Changes
Զինվորներն սկսեցին իրար վրայից թռչել, իրար հրել ու խենթորեն խորասուզվել մութ, անվտանգ փողոցի մեջ՝ ընդառաջ գնալով պատերազմին։
==Գլուխ քսանմեկերորդ. ԱՎԵԼԻ ԼԱՎ ԱՇԽԱՐՀ, ԱՎԵԼԻ ԼԱՎ ՄԱՐԴԻԿ==
Երբ դժբախտ ցրիչը Բոֆրերների տնից վերադարձավ հեռագրատան գրասենյակը, անձրևը դադարել էր։ Լուսինը փայլում էր, և դատարկված ու հոգնած ամպերը, այժմ սպիտակած, քշվում էին երկնքով։ Ցրիչը շատ էր հոգնած ու կաղալով գրասենյակ մտավ։
— Ի՞նչ է պատահել ոտքիդ, այ տղա,— հարցրեց ծեր հեռագրիչը,— առավոտվանից կաղում ես։
— Դատարկ բան է,— ասաց Հոմերը,— նոր հեռագրեր կա՞ն։
— Չկան, մաքրված է,— ասաց միստր Գրոգանը,— շուտով կարող ես տուն գնալ ու քնել։ Այժմ ասա, ի՞նչ է պատահել ոտքիդ։
— Կարծես ծնկիս հոդը խախտել եմ կամ դրա նման մի բան,— ասաց Հոմերը։ Նա փորձեց ոտքը ձգել։— Երկու հարյուր քսան յարդ արգելավազքի մասնակցեցի,— ասաց նա,— պարզվում է, որ Իթաքայի միջնակարգ դպրոցի մարզիչը ինձ չի սիրում։ Ես առաջինն էի վազում, երբ նա մտավ վազքուղի և փորձեց կանգնեցնել ինձ։ Ես եմ մեղավորը։ Ես տեսա նրան և եթե ուզենայի, կարող էի կանգնել բայց չուզեցի։ Նա իրավունք չուներ ինձ կանգնեցնելու, դրա համար էլ վազեցի, և երկուսով վայր ընկանք։ Նրա այդ միջամտությունը տեսնելով, մյուս տղաները դադարեցրին իրենց վազքը։ Մի տղա, որի անունը Հյուբերդ Էքլի Երրորդ է, կանգնեցրեց նրանց։ Այդ տղան ինձ երբեք դուր չի եկել։ Նա հարուստ ընտանիքից է և ինչ֊որ շատ լավ դաստիարակված։ Եվ, բացի այդ, նա դուր է գալիս Հելեն Էլիոթին, այն աղջկան, որն ինձ դուր է գալիս։ Որքան նա Հելենին դուր է գալիս, այնքան ես վառվում եմ և ավելի սիրում այդ աղջկան։ Ես կարծում եմ, որ այդ աղջիկը ինձ պարզապես չի նկատում։ Այսինքն՝ նա չի կարող ընդհանրապես ինձ չնկատել, բայց, ինձ թվում է, որ, նրա կարծիքով, ես ինձ շատ խելացի եմ համարում։ Ըստ երևույթին ես այդ աղջկան բոլորովին դուր չեմ գալիս։ Գուցե նա ինձ ատում է, բայց ամբողջ աշխարհում, բացի հարազատներիցս, ամենից շատ նրան եմ սիրում։ Ուրեմն, միստր Գրոգան, Բայֆիլդ անունով այդ դասատուն, իհարկե, վատը չէ, եթե նրան հասկանաս, բայց ես չգիտեմ որևէ մեկին, որ կարողանա հասկանալ նրան։ Նա միշտ անախորժություններ է փնտրում: Միսս Հիքսն ասում է, որ նա սուտ էլ է խոսում։ Միսս Հիքըը մեր հին պատմության դասատուն է։ Նա երեսունհինգ տարուց ավելի է՝ դաս է տալիս Իթաքայում։ Նա դաս է տվել իմ Մարկուս եղբորը և Բես քրոջս։ Ընկնելուց հետո ես, իհարկե, վեր կացա և սկսեցի նորից վազել։ Մյուս տղաները նույնպես սկսեցին վազել։ Արդարացի մրցում էր, հավասար պայմաններում։ Զգացի, որ ինչ֊որ բան կատարվեց իմ սրունքի հետ, բայց չկանգնեցի, որովհետև ուզում էի հաղթել։ Ես չէի ուզում հաղթել՝ պարզապես հաղթելու համար, չէի ուզում նույնիսկ Էքլիին հաղթել։ Այդ տղան ինձ զարմացրեց։ Նա կանգնեցրեց մյուսներին, երբ միստր Բայֆիլդը խանգարեց ինձ։ Ըստ երևույթին, Էքլին լավ տղա է, պարզապես մի քիչ շատ է բարեկիրթ և վերջ։ Ձեզ ճիշտն ասեմ, միստր Գրոգան, իմ երկու հարյուր քսան յարդ արգելավազքին մասնակցելու գլխավոր շարժառիթը սկզբում այն էր, որ միստր Սփանգլերը մասնակցել է այդ վազքին, Իթաքայի դպրոցը հաճախած ժամանակ, և հետո, ես ուզում էի հաղթել միսս Հիքսի համար։
— Գիտե՞ք ինչպես եղավ. հասկանալի է, Էքլին և ես դասարանում մի փոքր վիճեցինք, և ուսուցչուհին ստիպված եղավ դասերից հետո մեզ պահել։ Այնուհետև Բայֆիլդը, այդ մարզիչը, եկավ միսս Հիքսի մոտ, ստեց և Էթլիին մրցության տարավ, իսկ ինձ չտարավ։ Միսս Հիքսը ասաց, որ Բայֆիլդը աշակերտ եղած ժամանակ նույնպես ստում էր։ Միսս Հիքսը խորապես վիրավորված էր։ Ինձ թվում է, որ նա պարզապես չի կարողանում հանդուրժել ստող մարդկանց։ Նա ինձ պատմեց իմ Մարկուս եղբոր մասին և ապա թույլ տվեց, որ գնամ և մասնակցեմ վազքին։ Միստր Սփանգլերը Հովտի չեմպիոնն է եղել։ Ես նույնպես ուզում եմ Հովտի չեմպիոնը դառնալ, թեև, ճիշտն ասած, չեմ կարծում, որ այս տարի կկարողանամ հասնել իմ նպատակին։— Ցրիչը ոտքը մի քանի անգամ ձգեց։— Երևի այս գիշեր պետք է ինչ֊որ դեղ քսել։ Երևո՞ւմ է, որ կաղում եմ։
— Ոչ,— ասաց միստր Գրոգանը,— չէ, բայց մի քիչ նկատելի է։ Չե՞ս դժվարանում հեծանիվ քշելիս։
— Այո,— ասաց Հոմերը,— մի քիչ ցավում է, հատկապես երբ ձախ ոտքս եմ բարձրացնում։ Աշխատում եմ աջ ոտքով քշել հեծանիվը և թողնել, որ ձախ ոտքս պարզապես հետևի աջին։ Երբեմն ոտքս ոտնակից հանում եմ և կախում։ Այդ ձևով հանգստանում է։ Երևի մի բան է պատահել հոդի հետ, հարկավոր է դեղով շփել։
Լռություն տիրեց։ Հետո հին հեռագրիչն ասաց.
— Երեք օրվա ընթացքում բավական փոխվել ես։
— Նկատե՞լ եք, միստր Գրոգան,— ասաց ցրիչը։— Այո, ինձ էլ է թվում, որ բավական փոխվել եմ, կարծես մեծացել եմ։ Արդեն ժամանակն է, որ մեծանայի։ Մինչև այստեղ աշխատելս ես ոչինչ չգիտեի։ Անշուշտ, շատ բաներ գիտեի, բայց այս բոլորի կեսն էլ չգիտեի, և, հավանաբար, եթե չաշխատեի, չէի էլ իմանա։ Բայց անհրաժեշտ էր իմանալ։ Եթե որևէ մեկը պիտի իմանար, ուրեմն ես էլ պետք է իմանայի։ Բոլորը, նաև նրանք, ովքեր ինձ չեն սիրում, ասում են, որ Իթաքայի դպրոցի ամենաաչքաբաց տղան եմ։ Բայց ես այնքան էլ խելացի չեմ։ Ինձ թվում է, որ շատ բաներում, նույնիսկ կարևոր բաներում, ես նույնքան հետամնաց եմ, որքան մյուսները։ Բայց ուզում եմ ամեն ինչ հասկանալ և միշտ պիտի ձգտեմ հասկանալ։ Բայց ինչպե՞ս անել, մարդ ինչի՞ց կարող է իմանալ, որ արդեն հասկանում է։
— Ինչպե՞ս բացատրեմ,— ասաց ծեր հեռագրիչը,— ես ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչպես կարելի է ամեն ինչ հասկանալ։ Բայց ուրախ եմ, որ դու որոշել ես անպայման հասնել դրան, ձգտում ես հասնել։
— Հապա ինչպե՜ս,— ասաց ցրիչը։— Գիտե՞ք, միստր Գրոգան, ես ուրիշ մարդկանց չեմ ճանաչում, և չգիտեմ, թե արժե արդյոք այս մասին ձեզ ասել, բայց ես այն տղան չեմ, ինչ որ մարդիկ կարծում են։ Ես միաժամանակ ուրիշ մարդ եմ, ավելի լավը։ Երբեմն նույնիսկ ինքս չգիտեմ, թե դա ինչպես է ստացվում։— Ցրիչը շարունակեց խոսել, որովհետև հոգնած էր, ոտքը ցավում էր, մահվան գույժ էր տարել մի երջանիկ տուն և որովհետև գիտեր, որ ծեր հեռագրիչը շատ լավ մարդ էր։— Երբեմն մտածում եմ,— շարունակեց նա,— որ աշխարհում ամեն ինչ ուրիշ ձևով պետք է լինի, աշխարհը պետք է ավելի լավը լինի, մարդիկ պետք է ավելի լավը լինեն և աշխարհի գործերը չպետք է այնպես ընթանան, ինչպես ընթանում են։— Նա մի պահ լռեց, հետո շարունակեց։— Այս մասին, բացի ձեզնից, ուրիշ որևէ մեկին կամաչեի ասել, միստր Գրոգան, բայց մի օր ես կաշխատեմ և կձգտեմ մի բան անել։ Չգիտեմ, թե ինչ կանեմ, բայց մի բան անպայման կանեմ։ Ես ոչինչ չգիտեի և ապրում էի երջանիկ երազանքի մեջ։ Մեր ամբողջ ընտանիքը երջանիկ է։ Մենք երջանիկ մարդիկ ենք, բայց ես ոչինչ չգիտեի։ Այժմ սկսել եմ քիչ-քիչ հասկանալ... Ամեն օր մի քիչ ավելի, և ամեն անգամ՝ տարբեր բան։— Ցրիչը նորեց լռեց, ստուգեց սրունքը, տեսնելու թե խոսելու ընթացքում չի՞ լավացել. չէր լավացել։— Ինձ դուր չի գալիս աշխարհի դրվածքը, միստր Գրոգան,— ասաց նա,— չգիտեմ ինչու, բայց ուզում եմ, որ ավելի լավ լինենք։ Ես համոզված եմ, որ ավելի լավը կլինենք։ Այժմ այնքան եմ սովորել, որ թվում է, թե ոչինչ չգիտեմ, բայց սրանից հետո պիտի ջանամ միշտ ավելին սովորել։ Սրանից հետո միշտ պիտի դիտեմ։ Պիտի միշտ մտածեմ իմ տեսածի մասին։ Դա մարդուն տխուր է դարձնում, բայց հոգ չէ։ Մենք, ճիշտ է, գոհ ու երջանիկ մարդիկ ենք, բայց և միաժամանակ՝ արի ու տոկուն։ Հոգ չէ, որ տխուր կլինեմ։ Ես մտածում եմ այն մարդկանց մասին, որոնք տխուր են և անարգված, բայց դիմացկուն չեն, և ինձ թվում է, որ աշխարհը լեցուն է նման մարդկանցով։ Ես այդ առաջ չգիտեի։ Հիմա ես չեմ էլ մտածի, եթե նույնիսկ Հելեն Էլիոթը ինձ չսիրի։ Կուզենայի, որ սիրեր, բայց եթե չսիրի, փույթ չէ։ Ես նրան սիրում եմ։ Ես նրան սիրում եմ ամբողջ սրտով, բայց եթե նա ուզում է իմ փոխարեն Հյուբերդ Էքլի Երրորդին սիրել, թող սիրի, հոգ չէ։ Նա լավ տղա է, և ինձ թվում է, որ Հելեն Էլիոթի նման նուրբ մեծացած աղջիկը պետք է Հյուբերդ Էքլի Երրորդի նման բարեկիրթ տղային սիրի։ Ես պարզապես անում եմ այն, ինչ իմ կարծիքով ճիշտ է և պարտավոր եմ անել։ Դպրոցում ես շատ ծիծաղելի բաներ եմ ասում, բայց ոչ ուսուցիչների գործը դժվարացնելու համար։ Ես դրանք ասում եմ, որովհետև անհրաժեշտ է ասել։ Բոլորը այնքան տխուր ու շփոթված են, և ամեն ինչ այնքան թերի է, սխալ ու խառնակ, որ ես ստիպված եմ երբեմն ծիծաղելի բաներ ասել։ Ինձ թվում է, որ բացի ողջ լինելուց մենք պետք է մի քիչ էլ ծիծաղենք։ Ես չեմ կարծում, որ կարող եմ նպատակադրված ձևով քաղաքավարի կամ բարեկիրթ լինել, նույնիսկ եթե ուզենամ։ Ես չեմ կարող քաղաքավարի լինել, եթե դա իմ ներսից չի բխում։
Ցրիչը նորից ոտքը ձգեց և խոսեց այնպես, կարծես իր ոտքը չլիներ։
— Սրան ինչ֊որ բան է պատահել։— Հետո նայեց ժամացույցին։— Ժամը տասներկուսն անց է հինգ րոպե։ Միստր Գրոգան,— ասաց նա,— երեի պետք է տուն գնամ, թեև քունս այնքան էլ չի տանում։ Վաղը շաբաթ է։ Առաջ շաբաթ օրը ինձ համար ամենալավ օրն էր։ Բայց այսուհետև այդպես չի լինի։ Հավանաբար գրասենյակ կգնամ։ Գուցե օգնեմ մի քիչ։— Առաքման սեղանից նա վերցրեց ճաշի ամանը։–– Մի սանդվիչ չէի՞ք ցանկանա, միստր Գրոգան,— հարցրեց նա։
— Ճիշտն ասած,— պատասխանեց ծեր հեռագրիչը,— վատ չէր լինի։ Լավ, լավ, կուտեմ, ես արդեն քաղցած եմ։— Միստր Գրոգանը բաց տուփից մի սանդվիչ վերցրեց և կծեց։
— Խնդրում եմ մորդ իմ շնորհակալությունը հայտնես։
— Ոչինչ,— ասաց ցրիչը։
— Ոչ,— ասաց միստր Գրոգանը,— դա ոչինչ չէ։ Խնդրում եմ իմ կողմից շնորհակալություն հայտնես նրան։
— Շատ լավ, սըր,— պատասխանեց Հոմերը և, դուրս գալով գրասենյակից, տուն գնաց։
