերել, ու վերջինիս էր ուղղված նրա հարցական հայացքը։ Կանգնած էր շեմին, սենյակ մտնել չէր ուզում։

― Հավանաբար, նրան թողել եք այստեղ, որ լսի՞ մեր առևտուրը, կամ նույնիսկ տեսնի՞ փողը ձեռքիս, այդպես չէ՞,― հարցրեց Ստավրոգինը և, չսպասելով պատասխանի, դուրս եկավ տնից։ Վերխովենսկին նրան հասավ դարպասի մոտ, համարյա խելագար վիճակում։

― Կա՛նգ առ։ Քայլ չգցե՛ս,― բղավեց նա՝ բռնելով բազկից։ Ստավրոգինը քաշեց ձեռքը, բայց չազատեց։ Կատաղություն էր համակել երկուսին, ձախ ձեռքով բռնելով Վերխովենսկու մազերը՝ ամբողջ ուժով նրան տապալեց գետին ու ելավ դարպասից։ Բայց երեսուն քայլ էլ չէր գնացել, ընկածը նորից հասավ նրան։

― Հաշտվենք, հաշտվենք,― շշնջում էր նա ջղաձիգ շշնջոցով։

Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչն ուսերը ցնցեց, բայց կանգ չառավ ու չշրջվեց։

― Լսեք, ես վաղն ևեթ ձեզ կբերեմ Լիզավետա Նիկոլաևնային, ուզո՞ւմ եք։ Չէ՞։ Իսկ ինչո՞ւ չեք պատասխանում։ Լսեք, ինչ եք ուզում, ես կանեմ։ Լսեք, ես ձեզ կտամ Շատովին, ուզո՞ւմ եք։

― Ուրեմն, ճի՞շտ է, որ որոշել եք նրան սպանել,― բղավեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Լավ, ձեր ինչի՞ն է պետք Շատովը։ Ինչի՞ն,― հևասպառ շուտասելուկով շարունակում էր մոլեգնածը՝ րոպեն մեկ առաջ վազելով ու բռնելով Ստավրոգինի բազուկը, հավանորեն, չնկատելով էլ դա։― Լսեք, ես ձեզ կտամ նրան, հաշտվենք։ Ձեր հաշիվը մեծ-մեծ է, բայց... հաշտվենք։

Ստավրոգինը նրան նայեց վերջապես, ու ապշած էր։ Դա այն հայացքը չէր, այն ձայնը չէր, ինչպես միշտ կամ քիչ առաջ, սենյակում, նա տեսավ համարյա ուրիշ մի դեմք։ Ձայնի ելևէջումն էր ուրիշ. Վերխովենսկին աղաչում էր, թախանձում։ Դեռևս ուշքի չեկած մարդ էր, ումից խլում կամ արդեն խլել էին ամենաթանկագին իրը։

― Ձեզ ի՞նչ է եղել,― ճչաց Ստավրոգինը։ Վերխովենսկին չպատասխանեց, բայց վազում էր նրա ետևից ու նայում նախկին աղերսական, միաժամանակ անհողդողդ հայացքով։

― Հաշտվենք,― շշնջաց նա մի անգամ էլ։― Լսեք, սապոգիս մեջ, Ֆեդկայի նման, դանակ ունեմ պահած, բայց ձեզ հետ կհաշտվեմ։

― Բայց վերջապես ձեր ինչի՞ն եմ պետք, գրողը տանի,― վճռական զայրույթով ու զարմանքով բղավեց Ստավրոգինը։― Ի՞նչ է, մի գաղտնի՞ք կա։ Ձեզ համար հո թալիսմա՞ն չեմ։

― Լսեք, մենք խռովությունը կսարքենք,― մրմնջում էր վերխովենսկին արագ֊արագ, համարյա ասես զառանցելով։― Դուք չե՞ք հավատում, որ մենք խռովությունը կսարքենք։ Այնպիսի խռովություն սարքենք, որ ամեն ինչ ցնցվի հիմքից։ Կարմազինովն իրավացի է, որ բռնելու տեղ չունեն։ Կարմազինովը շատ է խելոք։ Ընդամենը տասն այսպիսի խմբակ լինի Ռուսաստանում, ու ես անորսալի կլինեմ։

― Բոլորը նույնպիսի հիմարների՞ց,― չուզենալով դուրս թռավ Ստավրոգինի բերանից։

― Օ՜, ավելի հիմարացեք, Ստավրոգին, ավելի հիմար եղեք ինքներդ։ Գիտցեք, չէ որ դուք ամենևին էլ այնքան խելոք չեք, որ դա ցանկանաք, դուք վախենում եք, դուք չեք հավատում, ձեզ վախեցնում են չափերը։ Եվ ինչո՞ւ են նրանք հիմար։ Այնքան էլ հիմար չեն, հիմա բոլորի խելքն էլ տեղը չէ։ Հիմա ահավոր քիչ են առանձնահատուկ ուղեղները։ Վիրգինսկին մաքրագույն մարդ է, մեզպեսներից մի տասն անգամ ավելի մաքուր, էհ, թող լինի, իմիջիայլոց։ Լիպուտինը խարդախի մեկն է, բայց նրա մի գիծը գիտեմ։ Չկա խարդախ, որն իր գիծը չունենա։ Մենակ Լյամշինն է առանց որևէ գծի, փոխարենն իմ ձեռքերում է։ Եվս մի քանի այսպիսի խմբակ, և ամենուրեք ինձ համար անձնագրեր կլինեն ու դրամ, գոնե դա՞։ Գոնե միայն դա՞։ Եվ ապահով տեղեր, ու թող փնտրեն։ Մի խմբակը կպոկեն, մյուսի վրա կտնկվեն... Սենք ծայր կտանք խռովությանը... Մի՞թե դուք չեք հավատում, որ մենք երկուսով լիուլի բավական ենք։

― Վերցրեք Շիգալյովին, իսկ ինձ հանգիստ թողեք...

― Շիգալյովը հանճարեղ մարդ է։ Գիտեք արդյոք, որ դա Ֆուրյեի պես հանճար է, բայց ավելի համարձակ Ֆուրյեից, ավելի ուժեղ Ֆուրյեից, ես կզբաղվեմ նրանով։ Նա «հավասարություն» է հորինել։

«Նա դողէրոցքի մեջ է և զառանցում է, նրա հետ առանձնահատուկ մի բան է կատարվել»,― մի անգամ էլ նրան նայեց Ստավրոգինը։ Երկուսն էլ քայլում էին՝ կանգ չառնելով։

― Նրա գրվածքը լավ է,― շարունակեց Վերխովենսկին,― լրտեսություն ունի։ Ընկերության յուրաքանչյուր անդամ հետևում է մյուսին և պարտավոր է մատնություն տալ։ Յուրաքանչյուրը պատկանում է բոլորին, իսկ բոլորը՝ յուրաքանչյուրին։ Բոլորը ստրուկ են և ստրկության մեջ հավասար։ Ծայրահեղ դեպքերում՝ զրպարտանք և սպանություն, իսկ գլխավորը՝ հավասարություն։ Առաջին հերթին իջեցվում է կրթության, գիտությունների և տաղանդների մակարդակը։ Գիտությունների և տաղանդների բարձր մակարդակը մատչելի է սոսկ վերին ընդունակություններին, պետք չեն վերին ընդունակություններ։ Վերին ընդունակությունները միշտ զավթել են իշխանությունը և բռնակալներ եղել։ Վերին ընդունակությունները չեն կարող բռնակալներ չլինել և միշտ այլասերել են ավելի, քան օգուտ բերել, նրանց վռնդում են կամ մահապատժի ենթարկում։ Ցիցերոնի լեզուն են կտրում, Կոպեռնիկոսի աչքերը հանում, Շեքսպիրը քարկոծվում է՝ ահա շիգալյովականությունը։ Ստրուկները պիտի հավասար լինեն, առանց բռնակալության դեռևս չի եղել ոչ ազատություն, ո՜չ հավասարություն, սակայն նախրի մեջ հավասարությո՜ւն պիտի լինի, ահա շիգալյովականությունը։ Հա-հա-հա, ձեզ համար տարօրինա՞կ է։ Ես կողմնակից եմ շիգալյովականությանը։

Ստավրոգինն աշխատում էր արագացնել քայլերը և շուտով տուն հասնել։ «Եթե այս մարդը հարբած է, հապա որտե՞ղ հասցրեց խմել այդքան,― անցավ մտքով։― Չլինի՞ կոնյակն էր»։

― Լսեք, Ստավրոգին, սարեր հարթեցնելը լավ միտք է, ծիծաղելի չէ։ Ես Շիգալյովի կողմն եմ։ Պետք չէ կրթությունը, վերջ գիտությանը։ Առանց գիտության էլ նյութը բավական է հազար տարով, բայց պիտի կայանա հնազանդությունը։ Աշխարհում մի բան չի բավականացնում սոսկ՝ հնազանդությունը։ Ուսման ծարավն արդեն արիստոկրատական ծարավ է։ Հենց քիչ-քիչ ընտանիք եղավ կամ սեր, տեղնուտեղը՝ սեփականության ցանկություն։ Մենք կմեռցնենք ցանկությունը, մենք արձակ կթողնենք հարբեցողությունը, բամբասանքը, մատնությունը, մենք արձակ կթողնենք չլսված այլասերություն, ամեն տեսակ հանճար կմարենք վաղ հասակում։ Ամեն ինչ՝ մեկ հայտարարի, կատարյալ հավասարություն։ «Մենք արհեստ ենք սովորել, մենք ազնիվ մարդիկ ենք, մեզ ուրիշ ոչինչ պետք չէ»՝ ահա անգլիական բանվորների վերջին պատասխանը։ Անհրաժեշտ է միայն անհրաժեշտը՝ սա է երկրագնդի նշանաբանը սրանից հետո։ Սակայն մի ջղաձգություն էլ է պետք, դա կհոգանք մենք՝ կառավարողներս։ Ստրուկները պիտի կառավարողներ ունենան։ Կատարյալ հնազանդություն, կատարյալ անդեմություն, բայց երեսուն տարին մեկ Շիգալյովը ջղաձգություն է արձակում նաև. բոլորը հանկարծ սկսում են իրար ուտել, մինչև որոշակի սահման, միմիայն, որ ձանձրալի չլինի։ Ձանձրույթն արիստոկրատական զգացողություն է, շիգալյովականության մեջ ցանկություններ չեն լինի։ Ցանկությունը և տառապանքը՝ մեզ համար, իսկ ստրուկների համար՝ շիգալյովականություն։

― Ձեզ դուք բացառո՞ւմ եք,― նորից թռավ Ստավրոգինի բերանից։

― Ձեզ էլ։ Գիտեք ինչ, ես մտածում էի հայրիկին տալ աշխարհը։ Թող դուրս գա ոտաբաց, իր քայլով ու հայտնվի խաժամուժին. «Ահա, իբր, ինչ օրի են հասցրել ինձ», ու ամեն ինչ բարդի նրանց վրա, նույնիսկ զորքը։ Հայրիկը՝ վերևում, մենք՝ շուրջը, իսկ մեր տակ՝ շիգալյովականությունը։ Հարկ է միայն, որ Internationale-ը համաձայնի, այդպես էլ կլինի։ Իսկ ծերուկը կհամաձայնի վայրկենապես։ Ասենք, ուրիշ ելք էլ չունի, այ, կհիշեք իմ խոսքը, հա-հա-հա, հիմարությո՞ւն է։ Ասեք, հիմարությո՞ւն է, թե՝ ոչ։

― Բավական է,― մրթմրթաց Ստավրոգինը զայրույթով։

― Բավակա՜ն է։ Լսեք, ես լքել եմ հայրիկին։ Գրողի ծոցը շիգալյովականությունը։ Գրողի ծոցը հայրիկը։ Պետք է հրատապ խնդիր, և ոչ թե շիգալյովականություն, որովհետև շիգալյովականությունը ոսկերչական գործ է։ Դա իդեալ է, դա ապագայի համար է։ Շիգալյովը ոսկերիչ է ու հիմար, ինչպես ամեն մի մարդասեր։ Հարկավոր է սև աշխատանք, իսկ Շիգալյովն արհամարհում է սև գործը։ Լսեք, հայրիկը կլինի Արևմուտքում, իսկ մեզ մոտ՝ այստեղ, մեզ համար կլինեք դուք։

― Հեռացեք ինձնից, հարբած մարդ,― մրթմրթաց Ստավրոգինը և արագացրեց քայլերը։

― Ստավրոգին, դուք պատկերք եք,― բղավեց Պյոտր Ստեպանովիչը, համարյա զմայլված։― Գիտե՞ք, արդյոք, որ պատկերք եք։ Ձեր մեջ ամենաթանկն այն է, որ այդ մասին երբեք չգիտեք։ Օ՜, ես ձեզ ուսումնասիրել եմ։ Հաճախ ես ձեզ կողքից, անկյունից եմ նայում։ Ձեր մեջ անգամ պարզահոգություն և միամտություն կա, գիտե՞ք, արդյոք, դա։ Էլի բաներ կան, կան։ Պիտի որ տառապելիս լինեք և տառապում եք անկեղծորեն այդ պարզահոգությունից։ Ես սիրում եմ գեղեցկություն։ Նիհիլիստ եմ, բայց գեղեցկություն սիրում եմ։ Սի՞թե նիհիլիստները գեղեցկություն չե՞ն սիրում։ Նրանք միայն կուռքեր չեն սիրում, է, իսկ ես մի կուռք եմ սիրում։ Դուք եք իմ կուռքը։ Դուք ոչ ոքի չեք վիրավորում, և ձեզ բոլորն ատում են, դուք բոլորին հավասար եք նայում, և ձեզնից բոլորը վախենում են, դա լավ է։ Ոչ ոք չի մոտենա՝ ձեր ուսին թփթփացնելու։ Դուք ահավոր արիստոկրատ եք։ Ձեզ համար ի՜նչ է կյանքը զոհաբերելը՝ թե սեփականը, թե ուրիշինը։ Դուք հենց այնպիսին եք, ինչպիսին պետք է։ Ինձ, ինձ է հենց այդպիսին պետք, ինչպիսին դուք եք։ Ձեզնից բացի, ես ոչ ոքի չգիտեմ։ Դուք պարագլուխ եք, դուք արեգակ եք, իսկ ես ձեր ճիճուն...

Նա հանկարծ համբուրեց Ստավրոգինի ձեռքը։ Վերջինիս մարմնով սարսուռ անցավ, նա վախեցած պոկեց ձեռքը։ Կանգ առան։

― Ցնդա՜ծ,― շշնջաց Ստավրոգինը։

― Գուցեև զառանցում եմ, գուցեև զառանցում եմ,― ընդմիջեց նա շուտասելուկով,― բայց ես եմ հորինել առաջին քայլը։ Շիգալյովը երբեք չի հորինի առաջին քայլը։ Շիգալյովներ շատ կան։ Բայց մի հոգի, Ռուսաստանում միայն մի մարդ է հորինել առաջին քայլը և գիտե, ինչպես է պետք անել։ Այդ մարդը ես եմ։ Ի՞նչ եք նայում վրաս։ Ինձ դո՜ւք, դուք եք պետք, առանց ձեզ ես զրո եմ։ Առանց ձեզ ես ճանճ եմ, գաղափար՝ սրվակի մեջ, Կոլումբոս առանց Ամերիկայի։

Ստավրոգինը կանգնել և նայում էր նրա խելացնոր աչքերին։

― Լսեք, մենք սկզբից ծայր կտանք խռովությանը,― ահավոր շտապում էր Վերխովենսկին՝ րոպեն մեկ բռնելով Ստավրոգինի ձախ թևքը։― Ես ձեզ արդեն ասել եմ. մենք կթափանցենք բուն ժողովրդի մեջ։ Գիտե՞ք, արդյոք, որ արդեն հիմա մենք ահավոր ուժեղ ենք։ Մերոնք միայն նրանք չեն, ովքեր սպանում և կրակ են տալիս, դասական կրակոցներ են արձակում կամ կծոտում։ Այդպիսիք միայն խանգարում են։ Առանց կարգապահության ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Չէ որ ես խարդախ եմ, ոչ թե սոցիալիստ, հա-հա-հա։ Լսեք, նրանց բոլորին ես հաշվել եմ. ուսուցիչը, որը երեխաների հետ մեկտեղ ծիծաղում է նրանց Աստծո և նրանց օրորոցի վրա, արդեն մերն է։ Փաստաբանը, որը պաշտպանում է ուսյալ մարդասպանին նրանով, որ սա ավելի զարգացած է իր զոհերից ու փող հայթայթելու համար չէր կարող չսպանել, արդեն մերն է։ Զգացողությունն ապրելու համար մուժիկին սպանող դպրոցականները մերն են։ Հանցագործներին անխտիր արդարացնող երդվյալները մերն են։ Դատախազը, որը սարսռում է դատարանում, որ բավականաչափ ազատական չէ, մերն է, մերը։ Կառավարիչները, գրողները, օ՜, մերոնք շատ են, ահավոր շատ, ու իրենք չգիտեն դա։ Մյուս կողմից, դպրոցականների և տխմարիկների հնազանդությունը բարձրագույն կետին է հասել, դաստիարակների լեղապարկը ճզմված է, ամենուրեք անասելի չափերի սնափառություն է, գազանային, չլսված ախորժակ... Գիտե՞ք, գիտե՞ք, թե քանի-քանիսին կհավաքենք միմիայն պատրաստի գաղափարներով։ Ես գնացի՝ մոլեգնում էր Littre-ի թեզիսը, թե հանցագործությունը խելագարություն է, վերադարձա՝ և արդեն հանցագործությունը խելագարություն չէ, այլ հենց ողջամտություն է, որ կա, համարյա թե պարտք, ծայրահեղ դեպքում՝ վսեմ բողոք։ «Է՜, զարգացած մարդասպանն ինչպե՞ս կարող է չսպանել, եթե նրան փող է պետք»։ Բայց սա լոկ մանրուք է։ Ռուսական Աստված արդեն ընկրկել է «էժանագինի» առաջ։ Ժողովուրդը հարբած է, մայրերը՝ հարբած, զավակները՝ հարբած, եկեղեցիները՝ դատարկ, իսկ դատարաններում «երկու հարյուր մտրակ կամ քարշ տուր դույլը»։ Օ՜, թողեք աճի սերունդը։ Ափսոս միայն, որ սպասելու ժամանակ չկա, թե չէ թող որ ավելի հարբած լինեին։ Ահ, ինչքան ափսոս, որ չկան պրոլետարներ։ Բայց կլինեն, կլինեն, գործը դրան է հասնում...

― Ափսոս նաև, որ մենք ենք տխմարացել,― մրթմրթաց Ստավրոգինը և շարունակեց ճամփան։

― Լսեք, ես ինքս եմ տեսել վեց տարեկան երեխայի, որը տուն էր տանում հարբած մորը, իսկ մայրը նրան հայհոյում էր վերջին բառերով։ Կարծում եք, ուրա՞խ եմ դրա համար։ Երբ մեր ձեռքն ընկնի, թերևս կբուժենք... Եթե պահանջվեց, քառասուն տարով անապատ կքշենք... Բայց այլասերության մեկ կամ երկու սերունդ հիմա անհրաժեշտ է, չլսված, քստմնելի այլասերության, երբ մարդը դառնում է նողկալի, վախկոտ, դաժան, ինքնասեր մի աղբ՝ ահա թե ինչ է պետք։ Դրա վրա էլ՝ «թարմ արյուն», որպեսզի ընտելանա։ Ի՞նչ եք ծիծաղում։ Ինքս ինձ չեմ հակասում։ Ես միայն մարդասերներին և շիգալյովականությանն եմ հակասում, այլ ոչ ինքս ինձ։ Ես խարդախ եմ և ոչ սոցիալիստ, հա՛֊հա՛֊հա՛։ Ափսոս միայն, որ ժամանակն է քիչ։ Կարմազինովին ես խոստացել եմ մայիսին սկսել, իսկ Աստվածածնի աշնան տոնին ավարտել։ Շա՞տ է։ Հա-հա-հա։ Ստավրոգին, գիտե՞ք, թե ինչ կասեմ ձեզ. ռուս ժողովրդի մեջ մինչև հիմա ցինիզմ չի եղել, թեև հայհոյել է գեշ-գեշ բառերով։ Գիտե՞ք արդյոք, որ այդ ճորտատիրական մշակն ավելի շատ է հարգել ինքն իրեն, քան Կարմազինովն իրեն։ Նրան մշակել են, իսկ նա իր աստվածներին պահպանել է, իսկ Կարմազինովը չի պահպանել։

― Է՛, Վերխովենսկի, ես առաջին անգամ եմ լսում ձեզ, և լսում եմ զարմանքով,― խոսեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը,― նշանակում է, իրոք, սոցիալիստ չեք դուք, այլ ինչ-որ մի քաղաքական... պատվասե՞ր։

― Խարդախ, խարդախ։ Ձեզ մտահոգո՞ւմ է, թե ես ով եմ։ Հիմա ձեզ կասեմ, թե ով եմ, հենց դրան եմ գալիս։ Ես զուր չէր, որ համբուրեցի ձեր ձեռքը։ Բայց պետք է, որ ժողովուրդն էլ հավատա, թե ինչ գիտենք մենք, ինչ ենք ուզում, թե չէ դրանք միայն «մահակ են ճոճում ու զարկում իրենք իրենց»։ Էհ, թե որ ժամանակ լիներ։ Մի ցավ կա՝ ժամանակ չկա։ Մենք կազդարարենք ավերածություն... ինչու, ինչու ուրեմն, այդ գադափարիկն այդչափ հմայիչ է։ Բայց պետք է, պետք է ոսկորներն իրար տալ։ Մենք ծայր կտանք հրդեհների... Մենք ծայր կտանք առասպելների... Այստեղ ամեն մի քոսոտ «խմբակ» պետք կգա։ Հենց այդ խմբակներում ես ձեզ այնպիսի կամավորներ կգտնեմ, որ ցանկացած կրակոցի դեմ կելնեն, դեռ պատվի համար էլ երախտապարտ կմնան։ Դե-հ, ու կսկսվի խռովությունը։ Այնպիսի մի ճոճք կլինի, որպիսին աշխարհը չի տեսել... Մշուշ կիջնի Ռուսիո վրա, հողը կլա՝ հին աստվածների համար... Դե-հ, այստեղ էլ մենք բաց կթողնենք... Ո՞ւմ։

― Ո՞ւմ։

― Իվան-Արքայազնին։

― Ո՜ւ-ո՞ւմ։

― Իվան-Արքայազնին, ձեզ, ձեզ։

Ստավրոգինը մի րոպե մտքերի մեջ ընկավ։

― Ինքնակոչի՞ն,― հանկարծակի հարցրեց նա՝ խորունկ զարմանքով նայելով մոլեգնածին։― Է՜, ահա վերջապես և ձեր պլանը։

― Մենք կասեինք, որ նա «թաքնվում է»,― կամացուկ, մի տեսակ սիրատոչոր շշնջոցով արտաբերեց Վերխովենսկին, իրոք կարծես հարբած։― Գիտե՞ք արդյոք, թե ինչ է նշանակում այդ խոսքը. «Նա թաքնվում է»։ Բայց նա հայտնվելո՜ւ է, հայտնվելո՜ւ։ Մենք շատ ավելի լավ առասպել գործի կդնենք, քան ամորձատները։ Նա կա, բայց ոչ ոք չի տեսել նրան։ Օ՜, ինչ առասպել կարելի է գործի դնել։ Իսկ գլխավորը՝ նոր ուժն է գալիս։ Իսկ այդ ուժն էլ հենց պետք է, դրան են հենց սպասում։ Է՛հ, ինչ կա սոցիալիզմի մեջ. հին ուժերը կործանել է, իսկ նորերը չի բերել։ Իսկ այստեղ՝ ուժ, այն էլ ինչպիսի, չլսվա՜ծ։ Չէ որ մեզ մի անգամ է լծակ պետք, որ երկիրը բարձրացնենք։ Ամեն բան կբարձրանա։

― Ուրեմն, դուք լրջորե՞ն եք հույսներդ ինձ վրա դրել,― չարությամբ քմծիծաղեց Ստավրոգինը։

― Ինչի՞ համար եք ծիծաղում, ու այդպես չարությամբ։ Մի վախեցրեք ինձ։ Ես հիմա երեխայի պես եմ, կարելի է ինձ մահու չափ վախեցնել այդպիսի մի ժպիտով։ Լսեք, ես ձեզ ոչ ոքի ցույց չեմ տա, ոչ ոքի՝ այդպես է պետք։ Նա կա, բայց ոչ ոք նրան չի տեսել, նա թաքնվում է։ Իսկ գիտեք, որ կարելի է նույնիսկ հարյուր հազարից մեկին, օրինակ։ Ու երկրով մեկ կտարածվի. «Տեսե՜լ են, տեսե՜լ են»։ Իվան Ֆիլիպովիչի Սավուղ աստծուն էլ էին տեսել, թե ինչպես նա կառքով երկինք սլացավ մարդկանց աչքերի առաջ, տեսել էին «սեփական» աչքերով։ Իսկ դուք Իվան Ֆիլիպովիչը չեք, դուք պատկերք եք, Աստծո պես հպարտ, ձեզ համար ոչինչ չփնտրող, զոհի լուսապսակով, «թաքնվող»։ Գլխավորը՝ առասպե՜լը։ Դուք նրանց կհաղթեք, կնայեք ու կհաղթեք։ Նոր ճշմարտությունն է բերում և «թաքնվում է»։ Իսկ մենք այստեղ երկու-երեք սողոմոնյան վճիռ մեջտեղ կբերենք։ Խմբակներն ու հնգյակները՝ կան, թերթեր պետք չեն։ Եթե տասը հազարից միայն մի խնդիրք բավարարենք, ապա բոլորը կդիմեն խնդիրքներով։ Յուրաքանչյուր վոլոստում ամեն մուժիկ իմանա, որ ինչ-որ տեղ իբր այդպիսի մի փչակ կա, որի մեջ խնդիրքները պիտի գցել։ Եվ խորը կտնքա հողը. «Նոր արդար օրենքն է գալիս», և կալեկոծվի ծովը, ու կփլչի բալագանը, և այնժամ կմտածենք, ինչպես կանգնեցնենք քարեղեն շինությունը։ Առաջին անգամ։ Կառուցողը մենք կլինենք, մե՛նք, միայն մե՛նք։

― Խելացնորություն է,― ասաց Ստավրոգինը։

― Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ չեք ուզում դուք։ Վախենո՞ւմ եք։ Հենց այն պատճառով եմ ձեզնից կառչել, որ ոչնչից չեք վախենում։ Խելամիտ չէ՞, ինչ է։ Բայց չէ որ ես առայժմ Կոլումբոս եմ, առանց Ամերիկայի։ Մի՞թե Կոլումբոսն առանց Ամերիկայի խելամիտ բան է։

Ստավրոգինը լռում էր։ Այդ ընթացքում հասան տանը և կանգ առան մուտքի մոտ։

― Լսեք,― նրա ականջին հակվեց Վերխովենսկին,― ձեզ համար ես անփող կանեմ, վաղը Մարյա Տիմոֆեևնայի հետ կվերջացնեմ.... առանց փողի, և հենց վաղն էլ ձեզ մոտ կբերեմ Լիզային։ Ուզո՞ւմ եք Լիզային, վաղն ևեթ։

«Ի՞նչ է, իրո՞ք ցնդել է»,― ժպտաց Ստավրոգինը։ Առմուտքի դուռը բացվեց։

― Ստավրոգին, մեր Ամերիկա՞ն,― վերջին անգամ նրա ձեռքը բռնեց Վերխովենսկին։

― Ինչի՞ համար,― լուրջ ու խիստ ասաց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը։

― Հավես չկա, այդպես էլ գիտեի,― ճչաց մյուսը՝ մոլեգին չարության պոռթկումով։― Դուք ստում եք, անպետք, անառակ, խեղված պարոնորդի, չեմ հավատում, գայլի ախորժակ ունեք... Դե, հասկացեք, որ ձեր հաշիվը հիմա չափազանց մեծ է, և հո չեմ կարող ձեզնից հրաժարվել։ Երկրիս երեսին ուրիշը չկա, ձեզնից բացի։ Ես ձեզ արտասահմանից եմ հորինել, հորինել եմ՝ հենց ձեզ նայելով։ Եթե չնայեի ձեզ անկյունից, գլուխս ոչինչ էլ չէր մտնի...

Ստավրոգինը, չպատասխանելով, վեր ելավ աստիճաններով։

― Ստավրոգին,― ետևից բղավեց Վերխովենսկին,― ձեզ տալիս եմ մեկ օր... լավ, երկու... լավ, երեք, երեք, երեք օրից ավելի չեմ կարող, ու հետո՝ ձեր պատասխանը։

 Այդ ընթացքում մեզ մոտ պատահար եղավ, որն ինձ զարմացրեց, իսկ Ստեպան Տրոֆիմովիչին ցնցեց։ Առավոտյան ժամը ութին վազեվազ մոտս եկավ նրա ուղարկած Նաստասյան, լուր բերելով, թե պարոնին «վերգրեցին»։ Սկզբում ոչինչ չկարողացա հասկանալ, կորզեցի սոսկ, որ «վերգրել» են աստիճանավորները, եկել ու վերցրել են թղթերը, իսկ զինվորը կապոց է արել ու «տարել սայլակով»։ Անհեթեթ լուր էր։ Անմիջապես շտապեցի Ստեպան Տրոֆիմովիչի մոտ։

Նրան տեսա զարմանալի վիճակում, դառնացած ու մեծապես հուզված, բայց միաժամանակ և աներկբա ցնծացող տեսք ուներ։ Սենյակի մեջտեղում՝ սեղանի վրա ինքնաեռն էր եռում, լիքը լցված, բայց ձեռք չտված ու մոռացված թեյի բաժակ էլ կար։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը գնում-գալիս էր սեղանի մոտ ու մտնում սենյակի բոլոր անկյունները՝ ինքն իր տեղաշարժումները չհսկելով։ Իր սովորական կարմիր ֆուֆայկայով էր, բայց ինձ տեսնելով, շտապեց հագնել ժիլետը և սերթուկը, ինչ նախկինում երբեք չէր անում, երբ մոտիկներից մեկնումեկը տեսնում էր նրան այդ ֆուֆայկայով։ Տեղնուտեղը և ջերմագին բռնեց ձեռքս։

― En in un ami^[31] (լիակուրծք շունչ քաշեց)։ Cher, միայն ձեզ մոտ եմ մարդ ուղարկել, և ոչ ոք ոչինչ չգիտե։ Նաստյային պիտի կարգադրել, որ դռները կողպի և ոչ ոքի ներս չթողնի, բացառությամբ, իհարկե, դրանց. Vous compienez?^[32]։

Նա անհանգիստ նայում էր ինձ, ասես պատասխանի սպասելով։ Իհարկե, շտապեցի հարցուփորձ անել և անկապ, ընդմիջումներով և անհարկի լրացումներով խոսքից մի կերպ իմացա, որ առավոտյան ժամը յոթին «հանկարծակի» նրա մոտ է եկել նահանգապետական աստիճանավորը...

― Pardon, jai oublie son nomole nest du pais^[33], բայց կարծեմ, նրան Լեմբկեն է բերել, quelqae chose de bete et d’allemand dans la physionomie. Il s’appelle Rosenthal^[34]։

― Արդյո՞ք, Բլյումը։

― Բլյումը։ Հենց այդպես էլ ասաց։ Vous le connaissez? Quelque chose d’hebete et la très content dans la figure, pourtant très severe, roide et seriauh^[35]. Ոստիկանությունից էր, ենթարկվողներից, ji my connais^[36]։ Ես դեռ քնած էի, և պատկերացրեք, նա ինձ խնդրեց «նայել» իմ գրքերն ու ձեռագրերը, oui, je men souviens, il a employé ce mot^[37]։ Նա ինձ չձերբակալեց, այլ միայն գրքերը... Il se tenait a distance^[38], և երբ սկսեց ինձ բացատրել իր գալստյան հանգամանքը, այնպիսի տեսք ուներ, որ ես...enfin, il avait l’air de croire que je tomberai sur lui immédiatement et que ji commencerai a le batree comme plâtre. Tous ces gens du bas etage sont comme ca^[39], երբ գործ ունեն օրինավոր մարդու հետ։ Ինքնըստինքյան, իսկույն ամեն ինչ հասկացա։ Voila vingt ans que ji my préparé^[40]։ Ես նրա համար բացեցի բոլոր դարակները, տվեցի բոլոր բանալիները, ինքս էլ տվեցի, ինքս ամեն ինչ տվեցի։ J’etais digne etcalme^[41]։ Գրքերից նա վերցրեց Գերցենի արտասահմանյան հրատարակությունները, «Կոլոկոլի» կազմած օրինակը, իմ պոեմի չորս սրբագրությունները, et, enfin, toutca^[42]։ Ապա՝ թղթեր, նամակներ et quelques une mes ébauchés historiés, critiques et politiques^[43]։ Այդ ամենը նրանք տարան։ Նաստյան ասում է, թե զինվորը սայլակով տարավ ու գոգնոցով էին ծածկել, oui, cest ceia^[44] գոգնոցով։

Զառանցանք էր դա։ Ո՞վ կարող էր որևէ բան հասկանալ։ Նորից հարցեր տեղացի վրան. Բլյումը մենա՞կ էր եկել, թե՝ ոչ, ո՞ւմ անունից, ի՞նչ իրավունքով, ինչպե՞ս համարձակվեց, ինչո՞վ բացատրեց։

― Il était seub, bien seul^[45], ի դեպ, կարծեմ, մեկ ուրիշն էլ կար dans l’antichambre, oui ji men souviens, etpuis^[46]... Ի դեպ, կարծեմ, մեկ ուրիշն էլ կար, հաշտում էր պահակ կանգնած։ Պետք է հարցնել Նաստասյային, նա այդ ամենն ավելի լավ գիտե։ Jetais surexcite, voyes-vous. Il parlait, ib parlait... un tas de choses^[47], իմիջիայլոց, նա շատ քիչ էր խոսում, ես էի շարունակ խոսում... Պատմեցի իմ կյանքը, անշուշտ, միայն այդ տեսակետից... Jetais surexcite, mais digne, je vous l’assure^[48]. Իմիջիայլոց, վախենամ, թե լաց եմ եղել, կարծեմ։ Սայլակը նրանք վերցրել էին կողքի կրպակավաճառից։

― Օ՜, Աստված, ինչպե՞ս կարող էր դա կատարվել։ Բայց ի սեր Աստծո, ավելի ճշգրիտ ասեք, Ստեպան Տրոֆիմովիչ, չէ որ սա երազ է, ինչ դուք եք ասում։

― Ես ինքս էլ եմ երազի մեջ... Savez-vous, ila prononce le nom de Teliantikoff^[49], ու կարծում եմ, որ հենց նա էլ թաքնված էր հաշտում։ Այո, հիշեցի, նա դատախազ էր առաջարկում, ու, կարծեմ, Դմիտրի Միտրիչին... que me doit encore quinze robles de երալաշով soit dit en passant. Enfin, ji n’ai pas trop compris^[50]։ Բայց ես խորամանկեցի նրանց, և ինչ գործ ունեմ Դմիտրի Միտրիչի հետ։ Կարծեմ, շատ սկսեցի խնդրել նրան թաքցնել, շատ խնդրեցի, շատ, վախենամ նույնիսկ, որ ստորացա, comment croyes-vous? Enfin ilaconsenti^[51]. Այո, հիշեցի, ինքը խնդրեց, որ ավելի լավ կլինի թաքցնենք, որովհետև նա եկել էր միայն «նայելու», et rien de plus^[52], և ուրիշ ոչինչ, ոչինչ... և եթե ոչինչ չգտան, ապա ոչինչ էլ չի լինի։ Այնպես որ վերջացրինք ամեն ինչ en amis, je suis toit-a-fait content^[53]։

― Ներեցեք, բայց նա ձեզ առաջարկել է նման դեպքերում հայտնի կարգ ու երաշխիքներ, իսկ դուք ինքներդ եք մերժել,― բղավեցի ես մտերմական զայրույթով։

― Չէ, էսպես լավ է, առանց երաշխիքների։ Եվ ինչի՞ է պետք սկանդալը։ Թող որ մի որոշ ժամանակ enamis^[54] լինի... Դուք գիտեք, մեր քաղաքում եթե իմանան... mes ennemis... et puis a quoi bon ce procureur, se coghon de notre procureur, qui daux fois ma manque de politesse et quon a rosse a plaisir l’autre annee cher cette charmante et belle Նատալյա Պավլովնայի մոտ, quand il se cacha dans son boudoir. It puis, mon ami^[55], ինձ մի առարկեք և մի վհատեցրեք, խնդրում եմ ձեզ, որովհետև չկա ավելի անտանելի բան, քան երբ մարդ դժբախտ է, իսկ նրան իսկույն տասնյակ-տասնյակ ընկերներ ցույց են տալիս, թե ինչպես է հիմարացել։ Բայց նստեք և թեյ խմեք, և խոստովանեմ, ես շատ հոգնած եմ... չպառկե՞մ արդյոք կամ քացախի թրջոց չդնե՞մ գլխիս, ինչ եք կարծում։

― Անպայման,― բացականչեցի ես,― նույնիսկ նաև սառույց։ Դուք շատ եք դառնացած։ Գունատ եք և ձեռքերը դողում են։ Պառկեք, հանգստացեք և էլ մի պատմեք։ Ես կնստեմ ձեր կողքին ու կսպասեմ։

Նա չէր կարողանում պառկել, բայց ես ստիպեցի։ Նաստասյան գավաթով քացախ բերեց, ես թրջեցի սրբիչն ու դրեցի գլխին։ Ապա Նաստասյան կանգնեց աթոռին և բարձրացավ՝ վառելու անկյունում՝ սրբապատկերի առաջ կախված կանթեղը։ Ես զարմանքով նկատեցի դա, առաջ կանթեղ չկար երբեք, իսկ հիմա հանկարծ հայտնվել էր։

― Սա ես երեկ եմ կարգադրել, հենց դրանք գնացին,― մրթմրթաց Ստեպան Տրոֆիմովիչը՝ խորամանկ նայելով ինձ,― quand onade ceschoses-la dans sa chambce, et quon vient vous arreter^[56], ապա սա ներազդում է, և պետք է որ նրանք զեկուցեն, թե ինչ են տեսել...

Վառելով կանթեղը՝ Նաստասյան կանգնեց դռան մոտ, աջ ափը հենեց այտին ու սկսեց նրան նայել լացակումած տեսքով։

― Eloignez-la^[57] որևէ պատրվակով,― գլխով արեց նա ինձ բազմոցի վրայից,― տանել չեմ կարողանում ռուսական այս խղճահարությունը, et puis ca membete^[58]։

Բայց Նաստասյան ինքը գնաց։ Նկատեցի, որ Ստեպան Տրոֆիմովիչը շարունակ հայացքը դարձնում է դռանն ու ականջ դնում միջանցքի ձայներին։

― Il faut etre prêt, voyez-vous^[59],― նա նշանակալի նայեց ինձ,― chague moment^[60]... կգան, կտանեն, և թը՜ռռ՝ մարդն անհետացավ։

― Տեր Աստված։ Ո՞վ կգա։ Ո՞վ կտանի ձեզ։

― Yoyez-vous, man cher^[61], ես ուղղակի հարցրի նրան, երբ գնում էր՝ հիմա ի՞նչ են անելու ինձ հետ։

― Ավելի լավ կանեիք, հարցնեիք, թե ուր են ուղարկելու,― նույն բարկությամբ բղավեցի ես։

― Հարցը տալիս հենց դա նկատի ունեի, բայց նա գնաց և ոչինչ չպատասխանեց։ Voyez-vous, սպիտակեղենի, հագուստի, հատկապես տաք հագուստի վերաբերյալ, այդ մեկն ինչպես իրենք կուզեն, կհրամայեն վերցնել՝ լավ, այլապես հենց զինվորի շինելով էլ կուղարկեն։ Բայց ես երեսունհինգ ռուբլի (նա հանկարծ իջեցրեց ձայնը՝ հայացքը գցած դռանը, որով դուրս գնաց Նաստասյան) ծածուկ մտցրի ժիլետիս գրպանի ճեղքը, այ այստեղ, շոշափեք... Ես կարծում եմ, ժիլետը հանել չեն տա, ձևի համար դրամապանակիս մեջ յոթ ռուբլի թողեցի, «իբր, ահա այն ամենն, ինչ ունեմ»։ Գիտեք, այստեղ մանր կա սեղանին և պղնձադրամներ՝ ետ տալիքից, այնպես որ գլխի չեն ընկնի, որ փող եմ թաքցրել, այլ կմտածեն, թե հենց սա է։ Աստված գիտե, որտեղ ստիպված կլինեմ քնել այս գիշեր։

Ես գլուխս կախեցի, ի տես նման խելացնորության։ Ակներև է, որ ոչ ձերբակալել, ոչ խուզարկել չէր կարելի այդպես, ինչպես նա էր պատմում և, անշուշտ, նա շփոթում էր։ Ճիշտ է, այս ամենը կատարվել էր այն ժամանակ, դեռևս մինչ ներկայիս վերջին օրենքները։ Ճշմարիտ է և այն, որ նրան առաջարկել էին (նրա իսկ խոսքերով) առավել ճիշտ ընթացակարգ, սակայն նա խորամանկել ու հրաժարվել էր... Անշուշտ, նախկինում, այսինքն ոչ այնքան վաղուց, նահանգապետը կարող էր ծայրահեղ դեպքերում... Բայց այդ ի՞նչ ծայրահեղ դեպք կարող էր լինել այստեղ։ Ահա թե ինչն էր ինձ շփոթեցնում։

― Հավանորեն, հեռագիր է եղել Պետերբուրգից,― հանկարծ ասաց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Հեռագի՜ր։ Ձեր մասի՞ն։ Գերցենի այդ ստեղծագործությունների և ձեր պոեմի համա՞ր, խելագարվել եք, ի՞նչ կա այդտեղ, որի համար ձերբակալեն։

Ես պարզապես չարացել էի։ Նա ծամածռվեց և երևում է, նեղացավ՝ ոչ թե իմ բղավոցից, այլ այն մտքից, որ իրեն ձերբակալելու բան չկար։

― Մեր օրերում ո՞վ կարող է իմանալ, թե ինչի՞ համար կձերբակալեն,― հանելուկային մրթմրթաց նա։ Մի օտարոտի, անհեթեթագույն միտք անցավ գլխովս։

― Ստեպան Տրոֆիմովիչ, ասացեք ինձ որպես բարեկամի,― բղավեցի ես,― որպես իսկական բարեկամի, ես ձեզ չեմ մատնի. դուք պատկանո՞ւմ եք ինչ-որ գաղտնի ընկերության, թե՝ ոչ։

Եվ ահա, ի զարմանս, նա այստեղ էլ վստահ չէր. մասնակի՞ց է ինքը որևէ գաղտնի ընկերության, թե՝ ոչ։

― Նայած՝ ինչպես համարել, voyez-vous...

― Ինչպե՞ս «ինչպես համարել»։

― Երբ ամբողջ սրտով պատկանում ես առաջընթացին և... ո՞վ կարող է երաշխավորել, կարծում ես, թե չես պատկանում, բայց մեկ էլ տեսար, պարզվում է, որ պատկանում ես ինչ-որ բանի։

― Ինչպե՞ս կարելի է, այստեղ այո է, կամ՝ ոչ։

― Cela date de Petersburg^[62], երբ նրա հետ ուզում էինք ամսագիր հիմնել։ Ահա որն է արմատը։ Այն ժամանակ մենք դուրս պրծանք, և նրանք մեզ մոռացան, իսկ հիմա հիշել են։ Cher, cher, միթե դուք չգիտեք,― բացականչեց նա հիվանդագին։― Մեզ մոտ կբռնեն, կնստեցնեն սայլն ու մարշ՝ Սիբիր, կամ էլ կմոռանան-կթողնեն զնդանում...

Եվ նա հանկարծ լաց եղավ՝ տաք-տաք արցունքներով։ Արցունքները թափվում ու թափվում էին։ Աչքերը ծածկեց իր կարմիր ֆուլյարե թաշկինակով և հեկեկում, հեկեկում էր ջղաձգորեն, մի հինգ րոպե։ Ամբողջովին տակնուվրա էի եղել։ Այդ մարդը, որ քսան տարի մարգարեություններ էր արել մեզ, մեր քարոզիչը, դաստիարակը, պատրիարքը, տիկնիկավարը, որ այնքան բարձր ու վեհապանծ էր իրեն պահում՝ բոլորիս հանդեպ, ում առաջ ամբողջ հոգով խոնարհվում էինք՝ դա պատիվ համարելով, հիմա հանկարծ հեկեկում էր, հեկեկում, ինչպես փոքրիկ, չարություն արած տղեկ՝ սպասելով ճիպոտին, որը բերելու էր գնացել ուսուցիչը։ Ահավոր խղճացի նրան։ Երևում է, որ «սայլակի» առկայությանը հավատում էր, ինչպես այն բանին, որ նստած եմ իր կողքին, ու սպասում էր դրան հենց այս առավոտ, հիմա, այս իսկ րոպեիս, ու այդ ամենը Գերցենի ստեղծագործությունների և իր ինչ-որ մի պոեմի պատճառով։ Առօրեական իրականության այդպիսի կատարելագույն չիմացությունը թե սրտառուչ էր, թե մի տեսակ նողկալի։

Նա վերջապես դադարեց լալ, վեր կացավ բազմոցից ու սկսեց նորից քայլել սենյակում՝ շարունակելով խոսակցությունն ինձ հետ, բայց րոպեն մեկ դուրս նայելով լուսամուտից և ականջ դնելով նախասենյակի կողմը։ Մեր խոսակցությունը շարունակվեց անկապ։ Իմ բոլոր հավաստիացումներն ու հանգստացումները ետ էին թռչում նրանից՝ պատին շպրտած սիսեռահատիկների պես։ Նա քիչ էր լսում, բայց և այնպես սաստիկ պետք ուներ, որ հանգստացնեմ իրեն և անդադար խոսում էր այդ իմաստով։ Տեսա, որ հիմա նա չի կարող առանց ինձ յոլա գնալ և ոչ մի կերպ չի թողնի, որ գնամ իր մոտից։ Ես մնացի, և մենք ավելի քան երկու ժամ նստած էինք։ Խոսակցության մեջ նա հիշեց, որ Բլյումը հետը տարել է իր մոտ գտնված երկու թռուցիկ։

― Ինչպես թե՝ թռուցիկ,― վախեցա հիմարաբար։― Մի՞թե դուք...

― Է, մի տասը հատ ձգել էին ինձ,― պատասխանեց նա բարկացած (ինձ հետ խոսում էր կամ բարկացած ու բարձրամտորեն, կամ սաստիկ աղիողորմ և նսեմացած),― բայց ութն արդեն տնօրինել էի, իսկ Բլյումը վերցրեց միայն երկուսը...

Եվ հանկարծ նա շառագունեց բարկությունից։

― Vous me mettez avec ces gens-la^[63]։ Չլինի՞ ենթադրում եք, որ ես կարող եմ լինել այդ ստորների, այդ թռուցիկ գցողների, իմ որդյակ Պյոտր Ստեպանովիչի հետ, avec ces esprits-forts de la lachete^[64]։ Օ՜, Աստված։

― Օհո, իսկ ձեզ ինչ-որ կերպ չե՞ն խառնել... Իմիջիայլոց, դատարկ բան է, չի կարող պատահել,― նշեցի ես։

― Savex-vous^[65],― հանկարծ թռավ բերանից,― պահեր են լինում, որ զգում եմ, que ji ferai la-bas quelque esclandre^[66]։ Օ՜, մի գնացեք, մենակ մի թողեք ինձ։ Ma carrière est flinie anjord՝hui, je le sens^[67]։ Գիտեք, ես կարող է հարձակվեմ ու կծեմ ինչ-որ մեկին, այն փոխպորուչիկի նման...

Նա ինձ նայեց տարօրինակ՝ վախեցած ու դրա հետ մեկտեղ կարծես նաև վախեցնել ցանկացող հայացքով։ Իսկապես, ավելի ու ավելի էր բորբոքվում ինչ-որ մեկի կամ ինչ-որ բանի վրա, քանի անցնում էր ժամանակը ու չէին երևում «սայլակները»։ Նույնիսկ չարանում էր։ Հանկարծ Նաստասյան, չգիտես ինչի համար խոհանոցից նախասենյակ մտնելիս, դիպավ ու գցեց կախիչն այնտեղ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը դողդողաց ու անկենդան դարձավ՝ տեղում նստած, բայց երբ եղածը պարզվեց, համարյա ծղրտաց Նաստասյայի վրա և, ոտքերը դոփելով, ետ քշեց նրան խոհանոց։ Սի րոպե անց խոսեց՝ ինձ նայելով հուսալքված.

― Ես կործանվեցի։ Cher,― հանկարծակի նստեց կողքս և խեղճ-խեղճ նայեց ուղիղ աչքերիս,― cher, ես Սիբիրից չեմ վախենում, երդվում եմ ձեզ, o, je vous jure^[68] (նույնիսկ արցունք երևաց աչքերում), ես ուրիշ բանից եմ վախենում...

Նրա տեսքից արդեն կռահում էի, որ վերջապես ինձ հայտնել է ուզում արտակարգ որևէ բան, բայց մինչև այժմ, ուրեմն, վարանում էր հայտնել։

― Ես խայտառակությունից եմ վախենում,― շշնջաց նա խորհրդավոր։

― Ի՞նչ խայտառակությունից, ընդհակառակն է չէ որ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչ, հավատացեք, որ այդ ամենն այսօր ևեթ կպարզվի ու կվերջանա ձեր օգտին։

― Դուք այդքան վստահ եք, որ ինձ կներե՞ն։

― Իսկ ի՞նչ ասել է՝ «կներեն»։ Ինչպիսի՜ բառեր։ Ի՞նչ մի բան եք արել որ։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ դուք ոչինչ չեք արել։

― Quen savez-vous^[69], իմ ամբողջ կյանքը եղել է... cher... նրանք ամեն ինչ կհիշեցնեն... Իսկ եթե ոչինչ չգտան, ապա ավելի վատ,― ավելացրեց նա հանկարծ անսպասելիորեն։

― Ինչպե՞ս թե՝ ավելի վատ։

― Ավելի վատ։

― Չեմ հասկանում։

― Բարեկամս, բարեկամս, թող Սիբիր լինի, Արխանգելսկ, իրավազրկում՝ կործանումը կործանում է։ Բայց... ես ուրիշ բանից եմ վախենում (վերստին՝ շշնջաց, վախեցած տեսք և խորհրդավորություն)։

― Իսկ ինչի՜ց, ինչի՞ց։

― Ճիպոտածեծ կանեն,― արտաբերեց նա և մոլոր տեսքով ինձ նայեց։

― Ո՞վ Է ձեզ ճիպոտածեծ անելու։ Որտե՞ղ։ Ինչո՞ւ,― բղավեցի ես վախեցած, թե խելքը չի՞ թռցնում արդյոք։

― Որտե՞ղ։ Է, այնտեղ... ուր դա անում են։

― Իսկ որտե՞ղ են դա անում։

― Է, cher,― շշնջաց նա համարյա ականջիս,― հատակը հանկարծ գնում է ձեր տակից, դուք իջնում եք կիսով չափ... Դա ձեզ հայտնի է։

― Հեքիաթներ են,― բղավեցի ես՝ գլխի ընկնելով,― հին հեքիաթներ, մի՞թե հավատացել եք մինչև հիմա։― Ես քրքջացի։

― Հեքիաթնե՜ր։ Մի բանից հո առաջացե՞լ են այդ հեքիաթները՝ ճիպոտահար եղածը չի պատմի։ Տասը հազար անգամ պատկերացրել եմ ինքս ինձ։

― Բայց ձե՞զ, ձե՞զ ինչի համար։ ՉԷ՞ որ դուք ոչինչ չեք արել։

― Ավելի վատ։ Կտեսնեն, որ ոչինչ չեմ արել և կճիպոտահարեն։

― Եվ դուք վստահ եք, որ դրա համար ձեզ Պետերբուրգ կտանեն։

― Բարեկամս, ես արդեն ասացի, որ ոչինչ չեմ ափսոսում, ma carrière est finie^[70]։ Սկվորեշնիկիում, այն ժամից հետո, երբ նա հրաժեշտ տվեց ինձ, կյանքս չեմ ափսոսում... բայց խայտառակությունը, խայտառակությունը, que dira-t-elle^[71], եթե իմանա՞։

Նա հուսալքված նայեց ինձ և ամբողջովին շառագունեց խեղճը։ Ես նույնպես ցած հառեցի աչքերս։

― Նա ոչինչ էլ չի իմանա, որովհետև ձեզ ոչինչ էլ չի լինի։ Ճիշտ կարծես առաջին անգամ եմ խոսում ձեզ հետ կյանքում, Ստեպան Տրոֆիմովիչ, այնքան ինձ զարմացրիք այս առավոտ։

― Բարեկամս, ախր չէ որ սա վախ չէ։ Բայց թող նույնիսկ ներեն ինձ, թող նորից այստեղ բերեն և ոչինչ չանեն, և հենց այդտեղ էլ ես կկործանվեմ։ Elle me soupçonnera toutesa vie...^[72] Ինձ, ինձ՝ բանաստեղծիս, մտածողիս, մի մարդու, ում նա երկրպագել է քսաներկու տարի։

― Նրա մտքով իսկ չի անցնի։

― Կանցնի,― մրմնջաց նա խորունկ համոզումով։― Մի քանի անգամ նրա հետ խոսել ենք այդ մասին, Պետերբուրգում, մեծ պասին, մեկնելուց առաջ, երբ երկուսս էլ վախենում էինք... Elle me soupçonnera toute sa vie... և ինչպե՞ս փոխել կարծիքը։ Անհավանական կստացվի։ Եվ այստեղ՝ այս փոքր քաղաքում ո՞վ կհավատա, c’est invraisemblambe ... Et puis les femmes...^[73] Նա կուրախանա։ Նա շատ կդառնանա, շատ, որպես իսկական բարեկամ, սակայն թաքուն՝ կուրախանա... Ես նրան իմ դեմ զենք կտամ ամբողջ կյանքում։ Օ՜, խորտակվեց կյանքս։ Այդպիսի կատարյալ երջանկություն նրա հետ քսան տարի... և ահա...

Նա դեմքը ծածկեց ձեռքերով։

― Ստեպան Տրոֆիմովիչ, չե՞ք ուզենա կատարվածի մասին հենց հիմա Վարվառա Պետրովնային իմաց տալ,― առաջարկեցի ես։

― Աստվա՜ծ ինձ ազատի,― ցնցվեց նա ու վեր թռավ տեղից։

― Հանուն և ոչնչի, երբեք, այն բանից հետո, ինչ ասվեց Սկվորեշնիկիում, հրաժեշտ տալիս, եր-բե՛ք։

Նրա աչքերը փայլատակեցին։

Մենք նստեցինք, կարծում եմ, ևս մեկ ժամ կամ ավելի, շարունակ ինչ-որ բանի սպասելով՝ այդպիսի միտք էր առաջացել։ Նա նորից պառկեց, նույնիսկ աչքերը փակեց և մի քսան րոպե պառկած էր, ոչ մի բառ չասելով, այնպես որ մտածեցի նույնիսկ, թե քնեց կամ ինքնամոռաց վիճակում է։ Հանկարծ նա կտրուկ վեր կացավ, գլխից պոկեց սրբիչը, վեր թռավ բազմոցից, նետվեց հայելու առաջ, գողացող ձեռքերով կապեց փողկապը և որոտնաձայն կանչեց Նաստասյային՝ կարգադրելով բերել վերարկուն, նոր շլյապան և ձեռնափայտը։

― Ես այլևս համբերել չեմ կարող,― ասաց նա կերկեր ձայնով,― չեմ կարող, չեմ կարող։ Ինքս եմ գնում։

― Ո՞ւր,― ես էլ վեր թռա։

― Լեմբկեի մոտ։ Cher, ես պիտի գնամ, պարտավոր եմ։ Սա պարտք է։ Ես քաղաքացի եմ և մարդ, ես տաշեղ չեմ, ես իրավունքներ ունեմ, ես իմ իրավունքները... Քսան տարի ես չեմ պահանջել իմ իրավունքները, ամբողջ կյանքում հանցավոր կերպով մոռացել եմ դրանց մասին... բայց հիմա ես դրանք կպահանջեմ։ Նա պետք է ինձ ամեն ինչ ասի, ամեն ինչ։ Նա հեռագիր է ստացել։ Նա չի կարող ինձ տանջել, այլապես ձերբակալիր, ձերբակալիր, ձերբակալիր։

Նա բացականչում էր՝ ճիչեր արձակելով ու դոփում ոտքերը։

― Ես հավանություն եմ տալիս,― ասացի ես՝ հնարավորինս դիտավորյալ հանգիստ, թեև շատ էի վախենում նրա համար,― իրոք, դա ավելի լավ է, քան նստելն այսպիսի անձկության մեջ, բայց հավանություն չեմ տալիս ձեր տրամադրությանը։ Նայեք հապա, թե ում եք նման և ինչպես եք գնալու այնտեղ։ II faut etre digne et calme avec Lembke^[74]։ Իսկապես, հիմա դուք կարող եք հարձակվել և մեկնումեկին կծոտել այնտեղ։

― Ես մատնում եմ ինքս ինձ։ Ես գնում եմ ուղիղ առյուծի երախը...

― Ես էլ կգամ ձեզ հետ։

― Ձեզնից պակաս բան ես չէի սպասում, ընդունում եմ ձեր զոհաբերությունը, իսկական բարեկամի զոհաբերությունը, բայց մինչև տուն, միայն մինչև տուն, դուք չպետք է, դուք իրավունք չունեք հետայսու վարկաբեկել ձեզ իմ ընկերակցությամբ։ O, croyez-moi, je serai calme!^[75] Այս պահին ինքս ինձ խոստովանում եմ a la hauteur de tout ce quilva de plus sacre...^[76]։

― Ես գուցե ձեզ հետ տուն էլ մտնեմ,― ընդհատեցի նրան։― Երեկ ինձ տեղեկացրել են նրանց տխմար կոմիտեից, Վըյսոցկու միջոցով, որ ինձ նկատի ունեն ու հրավիրում են վաղվա այդ տոնախմբությանը, ի թիվս կարգադրիչների կամ ինչ են ասում դրանց... ի թիվս այն վեց երիտասարդների, որոնք նշանակված են հետևել մատուցարաններին, հոգ տանել տիկնանց, տեղերը ցույց տալ հյուրերին և ճերմակ ու ալ կարմիր ժապավեններից վարդակապ կրել ձախ ուսին։ Ուզում էի հրաժարվել, բայց հիմա ինչու չմտնեմ տուն, անձամբ Յուլիա Միխայլովնայի հետ բացատրվելու պատրվակով... Ահա, այդպես էլ կմտնենք իրար հետ։

Նա լսում էր՝ գլուխը տմբացնելով, բայց կարծեմ թե ոչինչ չհասկացավ։ Մենք կանգնած էինք շեմին։

― Cher,― նա ձեռքը պարզեց դեպի անկյունը՝ կանթեղին,― cher, ես երբեք չեմ հավատացել դրան, բայց... թող այդպես լինի, թող։ (Նա խաչակնքվեց)։ Allons!^[77]

«Էհ, այսպես ավելի լավ է,― մտածեցի ես, նրա հետ առմուտք ելնելով,― ճանապարհին թարմ օդը կօգնի, կհանդարտվի, ետ կգանք տուն ու նա կպառկի քնելու...»։

Սակայն ես հաշվարկում էի՝ ինքս ինձ։ Հենց ճանապարհին էլ մի դիպված եղավ, որն ավելի ցնցեց ու վերջնականապես ուղղորդեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին... այնպես որ, խոստովանեմ, նույնիսկ չէի սպասում մեր բարեկամից այդպիսի թափ, որպիսին հանկարծ նա ցուցաբերեց այդ առավոտ։ Խե՜ղճ իմ բարեկամ, բարեսի՜րտ բարեկամ։

I

Ճանապարհին մեզ հետ կատարվածը զարմանալիների շարքից էր։ Բայց հարկ է ամեն ինչ հերթով պատմել։ Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ մեր փողոց դուրս գալուց մեկ ժամ առաջ քաղաքով անցել և շատերի հետաքրքրությունն էր հարուցել մարդկանց մի խումբ՝ Շպիգուլինյան ֆաբրիկայի բանվորներից՝ յոթանասուն հոգի, թերևս քիչ ավելի։ Նրանք անցել էին հանդիսավորապես, համարյա լուռ, նախապես կազմված շարքերով։ Հետո պնդում էին, որ այդ յոթանասունը եղել են ամբողջ ֆաբրիկայից ընտրվածները, իսկ Շպիգուլինը շուրջ իննը հարյուր աշխատող ուներ, որպեսզի գնան նահանգապետի մոտ և, տիրոջ բացակայության պայմաններում, նրանից դատաստան գտնեն կառավարչի նկատմամբ, որը, փակելով գործարանը և արձակելով բանվորներին, լկտիաբար խաբել էր բոլորին վերջնահաշվի մեջ՝ փաստ, որ հիմա ոչ մի կասկածի ենթակա չէր։ Ոմանք մինչև հիմա մեզանում ժխտում են ընտրության ձևը՝ պնդելով, որ յոթանասուն հոգին չափից ավելի շատ է ներկայացուցիչների համար և որ այդ ամբոխը պարզապես բաղկացած էր առավել նեղվածներից, ու եկել էին խնդրելու սոսկ իրենց համար, այնպես որ ֆաբրիկայի ընդհանուր «խռովություն», ինչ հետո այնքան թմբկահարեցին, ամենևին էլ չի եղել։ Մյուսները ոգևորված հավատացնում են, թե այդ յոթանասուն հոգին պարզապես խռովարար չեն եղել, այլ վճռականապես քաղաքականներ, այն է՝ լինելով ամենամոլեգինները, եղածից բացի, գրգռվել էին նաև հենց գաղտնի գցած թռուցիկներից։ Մի խոսքով, մեկնումեկի ազդեցությունը կամ հրահրումն առկա էր, թե՝ ոչ, մինչև հիմա ստույգ հայտնի չէ։ Իսկ իմ անձնական կարծիքն այն է, որ բանվորները գաղտնի թռուցիկներ ամենևին չէին կարդացել, իսկ եթե կարդային էլ, ապա ոչ մի բառ չէին հասկանալու, միակ պատճառով, որ դրանք գրողները, ոճի համակ մերկացածությամբ հանդերձ, գրում են ծայրաստիճան անհստակ։ Բայց քանի որ ֆաբրիկայի աշխատողներն իսկապես ծանր վիճակի մեջ էին, իսկ ոստիկանությունը, ում դիմել էին նրանք, չէր ուզել հասկանալ նրանց դրությունը, ուստի ի՞նչ կար ավելի բնական նրանց մտադրությունից՝ խմբով գնալ «հենց գեներալի» մոտ, եթե կարելի է, ապա նույնիսկ թուղթ պահած գլխամասում, ծանրումեծ շարվել նրա առմուտքի առաջ ու հենց երևար, բոլորը ծնկի գային ու աղաղակեին կարծես հենց նախախնամությանը։ Իմ կարծիքով, այստեղ ոչ խռովություն էր պետք, ոչ նույնիսկ պատվիրակներ, քանզի դա հին, պատմական եղանակ է։ Ռուս ժողովուրդն ի սկզբանե սիրել է խոսակցությունը «հենց գեներալի» հետ, ճիշտն ասած, միմիայն հաճույքից, անգամ անկախ նրանից, թե ինչով կվերջանար սույն խոսակցությունը։

Ուստիև, կատարելապես համոզված եմ, որ թեև Պյոտր Ստեպանովիչը, Լիպուտինը, գուցե թե էլի ինչ-որ մեկը, նույնիսկ ասենք նաև Ֆեդկան, նախապես ելումուտ էին արել ֆաբրիկայի աշխատողների մեջ (քանի որ տվյալ հանգամանքը հաստատող բավական կայուն ցուցմունքներ իսկապես գոյություն ունեն), խոսել նրանց հետ, բայց հավանորեն երկու-երեք, լավ՝ հինգ հոգու հետ, ոչ ավելի, լոկ փորձելու համար, և որ այդ խոսակցությունից ոչինչ չէր ստացվել։ Իսկ ինչ վերաբերում է խռովությանը, ապա եթե նրանց քարոզչությունից որևէ բան էլ հասկացել էին ֆաբրիկայի աշխատողները, ապա հավանաբար տեղնուտեղը դադարել էին լսել, որպես հիմար ու ամենևին հարմար չեկող գործ։ Ուրիշ բան Ֆեդկան՝ սրա բախտը կարծես ավելի էր բերել, քան Պյոտր Ստեպանովիչինը։ Քաղաքային հրդեհին հետևած երեք օրվա ընթացքում, ինչպես անկասկած պարզվել էր հիմա, Ֆեդկայի հետ իրոք մասնակցել էին ֆաբրիկայի երկու աշխատող, ու հետագայում, մեկ ամիս անց, գավառում բռնվել էին ևս երեքը նախկին աշխատողներից, դարձյալ հրկիզման ու կողոպուտի համար։ Բայց եթե Ֆեդկան հասցրել էլ էր նրանց ներքաշել ուղղակի, անմիջական գործունեության մեջ, բայց նորից ու նորից սոսկ այդ հինգին, քանզի ուրիշների մասին նման ոչինչ չէր լսվել։

Ինչ էլ եղած լիներ, բանվորներն ի վերջո ամբողջ ամբոխով հասել էին նահանգապետի տան դիմացի փոքր հրապարակ, շարվել հանդիսավոր և լուռ։ Ապա բերանները բաց պլշել էին առմուտքին ու սկսել սպասել։ Ինձ ասել են, որ իբր նրանք, կանգնելուն պես հանել են գլխարկները, այսինքն, գուցեև կես ժամ առաջ նահանգի տիրոջ հայտնվելուց, որը կարծես դիտավորյալ, այդ պահին տանը չէր եղել։ Տեղնուտեղը հայտնվել էր ոստիկանությունը, սկզբում առանձին տեղերում, իսկ հետո՝ հնարավոր չափերով, հարկավ, սկսել էր սպառնագին, հրամայելով ցրվել։ Սակայն բանվորները կանգնել էին աննահանջ՝ ցանկապատին հասած ոչխարի հոտի պես, ու պատասխանել հակիրճ, թե եկել են «հենց գեներալի» մոտ։ Դրսևորվել էր ամուր վճռականություն։ Անբնական բղավոցները դադարել էին, շուտով դրանց փոխարինել էին մտազբաղություն, խորհրդավոր տնօրինումներ՝ շշնջաձայն և խստադեմ հոգսառատություն՝ պետերի հոնքերը խոժոռող։ Ոստիկանապետը գերադասել էր սպասել հենց Ֆոն Լեմբկեի գալստյանը։ Ցնդաբանություն է, թե նա եռաձիով եկել էր սրարշավ ու հենց կառքի վրայից սկսել կռիվ տալ։ Իրոք, նա մեզ մոտ սուրում և սիրում էր սլանալ դեղին ետքով իր կառքով, ու նայած, թե ինչքան էին ավելի ու ավելի փրփրում «այլասերության հասցված կողաձիերը», Գոստինի ռյադի բոլոր վաճառականներին ցնծություն պատճառելով, նա ելնում, հասակով մեկ կանգնում էր կառքի մեջ՝ բռնելով հատկապես ամրացված փոկը կառքի կողքից և աջ ձեռքը պարզած հեռուները, ինչպես մի մոնումենտ, այդպես զննում էր քաղաքը։ Սակայն այս դեպքում նա կռիվ չէր արել, թեև չէր էլ կարող յոլա գնալ առանց թունդ խոսքերի՝ կառքից ցած թռչելով, բայց արել էր դա, միմիայն հանրահայտությունը չկորցնելու համար։ Էլ ավելի ցնդաբանություն է, թե սվինակիր զինվորներ էին բերվել և որ հեռագրով իմաց էր տրվել ինչ-որ տեղ՝ հրետանի և կազակներ ուղարկելու մասին, հեքիաթներ են, որոնց հիմա չեն հավատում հորինողներն իրենք։ Փուչ բան է նաև, որ ջրով լի հրշեջ տակառներ էին բերվել, որոնցից ջուր էին լցրել ժողովրդի վրա։ Պարզապես Իլյա Իլյիչը տաքացած բղավել էր, որ ոչ մեկն իր ձեռքից չոր-չոր չի պրծնի, հավանաբար, դրանից էլ ջրով լի տակառներ էին սարքել, որոնք այդպես էլ անցել էին մայրաքաղաքային թերթերի թղթակցությունների մեջ։ Հարկ է ենթադրել, որ ամենահավաստի տարբերակն է. ամբոխը սկզբից շրջապատել էին ձեռքի տակ եղած ոստիկաններով, իսկ Լեմբկեի մոտ ուղարկել էին հանձնակատար՝ առաջին զորամասի պրիստավին, որն էլ սուրացել էր ոստիկանապետի կառքով Սկվորեշնիկի տանող ճանապարհով՝ զիտնալով, որ կես ժամ առաջ այնտեղ է գնացել Ֆոն Լեմբկեն իր կառքով...

Բայց խոստովանում եմ, որ ինձ համար, այնուամենայնիվ, անլուծելի հարց է մնում, այդ ինչպե՞ս խնդրատուների փուչ, այսինքն՝ սովորական, ճիշտ է, յոթանասուն հոգուց բաղկացած ամբոխը հենց առաջին անգամից, առաջին քայլից վերածեցին հիմքերը խարխլել սպառնացող խռովության։ Ինքը՝ Լեմբկեն ինչո՞ւ վրա պրծավ այդ գաղափարին, երբ հանձնակատարից հետո, քսան րոպե անց հայտնվեց։ Ես այսպես կենթադրեի (բայց նորից որպես անձնական կարծիք), որ կառավարչի հետ բարեկամացած Իլյա Իլյիչի համար նույնիսկ շահեկան էր Ֆոն Լեմբկեին ներկայացնել ամբոխն այդ լույսի ներքո, և որպեսզի չհասցվի գործն իսկական հետաքննության, իսկ դա գլխի էր գցել հենց ինքը՝ Լեմբկեն։ Վերջին երկու օրվա ընթացքում նրա հետ ունեցել էր երկու խորհրդավոր ու արտակարգ խոսակցություն, ի դեպ, շատ խառնիխուռն, բայց որոնցից Իլյա Իլյիչը, այնուամենայնիվ, հասկացել էր, որ ղեկավարությունն ամուր կառչել է թռուցիկների և ինչ-որ մեկի կողմից շպիգուլինյան բանվորներին սոցիալական խռովության հանելու հրահրման մտքին, և այն աստիճան ամուր է կառչել, որ թերևս ինքն էլ կափսոսեր, եթե հրահրումը դատարկ բան դուրս գար։ «Մի կերպ աչքի ընկնել են ուզում Պետերբուրգում,― մտածել էր մեր խորամանկ Իլյա Իլյիչը՝ ելնելով Ֆոն Լեմբկեի մոտից,― է՜, ինչ, մեզ էլ է ձեռնտու»։

Սակայն ես համոզված եմ, որ խեղճ Անդրեյ Անտոնովիչը խռովություն չէր կամենա, նույնիսկ՝ իր աչքի ընկնելու համար։ Նա ծայրաստիճան ճշտակատար աստիճանավոր էր՝ անարատ մնացած մինչև իր ամուսնությունը։ Եվ ի՞նքն էր արդյոք մեղավոր, որ պետական անմեղ վառելափայտի և նույնքան անմեղ Մինխենի փոխարեն քառասնամյա իշխանուհին բարձրացրեց-հասցրեց նրան իր կողքը։ Ես համարյա հաստատապես գիտեմ, որ հենց այդ ճակատագրական առավոտից են ծայր առել այն վիճակի առաջին ակնհայտ հետքերը, որն էլ, ասում են, խեղճ Անդրեյ Անտոնովիչին հասցրել է Շվեյցարիայի այն հատուկ հայտնի հաստատությունը, ուր իբր նա հիմա պատրաստվում էր գնալ նոր ուժերով։ Բայց եթե միայն ընդունել, որ հենց այդ առավոտից էին ի հայտ եկել ինչ-որ բանի ակնհայտ փաստերը, ապա իմ կարծիքով, հնարավոր է ընդունել, որ նախորդ օրն էլ կարող էին նույնպիսի փաստերի դրսևորումներ լինել, թեկուզև ոչ այդքան ակնհայտ։ Ինձ հայտնի է ըստ ամենամտերմիկ լուրերի (է, ենթադրենք, թե ինքը՝ Յուլիա Միխայլովնան է հետագայում ինձ հայտնել այդ պատմության մի փոքր մասը, և արդեն ոչ ցնծագին, այլ համարյա զղջալով, քանզի կինը երբեք լիովին չի զղջում), ինձ հայտնի է, որ Անդրեյ Անտոնովիչը նախորդ օրը եկել է իր կնոջ մոտ, արդեն կեսգիշերն անց, ժամը երեքին, արթնացրել նրան և պահանջել լսել «իր վերջնագիրը»։ Պահանջն այնքան հաստատակամ է եղել, որ կինը ստիպված ելել է անկողնուց՝ զայրույթով համակված և խոպոպաթղթերը մազերին, ու նստելով թախտին, թեև կծու-հեգնական արհամարհանքով, այնուամենայնիվ լսել մինչև վերջ։

Այստեղ միայն առաջին անգամ հասկացել է նա, թե ինչ խորությամբ է նրան բռնել Անդրեյ Անտոնովիչը և ներքնապես սարսափել։ Պետք է, որ վերջապես խելքի գա և փափկի, բայց նա կոծկել էր իր սարսափը և համառել նախկինից ավելի։ Նա (ինչպես յուրաքանչյուր կին, կարծում եմ) Անդրեյ Անտոնովիչի հետ ուներ արդեն ոչ մեկ անգամ ստուգված և ոչ մեկ անգամ ամուսնուն մոլեգնության հասցրած իր եղանակը։ Յուլիա Միխայլովնայի եղանակն արհամարհական լռությունն էր՝ մեկ ժամով, երկու ժամով, մեկ օրուգիշեր, համարյա թե երեք օրուգիշեր։ Լռություն՝ ինչ ուզում է լիներ, ամուսինն ինչ էլ ասեր, ինչ էլ աներ, նույնիսկ եթե բարձրանար լուսամուտին՝ երրորդ հարկից ցած նետվելու, անտանելի մի եղանակ զգայուն մարդու համար։ Պատժո՞ւմ էր, արդյոք, Յուլիա Միխայլովնան իր ամուսնուն՝ վերջին օրերի նրա վրիպումների համար, որպես քաղաքապետ՝ կնոջ կառավարչական ընդունակություններին նախանձելու համար, զայրացա՞ծ էր, արդյոք, երիտասարդության և մեր ամբողջ հասարակության հետ իր վարքի քննադատությունից, կինը բարկացե՞լ էր, արդյոք, ամուսնու՝ Պյոտր Ստեպանովիչի հանդեպ բութ ու անիմաստ խանդից, առանց հասկանալու կնոջ նուրբ և հեռատես քաղաքական նպատակները՝ ինչ էլ եղած լիներ, բայց Յուլիա Միխայլովնան վճռել էր հիմա էլ չմեղմվել, անգամ անտեսելով գիշերվա ժամը երեքը և Անդրեյ Անտոնովիչի՝ իր դեռևս չտեսած հուզմունքը։ Իրեն կորցրած, ետուառաջ և բոլոր կողմերը չափչփելով կնոջ զարդասենյակի գորգերի վրա՝ ամուսինն ամեն, ամեն ինչ ասել էր կնոջը, ճիշտ է, առանց որևիցե կապի, բայց փոխարենը՝ կուտակված ամեն ինչ, քանզի ամեն ինչ «անցել էր սահմանը»։ Սկսել էր նրանից, որ բոլորը ծիծաղում են իր վրա և «քթից բռնած ման ածում»։ «Թքած արտահայտության վրա,― ճչացել էր նա իսկույն՝ որսալով կնոջ ժպիտը,― թող «քթից բռնած» լինի, բայց չէ որ դա ճիշտ է...»։ «Ոչ, տիկին, պահն եկել է, գիտցեք, որ հիմա ոչ ծիծաղի ժամանակ է, ոչ կանացի սեթևեթանքներով հնարների։ Մենք կոտրատվող տիկնոջ զարդասենյակում չենք, այլ մի տեսակ երկու վերացական էակ՝ օդապարիկի վրա, որոնք հանդիպել են ճշմարտությունն ասելու»։ (Իհարկե, նա շփոթվում էր և, ի դեպ, իր ճշմարիտ մտքերի համար ճիշտ ձևեր չէր գտնում)։ «Տիկին, այդ դո՛ւք, դո՛ւք եք ինձ հանել իմ նախկին վիճակից, ես այս տեղն ընդունել եմ միայն ձեզ համար, ձեր պատվասիրության համար... Դուք ժպտո՞ւմ եք կծու ծաղրանքով։ Մի ցնծացեք, մի շտապեք։ Գիտցեք, տիկին, գիտցեք, որ ես կկարողանայի, ուժս կպատեր գլուխ հանել այս տեղից, և ոչ միայն այս տեղից, այլ տասն այսպիսի տեղից, որովհետև ընդունակություններ ունեմ։ Սակայն ձեզ հետ, տիկին, ձեր ներկայությամբ չի կարելի գլուխ հանել, քանզի ձեր կողքին ես ընդունակություններ չունեմ։ Երկու կենտրոն գոյություն ունենալ չեն կարող, իսկ դուք սարքել եք երկուսը՝ մեկն ինձ մոտ, մյուսը ձեր զարդասենյակում։ Իշխանության երկու կենտրոն, տիկին, բայց ես դա թույլ չեմ տա, թույլ չեմ տա՜։ Ծառայության, ինչպես և ամուսնության մեջ մի կենտրոն է լինում, երկուսն անհնարին է... Ինչո՞վ եք վարձահատույց եղել ինձ,― բղավել էր հետո։― Մեր ամուսնությունը եղել է սոսկ այն, որ դուք ամբողջ ժամանակ, ժամ առ ժամ ապացուցել եք ինձ, որ ես ոչնչություն եմ, հիմար և անգամ ստոր, իսկ ես ամբողջ ժամանակ, ամեն ժամ ստորացված, հարկադրված եմ եղել ապացուցել ձեզ, որ ես ոչնչություն չեմ, ամենևին էլ հիմար չեմ ու զարմացնում եմ բոլորին իմ ազնվաբարոյությամբ, դե, ստորացուցիչ չէ՞ սա երկու կողմից էլ»։ Այստեղ սկսել էր արագ ու հաճախակի երկու ոտքով դոփդոփել հատակին, այնպես որ Յուլիա Միխայլովնան ստիպված էր եղել ելնել տեղից խստադեմ արժանապատվությամբ։ Շուտով հանդարտվել էր, բայց փոխարենն անցել զգայականության ու սկսել էր հեկեկալ (այո՛, հեկեկալ)՝ խփելով կրծքին, հինգ րոպե լրիվ, ավելի ու ավելի ելնելով ափերից՝ խոցված Յուլիա Միխայլովնայի խորունկ լռությունից։ Ի վերջո, կատարելապես վրիպել էր, հասել նրան, որ խանդում է կնոջը Պյոտր Ստեպանովիչին։ Կռահելով, որ չափից ավելի է հիմարացել, կատաղել էր մոլեգնության աստիճան և բղավել, որ «թույլ չի տա ժխտել Աստծուն», որ ցրիվ կտա նրա «անհավատ ու անպատկառ սալոնը», որ քաղաքապետը նույնիսկ պարտավոր է հավատալ Աստծուն, «նշանակում է, նաև նրա կինը», որ չի հանդուրժելու երիտասարդներին, որ «ձեզ, տիկին, ձեզ հարկ էր սեփական արժանապատվությունից ելնելով, հոգալ ամուսնու մասին և պաշտպան կանգնել նրա խելքին, նույնիսկ եթե վատ ընդունակություններ ունենար (իսկ ես ամենևին էլ վատ ընդունակություններ չունեմ), այնինչ, հենց դուք եք պատճառը, որ այստեղ բոլորն ինձ արհամարհում են, դուք էլ հենց տրամադրել եք բոլորին...»։ Նա բղավում էր, թե կոչնչացնի կանանց հարցը, թե այդ գարշահոտությունը քամուն կտա, որ դաստիարակչուհիների համար հանգանակության այդ անհեթեթ տոնախմբությունը (սատանան տանի դրանց) վաղն ևեթ կարգելի ու ցրիվ կտա, որ առաջին հանդիպած դաստիարակչուհուն վաղն առավոտյան իսկ դուրս կշպրտի նահանգից «կազակի-ի՜ ուղեկցությա՜մբ, այո»։ «Դիտավորյա՛լ, դիտավորյալ»,― ճղճղում էր նա։ «Գիտե՞ք արդյոք, գիտե՞ք արդյոք,― գոռում էր նա,― որ ֆաբրիկայում մարդկանց հրահրում են ձեր սրիկաները, և որ դա ինձ հայտնի է։ Գիտեք արդյոք, որ դիտավորյալ են ցրում թռուցիկները, դի-տա-վոր-յա՜ալ։ Գիտեք արդյոք, որ ինձ հայտնի են չորս սրիկաների անուններ և որ ես խելագարվում եմ, վերջնականապես եմ խելագարվում, վերջնականապե՜ս...»։ Բայց այստեղ Յուլիա Միխայլովնան հանկարծ ընդհատել էր լռությունը և խստադեմ հայտարարել, թե ինքը վաղուց գիտե հանցավոր մտադրությունների մասին և որ այդ ամենը հիմարություն է, որ ամուսինը չափից ավելի լրջությամբ է ընդունել, իսկ ինչ վերաբերում է չարություն անողներին, ապա ինքը ոչ միայն այդ չորսին գիտե, այլ նաև բոլորին (կինը ստել էր), բայց որ դրանից ամենևին մտադիր չէ խելագարվել, այլ ընդհակառակը, էլ ավելի է հավատացած իր խելքին և հույս ունի ամեն ինչ հանգեցնել ներդաշնակ ավարտի, քաջալերել երիտասարդությանը, խելքի բերել նրանց, հանկարծակի ու անսպասելի ապացուցել նրանց, որ իրենց մտադրությունները հայտնի են, և հետո ցույց տալ նրանց նոր նպատակներ՝ խելամիտ և առավել լուսավոր գործունեության համար։ Օ՜, ինչ կատարվեց այդ րոպեին Անդրեյ Անտոնովիչի հետ։ Իմանալով, որ Պյոտր Ստեպանովիչը նորից խաբել է իրեն և այդչափ կոպտաբար ծիծաղել վրան, որ կնոջը շատ ավելին է հայտնել ու ավելի վաղ, քան իրեն և որ, ի վերջո, գուցեև հենց ինքը՝ Պյոտր Ստեպանովիչն է հանցավոր բոլոր մտադրությունների գլխավոր պարագլուխը, նա մոլեգնեց։ «Գիտցիր դու, անխելք, սակայն թունալի կին,― բացականչեց նա՝ միանգամից փշրելով բոլոր շղթաները,― գիտցիր, որ ես հիմա ևեթ կձերբակալեմ քո անարժան սիրեկանին, կալանդներ կդնեմ ոտքերին ու կքշեմ զնդան, կամ... կամ էլ հիմա քո աչքի առաջ ինձ կգցեմ պատուհանից»։ Այդ ճառի վրա չարությունից կանաչած Յուլիա Միխայլովնան անմիջապես սկսել էր քրքջալ՝ երկարատև, զրնգուն, ելևէջումներով ու երանգներով, ճիշտ և ճիշտ ինչպես ֆրանսիական թատրոնում, երբ հարյուր հազարով հրավիրված և պչրուհիներ խաղացող փարիզյան դերասանուհին ծիծաղում է ամուսնու երեսին, որը համարձակվել էր խանդել իրեն։ Ֆոն Լեմբկեն նետվում էր դեպի լուսամուտը, բայց հանկարծ կանգ առավ մեխվածի պես, ձեռքերը ծալեց կրծքին և դիակի պես գունատված՝ չարագույժ հայացքով նայեց խնդացող կնոջը։ «Գիտես, գիտե՞ս արդյոք, Յուլիա...― խոսեց նա շնչակտուր, աղերսող ձայնով,― գիտես, որ կարող եմ ես էլ մի բան անե՞լ»։ Սակայն վերջին խոսքերին հետևած քրքիջի նոր, ավելի ուժեղ պոռթկման հետ, նա սեղմեց ատամները, տնքաց ու հանկարծ նետվեց, ոչ դեպի լուսամուտը, այլ իր կնոջ վրա՝ բռունցքը վեր պարգած։ Նա չիջեցրեց բռունցքը, ոչ, երիցս ոչ, բայց փոխարենը ոչնչացավ տեղնուտեղը։ Չզգալով ոտքերը՝ վազեց աշխատասենյակ, ինչպես կար, հագնված, բերանքսիվայր ընկավ բացած անկողնու վրա, ջղաձգված, գլխով մարմնով փաթաթվեց սավանով ու այդպես պառկած մնաց երկու ժամ՝ առանց քուն, առանց մտորում, բութ ու անշարժ հուսալքությամբ, սրտին՝ մի մեծ քար։ Մեկ-մեկ ցնցվում էր ամբողջ մարմնով տենդային տանջալի դողով։ Միտքն էին գալիս ինչ-ինչ անկապակցված բաներ, ոչնչի չբռնող, մեկ մտածում էր, օրինակ, պատի հին ժամացույցի մասին, որ ուներ տասնհինգ տարի առաջ Պետերբուրգում և որի րոպեացույց սլաքն ընկած էր, մեկ հիշում էր ուրախ-զվարթ աստիճանավոր Միլբուային և թե ինչպես երկուսով Ալեքսանդրովսկի զբոսայգում ճնճղուկ բռնեցին, բռնելուց հետո էլ, զբոսայգով մեկ քրքջալով, անդրադարձան, որ իրենցից մեկն արդեն կոլեգիական ասեսոր է։ Ես կարծում եմ, նա քուն մտավ առավոտյան ժամը յոթի կողմ, չնկատելով դա, քնեց հաճույքով, սքանչելի երազներով։ Արթնանալով ժամը տասին, նա հանկարծ վայրենահայաց վեր թռավ անկողնուց, մեկեն հիշեց ամեն ինչ ու ձեռքի ափով ամուր խփեց ճակատին, չնախաճաշեց, չընդունեց ոչ ոստիկանապետին, ոչ աստիճանավորներին, ոչ Բլյումին, որը եկել էր հիշեցնելու, թե այսինչ ժողովի անդամները սպասում են իր նախագահելուն այդ առավոտ, ոչինչ չէր լսում ու չէր ուզում հասկանալ, այլ գժի պես վազեց դեպի Յուլիա Միխայլովնայի սենյակները։ Այնտեղ Սոֆյա Անտրոպովնան՝ վաղուց արդեն Յուլիա Միխայլովնայի մոտ ապրող ազնվատոհմ պառավը, բացատրեց նրան, որ կինը դեռևս ժամը տասին, մեծ խմբով, երեք կառքերով բարեհաճել է գնալ Սկորեշնիկի՝ Վարվառա Պետրովնա Ստավրոգինայի մոտ՝ նայելու համար տեղը գալիք, արդեն երկրորդ տոնախմբության համար և որ երեք օր առաջ այդպես պայմանավորված էր անձամբ Վարվառա Պետրովնայի հետ։ Լուրից ապշահար՝ Անդրեյ Անտոնովիչը ետ էր եկել աշխատասենյակ և փութով հրամայել ձիերը լծել կառքին։ Նույնիսկ հազիվ էր կարողացել սպասել։ Հոգին տենչում էր Յուլիա Միխայլովնային՝ միայն թե նայեր նրան, մի հինգ րոպե մոտը մնար, գուցեև նա կնայի իրեն, կնկատի, կժպտա նախկինի պես, կների՝ օ-օ՜-օ՜։ «Ի՞նչ եղան է, էս ձիերը»։ Մեքենայաբար բացեց սեղանին դրված հաստ գիրքը (երբեմն նա այդպես գուշակում էր գրքով՝ պատահած էջը բացելով և աջ կողմի վերին երեք տողը կարդալով)։ Դուրս եկավ. «Tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles». Voltaire, «Candide»^[78]։ Նա թքեց ու վազեց կառք նստելու. «Սկվորեշնիկի՜»։ Կառապանը պատմում էր, որ պարոնն ամբողջ ճանապարհը շտապեցնում էր, բայց հենց մոտենում էին կալվածատանը, հանկարծ հրամայել էր շրջվել ու նորից գնալ քաղաք. «Շուտ արա, խնդրեմ, շուտ»։ Չհասած քաղաքի հողապատնեշին, «ինձ հրամայեցին նորից կանգնել, կառքից իջան ու ճամփեն կտրելով, դաշտ իջան։ Կարծեցի, թե մի պետք կունենան, բայց նրանք կանգնեցին ու սկսեցին ծաղիկներին նայել ու երկար կանգնած էին, լրիվ զարմանալի էր, ես արդեն լրիվ կասկածեցի»։ Այսպես էր պատմել կառապանը։ Հիշում եմ այն առավոտվա եղանակը՝ ցուրտ ու պարզ, բայց քամոտ սեպտեմբերյան օր էր, ճանապարհից ելած Անդրեյ Անտոնովիչի առաջ սփռվել էր վաղուց արդեն հնձած ցորենի մերկացած արտի բնապատկերը, վնգացող քամին տարուբերում էր մեռնող դեղին ծաղիկների խղճուկ մնացուկները... Ուզո՞ւմ էր նա, արդյոք, իրեն ու իր ճակատագիրը համեմատել այդ ազազուն, աշնան ու ցրտի բերան ընկած ծաղիկների հետ։ Չեմ կարծում։ Նույնիսկ մտածում եմ հաստատ, որ՝ ոչ և որ նա ամենևին ոչինչ չէր հիշում ծաղիկների մասին, չնայած կառապանի և այդ պահին ոստիկանապետի կառքով տեղ հասած առաջին տեղամասի պրիստավի պատմածների, որը հետագայում հաստատում էր, թե իսկապես, ղեկավարությանը տեսել է դեղին ծաղիկների փունջը ձեռքին։ Այդ պրիստավը զմայլված-վարչական անձնավորություն էր, Վասիլիյ Իվանովիչ Ֆլիբուստյերովը, վերջերս էր հյուրընկալվել մեր քաղաքում, բայց արդեն աչքի էր ընկել ու հռչակվել իր անչափելի եռանդով, կատարողական կողմի բոլոր հնարների իր մի տեսակ հախուռնությամբ և բնածին անսթափ վիճակով։ Ցած թռչելով կառքից և ամենևին չզարմացած ղեկավարի զբաղումից՝ խելացնոր, սակայն համոզված տեսքով նա կրակահերթի պես զեկուցել էր, որ «քաղաքում անհանգիստ է»։

― Հը՞, ի՞նչ,― նրան էր դարձել Անդրեյ Անտոնովիչը՝ խիստ դեմքով, սակայն առանց նվազագույն զարմանքի կամ որևէ հիշողության կառքի ու կառապանի մասին, կարծես թե իր աշխատասենյակում։

― Առաջին տեղամասի պրիստավ Ֆլիբուստյերով, ձերդ գերազանցություն։ Քաղաքում խռովություն է։

― Ֆլիբուստյերնե՞րը^[79],― մտազբաղ վերարտադրել էր Անդրեյ Անտոնովիչը։

― Ճիշտ այդպես, ձերդ գերազանցություն։ Խռովություն են անում շպիգուլյանները։

― Շպիգուլյաննե՜րը...

Ինչ-որ բան ասես միտքն էր եկել՝ «շպիգուլյաններ» բառը լսելիս։ Նույնիսկ ցնցվել ու մատը ճակատին էր դրել՝ «շպիգուլյաննե՜րը»։ Լուռ, սակայն դեռևս մտազբաղ, անշտապ մոտեցել էր կառքին, նստել ու հրամայել քշել քաղաք։ Պրիստավը՝ ետևից։

Ես պատկերացնում եմ, որ ճանապարհին նրան աղոտ պատկերվել էին շատ հետաքրքիր բազում բաներ, բազում թեմաներով, բայց հազիվ թե նա որևէ հաստատուն գաղափար կամ որոշակի մտադրություն ունենար՝ մտնելով նահանգապետական տան դիմացի հրապարակը։ Բայց հենց տեսել էր «խռովարարների» շարված ու հաստատուն կանգնած ամբոխը, ոստիկանների շղթան, ուժազուրկ (իսկ գուցեև դիտավորյալ ուժազուրկ) ոստիկանապետին և իրեն ուղղված ընդհանուր սպասումը, ամբողջ արյունը սիրտն էր խուժել։ Գունատ՝ իջել էր կառքից։

― Գլխաբաց,― ասել էր նա հազիվ լսելի ու հևասպառ։― Ծնկի՜,― բղավել էր նա անսպասելի, անսպասելի հենց իր համար, ու հենց այդ անսպասելիության մեջ էր ամփոփված թերևս գործի հետագա ամբողջ հանգուցալուծումը։ Ինչպես բարեկենդանին, սարերում է լինում, կարելի՞ է, արդյոք, որ վերևից ցած թռչող սահնակները կանգնեն սարի մեջտեղում։ Ի վնաս իրեն, Անդրեյ Անտոնովիչն ամբողջ կյանքում աչքի էր ընկել բնավորության պարզությամբ և երբեք չէր բղավել ոչ մեկի վրա ու ոտքերը չէր դոփել, իսկ այդպիսիների բանը վտանգավոր է, եթե մի անգամ այնպես լինի, որ նրանց սահնակը հանկարծ մի պատճառով պոկվի սարի կատարից։ Ամեն ինչ պտույտ տվեց նրա առաջ։

― Ֆլիբուստյերնե՜ր,― ճչաց նա առավել ծղրտան ու անհեթեթ, և նրա ձայնը խզվեց։ Նա ելավ, դեռևս չիմանալով, թե ինչ է անելու, սակայն համակ իր էությամբ գիտնալով և զգալով, որ հիմա անպայմանորեն ինչ-որ բան անելու է։

― «Տե՜ր Աստված»,― լսվեց ամբոխի միջից։ Մի ջահել սկսեց խաչակնքվել։ Երեք, թե չորս հոգի իսկապես ուզում էին ծնկի իջնել, բայց մյուսներն ամբողջ զանգվածով շարժվեցին մի երեք քայլ առաջ ու հանկարծ բոլորը միանգամից աղմկեցին. «Ձերդ գերազանցություն... վարձել են քառասունով... կառավարիչը... մի բան ասել չես կարենա» և այլն, և այլն։ Ոչինչ հասկանալ չէր լինի։

Ավաղ։ Անդրեյ Անտոնովիչը չէր կարող քննել, ծաղիկները դեռ ձեռքին էին։ Խռովությունը նրա համար ակնհայտ էր, ինչպես վերջերս սայլակառքերը Ստեպան Տրոֆիմովիչին։ Իսկ աչքերն իր վրա չռած «խռովարարների» ամբոխի մեջ նրա դիմաց դեսուդեն էր ընկել նրանց «հրահրած» Պյոտր Ստեպանովիչը, երեկվա օրվանից իրեն ոչ մի ակնթարթ հանգիստ չթողած Պյոտր Ստեպանովիչը, իր ատած Ստեպան Տրոֆիմովիչը...

― Ճիպոտնե՜ր,― բղավեց նա էլ ավելի անսպասելի։ Մեռելային լռություն տիրեց։

Ահա թե ինչպես էր եղել դա ամենասկզբից՝ դատելով շատ ստույգ տեղեկություններից ու իմ կռահումներից։ Սակայն հետո տեղեկությունները դառնում են ոչ այնքան ստույգ, նույնչափ էլ՝ իմ կռահումները։ Իմիջիայլոց, որոշ փաստեր կան։

Նախ և առաջ, ճիպոտները հայտնվել են շատ շտապ, ակներևաբար, նախապես պատրաստել էր հնարամիտ ոստիկանապետը։ Ի դեպ, պատիժ էին կրել ընդամենը երկու հոգի, չեմ կարծում, թե նույնիսկ երեքը՝ պնդում եմ դա։ Կատարյալ հորինվածք է, թե պատժվել էին բոլորը կամ ծայրահեղ դեպքում՝ մարդկանց կեսը։ Ցնդաբանություն է նաև, թե իբր կողքով անցնող ինչ-որ մի չքավոր, սակայն ազնվատոհմ տիկին բռնվել է ու չգիտես ինչու, անհապաղ ճիպոտահարվել։ Այնինչ, ինքս եմ կարդացել այդ տիկնոջ մասին որոշ ժամանակ անց, պետերբուրգյան թերթերից մեկում։ Մեզ մոտ շատերն էին խոսում գերեզմանոցային անկուտնանկ մի կնոջ՝ Ավդոտյա Պետրովնա Տարապըյգինայի մասին, թե իբր հյուր գնացած տեղից իր անկելանոցը վերադառնալիս ու հրապարակով անցնելիս, բնական հետաքրքրասիրությամբ խցկվել է հանդիսականների մեջ ու, տեսնելով կատարվածը, բացականչել է. «Էս ի՜նչ խայտառակ բան է» ու թքել։ Իբր դրա համար նրան էլ են բռնել և նույնպես «խոսք հասկացրել»։ Այդ դեպքի մասին ոչ միայն տպագրեցին, այլ նույնիսկ մեր քաղաքում տաք-տաք հանգանակություն սկսեցին նրա օգտին։ Քսան կոպեկ ինքս եմ տվել։ Եվ ի՞նչ։ Հիմա պարզվում է, որ ոչ մի անկուտնանկ Տարապըյգինա ամենևին էլ չի եղել մեզ մոտ։ Ինքս եմ գնացել գերեզմանոց, նրանց անկելանոցը՝ տեղեկանալու, այնտեղ որևէ Տարապըյգինայի մասին չեն էլ լսել։ Ավելին, շատ նեղացան, երբ պատմեցի տարածված լուրը։ Ճիշտն ասած, ես հիշատակում եմ գոյություն չունեցող այդ Ավդոտյա Պետրովնային այն բանի համար, որովհետև Ստեպան Տրոֆիմովիչի հետ քիչ էր մնացել կատարվեր նույնը, ինչև նրա հետ (այն դեպքում, եթե կինը գոյություն ունենար իսկապես)։ Կարող է նույնիսկ պատահել, որ հենց Ստեպան Տրոֆիմովիչից էլ ծայր առավ այդ ամբողջ անհեթեթ լուրը։ Տարապըյգինայի մասին, այսինքն, ուղղակի բամբասանքի հետագա տարածման մեջ բռնեցին ու նրան դարձրին ինչ-որ Տարապըյգինա։ Գլխավորը, որ չեմ հասկանում, թե ինչ եղանակով նա խույս տվեց ինձնից, հենց երկուսով հասանք հրապարակ։ Մի շատ վատ բան կանխազգալով՝ ուզում էի նրան տանել հրապարակի եզերքով ուղիղ դեպի նահանգապետական տան առմուտքը, բայց ինքս էլ հետաքրքրվեցի ե միայն մի րոպեով կանգ առա՝ առաջին պատահածին հարցուփորձ անելու, մեկ էլ տեսնեմ՝ Ստեպան Տրոֆիմովիչն արդեն կողքս չէ։ Բնազդաբար անմիջապես նետվեցի փնտրելու նրան ամենավտանգավոր տեղում, չգիտեմ ինչու, կանխազգում էի, որ նրա սահնակն էլ է պոկվել սարի կատարից։ Եվ իսկապես, նրան գտա արդեն իրադրության բուն կենտրոնում։ Հիշում եմ, բռնեցի նրա ձեռքը, բայց նա մեղմորեն և հպարտությամբ ինձ նայեց անասելի հեղինակությամբ.

― Cher,― խոսեց նա մի ձայնով, որի մեջ կտրված լարի պես մի բան զնգաց։― Եթե արդեն բոլորն այստեղ են՝ հրապարակում, մեր ներկայությամբ այդպես աննրբանկատ տնօրինում են, ապա ինչ սպասենք թեկուզ սրանից... եթե պատահի, որ ինքնուրույնաբար գործի։

Եվ նա, զայրույթից դողալով և մարտակոչի անսահման ցանկությամբ, իր սպառնացող, մերկացնող մատը տնկեց երկու քայլ այն կողմ կանգնած և աչքերը մեզ հառած Ֆլիբուստյերովի վրա։

― Սրանից,― բղավեց վերջինս, աչքերը մթնած։― Ո՞ր սրանից։ Իսկ դո՞ւ ով ես,― մոտեցավ նա՝ բռունցքը սեղմած։― Ո՞վ ես,― ոռնաց նա կատաղած, հիվանդագին և գլխապատառ (նշեմ, որ նա դեմքով շատ լավ էլ ճանաչում էր Ստեպան Տրոֆիմովիչին)։ Մի ակնթարթ էլ, ու հարկավ, նա կբռներ ծերունու շլինքից, բայց, բարեբախտաբար, գոռոցի վրա Լեմբկեն դարձրեց գլուխը։ Տարակուսանքով, բայց անքթիթ նայեց նա Ստեպան Տրոֆիմովիչին, ասես ինչ-որ բան հասկանալով, ու հանկարծ անհամբեր թափ տվեց ձեռքը։ Ֆլիբուստյերովն ընկրկեց։ Ես դուրս բերեցի Ստեպան Տրոֆիմովիչին ամբոխի միջից։ Իմիջիայլոց, գուցեև ինքն էլ էր ուզում ետ գնալ։

― Տուն, տուն,― պնդեցի ես,― եթե մեզ չծեծեցին, ապա, իհարկե, Լեմբկեի շնորհիվ։

― Գիտեք ինչ, բարեկամս, ես մեղավոր եմ, որ ձեզ վտանգում եմ։ Դուք ունեք ապագա և որոշ իմաստով՝ կարիերա, իսկ ես՝ mon heure sonne^[80]։

Նա հաստատուն ոտք դրեց նահանգապետական տան առմուտք։ Բարապանն ինձ ճանաչում էր։ Հայտնեցի, որ երկուսս էլ Յուլիա Միխայլովնայի մոտ ենք գնում։ Ընդունելության սրահում նստեցինք և սպասում էինք։ Ես չէի ուզում թողնել բարեկամիս, բայց ավելորդ էի համարում էլի ինչ-որ բան ասել նրան։ Նա ուներ մի մարդու տեսք, որն ասես իրեն դատապարտել է հաստատ մահվան՝ հանուն հայրենյաց։ Նստած էինք ոչ կողք-կողքի, այլ տարբեր անկյուններում, ես՝ ավելի մոտ ելքի դռանը, նա` դիմացս, հեռվում՝ մտազբաղ հակած գլուխը և երկու ձեռքով թեթևակի հենված ձեռնափայտին։ Իր լայնեզր շլյապան բռնել էր ձախ ձեռքով։ Այդպես նստեցինք մի տասը րոպե։

II

Լեմբկեն հանկարծ ներս մտավ արագ քայլերով, ոստիկանապետի ուղեկցությամբ, ցրված մեզ նայեց և, ուշադրություն չդարձնելով, գնում էր դեպի աջ, աշխատասենյակը, բայց Ստեպան Տրոֆիմովիչը կանգնեց դիմացը և փակեց ճանապարհը։ Ստեպան Տրոֆիմովիչի բարձրահասակ, մյուսներին ամենևին ոչ նման կազմվածքը տպավորություն գործեց։ Լեմբկեն կանգ առավ։

― Ո՞վ է սա,― տարակուսած մրթմրթաց նա՝ կարծես թե ոստիկանապետին ուղղված հարցով, ի դեպ, գլուխը թեկուզ թեթևակի չդարձնելով նրա կողմն ու շարունակելով զննել Ստեպան Տրոֆիմովիչին։

― Պաշտոնաթող կոլեգիական ասեսոր Ստեպան Տրոֆիմովիչ Վերխովենսկին եմ, ձերդ գերազանցություն,― պատասխանեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը՝ գլուխ տալով վեհատեսք։

Նորին գերազանցությունը շարունակում էր զննելը, ի դեպ, բավական բութ հայացքով։

― Ինչի՞ մասին է,― և նա, ղեկավարական հակիրճությամբ, խորշաբար ու արհամարհանքով, ականջը դարձրեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին՝ ի վերջո, ընդունելով նրան գրավոր ինչ-որ խնդիրքով սովորական այցելուի տեղ։

― Այսօր ենթարկվել եմ տնային խուզարկության մի պաշտոնյայի կողմից, որը գործում էր ձերդ գերազանցության անունից, ուստի կցանկանայի...

― Անո՞ւնը, անո՞ւնը,― անհամբերությամբ հարցրեց Լեմբկեն՝ ասես հանկարծ ինչ-որ բան կռահելով։ Ստեպան Տրոֆիմովիչն առավել վեհապանծությամբ կրկնեց անունը։

― Ա-ա-ա՜։ Դա... դա այն բույնն է։ Ողորմած պարոն, դուք ձեզ բացահայտել եք այդ կողմով... Դուք պրոֆեսո՞ր եք։ Պրոֆեսո՞ր։

― ժամանակին պատիվ եմ ունեցել մի քանի դասախոսություն կարդալ պատանեկությանը -յան համալսարանում։

― Պա-տա-նե-կու-թյա-նը,― մի տեսակ ցնցվեց Լեմբկեն, թեև, գրազ եմ գալիս, դեռևս քիչ էր հասկանում՝ ինչի մասին է խոսքը և գուցե նույնիսկ, ում հետ է խոսում։― Ես դա թույլ չեմ տա, ողորմած պարոն,― հանկարծ ահավոր բարկացավ նա։― Ես չեմ ընդունում պատանեկությանը։ Այդ ամենը թռուցիկներ են։ Դա հարձակում է հասարակության վրա, ողորմած պարոն, ծովային հարձակում, ֆլիբուստյերություն... Ի՞նչ եք բարեհաճում խնդրել։

― Ընդհակառակը, ձեր կինն է ինձ խնդրել կարդալ վաղվա տոնախմբությանը։ Իսկ ես չեմ խնդրում, այլ եկել եմ իմ իրավունքները գտնելու...

― Տոնախմբությա՞նը։ Տոնախմբություն չի լինելու։ Ես թույլ չեմ տա ձեր տոնախմբությունը։ Դասախոսություննե՞ր, դասախոսություննե՞ր,― բղավում էր նա կատաղած։

― Ես շատ կցանկանայի, որ ինձ հետ ավելի քաղաքավարի խոսեք, ձերդ գերազանցություն, ոտքերը չդոփդոփեիք և չբղավեիք ինձ վրա, ինչպես երեխայի վրա։

― Գուցե դուք հասկանո՞ւմ եք, թե ում հետ եք խոսում,― շառագունեց Լեմբկեն։

― Կատարելապես, ձերդ գերազանցություն։

― Ես ինձնով պատնեշում եմ հասարակությանը, իսկ դուք ավերում եք։ Ավերո՜ւմ... Դուք... Ի դեպ, հիշեցի ձեր մասին, դո՞ւք եք դաստիարակ եղել գեներալի այրի Ստավրոգինայի տանը։

― Այո, եղել եմ... դաստիարակ... գեներալի այրի Ստավրոգինայի տանը։

― Եվ քսան տարի շարունակ ստեղծել բույնն այն ամենի, ինչ հիմա կուտակվել է... բոլոր պտուղները... Կարծեմ, նոր ձեզ տեսա հրապարակում։ Սակայն վախեցեք, ողորմած պարոն, վախեցեք, ձեր մտքերի ուղղությունը հայտնի է։ Վստահ եղեք, թե ինչ նկատի ունեմ։ Ողորմած պարոն, ես ձեր դասախոսությունները թույլ տալ չեմ կարող, չեմ կարող։ Այդ խնդիրքներով դիմեք ոչ ինձ։

Նա նորից ուզում էր անցնել-գնալ։

― Կրկնում եմ, որ դուք բարեհաճում եք սխալվել, ձերդ գերազանցություն, այդ ձեր կինն է ինձ խնդրել կարդալ ու ոչ թե դասախոսություն, այլ որևէ գրական բան վաղվա հանդեսին։ Բայց հիմա ինքս եմ դրանից հրաժարվում։ Իմ խոնարհ խնդիրքն է բացատրել ինձ, եթե հնարավոր է. ի՞նչ եղանակով, ինչպե՞ս և ինչի՞ համար եմ ենթարկվել այսօրվա խուզարկությանը։ Ինձնից վերցրեցին որոշ գրքեր, թղթեր, անձնական, ինձ համար թանկ նամակներ և տարան սայլակով...

― Ո՞վ է խուզարկել,― սրսփաց և վերջնականապես ուշքի եկավ Լեմբկեն ու հանկարծ ամբողջովին կարմրատակեց։ Նա արագ շրջվեց ոստիկանապետի կողմը։ Այդ իսկ պահին դռան մեջ հայտնվեց Բլյումի կորաքամակ, երկարուկ, անճոռնի կերպարանքը։

― Ահա, հենց այս աստիճանավորը,― նրան ցույց տվեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։ Բլյումն առաջ եկավ մեղավոր, բայց ամենևին էլ ոչ պարտվողական տեսքով։

― Vous ne faites que des betises^[81],―զայրույթով ու չարությամբ նետեց նրան Լեմբկեն ու մեկեն ասես ամբողջովին կերպարանափոխվեց և տեղնուտեղն ուշքը գլուխը եկավ։― Ներեցեք...― մրմնջաց նա, անչափ շփոթված և շառագունելով ինչքան հնարավոր է,― այդ ամենը... այդ ամենը, հավանորեն, սոսկ թյուրիմացություն է եղել, վրիպում... ընդամենը սոսկ թյուրիմացություն։

― Ձերդ գերազանցություն,― նշեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը,― երիտասարդ տարիքում ես վկա եմ եղել մի բնորոշ դեպքի։ Թատրոնում, միջանցքում մի մարդ արագ մոտեցավ մեկ ուրիշի և շրխկան ապտակ հասցրեց բոլորի ներկայությամբ։ Իսկույն նկատելով, որ տուժողն ամենևին էլ նա չէ, ում պիտի հասցվեր ապտակը, այլ սոսկ մի քիչ նման է նրան, չարացած և շտապելով, որպես մեկը, ում համար ափսոս է կորցնել իր ոսկի ժամանակը, ասաց ճիշտ և ճիշտ այնպես, ինչպես նոր ասաց ձերդ գերազանցությունը. «Ես սխալվեցի... ներեցեք, սա թյուրիմացություն էր, սոսկ թյուրիմացություն»։ Եվ երբ վիրավորված մարդը շարունակեց վրդովվել ու բղավեց, մյուսը խիստ բարկացած ասաց նրան. «Ասում եմ, չէ՞, որ թյուրիմացություն էր, էլ ի՜նչ եք բղավում»։

― Դա... իհարկե, դա շատ ծիծաղելի էր...― ծուռ ժպտաց Լեմբկեն,― բայց... բայց մի՞թե չեք տեսնում, որ ինքս էլ եմ դժբախտ։

Նա համարյա ճչաց և... և կարծես թե ցանկացավ դեմքը ծածկել ձեռքերով։

Այդ անսպասելի հիվանդագին բղավոցը, համարյա թե հեկեկոցը, անտանելի էր։ Հավանորեն, երեկվանից հետո դա առաջին լեցուն, ամբողջ կատարվածի վառ գիտակցման պահն էր, ապա իսկույն ևեթ վրա հասած կատարյալ, նսեմացնող ու դավաճանող հուսալքության առաջին րոպեն՝ ևս մի ակնթարթ, ու՝ գուցեև հեկեկար սրահով մեկ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչը սկզբում սարսափած նայեց նրան, հետո հանկարծ թեքեց գլուխն ու խորապես սրտահույզ ձայնով ասաց.

― Ձերդ գերազանցություն, այլևս մի անհանգստացեք իմ կռվախնդիր հարցով և հրամայեք միայն ինձ վերադարձնել գրքերս ու նամակներս...

Նրան ընդհատեցին։ Այդ իսկ վայրկյանին աղմուկով ետ եկավ Յուլիա Միխայլովնան՝ իրեն ուղեկցող խմբով։ Բայց այստեղ ուզում եմ նկարագրել հնարավորին չափ մանրակրկիտ։

III

Նախ և առաջ, բոլորը միանգամից, երեք կառքերից, խմբով մտան ընդունարան։ Յուլիա Միխայլովնայի սենյակները տանող մուտքն առանձին էր, ուղղակի առմուտքից, դեպի ձախ, բայց այս անգամ բոլորն անցան սրահի միջով և, ես գտնում եմ, հատկապես այն պատճառով, որ այդտեղ էր գտնվում Ստեպան Տրոֆիմովիչը և որ նրա հետ կատարվածը, ինչպես նաև շպիգուլյանների մասին ամեն ինչ արդեն հայտնված էր Յուլիա Միխայլովնային՝ քաղաք մտնելիս։ Հասցրել էր տեղեկացնել ինչ-որ զանցառության համար տանը թողնված և ուղևորությանը չմասնակցած Լյամշինը, որն այդպիսով բոլորից շուտ էր իմացել կատարվածը։ Չարախինդ ուրախությամբ նետվել էր նա կազակական վարձովի կառքով, Սկվորեշնիկի տանող ճանապարհով, վերադարձող հեծյալ խմբին ընդառաջ, ուրախառիթ լուրերով։ Ես կարծում եմ, Յուլիա Միխայլովնան, չնայած իր համակ վճռականությանը, այդուհանդերձ, մի քիչ շփոթվել էր՝ լսելով այդ զարմանալի նորությունները։ Ի դեպ, հավանորեն, ընդամենը մի ակնթարթ։ Հարցի քաղաքական կողմը, օրինակ, չէր կարող նրան մտահոգել. Պյոտր Ստեպանովիչն արդեն մի չորս անգամ նրան համոզել էր, որ շպիգուլինյան բոլոր աղմկարարներին պիտի ճիպոտահարել, իսկ Պյոտր Ստեպանովիչը, որոշ ժամանակից ի վեր, իսկապես արտակարգ հեղինակություն էր դարձել նրա համար։ «Բայց և այնպես... սրա համար նա ինձ պատասխան կտա»,― հավանորեն մտածել էր ինքն իրեն, ըստ որում նա֊ն, հարկավ, վերաբերում էր ամուսնուն։ Հպանցիկ նշեմ, որ Պյոտր Ստեպանովիչն այս անգամ, ասես դիտավորյալ, չէր մասնակցում ընդհանուր ուղևորությանը, և առավոտից ոչ ոք նրան չէր տեսել ոչ մի տեղ։ Հիշատակեմ նաև, որ Վարվառա Պետրովնան, իր տանն ընդունելով հյուրերին, նրանց հետ քաղաք էր վերադարձել (Յուլիա Միխայլովնայի հետ նույն կառքով) վաղվա տոնախմբության կապակցությամբ կոմիտեի վերջին նիստին անպայման մասնակցելու նպատակով։ Անշուշտ, նրան նույնպես պիտի հետաքրքրեին Ստեպան Տրոֆիմովիչի մասին Լյամշինի հայտնած լուրերը, գուցեև նույնիսկ հուզեին։

Անդրեյ Անտոնովիչի հանդեպ հատուցումը սկսվեց անհապաղ։ Ավաղ, նա զգաց դա իր սքանչելի տիկնոջ վրա գցած առաջին հայացքից։ Բացեիբաց, զմայլիչ ժպիտով, արագ-արագ նա մոտեցավ Ստեպան Տրոֆիմովիչին, նրան ուղղեց սքանչելի ձեռնոցով ձեռքը և ամենաշոյիչ ողջույններ տեղաց վրան, կարծես ամբողջ այդ առավոտ իր միակ հոգսն էր շուտափույթ տեղ հասնել և գուրգուրել Ստեպան Տրոֆիմովիչին՝ վերջապես իր տանը տեսնելու համար։ Ոչ մի ակնարկում առավոտյան խուզարկության մասին, իբր դեռևս ոչինչ չգիտեր նա։ Ամուսնուն ուղղված և ոչ մի բառ, ոչ մի հայացք նրա կողմը՝ կարծես սրահում չլիներ նա։ Դա քիչ էր, իսկույն ևեթ Ստեպան Տրոֆիմովիչին տիրաբար բռնագրավեց ու տարավ հյուրասենյակ, կարծես վերջինս որևէ բացատրություն չուներ Լեմբկեի հետ, իսկ եթե լիներ էլ, չարժեր շարունակել։ Նորից կրկնեմ, ինձ թվում է, որ չնայած իր համակ բարձրագույն տոնայնությանը, Յուլիա Միխայլովնան այս դեպքում վերստին մեծ վրիպում թույլ տվեց։ Այստեղ նրան առանձնապես օգնեց Կարմազինովը (որն ուղևորությանն էր մասնակցել Յուլիա Միխայլովնայի հատուկ խնդրանքով և այդպիսով, թեկուզ անուղղակիորեն, վերջապես այցելել Վարվառա Պետրովնային, ինչից վերջինս, իր փոքրոգությամբ, միանգամայն զմայլված էր)։ Դեռ դռան միջից (նա ներս մտավ բոլորից ուշ) նա բղավեց՝ տեսնելով Ստեպան Տրոֆիմովիչին, նրան մոտենալով գրկաբաց, ընդհատելով նույնիսկ Յուլիա Միխայլովնային։

― Ինչքա՜ն ժամանակ է՝ չենք տեսնվել։ Վերջապե՜ս... Excellent ami!^[82]։

Նա սկսեց համբուրվել ու, հասկանալի է, դեմ արեց այտը։ Իրեն կորցրած Ստեպան Տրոֆիմովիչը հարկադրված էր համբուրել նրան։

― Cher,― ասում էր նա ինձ արդեն երեկոյան՝ վերհիշելով այդ օրվա եղածն ամբողջությամբ,― այդ պահին ես մտածեցի, ո՞վ է մեզնից ավելի ստորը։ Նա՞, որ գրկախառնվեց ինձ հետ, տեղնուտեղը նվաստացնելու համար, թե՝ ե՞ս, որ արհամարհում եմ նրան ու իր այտը, բայց և իսկույն համբուրեցի, թեև կարող էի երես դարձնել... թյո՛ւհ։

― Դե, պատմեք հապա, պատմեք,― լմլմացնում ու սվսվացնում էր Կարմազինովը, ասես կարելի էր հենց վերցնել ու իրեն պատմել ամբողջ կյանքը՝ քսանուհինգ տարի ի վեր։ Սակայն այդ հիմար թեթևամտությունն առկա էր «բարձրաշխարհիկ» տոնի մեջ։

― Հիշեք, որ վերջին անգամ ձեզ հետ հանդիպել ենք Մոսկվայում՝ Գրանովսկու պատվին տրված ճաշկերույթին և որ այն ժամանակից անցել է քսանչորս տարի...― սկսեց շատ հիմնավոր (ասել է, թե շատ ոչ ըստ բարձրաշխարհիկ տոնի) Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Ce cher homme^[83],― ճղճղան ու ընտանեվարի ընդհատեց Կարմազինովը՝ չափից ավելի բարեկամաբար սեղմելով նրա ուսը ձեռքով,― դե, շուտ արեք, մեզ տարեք ձեզ մոտ, Յուլիա Միխայլովնա, այնտեղ նա կնստի ու ամեն ինչ կպատմի։

― Այնինչ, ես այդ դյուրագրգիռ կնկա հետ երբեք էլ մտերիմ չեմ եղել,― զայրույթից ցնցվելով, այդ նույն երեկոյան, շարունակում էր ինձ բողոքել Ստեպան Տրոֆիմովիչը։― Մենք դեռևս համարյա պատանի էինք և այն ժամանակ արդեն ես սկսեցի նրան ատել... նույնքան էլ նա ինձ, իհարկե...

Յուլիա Միխայլովնայի սրահն արագ լցվեց։ Վարվառա Պետրովնան հատկապես բորբոքված վիճակում էր, թեև ջանում էր անտարբեր երևալ, բայց ես որսացի ատելությամբ լի նրա երկու-երեք հայացքներն՝ ուղղված Կարմազինովին և զայրացածները՝ Ստեպան Տրոֆիմովիչին՝ զայրագին նախապես, զայրագին խանդից, սիրուց, եթե Ստեպան Տրոֆիմովիչն այս անգամ որևէ կերպ սխալվեր և բոլորի ներկայությամբ Կարմազինովին թույլ տար տապալել իրեն, ինձ թվում է, տեղնուտեղը վեր կթռչեր ու կծեծեր նրան։ Մոռացա ասել, որ այստեղ էր նաև Լիզան, և ոչ մի անգամ ես նրան ավելի բերկրալի, անհոգաբար ուրախ ու երջանիկ չէի տեսել։ Հարկավ, Մավրիկիյ Նիկոլաևիչն էլ կար։ Ապա, ջահել տիկնանց և կիսասանձարձակ երիտասարդների բազմության մեջ, որոնք կազմում էին Յուլիա Միխայլովնայի սովորական շքախումբը և որոնց շրջապատում այդ ապերասանությունն ընդունվում էր ուրախության, իսկ գրոշանոց ցինիզմը՝ խելքի տեղ, ես նկատեցի երկու-երեք նոր դեմք, մի եկվոր՝ շատ իրար անցած լեհ էր, ինչ-որ գերմանացի բժիշկ՝ հաղթանդամ, րոպեն մեկ սեփական սրախոսություններից հաճույքով քրքջացող ծերուկ և վերջապես, ինչ-որ շատ ջահել իշխանիկ էր Պետերբուրգից՝ ավտոմատի պես, պետական այրի կեցվածքով և ահավոր երկարուկ օձիքներով։ Բայց երևում էր, որ Յուլիա Միխայլովնան շատ է գնահատում այդ հյուրին և անհանգստանում էր իր սալոնի համար...

― Cher monsieur Karmazinoff^[84],— սկսեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը, պատկերավայել նստած բազմոցին, ու հանկարծ սվսվացնելով Կարմազինովից ոչ պակաս,― cher monsieur Karmazonoff, մեր անցած ժամանակների և հայտնի համոզմունքների տեր մարդու համար թեկուզ քսանհինգամյա ժամկետը պետք է որ միօրինակ երևա...

Գերմանացին բարձրաձայն ու ընդոստ քրքջաց, ճիշտ կարծես խրխնջաց, ակներևաբար ենթադրելով, թե Ստեպան Տրոֆիմովիչն անասելի ծիծաղաշարժ մի բան է ասել։ Վերջինս ընդգծված զարմանքով նրան նայեց, ի դեպ, ոչ մի տպավորություն չգործելով նրա վրա։ Նայեց նաև իշխանը՝ գերմանացուն դառնալով իր օձիքներով հանդերձ ու դնելով քթակնոցը, թեև առանց նվազագույն հետաքրքրության։

― Պետք է որ միօրինակ երևա,― դիտավորյալ կրկնեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը՝ հնարավորին չափ երկար ու աննրբանկատ ձգելով ամեն մի բառը։― Այդպիսին է եղել և իմ կյանքն այս ամբողջ քառորդ դարի ընթացքում, et comme on trouve partout plus de moines que de raison^[85], ու քանի որ լիովին համաձայն եմ դրան, ապա ստացվում է, որ այս ամբողջ քառորդ դարի ընթացքում ես...

― C’est charmant, les moines^[86],― շշնջաց Յուլիա Միխայլովնան՝ դառնալով կողքը նստած Վարվառա Պետրովնային։

Վարվառա Պետրովնան պատասխանեց հպարտ հայացքով։ Սակայն Կարմազինովը չդիմացավ ֆրանսիական դարձվածքի հաջողությանը և արագ ու ճղճղան ընդհատեց Ստեպան Տրոֆիմովիչին։

― Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա այդ հաշվով ես հանգիստ եմ ու ահա յոթերորդ տարին նստած եմ Կառլսռուէում։ Եվ երբ անցյալ տարի քաղաքային խորհուրդը վճռեց նոր ջրատար խողովակ անցկացնել, ապա ես սրտով զգացի, որ կառլսռուական այդ ջրատարի հարցն ինձ համար ավելի սիրելի ու թանկ է իմ սիրելի հայրենիքի բոլոր հարցերից... այստեղի այսպես կոչված բարեփոխումների ամբողջ ընթացքում։

― Ստիպված եմ կարեկցել, թեև դեմ սրտիս,― հոգոց հանեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը, բազմանշանակ թեքելով գլուխը։

Յուլիա Միխայլովնան ցնծում էր. խոսակցությունը դառնում էր թե խորունկ, թե նպատակաուղղված։

― Խողովակն անմաքրությունները հեռացնելու համա՞ր է,― բարձրաձայն տեղեկացավ բժիշկը։

― Ջրատար, բժիշկ, ջրատար, ես նույնիսկ այն ժամանակ օգնեցի նրանց՝ նախագիծ գրել։

Բժիշկը որոտնաձայն քրքջաց։ Նրան հետևեցին շատերը, արդեն այս անգամ բժշկի երեսին, որը դա չնկատեց ու անչափ ուրախ էր, որ բոլորը ծիծաղում են։

― Թույլ տվեք չհամաձայնել ձեզ, Կարմազինով,― շտապեց ընդմիջել Յուլիա Միխայլովնան։― Կառլսռուէն՝ իր հերթին, բայց դուք սիրում եք մոլորեցնել, և այս անգամ մենք ձեզ չենք հավատա։ Ռուս մարդկանցից, գրողներից ո՞ր մեկն է ներկայացրել այդչափ ժամանակակից կերպարներ, կռահել այդքան ամենաարդիական հարցեր, մատնացույց արել հենց այն գլխավոր արդի կետերը, որոնցից գոյանում է ժամանկակից գործչի տիպարը։ Դուք, միայն դուք, և ուրիշ ոչ ոք։ Որից հետո հավատացնում եք հայրենիքի հանդեպ ձեր անտարբերության և Կառլսռուէի ջրատար խողովակով ձեր ահավոր հետաքրքրության մեջ։ Հա՜-հա՜։

― Այո, ես, իհարկե,― սկսեց սվսվացնել Կարմազինովը,― ի դեմս Պոգոժևի, ներկայացրել եմ սլավոնապաշտների բոլոր թերությունները, իսկ ի դեմս Նիկիդիմովի՝ արևմտապաշտների բոլոր թերությունները...

― Չէ մի չէ՜՝ բոլոր,― կամացուկ մրմնջաց Լյամշինը։

― Բայց ես դա անում եմ անցողակի, միայն թե մի կերպ սպանեմ ձանձրալի ժամանակը և... բավարարեմ հայրենակիցների այդ ամեն տեսակի մտատանջող պահանջմունքները։

― Ստեպան Տրոֆիմովիչ, հավանաբար ձեզ հայտնի է,― ցնծագին շարունակեց Յուլիա Միխայլովնան,― որ վաղը մենք կվայելենք, սքանչելի տողեր ունկնդրելով... Սեմյոն Եգորովիչի բելետրիստական նրբագեղագույն վերջին ոգեշնչումներից մեկը, որը կոչվում է «Merci»։ Այդ գործում նա հայտարարում է, որ այլևս չի գրելու, հանուն և ոչնչի աշխարհում, եթե նույնիսկ երկնքից հրեշտակ իջնի կամ ավելի լավ է ասել, ամբողջ աշխարհիկ հասարակությունը եթե խնդրի փոխել որոշումը։ Մի խոսքով, ցած է դնում գրիչն ամբողջ կյանքում, և այդ վայելչագեղ «Merci»-ն ուղղված է հասարակությանը՝ ի նշան երախտագիտության այն կայուն հիացմունքի, որով քանի-քանի տարի ուղեկցվել է նրա մշտական ծառայությունը ռուսական ազնիվ մտքին։

Յուլիա Սիխայլովնան երանության կատարին էր։

― Այո, ես հրաժեշտ եմ տալիս, կասեմ իմ «Merci»-ն և կմեկնեմ, ու այնտեղ, Կառլսռուէում... կփակեմ իմ աչքերը,― կամաց-կամաց սկսեց թթվել Կարմազինովը։

Ինչպես մեր մեծ գրողներից շատերը (իսկ մենք մեծ գրող շատ ունենք), նա չէր դիմանում գովասանքներին և անմիջապես սկսում էր թուլանալ, չնայած իր սրամտությանը։ Բայց ես կարծում եմ, որ դա ներելի է։ Ասում են, մեր Շեքսպիրներից մեկն այդպես էլ թռցրել է բերանից մասնավոր խոսակցության ժամանակ, թե իբր «մեզ՝ մեծ մարդկանցս, ուրիշ կերպ չի էլ կարելի» և այլն, ու դեռ չի էլ նկատել դա։

― Այնտեղ, Կառլսռուէում ես կփակեմ աչքերն իմ։ Մեզ՝ մեծ մարդկանցս, մնում է, մեր գործն անելուց հետո, շուտով փակել աչքերը՝ պարգևներ չփնտրելով։ Այդպես կանեմ ես նույնպես։

― Հասցեն տվեք, և ես Կառլսռուէ կգամ՝ ձեր գերեզմանին,― անզուսպ քրքջաց գերմանացին։

― Հիմա մեռյալներին երկաթուղով էլ են տեղափոխում,― անսպասելի խոսեց աննշմար երիտասարդներից մեկը։

Լյամշինն ուղղակի ծղրտաց հիացմունքից։ Յուլիա Միխայլովնան խոժոռվեց։ Ներս մտավ Նիկոլայ Ստավրոգինը։

― Իսկ ինձ ասացին, թե ձեզ տարել են տեղամա՞ս,― բարձրաձայն ասաց նա՝ բոլորից առաջ դիմելով Ստեպան Տրոֆիմովիչին։

― Ոչ, դա ընդամենը տեղամասնավոր դեպք էր,― բառախաղ արեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը։

― Բայց հուսով եմ, որ դա նվազագույնս չի ազդի իմ խնդիրքի վրա,― նորից միջամտեց Յուլիա Միխայլովնան,― հուսով եմ, որ չնայած այդ դժբախտ տհաճությանը, որի մասին մինչև հիմա պատկերացում անգամ չունեմ, մեր լավագույն սպասումները հուսախաբ չեք անի և մեզ չեք գրկի գրական առավոտին ձեզ ունկնդրելու հաճույքից։

― Ես չգիտեմ, ես... հիմա...

― Իրոք, ես այնքան անբախտ եմ, Վարվառա Պետրովնա... և պատկերացրեք, հենց այն ժամանակ, երբ այնպես փափագում էի շուտով ու անձամբ ճանաչել ռուսական երևելի և անկախ ուղեղներից մեկին, և ահա հանկարծ Ստեպան Տրոֆիմովիչը մեզնից հեռանալու մտադրություն է հայտնում։

― Գովասանքն այնքան բարձրաձայն է ասված, որ ես, անշուշտ, պիտի չլսեի,― հատորոշ ասաց Ստեպան Տրոֆիմովիչը,― բայց չեմ հավատում, թե իմ նվաստ անձնավորությունն այդչափ անհրաժեշտ է վաղվա ձեր տոնախմբությանը։ Ի դեպ, ես...

― Դուք նրան շփացնում եք,― բղավեց Պյոտր Ստեպանովիչը՝ արագ-արագ սենյակ խուժելով։― Ես նոր էի միայն նրան բուռս հավաքել, ու հանկարծ, մի առավոտվա ընթացքում՝ խուզարկություն, ձերբակալություն, ոստիկանը բռնում է նրա շլինքից, հիմա էլ նրան գուրգուրում են տիկնայք՝ քաղաքագլխի սալոնում։ Հիմա նրա յուրաքանչյուր մանր ոսկորը նվվում է հիացմունքից, այսպիսի բենեֆիս նա երազել անգամ չէր կարող։ Հենց դա է որ կա, հիմա կսկսի մատնել սոցիալիստներին։

― Չի՜ կարող պատահել, Պյոտր Ստեպանովիչ։ Սոցիալիզմը չափազանց մեծ միտք է, որպեսզի Ստեպան Տրոֆիմովիչը չգիտակցի դա,― եռանդագին պաշտպան կանգնեց Յուլիա Միխայլովնան։

― Միտքը մեծ է, սակայն միշտ չէ, որ հետևորդներն են հսկաներ, et brisons-la, mon cher^[87],― եզրակացրեց Ստեպան Տրոֆիմովիչը՝ դիմելով որդուն և վայելչագեղ ելնելով տեղից։

Բայց այստեղ ամենաանսպասելի մի հանգամանք եղավ։ Ֆոն Լեմբկեն արդեն որոշ ժամանակ սալոնում էր, բայց կարծես ոչ մեկից չնկատված, թեև բոլորը տեսել էին՝ ինչպես է ներս եկել։ Նախկին մտադրությանը հակված՝ Յուլիա Միխայլովնան շարունակում էր քամահրել նրան։ Ամուսինը տեղավորվել էր դռան մոտ և մռայլ ու խստադեմ ունկնդրում էր խոսակցությունը։ Ակնարկումներ լսելով առավոտյան դեպքերի մասին, նա սկսեց մի տեսակ անհանգիստ շուռումուռ գալ, հայացքը հառեց իշխանին, ըստ երևույթին, զարմացած նրա առատորեն օսլայած, առաջ տնկված օձիքներից, հետո ասես հանկարծ ցնցվեց՝ լսելով ձայնն ու տեսնելով ներս խուժած Պյոտր Ստեպանովիչին, և հենց նոր էր հասցրել սոցիալիստների մասին իր իմաստնությունը հայտնել Ստեպան Տրոֆիմովիչը, հանկարծ մոտեցավ նրան՝ ճանապարհին բոթելով Լյամշինին, որն իսկույն ևեթ ետ ցատկեց շինծու շարժումով ու տարակուսանքով՝ ուսը շփելով ու ներկայացնելով, թե իրեն շատ ցավոտ են բոթել։

― Բավական է,― ասաց Ֆոն Լեմբկեն՝ փութով բռնելով վախեցած Ստեպան Տրոֆիմովիչի ձեռքն ու ամուր սեղմելով։― Բավական է, մեր ժամանակի ֆլիբուստյերները պարզված են։ Այլևս ոչ մի խոսք։ Միջոցները ձեռնարկված են...

Նա խոսեց բարձրաձայն՝ սենյակով մեկ, եզրափակեց եռանդաշատ։ Թողած տպավորությունը հիվանդագին էր։ Բոլորն անբարեհաջող մի բան զգացին։ Ես տեսա, թե ինչպես գունատվեց Յուլիա Միխայլովնան։ Էֆեկտն ավարտվեց հիմար մի դիպվածով։ Հայտարարելով, թե միջոցները ձեռնարկված են, Լեմբկեն շրջվեց ու արագ քայլեց սենյակից դուրս, սակայն երկու քայլ գցելով՝ գայթեց գորգի վրա, առաջ մղվեց ու քիչ էր մնացել, ընկներ։ Մի պահ կանգ առավ, նայեց գայթած տեղին և բարձրաձայն ասելով՝ «Փոխել», դուրս ելավ դռնից։ Յուլիա Միխայլովնան վազեց նրա ետևից։ Նրա հեռանալուց հետո ժխոր բարձրացավ, որի մեջ դժվար էր որևէ բան զանազանել։ Ասում էին, թե «վրդովված է», ոմանք էլ, թե՝ «հեռացված»։ Մյուսները մատով ցույց էին տալիս ճակատի մոտ։ Անկյունում նստած Լյամշինը երկու մատները չռեց ճակատից վեր։ Ակնարկում էին ինչ-ինչ տնային իրադարձություններ, բոլորն էլ, հարկավ, շշուկով։ Ոչ ոք ձեռքը չտարավ գլխարկին, բոլորն էլ սպասում էին։ Ես չգիտեմ՝ ինչ հասցրեց անել Յուլիա Միխայլովնան, բայց մի հինգ րոպե անց ետ եկավ՝ ամբողջ ուժով ջանալով հանգիստ երևալ։ Պատասխանում էր խուսափողաբար, թե Անդրեյ Անտոնովիչը թեթևակի հուզված է, բայց որ դա ոչինչ, որ դեռ մանկուց այդպես էր, որ ինքը «շատ ավելի լավ գիտե» և որ վաղվա տոնախմբությունը, անշուշտ, կուրախացնի նրան։ Ապա՝ շոյիչ, բայց միայն բարեկրթության համար, մի քանի խոսք ևս Ստեպան Տրոֆիմովիչին, և բարձրաձայն հրավեր կոմիտեի անդամներին՝ հենց հիմա բացել նիստը։ Այստեղ միայն կոմիտեին չմասնակցողները սկսեցին պատրաստվել տուն գնալ, սակայն այդ ճակատագրական օրվա հիվանդագին արկածները դեռևս չէին վերջացել...

Դեռևս այն պահին հենց, երբ ներս մտավ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը, ես նկատեցի, որ Լիզան արագ ու անքթիթ նրան նայեց և երկար ժամանակ աչքերը չէր կտրում նրանից, այնքան երկար, որ ի վերջո, դա ուշադրություն հարուցեց։ Տեսա, որ Մավրիկիյ Նիկոլաևիչը ետևից կռացավ նրա ականջին և կարծես ինչ-որ բան էր ուզում շշնջալ, բայց երևում է, մտադրությունը փոխեց ու արագ ուղղվեց՝ շուրջը նայելով մեղավորի պես։ Հետաքրքրություն արթնացրեց և Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը. նրա դեմքը սովորականից ավելի սփրթնած էր, իսկ հայացքը՝ անսովոր ցրված։ Մտնելիս իր հարցը նետելով Ստեպան Տրոֆիմովիչին, նա կարծես տեղնուտեղը մոռացավ նրա մասին և, իրոք, կարծում եմ, մոռացավ նաև մոտենալ տանտիրուհուն։ Լիզային չնայեց և ոչ մի անգամ, ոչ որովհետև չէր ուզում, այլ որովհետև, պնդում եմ սա, նրան նույնպես ամենևին չէր նկատում։ Ու հանկարծ, որոշ լռությունից հետո, որ հետևեց Յուլիա Միխայլովնայի՝ առանց ժամանակ կորցնելու վերջին նիստը սկսելու հրավերին, հանկարծակի հնչեց Լիզայի զրնգուն, դիտավորյալ բարձր ձայնը։ Նա կանչեց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչին։

― Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչ, ինչ-որ մի կապիտան, որն իրեն ձեր ազգականն է կոչում, ձեր կնոջ եղբայրը՝ Լեբյադկին ազգանունով, շարունակ անվայել նամակներ է գրում ինձ՝ դրանցով բողոքելով ձեզնից, առաջարկելով ինձ ինչ-ինչ գաղտնիքներ բացել ձեր մասին։ Եթե նա իսկապես ձեր ազգականն է, ապա արգելեք նրան նեղացնել ինձ ու ազատեք անախորժություններից։

Ահավոր մարտահրավեր լսվեց այդ բառերի մեջ. բոլորը հասկացան դա։ Մեղադրանքն ակնհայտ էր, թեև գուցե իր իսկ համար հանկարծակի։ Նման էր, երբ մարդը, աչքերը փակելով, ցած է նետվում տանիքից։

Սակայն Նիկոլայ Ատավրոգինի պատասխանն առավել ապշեցուցիչ էր։

Նախ և առաջ, արդեն տարօրինակ էր այն, որ նա ամենևին չզարմացավ ու Լիզային լսեց ամենահանգիստ ուշադրությամբ։ Ո՛չ շփոթմունք, ո՛չ զայրույթ չարտահայտվեց նրա դեմքին։ Պարզ, հաստատակամ, նույնիսկ կատարյալ պատրաստակամ տեսքով նա պատասխանեց ճակատագրական հարցին.

― Այո, ես դժբախտությունն ունեմ այդ մարդու ազգականը լինել։ Ես նրա քրոջ, ծնյալ Լեբյադկինայի ամուսինն եմ, շուտով արդեն հինգերորդ տարին։ Վստահ եղեք, որ նրան կփոխանցեմ ձեր պահանջներն ամենամոտ ժամանակներս և պատասխանում եմ, որ այլևս նա ձեզ չի անհանգստացնի։

Երբեք չեմ մոռանա Վարվառա Պետրովնայի դեմքին գծագրված սարսափը։ Խելացնոր տեսքով նա ելավ աթոռից՝ առաջ պարզած աջ ձեռքը, ասես պաշտպանվելու համար։ Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը նայեց նրան, Լիզային, հանդիսականներին ու հանկարծ ժպտաց անսահման գոռոզամտությամբ և անշտապ դուրս եկավ սենյակից։ Բոլորը տեսան, թե Լիզան ինչպես վեր թռավ բազմոցից, հենց Նիկոլայ Վսեվոլոդովիչը շրջվեց՝ դուրս գնալու, և ակնհայտորեն նրան հետևելու շարժում արեց, բայց ուշքի եկավ ու չվազեց, այլ կամաց դուրս եկավ՝ նույնպես ոչ մեկին ոչինչ չասելով և ոչ մեկին չնայելով, հասկանալի է, նրա ետևից պոկված Մավրիկիյ Նիկոլաևիչի ուղեկցությամբ։

Այդ երեկո քաղաքում աղմուկի և խոսքուզրույցի մասին չեմ հիշատակում։ Վարվառա Պետրովնան փակվեց իր քաղաքային տանը, իսկ Նիկոլայ Ստավրոգինը, ասում էին, ուղղակի գնացել էր Սկվորեշնիկի՝ չտեսնվելով մոր հետ։ Ստեպան Տրոֆիմովիչն ինձ երեկոյան ուղարկեց «cette chere amie»-ի մոտ՝ նրան ներկայանալու թույլտվություն աղերսելու, բայց ինձ չընդունեցին։ Նա ահավոր ցնցված էր, լաց էր լինում։ «Այդպիսի՜ ամուսնություն։ Այդպիսի ամուսնությո՜ւն։ Այդպիսի սոսկալի բան ընտանիքո՜ւմ»,― կրկնում էր նա րոպեն մեկ։ Սակայն հիշում էր նաև Կարմազինովի մասին և սաստիկ հայհոյում նրան։ Եռանդով նախապատրաստվում էր նաև վաղվա ընթերցմանը և, ո՜վ գեղարվեստական խառնվածք՝ նախապատրաստվում էր հայելու առաջ ու վերհիշում ամբողջ կյանքում ունեցած սուր-սուր բոլոր խոսքերն ու մանր-մունր բառախաղերը՝ առանձին գրառված տետրակի մեջ՝ որ ներդնի վաղվա ելույթում։

― Բարեկամս, ես սա վերին նպատակի համար եմ անում,― ասում էր ինձ՝ ակնհայտորեն արդարանալով։― Cher ami, ես շարժվել եմ իմ քսանհինգամյա տեղից ու հանկարծ շարժվել, թե ուր՝ չգիտեմ, բայց շարժվել եմ...

1. ↑ «Զավակս, սիրեցյալ զավակս» (ֆրանս)։
2. ↑ Նա ծիծաղում է (ֆրանս)։
3. ↑ Թողնենք դա (ֆրանս)։
4. ↑ Ճիշտ այդպես (ֆրանս)։
5. ↑ Աղմուկ բարձրացնելու իր անվան շուրջ (ֆրանս)։
6. ↑ Նա ծիծաղում է։ Նա շատ, չափից շատ է ծիծաղում (ֆրանս)։
7. ↑ Նա միշտ ծիծաղում է (ֆրանս)։
8. ↑ Ավելի լավ։ Թողնենք դա (ֆրանս)։
9. ↑ Ես ուզում էի տարհամոզել (ֆրանս)։
10. ↑ Այդ խեղճ հորաքույրը, լավ-լավ բաներ կլսի նա (ֆրանս)։
11. ↑ Այստեղ թաքնված է ինչ-որ կույր ու կասկածելի մի բան (ֆրանս)։
12. ↑ Նրանք պարզապես ծույլեր են (ֆրանս)։
13. ↑ Դուք ծույլեր եք։ Ձեր դրոշը լաթ է, անզորության մարմնավորում (ֆրանս)։
14. ↑ Այդ բնույթի ինչ-որ հիմարություն (ֆրանս)։
15. ↑ Դուք չեք հասկանում։ Թողնենք դա (ֆրանս)։
16. ↑ Դուք հասկանո՞ւմ եք (ֆրանս.)։
17. ↑ Հովանավորյալ (ֆրանս.)։
18. ↑ Կատաղի ակտիվություն (ֆրանս.)։
19. ↑ Բարեգործ բռի (ֆրանս.)։
20. ↑ Թող պիղծ արյունը ոռոգի մեր արտերը (ֆրանս.)։
21. ↑ «Իմ սիրելի Ավգուստին» (գերմ.)։
22. ↑ Ոչ մի թիզ մեր հողից, ոչ մի քար մեր ամրոցներից... (ֆրանս.)։
23. ↑ Այո, նման համեմատություն ընդունելի է։ Ինչպես դոնցի փոքրիկ մի կազակ, որը պարում է սեփական գերեզմանի վրա (ֆրանս.)։
24. ↑ Թողնենք դա (ֆրանս.)։
25. ↑ Ես մոռացել եմ (ֆրանս.)։
26. ↑ Վիճակը նետված է (լատ.)։
27. ↑ Անպատշաճություն (ֆրանս.)։
28. ↑ Առանց երևցնելու (ֆրանս.)։
29. ↑ Գիտություն ընթերցողի (ֆրանս.)։ Այստեղ «դուք զգուշացված եք» իմաստով։
30. ↑ Եթե ճիշտ էլ չէ (իտալ.)։
31. ↑ Վերջապես, բարեկամս (ֆրանս )։
32. ↑ Դուք հասկանո՞ւմ եք (ֆրանս.)։
33. ↑ Ներեցեք, մոռացա նրա անունը։ Նա տեղացի չէ (ֆրանս.)։
34. ↑ Դեմքի արտահայտության մեջ ինչ-որ բութ ու գերմանական բան կար։ Ազգանունը Ռոզենտալ էր (ֆրանս.)։
35. ↑ Դուք նրան ճանաչո՞ւմ եք։ Մի բութ ու շատ ինքնահավան բան կա արտաքինի մեջ, միաժամանակ շատ խիստ, անմատչելի և կարևոր (ֆրանս.)։
36. ↑ Դրանից ինչ-որ բան հասկանում եմ (ֆրանս.)։
37. ↑ Այո, հիշում եմ, նա օգտագործեց այդ բառը (ֆրանս.)։
38. ↑ Նա իրեն պահում էր տարածության վրա (ֆրանս.)։
39. ↑ Կարճ ասած, նա կարծում էր, թե անմիջապես կհարձակվեմ վրան ու կսկսեմ անխնա խփել։ Ցածր դիրքի բոլոր այդ մարդիկ այդպիսին են (ֆրանս.)։
40. ↑ Ահա արդեն քսան տարի ես ինձ նախապատրաստում են դրան (ֆրանս.)։
41. ↑ Ես ինձ հանգիստ և արժանապատիվ պահեցի (ֆրանս.)։
42. ↑ Մի խոսքով, այդ ամենը (ֆրանս.)։
43. ↑ Ու ինչ-որ բաներ իմ պատմական, քննադատական և քաղաքական սևագրություններից (ֆրանս.)։
44. ↑ Այո, ճիշտ այդպես (ֆրանս.)։
45. ↑ Նա մենակ էր, բոլորովին մենակ (ֆրանս.)։
46. ↑ Միջանցքում, այո, հիշեցի ու հետո... (ֆրանս.)։
47. ↑ Գիտեք, ես չափազանց բորբոքված էի։ Նա խոսում էր, խոսում էր... ինչից ասես (ֆրանս.)։
48. ↑ Ես չափազանց բորբոքված էի, բայց հավատացնում եմ ձեզ, ինձ արժանապատիվ էի պահում (ֆրանս.)։
49. ↑ Գիտեք, նա հիշատակեց Տելյատնիկովի անունը (ֆրանս.)։
50. ↑ Որն ինձ, իմիջիայլոց, տասնհինգ ռուբլի է պարտք երալաշով, մի խոսքով ես լրիվ չհասկացա (ֆրանս.)։
51. ↑ Ի՞նչ եք կարծում։ Վերջապես, նա համաձայնեց (ֆրանս.)։
52. ↑ Եվ ուրիշ ոչինչ (ֆրանս.)։
53. ↑ Բարեկամաբար, ես միանգամայն գոհ եմ (ֆրանս.)։
54. ↑ Բարեկամաբար (ֆրանս.)։
55. ↑ Իմ թշնամիները.... և հետո ինչի՞ համար դատախազը, մեր այդ խոզ դատախազը, որը երկու անգամ անկիրթ է պահել իրեն իմ հանդեպ և որին անցյալ տարի հաճույքով ծեծել են այդ հմայիչ գեղեցկուհի Նատալյա Պավլովնայի մոտ, երբ նա թաքնվել էր բուդուարում։ Եվ հետո, բարեկամս (ֆրանս.)։
56. ↑ երբ քո սենյակում այդպիսի բաներ կան ու գալիս են քեզ ձերբակալելու (ֆրանս.)։
57. ↑ Հեռացրեք նրան (ֆրանս.)։
58. ↑ և հետո դա ինձ ձանձրացնում է (ֆրանս.)։
59. ↑ Գիտեք, պիտի պատրաստ լինել (ֆրանս.)։
60. ↑ Ամեն վայրկյան (ֆրանս.)։
61. ↑ Գիտեք ինչ, սիրելիս (ֆրանս.)։
62. ↑ Դա սկսվեց Պետերբուգում (ֆրանս.)։
63. ↑ Դուք ինձ նույն տեղն եք դնում, այդ մարդկանց հավասար (ֆրանս.)։
64. ↑ Ստորության այդ ազատամիտների հետ (ֆրանս.)։
65. ↑ Գիտեք արդյոք (ֆրանս.)։
66. ↑ Որ այնտեղ մի որևէ վիճաբանություն կսարքեմ (ֆրանս.)։
67. ↑ Իմ կյանքի ճանապարհն այսօր ավարտվեց, ես դա զգում եմ (ֆրանս.)։
68. ↑ Երդվում եմ (ֆրանս.)։
69. ↑ Ինչ գիտեք այդ մասին (ֆրանս.)։
70. ↑ Իմ կյանքի ուղին ավարտվեց (ֆրանս.)։
71. ↑ Ինչ կասի նա (ֆրանս.)։
72. ↑ Նա ինձ կկասկածի իր ամբողջ կյանքում (ֆրանս.)։
73. ↑ Դա ճշմարտանման չէ... Եվ հետո՝ կանայք (ֆրանս.)։
74. ↑ Լեմբկեի հետ պետք է արժանապատիվ ու հանգիստ պահեք ձեզ (ֆրանս.)։
75. ↑ Օ, հավատացեք ինձ, ես հանգիստ կլինեմ (ֆրանս.)։
76. ↑ Ամեն ինչից վեր, ինչ կա ամենասրբազան (ֆրանս.)։
77. ↑ Գնանք (ֆրանս.)։
78. ↑ «Ամեն ինչ դեպի լավագույնն է գնում հնարավոր աշխարհներից այս լավագույնում»։ Վոլտեր, «Կանդիդ» (ֆրանս.)։
79. ↑ Ծովահեններ (ֆրանս.)։
80. ↑ Հասել է իմ ժամը (ֆրանս.)։
81. ↑ Դուք միայն հիմարություններ եք անում (ֆրանս.)։
82. ↑ Իմ անչափ բարի բարեկամ (ֆրանս.)։
83. ↑ Շատ թանկագին (ֆրանս.)։
84. ↑ Թանկագին պարոն Կարմազինով (ֆրանս.)։
85. ↑ Ու քանի որ ամենուրեք վանական ես հանդիպում ավելի, քան ողջամտություն (ֆրանս.)։
86. ↑ Դա սքանչելի է, վանականների մասին (ֆրանս.)։
87. ↑ Եվ դրանով վերջացնենք, սիրելիս (ֆրանս.)։