— Շատ լավ, սըր,— պատասխանեց Հոմերը և, դուրս գալով գրասենյակից, տուն գնաց։
==Գլուխ քսաներկուերորդ. ԵՂԻՑԻ ԼՈԻՅՍ==
Հեռագրատանը մենակ մնալով միստր Վիլլի Գրոգանը, որը մի ժամանակ երիտասարդ էր եղել և աշխարհի ամենաարագաշարժ հեռագրիչը, առանց շտապելու սկսեց իր սեղանը կարգի բերել։ Նա շատ մեղմ մի երգ էր մրմնջում, որը նրա հիշողության մեջ մնացել էր վաղ մանկությունից։ Մինչ ծերունին իր գործն էր անում, գրասենյակ մտավ Թոմաս Սփանգլերը։ Նա նոր էր դուրս եկել Կորբետի խորտկարանից և ալկոհոլի ազդեցության տակ իրեն երջանիկ էր զգում։ Մոտենալով սեղանին, նա նայեց ծեր հեռագրիչին, բայց ոչինչ չասաց։ Նրանք իրար հասկանում էին։ Հաճախ նրանք մի քանի ժամ աշխատում էին առանց որևէ բառ փոխանակելու։ Սփանգլերը հեռագրերի վրայից վերցրեց նվիրական ձուն և ուշադիր նայեց։ Հետո նորից այն դրեց հեռագրերի վրա և հաճույքով հիշեց աղջկան։ Նրա շուրթերը բնազդաբար ստացան աղջկա շուրթերի ձևը և ակամա կրկնեց այն խոսքերը, որ աղջիկն ասաց.
— Դու ինձ սիրում ես, չէ՞,— ասաց նա։— Այո, սիրում ես։
Ծեր հեռագրիչը նայեց գրասենյակի վարիչին։
— Ինձ հե՞տ ես, Թոմ,— ասաց նա։
— Վիլլի,— ասաց Սփանգլերը,— ի՞նչ կմտածեիր, եթե մի երիտասարդ կին քեզ այսպես ասեր. դու ինձ սիրում ես, այնպես չէ՞, այո, սիրում ես, սիրում ես։ Դու գիտես, որ սիրում ես։
— Ճիշտն ասած,— պատասխանեց Գրոգանը,— չգիտեմ, ինչ կմտածեի։
— Այդ կնոջը կսիրեի՞ր, Վիլլի,— հարցրեց Սփանգլերը և շարունակեց ընդօրինակել աղջկան. «Դու ինձ սիրո՞ւմ ես, չէ՞։ Նա միշտ այդպես է ասում»։
Սփանգլերը շփեց երեսը, կարծես երջանկությունը հաղթահարելու համար, հետո ասաց.
— Ինչպե՞ս են գործերը։
— Ամեն ինչ նույնն է,— պատասխանեց միստր Գրոգանը,— բացի անձրևից։
— Իսկ ինչպե՞ս է նոր ցրիչը,— հարցրեց Սփանգլերը,— լա՞վ է աշխատո՞ւմ։
— Իմ տեսածների մեշ լավագույնն է,— ասաց հեռագրիչը,— դու ի՞նչ կարծիքի ես նրա մասին։
— Ես նրան սիրեցի հենց այն պահից, երբ նա եկավ և աշխատանք խնդրեց,— պատասխանեց Սփանգլերը։ «Դու ինձ սիրում ես, չէ՞»։— Նա չէր կարողանում ազատվել Դիանա Սթիդից։ Ուրախ եմ, որ սիրում ես ցրիչին,— շարունակեց Սփանգլերը,— գրասենյակը փակելու մասին մի մտածիր, Վիլլի. ես ինքս կփակեմ։ Մի քիչ գործ ունեմ։ Այդ ցրիչը ինչ֊որ նշանավոր անուն ունի, չէ՞, Հոմեր Մաքոլի։ Ի՞նչ ես կարծում, ինչու նրա հայրը նրան Հոմեր անվանեց, փոխանակ Թոմաս, Վիլյամ, Հենրի կամ դրանց նման մի բան։ Սփանգլերը պատասխանի չսպասեց։ «Այո, դու սիրում ես»։
— Հոմերի եղբոր անունը Յուլիսիս է, իսկ քրոջ անունը Բես է։
— Հոմեր, Յուլիսիս, Բես,— ասաց Սփանգլերը։
— Մի ուրիշ եղբայր էլ ունի,— ասաց միստր Գրոգանը։— Մարկուսը ծառայում է բանւսկում։
— Մարկուս, Հոմեր, Յուլիսիս և Բես,— կրկնեց Սփանգլերը,— իսկ դու ինչո՞ւ տուն չես գնում, Վիլլի։
— Տո՞ւն,— ասաց միստր Գրոգանը և ժպտաց։— Եթե չես նեղանա, Թոմ, ես ուզում եմ քեզ հետ այստեղ նստել։ Գնալու ոչ մի տեղ չունեմ, անելու ոչինչ չունեմ, բացի քնելուց, իսկ քնելն այլևս ինձ հաճույք չի պատճառում։
— Լսիր, Վիլլի,— ասաց Սփանգլերը այնպիսի տոնով, կարծես խոսում էր երեխայի հետ,— չեմ ուզում, որ դու մտահոգվես. գիտեմ, որ դու մտահոգվում ես, բայց կարիք չկա։ Դու ծեր չես, և աշխարհում ոչ ոք չի կարող քեզ թոշակի ուղարկել։ Դու շատ լավ գիտես, որ այս գրասենյակում առանց քեզ կորած եմ։ Դու հարյուր տարի պիտի ապրես և ամեն օր պիտի աշխատես։
— Շնորհակալություն,— ասաց ծեր հեռագրիչը։ Նա լռեց մի պահ։ Ապա ցածրաձայն շարունակեց։— Այս գիշեր ես մի փոքր նոպա ունեցա։ Էհ, լուրջ բան չէր։ Նախօրոք զգացի։ Տղան այստեղ էր։ Նրան դեղի ուղարկեցի։ Դու գիտես, որ ես չպետք է դեղ խմեմ։ Ինձ բուժում է պետք և հանգիստ։
— Բժիշկները ամեն ինչ չեն հասկանում, իսկ դու և ես ապրում ենք հոգով։— Հետո հանկարծ ասաց.—«Դու ինձ սիրո՞ւմ ես, չէ՞»։ Բժիշկները մարմնից բացի ոչինչ չեն հասկանում,— ասաց նա,— և, այնուամենայնիվ, գուցե դու մի քիչ հանգստանաս։
— Է՛հ, կհանգստանամ,— ասաց միստր Գրոգանը,— շուտով մեծ հանգստի կգնամ, Թոմ։
— Վիլլի,— ասաց Սփանգլերը,— գնա Կորբետի մոտ և մի բաժակ խմիր, դաշնամուր լսիր, հետո կխոսենք անցած ժամանակների մասին, Վոլինսկու, Թոմլինսոնի, ծերուկ Դեյվընփորթի, հեռագրալարերը ձգող Հարրի Բուլի, խենթուկ Ֆրեդ Մքինտայրի և զարմանալի Ջերի Բիթիի մասին։ Վեր կաց, Վիլլի։ Մեկ-երկու բաժակ խմիր և երբ վերադառնաս, անցյալը կքրքրենք։
— Ինձ արգելված է խմել, Թոմ,— ասաց միստր Գրոգանը,— դու գիտես, որ ես չպետք է խմեմ։
— Անշուշտ, գիտեմ, որ չպետք է խմես,— ասաց Սփանգլերը,— բայց գիտեմ նաև, որ սիրում ես խմել. պետք է անել այն, ինչ սիրում ես, և դա հաճախ ավելի կարևոր է, քան այն, ինչ պարտավորված ես անել։ Գնա և մի բաժակ խմիր։
— Շատ լավ, Թոմ,— պատասխանեց միստր Գրոգանը և գրասենյակից դուրս եկավ։
Վերջին մի քանի րոպեներին, գրասենյակի դռան մոտ՝ մայթի վրա ետուառաջ էր անում մի երիտասարդ և գրասենյակից հաճախ ներս էր նայում։ Վերջապես նա ներս մտավ և կանգնեց սեղանի առաջ։ Սփանգլերը նկատեց նրան և մոտ գնաց։
— Ինչպե՞ս ես,— ասաց Սփանգլերը, հիշելով տղային,— ինձ թվում էր, որ դու վաղուց Փենսիլվանիայի ճանապարհին ես։ Չէ՞ որ մայրդ փող ուղարկեց։ Պարտքդ վերադարձնելու կարիք չկա։
— Պարտքը վերադարձնելու չեմ եկել,— ասաց երիտասարդը,— եկել եմ էլի վերցնելու և չեմ պատրաստվում խնդրել։— Նա հազաց։— Եկել եմ բռնի վերցնելու։
— Քեզ ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց Սփանգլերը։
— Ահա թե ինչ է պատահել,— ասաց երիտասարդը և բաճկոնի աջ գրպանից մի ատրճանակ հանելով պահեց դողացող ձեռքերում։ Թոմաս Սփանգլերը, որը դեռևս մի քիչ հարբած և երջանիկ էր, չէր կարողանում կատարվածից բան հասկանալ։
— Դե, շուտ,— ասաց երիտասարդը,— փող տուր, քո ունեցած ամբողջ փողը։ Ամենուրեք մարդիկ իրար սպանում են, և փույթ չէ, եթե ես էլ քեզ սպանեմ կամ սպանվեմ։ Հուզված եմ և ոչ մի անախորժություն չեմ ուզում, բայց եթե հիմա քո ունեցած ամբողջ փողը չտաս, կկրակեմ։ Դե, փողը տուր, շուտ արա։
Սփանգլերը բացեց դրամարկղը և փողերը դուրս հանեց։ Նա փողերը դասավորեց՝ մանրը, մեծ թղթադրամները և այլն, ու դրեց սեղանին՝ աղայի առջև։
— Առանց այն էլ քեզ փող պիտի տայի,— ասաց նա,— բայց ոչ թե նրա համար, որ ինձ վրա ատրճանակ ես ուղղել։ Քեզ փող պիտի տայի, որովհետև դու դրա կարիքն ունես։ Ահավասիկ։ Եղած ամբողջ փողն այս է։ Վերցրու և տուն գնա։ Գնա ձերոնց մոտ։ Գողության մասին ոչ ոքի չեմ հայտնի։ Ինքս կփակեմ այդ հաշիվը։ Այստեղ մոտավորապես յոթանասունհինգ դոլար կա։
Նա սպասեց, որ տղան վերցնի փողը, բայց վերջինս ձեռքը չմեկնեց։
— Լուրջ եմ ասում,— ասաց Սփանգլերը,— վերցրու փողը և գնա։ Դու դրա կարիքն ունես։ Դու հանցագործ չես և ոչ էլ այնքան հիվանդ, որ չկարողանաս բուժվել։ Քո մայրը սպասում է քեզ։ Այդ փողը ինձնից թող նվեր լինի նրան։ Դու դրանով գող չես դառնա։ Պարզապես վերցրու փողը, ատրճանակը մի կողմ դիր և տուն գնա։ Զենքը գցիր, այդպես ավելի լավ կզգաս։
Երիտասարդը ատրճանակը դրեց գրպանը։ Այն ձեռքով, որով զենքն էր բռնել, ծածկեց դողացող շուրթերը։
— Ինձ մնում է ինքնասպան լինել,— ասաց նա։
— Հիմար բաներ մի ասա,— խոսեց հեռագրատան վարիչը։ Նա վերցրեց փողերը և մեկնեց երիտասարդին։— Դե՛, վերցրու,— ասաց նա,— եղած ամբողջ փողը սա է։ Վերցրու և տուն գնա։ Եթե ուզում ես, զենքը թող այստեղ, ինձ մոտ։ Վերցրու քո փողը։ Այո, դա քոնն է, քանի որ դու դրա համար զենք բարձրացնելու անհրաժեշտություն զգացիր։ Ես գիտեմ, թե դու ինչ ես ուզում, որովհետև ես ինքս նույնը զգացել եմ։ Մենք բոլորս էլ այդ նույն բանը զգացել ենք։ Գերեզմանատներն ու բանտերը լեցուն են ամերիկացի ազնիվ տղաներով, որոնց վատ բախտ և դժվարին պայմաններ են վիճակվել։ Նրանք ոճրագործներ չեն։ Վերցրու,— ասաց նա մեղմորեն,— վերցրու այս փողը։ Տուն գնա։
Երիտասարդը զենքը գրպանից հանեց և սեղանի վրայով հրեց դեպի Սփանգլերը, որը այն գցեց դարակի մեջ։
— Չգիտեմ, ով եք դուք,— ասաց նա,— բայց ոչ ոք ինձ հետ հետ այդպես չի խոսել, ինչպես դուք։ Ես զենքը չեմ ուզում և փողը չեմ վերցնի, բայց տուն կգնամ։ Մի կերպ այստեղ հասա, մի կերպ էլ կվերադառնամ։— Մի պահ նա հազաց, ապա ասաց։— Չգիտեմ մայրս որտեղից էր ճարել այդ երեսուն դոլարը։ Գիտեմ միայն, որ նա խնայած փող չուներ։ Դրա մի մասը խմեցի, մի մասն էլ տարվեցի, իսկ...
— Նստիր,— ասաց Սփանգլերը։ Մի պահ հետո երիտասարդը նստեց Սփանգլերի աթոռին։ Սփանգլերը նստեց սեղանին։
— Քեզ ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց նա երիտասարդին։
— Ճիշտն ասած, չգիտեմ,— պատասխանեց երիտասարդը։— Կարծեմ հիվանդ եմ, գուցեև թոքախտ։ Եթե նույնիսկ չեմ, շուտով կլինեմ։ Չեմ սիրում գանգատվել։ Շատ անառողջ եմ, բայց դա իմ մեղքն է։ Հիմա կգնամ։ Շատ շնորհակալ եմ, կաշխատեմ մի օր ձեզ երախտահատույց լինել։— Երիտասարդը վեր կացավ և ուղղվեց դեպի գրասենյակի դուռը։
— Մի րոպե սպասիր,— ասաց Սփանգլերը,— նստիր։ Հանգստացիր։ Դու հիմա շատ ժամանակ ունես։ Շտապելու կարիք չկա։ Այսուհետև մի քիչ դանդաղ շարժվիր։ Ի՞նչն է քեզ հետաքրքրում։
— Չգիտեմ,— ասաց երիտասարդը,— չգիտեմ, որ կողմը գնամ և ինչ անեմ, ինչին հավատամ ու ինչին չհավատամ։ Հայրս քարոզիչ էր, բայց մահացավ, երբ ես երեք տարեկան էի։ Պարզապես չգիտեմ ինչ անել։— Նա նայեց Սփանգլերին։— Ի՞նչ կարելի է անել,— հարցրեց նա։
— Առանձնապես ոչինչ,— ասաց Սփանգլերը,— որևէ հարմար գործ։ Կարևոր չէ, թե մարդ ինչ է անում։ Որևէ լավ, պատվավոր աշխատանք։
— Ես միշտ անհանգիստ ու դժգոհ եմ եղել,— ասաց երիտասարդը,— չգիտեմ թե դա ինչից է։ Ինձ համար ոչ մի բան նշանակություն չունի։ Ես մարդկանց չեմ սիրում։ Չեմ սիրում նրանց հետ լինել։ Նրանց չեմ վստահում։ Չեմ սիրում նրանց ապրելը, խոսելը, այն բաները, որոնց հավատում են, այն, որ իրար անընդհատ հրմշտկում են։
— Ամեն ոք աշխարհում վաղ թե ուշ ապրում է այդ զգացումը,— պատասխանեց Սփանգլերը։
— Ես ինձ շատ լավ եմ ճանաչում,— ասաց երիտասարդը,— ես իմ արժեքը գիտեմ։ Արդարանալու պատճառներ էլ չունեմ։ Ամեն ինչի պատասխանատուն ես եմ։ Այժմ պարզապես հոգնած եմ, ձանձրացած եմ ու հիվանդ։ Ոչինչ ինձ չի հետաքրքրում։ Ամբողջ աշխարհը գժվել է։ Չեմ կարողանում իմ ուզած ձևով ապրել և ուրիշ կերպ ապրել չեմ ուզում է։ Իմ ուզածը փողը չէ։ Գիտեմ, որ կարող եմ որևէ գործ գտնել, մանավանդ հիմա, բայց չեմ սիրում այն մարդկանց, որոնցից կարելի է աշխատանք ստանալ։ Նրանք լավ մարդիկ չեն։ Չեմ ուզում նրանց առաջ գլուխ խոնարհել և թույլ չեմ տա, որ որևէ մեկը ինձ վիրավորի։ Փորձեցի մի քանի տեղ Յորքում, Փենսիլվանիայում։ Միշտ կռվել եմ և ինձ վտարել են։ Երեք կամ չորս օր, մի շաբաթ կամ մի շաբաթուկես։ Ամենաերկարը, որ դիմացել եմ՝ մի ամիս էր։ Յորքում փորձեցի բանակ գնալ, մտածեցի, որ այդպես լավ կլինի։ Ինչ֊որ տեղ կգնաս և գուցե սպանվես։ Եթե բանակում քեզ ճնշում են, ապա գոնե ասում են, որ դա ինչ֊որ նպատակի համար է, ինչ֊որ չափով անհրաժեշտ։ Չգիտեմ, իսկապե՞ս անհրաժեշտ է թե ոչ, բայց այդպես են ասում։ Նրանք ինձ մերժեցին։ Չկարողացա բժշկական քննությունից անցնել։ Միայն թոքերս չէին, ուրիշ բաներ էլ կային։ Չհետաքրքրվեցի։
Երիտասարդը սկսեց նորից հազալ, բայց այս անգամ համարյա մի ամբողջ րոպե։ Սփանգլերը սեղանի գզրոցից մի շիշ հանեց։
— Վերցրու,— ասաց նա,— մի կում խմիր։
— Շնորհակալություն,— ասաց երիտասարդը,— թեև ես չափից շատ եմ խմում, բայց այժմ խմելու պահանջ եմ զգում։— Նա շշից մի կում խմեց, ապա վերադարձրեց Սփանգլերին։— Շնորհակալության,— կրկնեց նա։
Սփանգլերը որոշեց, որ ավելի լավ է երիտասարդը խոսի։
— Ի՞նչ ես կարդում,— հարցրեց նա։
— Էհ, տարբեր բաներ,— ասաց երիտասարդը,— գոնե այդպես էր, երբ տանն էի։ Հայրս շատ գրքեր ուներ, ո՛չ միայն կրոնական, այլև լավ գրքեր՝ իսկական գրողների։ Իմ սիրած հեղինակը Վիլյամ Բլեյկն էր։ Գուցե ձեզ ծանոթ են նրա գործերը։ Սիրում էի նաև Շեքսպիր, Միլտոն, Պոպ, Դոնն, Դիկենս, Թեքերեյ։ Կարդացել եմ իմ հոր ունեցած բոլոր գրքերը, մի մասը երկու անգամ, մի քանիսը՝ երեք; Սիրում էի կարդալ, իսկ հիմա՝ ոչ։ Հիմա ես չեմ ուզում նույնիսկ թերթերի երեսը տեսնել։ Նախապես գիտեմ բոլոր լուրերը։ Ապականություն ու սպանություն է ամեն տեղ, ամեն օր, և աշխարհում ոչ մի մարդ չի ազդվում դրանից։— Նա գլուխն առավ ափերի մեջ և շարունակեց ցածրաձայն խոսել՝ առանց գլուխը բարձրացնելու։— Չեմ կարող շնորհակալություն չհայտնել ձեր արածի համար,— ասաց նա,— պետք է ասեմ, որ կսպանեի ձեզ, եթե դուք վախենայիք ինձնից կամ կոպիտ վերաբերվեիք ինձ հետ։ Աշխարհում բոլորը կամ վախկոտ են, կամ՝ կոպիտ։ Հիմա գիտակցում եմ, որ այստեղ փողի համար չէ, որ եկա։ Չգիտեմ, կհասկանա՞ք ինձ, բայց ես այստեղ եկա վերջնականապես համոզվելու, որ իմ ճանաչած բոլոր մարդկանց մեջ աշխարհի միակ պատվավոր մարդը դուք էիք, որ բարի եք եղել մի ուրիշի նկատմամբ։ Ուզում էի իմանալ, թե արդյո՞ք բարի եղաք պարզապես այդպիսին լինելու համար։ Եկա պարզելու, թե արդյո՞ք դա պատահականություն չէ։ Չէի կարողանում հավատալ, թե որևէ մեկը կարող է իսկապես լավ լինել, որովհետև այդպիսով մարդկանց մասին ունեցած իմ ամբողջ պատկերացումը սխալ է դուրս գալիս։ Երկար ժամանակ այնպես էի կարծում, որ մարդկային ցեղը անհուսալիորեն ապականված է, որ աշխարհում ոչ մի մարդ չկա, որը իսկապես մարդ լինի, արժանի հարգանքի։ Երկար ժամանակ ատում էի ոչ միայն այս աշխարհի հզորներին, այլև անարգվածներին։ Եվ ահա, տնից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու, օտար քաղաքում հանդիպեցի մի մարդու, որ արժանապատվություն ունի։ Երկար ժամանակ մտածում էի այդ մասին։ Չէի կարողանում հավատալ։ Ուզում էի ստուգել։ Ուզում էի հավատալ, որովհետև տարիներ շարունակ ես ինձ ասում էի. «Թող աշխարհում չապականված գեթ մի մարդ գտնեմ, որպեսզի ես ինքս էլ անբասիր լինեմ, որպեսզի հավատամ և ապրեմ»։ Առաջին անգամ, երբ մենք հանդիպեցինք, վստահ չէի դրան, բայց այժմ վստահ եմ։ Ձեզնից ուրիշ բան չեմ ուզում։ Դու իմ ամբողջ ուզածը տվեցիք։ Ավելին տալ չեք կարող։ Հասկանո՞ւմ եք։ Հիմա ես վեր կկենամ և ձեզ մնաք բարով կասեմ։ Իմ մասին մի մտահոգվեք։ Տուն եմ գնում։ Այս հիվանդությունից չեմ մահանա, կապրեմ։ Եվ հիմա գիտեմ, թե ինչպես պետք է ապրել։— Երիտասարդը մի պահ գլուխը բարձրացրեց, հետո դանդաղ վեր կացավ և նայեց Սփանգլերին։— Շատ շնորհակալ եմ,— ասակ նա։
Սփանգլերը հայացքով ճանապարհեց երիտասարդին։ Վերադարձավ դրամարկղի մոտ և փողը տեղը դրեց։ Նա վերցրեց երիտասարդի զենքը և դատարկեց։ Նա զենքը ետ դրեց դարակի մեջ, իսկ փամփուշտները դրեց գրպանը։ Հետո մոտեցավ պողպատե տուփին, որտեղ օրվա հեռագրերն էին պահվում, և մի ծրարի մեջ գտավ տղայի մորը ուղարկած հեռագիրը։ Հեռագրատան վարիչը հեռագրի մի թերթիկ վերցրեց և սկսեց գրել։
''Միսիս Մարգըրեթ Սթրիքման''
''Բիթլ փողոց, 1874''
''Յորք, Փենսիլվանիա''
''Սիրելի մայրիկ, շնորհակալություն դրամի համար, շուտով տանը կլինեմ, ամեն ինչ լավ է։''
Նա կարդաց հեռագիրը, հետո որոշեց «լավ» բառը փոխել «հրաշալի» բառով։ Հետո մի պահ հիշեց երիտասարդին և ավելացրեց, «Սիրով, Ջոն»։ Նա գնաց միստր Գրոգանի տեղը՝ հեռագրի սեղանի մոտ և ազդանշան ուղարկեց գծի մյուս ծայրը։ Մի քանի վայրկյան հետո նրա կանչին պատասխանեցին, և Սփանգլերը ժպտալով հեռագիրն ուղարկեց գծի մյուս ծայրը։ Երբ ավարտեց հաղորդումը, վեր կացավ և գնաց իր սեղանի մոտ։
Վիլյամ Գրոգանը ներս մտավ և նստեց իր աթոռին, որտեղ երիտասարդն էր նստել։
— Այժմ ինչպե՞ս ես,— հարցրեց Սփանգլերը ծեր հեռագրիչին։
— Ավելի լավ, անշուշտ,— ասաց միստր Գրոգանը։— Երկու բաժակ խմեցի, Թոմ։ Լսեցի զինվորների երգը։ Նրանք սիրում են այդ դաշնամուրը և այդ հին երգերը, երգեր որոնք երբեք լսելու առիթ չեն ունեցել։
— «Դու ինձ սիրում ես, այնպես չէ՞»,— ասաց Սփանգլերը,— «Այո, սիրում ես, ինքդ գիտես, որ սիրում ես»։ Ահա թե ինչ է ասում նա, Վիլլի,— ասաց Սփանգլերը ծեր հեռագրիչին,— և թե ինչ ձևով է ասում։ Ինձ թվում է, որ ես կամուսնանամ նրա հետ։
Սփանգլերը մի պահ դադարեց Դիանա Սթիդի մասին երազելուց և ուշադիր նայեց իր հին ընկերոջ դեմքին։
— Հին երգերը,— ասաց նա,— հրաշալի են։
— Թոմ,— ասաց միստր Գրոգանը,— հիշո՞ւմ ես, թե Դեյվընփորթը ինչպես էր այդ բալլադները երգում։
— Անշուշտ,— պատասխանեց Սփանգլերը։— Քանի դեռ կա այս գրասենյակը, իմ ականջներում կհնչի նրա ձայնը։ Հենց հիմա էլ ես լսում եմ նրան։ Բայց ոչ միայն հին բալլադները, այլև եկեղեցական երգերը։ Մի մոռանա այն սաղմոսները, որ ծեր Դեյվընփորթը երգում էր ամեն կիրակի։
— Ես դրանք չեմ մոռացել,— ասաց միստր Գրոգանը,— բոլորն էլ հիշում եմ։ Նա սիրում էր ցույց տալ, որ անհավատ է, բայց ամեն կիրակի կրոնական հիմներ էր երգում, ծխախոտ ծամելով, հեռագրեր ուղարկելով, երգելով և ծխախոտի մնացորդը թքամանի մեջ գցելով։ Առավոտ շուտ երգում էր. «Բարի գալուստ, հրաշալի արշալույս, ամբողջ օրը թող սուրբ լինի»։ Նա մեծ մարդ Էր, Թոմ։ Հետո բղավում էր. «Այս օրը լույսի օր է. եղիցի լույս»։
— Հիշում եմ,— պատասխանեց Սփանգլերը,— հիշում եմ։ «Եղիցի լույս»։ Եվ հետո ծամած ծխախոտը թքում էր թքամանի մեջ։
— Դրանից հետո,— ասաց միստր Գրոգանը,— երգում էր. «Տեր, առավոտվա և գիշերվա աստված, շնորհակալ ենք քո պարգևի՝ լույսի համար»։ Մեծ անհավատ էր, ամեն ինչից առավել սիրում էր լույսը և կյանքը։ Եվ հետո, օրվա վերջում, դանդաղ վեր էր կենում աթոռից, թևերը տարածում էր ու մեղմաձայն երգում. «Այժմ օրը ավարտված է, գիշերն է մոտենում»։ Նա գիտեր բոլոր հին հրաշալի երգերը և բոլորն էլ սիրում էր։ «Փրկիչ», գոռում էր նա, ձևացնելով, իբրև թե անհավատ է և ծաղրում է. «Փրկիչ, օրհնիր մեր երեկոն նախքան մեր հոգիների հանգստանալը։ Մեր ցանկություններն ու մեղքը խոստովանում ենք քեզ. դու կարող ես փրկել և ամոքել մեզ»։
Հեռագրիչը լռեց՝ հիշելով իր ընկերոջը, որը տարիներ առաջ մահացել էր։
— Ճշմարիտ է, Թոմ,— ասաց նա,— ճշմարիտ է։ Հեռագրատան վարիչը ժպտաց իր ծերունի ընկերոջը և խփեց նրա ուսին։ Ապա գնաց լույսը հանգցնելու և գրասենյակը փակելու։