— Շնորհակալություն, սըր,— պատասխանեց Յուլիսիսը։ Նա վերցրեց ձավարի տուփը և խանութից դուրս եկավ։ Շատ դժվար էր նրա համար այդ ամենը հասկանալ։ Սկզբում ծիրաններն էին՝ ծառի վրա, հետո չամիչով բլիթը և ապա՝ նպարավաճառը, որ իր որդու հետ խոսում էր անծանոթ լեզվով։ Այդ ամենը շատ հետաքրքրական էր։ Փողոցում փոքրիկ տղան ոստոստաց, ինչպես անում էր միշտ, երբ շատ ուրախ էր լինում, և տուն վազեց՝ ձեռքին նպարավաճառի տված փաթեթը։
==Գլուխ քսանվեցերորդ. ԿՅԱՆՔՈՒՄ ՄԻՇՏ ՑԱՎ ԿԼԻՆԻ==
Միսիս Մաքոլին խոհանոցում պատրաստել էր սեղանը և սպասում էր իր Հոմեր որդուն, որը նախաճաշելու պիտի գար։ Նա ձավարով ճաշ էր դնում սեղանին, երբ որդին խոհանոց մտավ։ Մոր հայացքը շատ արագ սահեց որդու վրայով, ու նա հասկացավ, որ որդին դեռևս նախորդ գիշերվա երազի ազդեցության տակ է։ Թեև Հոմերը չէր հիշում, որ քնի մեջ լաց էր եղել, բայց նրա տրամադրությունը ընկած էր, ինչպես սովորաբար լինում է վշտից հետո։ Նույնիսկ նրա ձայնը ավելի խորն էր և մեղմ։
— Շատ քնեցի,— ասաց նա,— արդեն ինն անց է քսան րոպե։ Ի՞նչ է պատահել ժամացույցին։
— Դու շատ ես աշխատում,— ասաց միսիս Մաքոլին,— պետք է նաև հանգստանալ։
— Ես շատ չեմ աշխատում,— ասաց Հոմերը,— և հետո վաղը կիրակի է։
Նա առավոտյան աղոթքն արեց, միայն թե այդ օրը աղոթքը կրկնակի երկար թվաց։ Հետո վերցրեց գդալը և երբ պատրաստվում էր ուտել, կանգ առավ տարօրինակ ձևով և սկսեց ուսումնասիրել գդալը։ Տղան նայեց մորը, որ զբաղված էր խոհանոցում։
— Մայրի՛կ,— ասաց նա։
— Ի՞նչ է, Հոմեր,— պատասխանեց միսիս Մաքոլին, առանց շրջվելու։
— Երեկ գիշեր, աշխատանքից գալուց հետո, քեզ հետ չխոսեցի,— ասաց նա,— բայց դու ինձ նախազգուշացրել էիր, որ այդպես կարող է լինել։ Ես չէի կարող խոսել։ Տուն գալու ճանապարհին ես հանկարծ սկսեցի լաց լինել։ Դու գիտես, որ ես երբեք լաց չեմ եղել, նույնիսկ երբ փոքր էի, նույնիսկ դպրոցում, երբ ինձ հետ որևէ տհաճ բան էր պատահում։ Ես միշտ ամաչել եմ լաց լինելուց։ Յուլիսիսը նույնպես լաց չի լինում, որովհետև ի՞նչ օգուտ դրանից։ Բայց երեկ գիշեր ես պարզապես չկարողացա ինձ զսպել։ Լաց եղա և նույնիսկ չամաչեցի իմ լացից։ Եվ որովհետև հեկեկում էի՝ չկարողացա ուղիղ տուն գալ։ Հասա մինչև «Իթաքայի գինիները» և հետո, որովհետև դեռ լաց էի լինում՝ հեծանիվս քշեցի քաղաքի միջով, մինչև միջնակարգ դպրոցը։ Ճանապարհին անցա մի տան մոտով, որտեղ երեկ երեկոյան մարդիկ ուրախանում էին, իսկ այդ ժամին տունը մութի մեջ էր։ Ես այդ մարդկանց մի հեռագիր էի տարել։ Հասկանում ես, թե դա ինչ հեռագիր էր։ Հետո քաղաք վերադարձա և հեծանիվս քշեցի փողոցներով, նայելով ամեն ինչին, բոլոր շենքերին, որոնք մանկությունից ծանոթ են ինձ։ Այդ ժամանակ, կարծես առաջին անգամ, ես իսկապես տեսա Իթաքան և իսկապես ճանաչեցի այն մարդկանց, որոնք ապրում են Իթաքայամ։ Բոլորը լավ մարդիկ են։ Ես ցավ զգացի բոլորի համար և նույնիսկ աղոթեցի, որ նրանց ոչինչ չպատահի։ Դրանից հետո դադարեցի լալ։ Կարծում էի, որ մարդ երբեք լաց չի լինի, երբ մեծանա, չափահաս դառնա, բայց պարզվում է, որ հենց այդ ժամանակ է մարդը սկսում լաց լինել, որովհետև այդ ժամանակ է, որ նա սկսում է հասկանալ ամեն ինչ։— Նա մի պահ լռեց, հետո նրա ձայնը նույնիսկ ավելի զուսպ դարձավ։— Գրեթե ամեն ինչ, որ մարդ ճանաչում է, կամ վատ է, կամ տխուր,— ասաց նա և սպասեց, որ մայրը մի բան ասի, բայց մայրը չխոսեց, նույնիսկ գլուխը չբարձրացրեց։
— Ինչո՞ւ է այդպես,— հարցրեց որդին։
Միսիս Մաքոլին սկսեց խոսել, բայց տղայի կողմը չդարձավ։
— Ժամանակը կգա, կհասկանաս,— ասաց նա,— ոչ ոք չի կարող քեզ բացատրել։ Ամեն մարդ ինքն իր խելքով պիտի հասկանա։ Եթե կյանքը տխուր է, ազնիվ կամ անմիտ, դրա պատճառը մարդն է։ Եթե հարուստ է և գեղեցկությամբ լեցուն, ուրեմն ինքը մարդն է այդպիսին և ոչ թե նրա շրջապատը։ Այդպես է։ Եթե որևէ բան վատ է, տգեղ կամ խեղճ, միշտ ինքը մարդն է այդպես, և յուրաքանչյուր մարդ ինքն իր մեջ մի աշխարհ է։ Յուրաքանչյուր մարդ մի ամբողջական աշխարհ է, նա այդ աշխարհը կարող է վերակառուցել և սիրելի մարդկանցով բնակեցնել, եթե նրա սիրտը ընդունակ է սիրո, կամ լցնել ատելի մարդկանցով, եթե նրա սիրտը ընդունակ է ատելության։ Աշխարհը պետք է վերակառուցվի նրա մեջ ապրող յուրաքանչյուր անհատի կողմից։ Վերակառուցվի ամեն օր, ինչպես անկողինն ու այն տունը, որտեղ նույն մարդիկ են ապրում։ Այդ մարդիկ միշտ նույնն են, բայց և միշտ փոխվում են։
Մայրն այժմ ինչ֊որ գործով էր զբաղված բակ տանող մուտքի մոտ. Հոմերը չէր տեսնում նրան, բայց շարունակում էր խոսել։
— Ինչո՞ւ երեկ գիշեր տուն գալիս ես լաց եղա,— հարցրեց նա։ — Ես երբեք այդպիսի զգացում չեմ ապրել։ Չեմ հասկանում։ Եվ երբ դադարեցի լաց լինելուց, ինչո՞ւ չէի կարողանում խոսել, ինչո՞ւ ասելու ոչինչ չունեի ոչ քեզ, ոչ էլ ինձ։
Միսիս Մաքոլին պատասխանեց հեռվից, բայց այնքան հստակ ձայնով, որ տղան նրա յուրաքանչյուր բառը անսխալ լսեց։
— Կարեկցանքն էր, որ քեզ ստիպեց լաց լինել,— ասաց նա,— կարեկցանքը. կարեկցանքը ոչ թե այս կամ այն անհատի նկատմամբ, որ տառապում է, այլ ամեն ինչի նկատմամբ։ Եթե մարդը խիղճ չունի, նա մարդ չէ, նա դեռ իսկական մարդ չէ, որովհետև կարեկցանքից է ծնվում բուժիչ բալասանը։ Միայն բարի մարդիկ են լաց լինում։ Այն մարդը, որը լաց չի լինում աշխարհի ցավի համար, նա վատ է, քան կեղտը, որի վրայով քայլում է, որովհետև կեղտը դեռ սնում է սերմը, արմատը, ծիլը և ծաղիկը, իսկ առանց խղճի ու կարեկցանքի մարդու հոգին անպտուղ է, ոչինչ չի կարող սնուցել, բացառությամբ ամբարտավանության, որը, ի վերջո, կարող է մարդուն առաջնորդել սպանության, գեղեցիկի սպանության կամ նույնիսկ մարդկային կյանքի սպանության։
Միսիս Մաքոլին խոհանոց վերադարձավ և սկսեց նոր գործով զբաղվել, մի գործ, որի ավելորդությունը նույնիսկ Հոմերը հասկացավ։
— Կյանքում միշտ էլ ցավ կլինի,–– ասաց միսիս Մաքոլին,— սակայն այդ բանի գիտակցությունը չպետք է մարդուն հուսահատեցնի։ Լավ մարդը աշխատում է հաղթահարել այդ ցավը։ Իսկ հիմարը այդ նույնիսկ չի տեսնում, քանի դեռ չի զգացել իր մարմնի վրա։ Իսկ չար մարդը այն ավելի կխորացնի և կտարածի իր շուրջը։ Սակայն բոլորն էլ անմեղ են, որովհետև ինչպես չար մարդը, այնպես էլ հիմարն ու լավը իրենց կամքով չեկան այստեղ և ոչ էլ իրենք իրենց ստեղծվեցին ոչնչից։ Նրանք ծնունդ են բազմաթիվ աշխարհների և բազմաթիվ սերունդների։ Չարերը չգիտեն, որ իրենք չար են և, հետևաբար՝ անմեղ են։ Չար մարդուն պետք է ներել։ Նրան պետք է սիրել, որովհետև մեր յուրաքանչյուրից ինչ֊որ բան կա աշխարհի ամենաչար մարդու մեջ, ինչպես որ նրանցից ինչ֊որ բան՝ մեր մեջ։ Նա մերն է, մենք՝ նրանը։ Մեզնից յուրաքանչյուրը մյուսներից անջատ չէ։ Գեղջուկի աղոթքը՝ իմ աղոթքն է, մարդասպանի ոճիրը՝ իմ ոճիրը։ Անցյալ գիշեր դու լաց եղար, որովհետև սկսեցիր հասկանալ այս բաները։
Հոմեր Մաքոլին ձավարի վրա կաթ լցրեց և սկսեց նախաճաշել։ Նա հանկարծ զգաց, որ վերջապես կարող է ուտել։