Changes

<TD align=right>12 500 = </math></TD>

<TD align=right>25 000 ∙ 2 = </math></TD>

Վերցնենք այն ապրանքակապիտալը, որը մի աշխատապարբերաշրջանի, օրինակ, ինը շաբաթվա արդյունք է։ Եթե մենք առայժմ մի կողմ թողնենք ինչպես արդյունքի այն արժեմասը, որ նրան միակցված֊ է հիմնական կապիտալի միջին մաշվածքի հետևանքով, այնպես և հավելարժեքը, որ նրան միակցված է արտադրապրոցեսի ժամանակ, ապա այս արդյունքի արժեքը հավասար կլինի նրա արտադրության համար կանխավճարված հոսուն կապիտալի արժեքին, այսինքն աշխատավարձի և հիշյալ արդյունքի արտադրության վրա գործադրված հումքերի ու օժանդակ նյութերի արժեքին։ Ասենք, թե այս արժեքը = 900 £-ի, այնպես որ շաբաթածախսումն անում է 100 £։ Ուրեմն պարբերական արտադրաժամանակը, որն այստեղ համընկնում է աշխատապարբերաչրջանի հետ, անում է 9 շաբաթ։ Ընդսմին նշանակություն չունի, թե արդյոք ընդունում ենք, որ այստեղ բանը վերաբերում է մեկ ամբողջակա՞ն արդյունքի մի աշխատապարբերաշրջանին, թե՞ մեկ բաժանելի արդյունքի մի շարունակական աշխատապարբերաշրջանին, միայն թե բաժանելի արդյունքի այն քանակը, որ մի անգամից շուկա է հասցվում, 9 շաբաթվա աշխատանք արժենա։ Դնենք, թե շրջանառության ժամանակը տևում է 3 շաբաթ։ Հետևաբար ամբողջ պտուտապարբերաշրջանը տևում է 12 շաբաթ։ Կանխավճարված արտադրողական կապիտալն 9 շաբաթ անց փոխարկվել է ապրանքակապիտալի, բայց սա հիմա երեք շաբաթ բունակալում է շրջանառության պարբերաշրջանում։ Այսպիսով ուրեմն նոր արտադրաժամկետը կարող է վերսկսվել 13-րդ շաբաթվա սկզբին միայն, և արտադրությունը կանգ առած կլիներ երեք շաբաթ կամ ամբողջ պտուտապարբերաշրջանի մի քառորդի չափով։ Նշանակություն չունի դարձյալ, թե արդյոք ենթադրում ենք, որ միջին հաշվով այսքան երկար կտևեր, մինչև որ ապրանքը ծախվեր, այս ժամանակը պայմանավորված է շուկայի հեռավորությամբ կամ թե ծախված ապրանքի համար սահմանված վճարաժամկետներով։ Եթե յուրաքանչյուր 3 ամսում արտադրությունը կանգ առնի 3 շաբաթ, ապա տարվա ընթացքում կանգ կառնի 4 × 3 = 12 շաբաթ = 3 ամիս = տարեկան պտուտապարբերաշրջանի ¼-ի չափով։ Ուստի եթե արտադրությունը պետք է շարունակական լինի և շաբթե շաբաթ վարվի միևնույն մասշտաբով, ապա այս հնարավոր է երկու կերպ միայն։ Կամ պետք է արտադրության մասշտաբը կրճատվի, այնպես որ 900 £-ը բավարար լինի ուրեմն առաջին պտույտի թե՛ աշխատապարբերաշրջանի ու թե շրջանառության ժամանակի ընթացքում աշխատանքը գործարկած պահելու համար։ Այս դեպքում 10-րդ շաբաթվա սկսվելով մի երկրորդ աշխատապարբերաշրջան, հետևաբար նաև նոր պտուտապարբերաշրջան է սկսվում նախքան առաջին պտուտապարբերաշրջանի վերջանալը, որովհետև պտուտապարբերաշրջանը տասներկուշաբաթյա է, աշխատապարբերաշրջանը՝ ինը շաբաթյա։ 900 £-ը բաժանած 12 շաբաթվա վրա՝ տալիս է շաբաթական 75 £։ Ամենից առաջ պարզ է, որ ձեռնարկության մի այսպիսի կրճատված մասշտաբը կփոփոխեր հիմնական կապիտալի չափերը, հետևաբար մի կրճատված ձեռնարկաներդրումն է ենթադրում ընդհանրապես։ Երկրորդ՝ հարցական է, թե արդյոք այս կրճատումը կարո՞ղ է տեղի ունենալ ընդհանրապես, քանի որ տարբեր ձեռնարկություններում կատարվող արտադրության զարգացման համեմատ՝ կապիտալաներդրման մի նորմալ մինիմում կա, որից ցած արդեն անմրցունակ է դառնում առանձին ձեռնարկությունը։ Այս նորմալ մինիմումն ինքը միշտ աճում է արտադրության կապիտալիստական զարգացման հետ, ուրեմն սևեռուն չի ամենևին։ Բայց յուրաքանչյուր անգամ տրված նորմալ մինիմումի ու մշտապես ընդարձակվող նորմալ մաքսիմումի միջև բազմաթիվ միջնաստիճաններ են լինում — մի արանք, որը կապիտալաներդրման շատ տարբեր աստիճաններ է թուլատրում։ Ուստի այո արանքի սահմաններում կարող է կրճատում էլ տեղի ունենալ, որի սահմանը հենց ինքը յուրաքանչյուր անգամվա նորմալ մինիմումն է։ Արտադրության արգելակման, շուկաների գերալցման, հումքի թանգանալու և այլոց ժամանակ տեղի է ունենում շրջանառու կապիտալի նորմալ ծախսման սահմանափակում հիմնական կապիտալի տվյալ պատվանդանի դեպքում աշխատաժամանակը սահմանափակելով, երբ, օրինակ, միմիայն կես օր են աշխատում. ճիշտ նույն կերպ էլ հիմնական կապիտալի տվյալ պատվանդանի վրա առաջացող ծաղկման ժամանակներում տեղի է ունենում շրջանառու կապիտալի արտակարգ ընդարձակում մասամբ աշխատաժամանակը երկարացնելու, մասամբ էլ սրա լարունացման միջոցով։ Այն ձեռնարկություններում, որտեղ հենց այն գլխից հաշվի են առնվում այսպիսի տատանումները, մարդիկ գործին օգնում են մասամբ վերևի միջոցներով, մասամբ էլ միաժամանակ մեկ ավելի մեծ բանվորաթիվ բանեցնելով, որը շաղկապված է պահեստի հիմնական կապիտալ, օրինակ, երկաթուղիներում պահեստի շոգեկառք գործածելու հետ է այլն։ Բայց այստեղ, որտեղ մենք նորմալ հարաբերություններ ենք ենթադրում, այսպիսի աննորմալ տատանումները մնում են մեր քննարկումից դուրս։ Այսպիսով ուրեմն արտադրությունը շարունակական դարձնելու համար միևնույն շրջանառու կապիտալի ծախսումն այստեղ բաշխվում է մի ավելի երկար ժամանակամիջոցի վրա, 9 շաբաթվա փոխարեն 12 շաբաթվա վրա։ Հետևաբար ամեն մի տվյալ ժամանակահատվածում գործում է մի արտադրողական կրճատ կապիտալ. արտադրողական կապիտալի հոսուն մասը 100-ից կրճատվում է 75-ի կամ մի քառորդի չափով։ Այն ամբողջ գումարը, որով կրճատվում է 9 շաբաթվա աչխատապարբերաշրջանում գործող արտադրողական կապիտալը, = է 9 × 25 = 225 £ կամ 900 £-ի ¼-ին։ Բայց շրջանառության ժամանակի՝ պտուտաժամանակի նկատմամբ ունեցած հարաբերությունը նույնպես <math>^3/_{12}</math> = ¼ է։ Սրանից հետևում է՝ որպեսզի արտադրությունը չընդհատվի ապրանքակապիտալի փոխարկված արտադրողական կապիտալի շրջանառության ժամանակի ընթացքում, որպեսզի նա, ընդհակառակը, համաժամանակ ու անընդհատորեն շարունակվի շաբթե շաբաթ, իսկ սրա համար հատուկ շրջանառու կապիտալ տրված չի, ապա այս բանին կարելի է հասնել արտադրավարումը քչացնելով միայն, գործող արտադրողական կապիտալի հոսուն բաղադրամասը կրճատելով։ Շրջանառության ժամանակի ընթացքում արտադրության համար այս եղանակով ազատ արձակված հոսուն կապիտալամասն ամբողջ կանխավճարված հոսուն կապիտալին հարաբերում է այնպես, ինչպես շրջանառության ժամանակը՝ պտուտապարբերաշրջանին։ Ինչպես արդեն նշել ենք, այս վերաբերում է այն արտադրաճյուղերին միայն, որոնցում արտադրապրոցեսը շաբթե շաբաթ կատարվում է միևնույն մասշտաբով, որոնցում ուրեմն կարիք չի լինում տարբեր աշխատապարբերաշրջաններում փոփոխվող կապիտալագումարներ ծախսելու, ինչպես որ լինում է երկրագործության մեջ։ Իսկ եթե ընդունենք հակառակը, թե ձեռնարկության դրվածքը բացառում է արտադրության մասշտաբի ու հետևաբար նաև ամեն շաբաթ կանխավճարելի հոսուն կապիտալի մի կրճատում, ապա արտադրության շարունակականությունը կարող է ապահովվել մի ավելադիր հոսուն կապիտալով միայն, վերևի օրինակում՝ 300 £-ով միայն։ 12-շաբաթյա պտուտապարբերաշրջանի ընթացքում հաջորդաբար կկանխավճարվի 1 200 £, որից 300-ը մի քառորդ մասն է կազմում, ինչպես 3 շաբաթը՝ 12-ինը։ 9-շաբաթյա աշխատապարբերաշրջանից հետո 900 £-անոց կապիտալարժեքն արտադրողական կապիտալի ձևից փոխարկվել է ապրանքակապիտալի ձևին։ Նրա աշխատապարբերաշրջանն ավարտվել է, բայց նա չի կարող միևնույն կապիտալով վերսկսվել։ Այն երեք շաբաթվա ընթացքում, երբ նա բունակալում է շրջանառության ոլորտում, գործում իբրև ապրանքակապիտալ, նա արտադրապրոցեսի վերաբերմամբ գտնվում է նույնպիսի մի վիճակում, որպես թե նա ընդհանրապես գոյություն չունենար։ Այստեղ մենք մի կողմ ենք թողնում ամեն վարկահարաբերություն և ուրեմն ենթադրում, որ կապիտալիստը միմիայն յուր սեփական կապիտալով է տնտեսագործում։ Բայց երբ առաջին աչխատապարբերաշրջանի համար կանխավճարված կապիտալն արտադրապրոցեսն ավարտելուց հետո 3 շաբաթ հարամնում է շրջանառության պրոցեսում, մի ավելադրաբար ծախսված 300 £-անոց կապիտալ է գործում, այնպես որ արտադրության շարունակականությունը չի ընդհատվում։ Հիմա պետք է այստեղ նշել հետևյալը.— Առաջին. սկզբում կանխավճարված 900 £-անոց կապիտալի աշխատապարբերաշրջանը վերջանում է 9 շաբաթից հետո, և նա հետ է հոսում 3 շաբաթից ոչ վաղ, ուրեմն 13-րդ շաբաթվա սկզբին միայն։ Բայց մի նոր աշխատապարբերաշրջան է իսկույն վերսկսվում ավելադիր 300 £-անոց կապիտալով։ Հենց սրանով է կենսագործվում արտադրության շարունակականությունը։ Երկրորդ. սկզբնական 900 £-անոց կապիտալի ու 9-շաբաթյա առաջին աշխատապարբերաշրջանի վերջում նոր կանխավճարված 300 £-անոց այն կապիտալի ֆունկցիաները, որն առաջնի վերջանալուց հետո երկրորդ աշխատապարբերաշրջանն է սկսում առանց ընդհատման, առաջին պտուտապարբերաշրջանում ստույգ ջոկնված են իրարից կամ համենայն դեպս կարող են ջոկնվել, այնինչ երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի ընթացքում, ընդհակառակը, խաչաձևվում են իրար հետ։ Բանը պատկերացնենք ավելի ակնառու.— Առաջին պտուտապարբերաշրջանը 12 շաբաթից է։ Առաջին աշխատապարբերաշրջանը՝ 9-շաբաթյա. կանխավճարված կապիտալն այս դեպքում պտույտն ավարտած է լինում 13-րդ շաբաթվա սկզբին։ Վերջին 3 շաբաթվա մեջ գործում է ավելադիր 300 £-անոց կապիտալը և սա սկսում է 9-շաբաթյա երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջան։ 13-րդ շաբաթվա սկզբին 900 £-ը հետ է հոսել և ունակ է մի նոր պտույտ սկսելու։ Բայց երկրորդ աշխատապարբերաշրջանն արդեն 10-րդ շաբաթում է սկսվել ավելադիր 300 £-ի միջոցով. սրա շնորհիվ 13-րդ շաբաթվա սկզբին աշխատապարբերաշրջանի մի երրորդն արդեն ավարտվել է, 300 £-ն արտադրողական կապիտալից փոխարկվել է արդյունքի։ Որովհետև երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը վերջացնելու համար միմիայն 6 շաբաթ է դեռ հարկավոր, ապա երկրորդ աշխատապարբերաշրջանի արտադրապրոցեսի մեջ կարող է մտնել հետհոսած 900 £-անոց կապիտալի լոկ երկու երրորդը, այն է՝ 600 £-ը միայն։ Սկզբնական 900 £-ից 300 £-ն ազատարձակված է նույն այն դերը խաղալու համար, որ ավելադրված 300 £-ը խաղաց առաջին աշխատապարբերաշրջանում։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 6-րդ շաբաթվա վերջում յուր վախճանին է հասնում երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Սրա վրա ծախսված 900 £-անոց կապիտալը հետ հոսում է 3 շաբաթից հետո, ուրեմն տասներկուշաբաթյա երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 9-րդ շաբաթվա վերջում։ Նրա շրջանառության ժամանակի 3 շաբաթվա ընթացքում հանդես է գալիս ազատարձակված 300 £-անոց մի կապիտալ։ Սրանով սկսվում է 500 £-անոց մի կապիտալի երրորդ աշխատապարբերաշրջանը երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 7-րդ շաբաթում կամ տարվա 19-րդ շաբաթվա մեջ։ Երրորդ պտուտապարբերաշրջան։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 9-րդ շաբաթվա վերջում 900 £-ի նոր հետհոսում։ Բայց երրորդ աշխատապարբերաշրջանն արդեն սկսվել է նախորդ պտուտապարբերաշրջանի 7-րդ շաբաթում, և 6 շաբաթն արդեն անցել, գնացել է։ Հետևաբար նա դեռ էլի տևում է 3 շաբաթ միայն։ Ուրեմն հետհոսած 900 £-ից միմիայն 300 £-ն է մտնում արտադրապրոցեսի մեջ։ Չորրորդ աշխատապարբերաշրջանը լցնում–բռնում է այս պտուտապարբերաշրջանի մնացած 9 շաբաթը, և այսպիսով տարվա 37-րդ շաբաթվա հետ միաժամանակ սկսվում է չորրորդ պտուտապարբերաշրջանն ու հինգերորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Հաշվելու համար դեպքը պարզացնելու նպատակով ընդունենք հետևյալը.— աշխատապարբերաշրջան՝ 5 շաբաթ, շրջանառության ժամանակ՝ 5 շաբաթ, ուրեմն պտուտտպարբերաշրջան՝ 10 շաբաթ. տարին 50 շաբաթ հաշվելով՝ շաբաթական կապիտալածախսում ընդունենք 100 £։ Հետևաբար աշխատապարբերաշրջանը պահանջում է 500 £-անոց մի հոսուն կապիտալ, իսկ շրջանառության ժամանակն էլ՝ ուրիշ 500 £-անոց մեկ ավելադիր կապիտալ։ Այս դեպքում աշխատապարբերաշրջաններն ու պտուտաժամւսնսւկները պատկերանում են հետևյալ կերպով <TABLE border=0> <TR> <TD>I</TD> <TD align=center>աշխ. պարբ. շրջան</TD> <TD align=right>1—</TD> <TD align=right>5-րդ</TD> <TD align=center>շբթ.</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>ապրանք)</TD> <TD align=center>վերադառնում</TD> <TD align=center>է</TD> <TD>10-րդ</TD> <TD align=center>շբթ.</TD> <TD align=center>վերջում</TD> </TR> <TR> <TD>II</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>6—</TD> <TD align=right>10-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>15-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>III</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>11—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>20-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>IV</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>16—</TD> <TD align=right>20-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>V</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>21—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>30-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD colspan=12 align=center>և այլն։</TD> </TR></TABLE> Եթե շրջանառության ժամանակը = 0, ուրեմն պտուտապտրբերտշրջանը հավասար է աշխատապարբերաշրջանին, ապա տարվա մեջ պտույտների թիվը հավասար է աշխատապարբերաշրջանների թվին։ Հետևաբար հինգշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանի դեպքում նա հավասար կլիներ <math>\frac{50}{5}</math> շաբաթվա =10, իսկ պտույտ գործող կապիտալարժեքը = 500 × 10 = 5 000։ Աղյուսակում, որտեղ շրջանառության մի ժամանակն ընդունված է 5 շաբաթ, տարվա մեջ նույնպես 5 000 £-ի արժեք ունեցող ապրանքներ են արտադրվում, բայց սրա <math>^1/{10}</math>-ը = 500 £-ը միշտ ապրանքակապիտալի կերպարանք է ունենում է հետհոսում է 5 շաբաթից հետո միայն։ Այս դեպքում տասերորդ աշխատապարբերաշրջանի (40—50-րդ աշխատաշաբաթվա) արդյունքը տարվա վերջում յուր պտուտաժամանակը լոկ կիսով չափ է ավարտած լինում, որովհետև նրա շրջանառության ժամանակն ընկնում է հաջորդ տարվա առաջին 5 շաբաթին։ Վերցնենք դեռ մի երրորդ օրինակ էլ. աշխատապարբերաշրջանը 6 շաբաթ, շրջանառության ժամանակը՝ 3 շաբաթ, աշխատապրոցեսի վրա արվող շաբաթական կանխավճարումը՝ 100 £։ <TABLE border=0> <TR> <TD valign=top>I</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան. 1—6-րդ շաբաթ։ 6-րդ շաբաթվա վերջում 600 £-անսց մի ապրանքակապիտալ. վերադառնում է 9-րդ շաբաթվա վերջում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>II</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան. 7—12-րդ շաբաթ։ 7—9-րդ շաբաթվա ընթացքում 300 £-անոց ավելադիր կապիտալ է կանխավճարվում։ 9-րդ շաբաթվա վերջում՝ 600 £-ի հետհոսում։ Սրանից 300 £ կանխավճարվում է 10—12-րդ շաբաթվա մեջ. ուրեմն 12-րդ շաբաթվա վերջում՝ 300 £ ազատարձակված, 600 £ առկա է իբրև ապրանքակապիտալ. վերադառնում է 15-րդ շաբաթվա վերջում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>III</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան. 13—18-րդ շաբաթ։ 13—15-րդ շաբաթում՝ վերևի 300 £-ի կանխավճարում, հետո՝ 600 £-ի հետհոսում, որից 300 £-ը կանխավճարվում է 16—18-րդ շաբաթվա համար։ 18-րդ շաբաթվա վերջում 300 £-ն ազատարձակված իբրև դրամ. 600 £-ն առկա է որպես ապրանքակապիտալ, հետհոսում է 21-րդ շաբաթվա վերջում։ (Այս դեպքի մանրամասն շարադրանքը տես ներքևում II դրվագի տակ)։</TD> </TR></TABLE> Այսպիսով ուրեմն 9 աշխատապարբերաշրջանում ( = 54 շաբաթում) արտադրվում է 600 × 9 = 5400 £-ի ապրանք։ Իններորդ աշխատապարբերաշրջանի վերջում կապիտալիստը ձեռին ունենում է 300 £ դրամով ու 600 £ ապրանքով, որը դեռ չի անցել-պրծել յուր շրջանառության ժամանակը։ Այս երեք օրինակը համեմատելիս մենք գտնում ենք նախ, որ միմիայն երկրորդ օրինակի դեպքումն է 500 £-անոց I կապիտալի ու նույնպես 500 £-անոց ավելադիր II կապիտալի մի հաջորդական հերթափոխություն տեղի ունենում, այնպես որ այս երկու կապիտալամասն իրարից անջատ են շարժվում, և այս էլ լոկ այն պատճառով, որ լիովին բացառիկ այն ենթադրությունն է արված այստեղ, թե աշխատապարբերաշրջանն ու շրջանառության ժամանակը պտուտապարբերաշրջանի երկու նույնահավասար կեսն են կազմում։ Մյուս բոլոր դեպքերում, ինչպիսին էլ որ լինի պտուտապարբերաշրջանի երկու պարբերաշրջանի միջև եղած տարբերությունը, երկու կապիտալի շարժումները, ինչպես I ու III օրինակումն է, հենց երկրորդ պտուտապարբերաշրջանից արդեն խաչաձևվում են իրար հետ։ Այսպիսի դեպքում ահա ավելադիր II կապիտալն I կապիտալի մեկ մասի հետ միասին կազմում է երկրորդ պտուտապարբերաշրջանում գործռղ կապիտալ, այնինչ՝ I կապիտալի մնացորդն ազատարձակվում է II կապիտալի սկզբնական ֆունկցիան կատարելու համար։ Ապրանքակապիտալի շրջանառության ժամանակի ընթացքում գործող կապիտալն այստեղ նույնը չի, ինչ որ այս նպատակի համար սկզբնապես կանխավճարված II կապիտալն է, բայց նա արժեքով սրան հավասար է և կանխավճարված ամբողջ կապիտալի միևնույն բաժնեմասն է կազմում։ Երկրորդ. այն կապիտալը, որը գործել է աշխատապարբերաշրջանում, շրջանառության ժամանակի ընթացքում պարապ ընկած է մնում։ Երկրորդ օրինակի մեջ կապիտալը գործում է աշխատապարբերաշրջանի 5 շաբաթում և պարապ պառկում է շրջանառության ժամանակի 5 շաբաթվա ընթացքում։ Հետևաբար այն ամբողջ ժամանակը, երբ I կապիտալն այստեղ պարապ ընկած է մնում տարվա ընթացքում, կազմում է կես տարի։ Եվ ահա այս ժամանակվա համար հանդես է գալիս ավելադիր II կապիտալը, որն ուրեմն առկա դեպքում յուր հերթին պարապ պառկում է նույնպես կես տարի։ Բայց այն ավելադիր կապիտալը, որը պահանջվnմ է շրջանառության ժամանակի ընթացքում արտադրության շարունակականությունը կենսագործելու համար, որոշվում է ոչ թե տարվա ընթացքում անհրաժեշտ շրջանառության ժամանակների ամբողջ ծավալով, resp. [համապաաասխանորեն, համապատասխան դեպքում] նրանց գումարով, այլ շրջանառության ժամանակի՝ պտուտապարբերաշրջանի նկատմամբ ունեցած հարաբերությամբ միայն։ (Այստեղ իհարկե ենթադրվում է, որ բոլոր պտույտները միևնույն պայմաններում են կատարվում։) Ուստի II օրինակում հարկավոր է ոչ թե 2 500 £-անոց ավելադիր կապիտալ, այլ 500 £-անոց։ Այս պարզապես առաջ է գալիս նրանից, որ ավելադիր կապիտալը նույն եղանակով է ոտք դնում պտույտի մեջ, ինչպես սկզբում կանխավճարված կապիտալը և ուրեմն բոլորովին նույն կերպ, ինչպես է սա, յուր պտույտների թվով փոխարինում է յուր քանակին։ Երրորդ. արտադրաժամանակի՝ աշխատաժամանակից ավելի երկար լինելն ամենևին չի փոխում այստեղ քննարկած հանգամանքները։ Սրանով անշուշտ երկարում են պտուտապարբերաշրջանները միասին վերցրած, բայց երկարացված պտույտի պատճառով ոչ մի ավելադիր կապիտալ չի պահանջվում աշխատապրոցեսի համար։ Ավելադիր կապիտալն այն նպատակն ունի լոկ, որ շրջանառության ժամանակի հետևանքով առաջացած բացերը լցնի աշխատապրոցեսում. հետևաբար նա պետք է արտադրությունը պաշտպանի այն խափանումներից միայն, որոնք շրջանառության ժամանակից են ծագում. այն խափանումները, որոնք ծագում են արտադրության սեփական պայմաններից, վերացվում են ուրիշ եղանակով, որն այստեղ չենք քննելու։ Կան, ընդհակառակն, այնպիսի ձեռնարկություններ, որտեղ գործ արվում է հրումներով միայն, պատվերով, որտեղ ուրեմն աշխատապարբերաշրջանների միջև ընդհատումներ կարող են հանդես գալ։ Այսպիսի ձեռնարկություններում pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] վերանում է ավելադիր կապիտալի անհրաժեշտությունը։ Մյուս կոզմից՝ սեզոնաշխատանքի դեպքերի մեծամասնության մեջ մի որոշ սահման տրված է հետհոսման ժամանակի համար էլ։ Միևնույն կապիտալով նույն աշխատանքը չի կարող վերսկսվել հաջորդ տարում, եթե այս կապիտալի շրջանառության ժամանակը մինչ այդ չի անցել-պրծել։ Ընդհակառակը, շրջանառության ժամանակը կարող է ավելի կարճ էլ լինել, քան մի արտադրապարբերաշրջանի հեռավորությունը հաջորդից։ Այս դեպքում կապիտալը պարապ պառկած է մնում, եթե միջնաժամանակում ուրիշ կերպ չի կիրառվում։ Չորրորդ. մի աշխատապարբերաշրջանի համար կանխավճարված կապիտալը, ինչպես 600 £-ը III օրինակում, մասամբ ծախսվում է հումքերի ու օժանդակ նյութերի վրա, աշխատապարբերաշըջանի համար նախանշված արտադրողական պաշարի վրա, հաստատուն շրջանառու կապիտալի վրա, մասամբ էլ փոփոխուն շրջանառու կապիտալի վրա, բուն իսկ աշխատանքը վճարահատուցելու վրա։ Հաստատուն շրջանառու կապիտալի վրա ծախսված մասը կարող է արտադրողական պաշարի ձևով գոյություն ունենալ ոչ միապես երկարատև ժամանակի համար, օրինակ, հումքը կարող է մթերվել ոչ ամբողջ աշխատապարբերաշրջանի համար, ածուխ կարող է ձեռք բերվել ամեն երկու շաբաթը մեկ միայն։ Սակայն որովհետև վարկը դեռ բացառված է այստեղ — կապիտալի այս մասը, որչափով որ սա տրամադրելի չի արտադրողական պաշարի ձևով, պետք է տրամադրելի լինի փողի ձևով՝ կարիք եղած չափով արտադրողական պաշարի փոխարկվելու համար։ Այս ամենևին չի փոխում 6 շաբաթվա համար կանխավճարված հաստատուն շրջանառու կապիտալարժեքի մեծությունը։ Մի կողմ թողած այն դրամապաշարը, որ պահվում է չնախատեսված ծախսերի համար, բուն պահեստաֆոնդը, որ նախանշված է խափանումները վերացնելու համար, ընդհակառակն, աշխատավարձը, վճարվում է ավելի կարճ պարբերաշրջաններում, մեծ մասամբ՝ շաբթե շաբաթ։ Հետևաբար այն դեպքում, երբ կապիտալիստը բանվորին չի բռնադատում յուր աշխատանքի ավելի երկարատև կանխավճարումներ անելու, աշխատավարձի համար անհրաժեշտ կապիտալը պետք է առկա լինի դրամաձևով։ Այսպիսով ուրեմն կապիտալի հետհոսման դեպքում մի մասը պետք է դրամաձևով պահվի աշխատանքի վճարահատուցման համար, այնինչ մյուս մասը կարող է փոխարկվել արտադրողական պաշարի։ Ավելադիր կապիտալը տրոհվում է բոլորովին նույն կերպ, ինչպես սկզբնականը։ Բայց նա (մի կողմ թողած վարկահարաբերությունները) I կապիտալից տարբերվում է նրանով, որ նա, որպեսզի տրամադրելի լինի յուր սեփական աշխատապարբերաշրջանի համար, պետք է արդեն կանխավճարված լինի I կապիտալի առաջին աշխատապարբերաշրջանի ամբողջ տևողության ընթացքում, այն I կապիտալի, որի մեջ նա չի մտնում։ Այս ժամանակի ընթացքում արդեն նա, գոնե մասամբ, կարող է փոխարկվել հաստատուն շրջանառու կապիտալի, որը կանխավճարված է լինում ամբողջ պտուտապարբերաշրջանի համար։ Թե ինչ չափով է նա այս ձևն ընդունում կամ թե որքան է հարամնում ավելադիր դրամակապիտալի ձևում մինչև այն րոպեն, երբ այս փոխարկումն անհրաժեշտ է դառնում, այս մասամբ կախված է որոշ ձեռնարկաճյուղերի առանձնահատուկ արտադրապայմաններից, մասամբ տեղական հանգամանքներից, մասամբ էլ հումքերի և այլոց գնատատանումներից։ Ամողջ հասարակական կապիտալի տեսանկյունից քննելով՝ այս ավելադիր կապիտալի շատ կամ թե քիչ նշանավոր մասը միշտ պետք է ավելի երկար ժամանակի համար դրամակապիտալի վիճակում գտնվի։ Ինչ վերաբերում է II կապիտալի՝ աշխատավարձի համար կանխավճարելի մասին, ապա սա, ընդհակառակը, միշտ կամաց-կամաց է աշխատույժի փոխարկվում այն չափով, որով ավելի փոքր աշխատապարբերաշրջաններն են անցնում և վճարահատուցվում։ Հետևաբար II կապիտալի այս մասը դրամակապիտալի ձևով առկա է լինում աշխատապարբերաշրջանի ամբողջ տևողության ընթացքում, մինչև որ նա աշխատույժի փոխարկվելով մտնում է արտադրողական կապիտալի ֆունկցիայի մեջ։ Ուրեմն այս միջամտությունն ավելադիր կապիաալի, որն անհրաժեշտ է I կապիտալի շրջանառության ժամանակն արտադրաժամանակի փոխարկելու համար, շատացնում է ոչ թե կանխավճարված կապիտալի լոկ մեծությունն ու այն ժամանակի երկարությունը, որի համար կանխավճարվում է ամբողջ կապիտալն անհրաժեշտորեն, այլ և շատացնում է կանխավճարված կապիտալի հատկապես այն մասը, որը գոյություն ունի որպես դրամապաշար, հետևաբար գտնվում է դրամակապիտալի վիճակում և պոտենցիալ դրամակապիտալի ձև ունի։ Այս նմանապես տեղի է ունենում այն ժամանակ — մի բան, որ վերաբերում է թե՛ արտադրողական պաշարի ձևով ու թե՛ դրամապաշարի ձևով արվող կանխավճարմանը — երբ կապիտալի՝ շրջանառության ժամանակի հետևանքով անհրաժեշտ դարձած տրոհումը երկու մասի — առաջին աշխատապարբերաշրջանի համար հատկացված կապիտալի ու շրջանառության ժամանակի համար նախանշված փոխկապիտալի — առաջ է գալիս ոչ թե ծախսված կապիտալի մեծացման շնորհիվ, այլ արտադրության մասշտաբի փոքրացման շնորհիվ։ Դրամաձևում կցակապված կապիտալի ավելացումն այստեղ ավելի արագ է կատարվում արտադրության մասշտաբի համեմատությամբ։ Որ կապիտալը տրոհվում է սկզբնական արտադրողական կապիտալի ու ավելադիր կապիտալի, սրանով այն հետևանքին են հասնում ընդհանրապես, որ կենսագործվում է աշխատապարբերաշրջանների անընդհատ հաջորդականությունը, կանխավճարված կապիտալի մի հավասարամեծ մասի, իբրև արտադրողական կապիտալի, մշտատև ֆունկցիան։ Զննենք II օրինակը։ Մշտապես արտադրապրոցեսում գտնվող կապիտալը 500 £ է։ Որովհետև աշխատապարբերաշրջանը = 5 շաբաթվա, ուստի նա 50 շաբաթվա ընթացքում (այս հաշվելով մի տարի) գործում է տաս անգամ։ Արդյունքն էլ — մի կողմ թողած հավելարժեքը — անում է 10 × 500 = 5 000 £։ Այսպիսով ուրեմն արտադրապոցեսում անմիջաբար ու անընդհատ աշխատող կապիտալի տեսակետից —500 £-անոց մի կապիտալարժեքի տեսակետից — շրջանառության ժամանակն ամբողջովին վերացած է ներկայանում։ Պտուտապարբերաշրջանը համընկնում է աշխատապարբերաշրջանի հետ. շրջանառության ժամանակը = է դրվում 0-ի։ Իսկ եթե 500 £-անոց կապիտալի արտադրողական գործունեությունն, ընդհակառակը, կանոնավորապես արգելակվեր շրջանառության 5-շաբաթյա ժամանակի պատճառով, այնպես որ նա նորից արտադրունակ լիներ 10-շաբաթյա ամբողջ պտուտապարբերաշրջանի վերջանալուց հետո միայն, ապա մենք տարվա 50 շաբաթվա մեջ կունենայինք տասշաբաթյա 5 պտույտ. սրա մեջ կլինեին՝ հինգշաբաթյա 5 արտադրապարբերաշրջան, ուրեմն ընդամենը 25 արտադրաշաբաթա 5 × 500 = 2 500 £-անոց մի ընդհանուր արդյունքով, այլև շրջանառության հինգշաբաթյա 5 պարբերաշրջան, հետևաբար շրջանառության ամբողջ ժամանակը՝ նույնպես 25 շաբաթ։ Եթե մենք այստեղ ասում ենք, թե 500 £-անոց կապիտալը տարվա մեջ հինգ անգամ է պտույտ գործել, ապա ակնառու և պարզ է, որ յուրաքանչյուր պտուտապարբերաշրջանի կեսի ընթացքում 500 £-անոց այս կապիտալն ամենևին չի գործել իբրև արտադրողական կապիտալ, և որ բոլորը միասին հաշված՝ նա տարվա լոկ մի կեսի ընթացքում է գործել, այնինչ մյուս կիսամյակում բոլորովին չի գործել։ Մեր օրինակում շրջանառության այս հինգ ժամանակի էլ տևողության ընթացքում մեջ տեղ է գալիս 500 £-անոց փոխկապիտալը, և սրա հետևանքով պտույտը 2 500 £-ից բարձրացվում է 5 000 £-ի։ Բայց կանխավճարված կապիտալը հիմա արդեն 1 000 £ է 500 £-ի փոխարեն։ 5 000-ը բաժանած 1 000-ով՝ հավասար է 5-ի։ Ուրեմն տասի փոխարեն հինգ պտույտ։ Իրականում հենց այսպես էլ հաշվում են։ Սակայն երբ այս դեպքում ասվում է, թե 1 000 £-անոց կապիտալը տարվա մեջ պտույտ է գործել հինգ անգամ, ապա կապիտալիստի դատարկ խելապատակից չքանում է շրջանառության ժամանակի մասին հիշողությունը և կազմվում է մի խառնաշփոթ պատկերացում, որ իբր թե հաջորդական հինգ պտույտի ընթացքում այս կապիտալը միշտ էլ արտադրապրոցեսում է գործելիս եղել։ Իսկ մենք երբ ասում ենք, թե 1 000 £-անոց այս կապիտալը պտույտ է գործել հինգ անգամ, ապա սրա մեջ մտնում է թե՛ շրջանառության ժամանակն ու թե՛ արտադրաժամանակը։ Իսկապես էլ, եթե 1 000 £-ն իրոք արտադրապրոցեսում գործեր շարունակ, ապա մեր ենթադրությունների դեպքում արդյունքը պետք է 10 000 £ լիներ 5 000-ի փոխարեն։ Բայց արտադրապրոցեսում շարունակ 1 000 £ ունենալու համար պետք է արդեն հենց 2000 £ կանխավճարվեր ընդհանրապես։ Տնտեսագետները, որոնց մոտ առհասարակ ոչ մի պարզորոշ բան չի կարելի գտնել պտույտի մեխանիզմի վերաբերմամբ, շարունակ անտեսում են այս գլխավոր մոմենտը, որ փաստորեն արտադրապրոցեսին միշտ լծվել կարող է արդյունաբերական կապիտալի մեկ մասը միայն, եթե արտադրությունը պետք է անընդհատ կատարվի։ Երբ մի մասը գտնվում է արտադրապարբերաշրջանում, միշտ մյուս մասը պետք է շրջանառության պարբերաշրջանում գտնվի։ Կամ, ուրիշ խոսքով ասած, մի մասը կարող է իբրև արտադրողական կապիտալ գործել այն պայմանով միայն, որ մյուս մասն ապրանքակապիտալի կամ թե դրամակապիտալի ձևով դուրս հանված է մնում բուն արտադրությունից։ Երբ այս կետն անտեսվում է, ապա անտեսվում է դրամակապիտալի նշանակությունն ու դերն ընդհանրապես։ Հիմա մենք պետք է հետազոտենք, թե պտույտի մեջ ինչ տարբերություն է առաջ գալիս, նայած այն հանգամանքին, թե արդյոք պտուտապարբերաշրջանի երկու հատվածը — աշխատապարբերաշրջանն ու շրջանառության. պարբերաշրջանը — հավասար են իրար, և կամ աշխատապարբերաշրջանն ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր է շրջանառության պարբերաշրջանից, իսկ հետո էլ, թե այս բանն ինչպես է ներգործում կապիտալին դրամակապիտալի ձևով կցակապվելու վրա։ Ընդունենք, որ շաբաթական կանխավճարելի կապիտալը բոլոր դեպքերում էլ 100 £ է, իսկ շրջանառության պարբերաշրջանը 9 շաբաթ է. ուրեմն յուրաքանշյուր պտուտապարբերաշրջանի համար կանխավճարելի կապիտալը = 900 £։ ====I. ԱՇԽԱՏԱՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԸ ՀԱՎԱՍԱՐ Է ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԻՆ==== Այս դեպքը, չնայած որ իրականում լոկ պատահական բացառություն է, պետք է ելակետ ծառայի քննարկման համար, որովհետև հարաբերություններն այստեղ ներկայանում են ամենապարզ ու ամենաշոշափելի կերպարանքով։ Երկու կապիտալը (I կապիտալը, որ կանխավճարված է առաջին աշխատապարբերաշրջանի համար, ու ավելադիր II կապիտալը, որը գործում է I կապիտալի շրջանառության պարբերաշրջանի ընթացքում) իրենց շարժումների ժամանակ հերթափոխվում են առանց խաչաձևվելու։ Ուստի, բացառությամբ առաջին պարբերաշրջանի, երկու կապիտալից ամեն մեկնել կանխավճարվում է յուր սեփական պտուտապարբերաշրջանի համար միայն։ Թող պտուտապարբերաշբջանը, ինչպես հաջորդ օրինակներումն է, լինի 9 շաբաթ, հետնաբար աշխատապարբերաշրջանն ու շրջանառության պարբերաշրջանն էլ յուրաքանչյուրը 4½ շաբաթ։ Այն ժամանակ մենք ունենում ենք հետևյալ տարեսխեման. <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>I ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=15 align=center>I կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center>»<ref>Պտույտի երկրորդ տարին ընկնող շաբաթները գրել ենք փակագծերի մեջ։</ref></TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>II կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD>5555555555555որն այստեղ համընկնում է աշխատապարբերաչրջանի հետ, անում է 9 շաբաթ։ Ընդսմին նշանակություն չունի, թե արդյոք ընդունում ենք, որ այստեղ բանը վերաբերում է մեկ ամբողջակա՞ն արդյունքի մի աշխատապարբերաշրջանին, թե՞ մեկ բաժանելի արդյունքի մի շարունակական աշխատապարբերաշրջանին, միայն թե բաժանելի արդյունքի այն քանակը, որ մի անգամից շուկա է հասցվում, 9 շաբաթվա աշխատանք արժենա։ Դնենք, թե շրջանառության ժամանակը տևում է 3 շաբաթ։ Հետևաբար ամբողջ պտուտապարբերաշրջանը տևում է 12 շաբաթ։ Կանխավճարված արտադրողական կապիտալն 9 շաբաթ անց փոխարկվել է ապրանքակապիտալի, բայց սա հիմա երեք շաբաթ բունակալում է շրջանառության պարբերաշրջանում։ Այսպիսով ուրեմն նոր արտադրաժամկետը կարող է վերսկսվել 13-րդ շաբաթվա սկզբին միայն, և արտադրությունը կանգ առած կլիներ երեք շաբաթ կամ ամբողջ պտուտապարբերաշրջանի մի քառորդի չափով։ Նշանակություն չունի դարձյալ, թե արդյոք ենթադրում ենք, որ միջին հաշվով այսքան երկար կտևեր, մինչև որ ապրանքը ծախվեր, այս ժամանակը պայմանավորված է շուկայի հեռավորությամբ կամ թե ծախված ապրանքի համար սահմանված վճարաժամկետներով։ Եթե յուրաքանչյուր 3 ամսում արտադրությունը կանգ առնի 3 շաբաթ, ապա տարվա ընթացքում կանգ կառնի 4 × 3 = 12 շաբաթ = 3 ամիս = տարեկան պտուտապարբերաշրջանի ¼-ի չափով։ Ուստի եթե արտադրությունը պետք է շարունակական լինի և շաբթե շաբաթ վարվի միևնույն մասշտաբով, ապա այս հնարավոր է երկու կերպ միայն։ Կամ պետք է արտադրության մասշտաբը կրճատվի, այնպես որ 900 £-ը բավարար լինի ուրեմն առաջին պտույտի թե՛ աշխատապարբերաշրջանի ու թե շրջանառության ժամանակի ընթացքում աշխատանքը գործարկած պահելու համար։ Այս դեպքում 10-րդ շաբաթվա սկսվելով մի երկրորդ աշխատապարբերաշրջան, հետևաբար նաև նոր պտուտապարբերաշրջան է սկսվում նախքան առաջին պտուտապարբերաշրջանի վերջանալը, որովհետև պտուտապարբերաշրջանը տասներկուշաբաթյա է, աշխատապարբերաշրջանը՝ ինը շաբաթյա։ 900 £-ը բաժանած 12 շաբաթվա վրա՝ տալիս է շաբաթական 75 £։ Ամենից առաջ պարզ է, որ ձեռնարկության մի այսպիսի կրճատված մասշտաբը կփոփոխեր հիմնական կապիտալի չափերը, հետևաբար մի կրճատված ձեռնարկաներդրումն է ենթադրում ընդհանրապես։ Երկրորդ՝ հարցական է, թե արդյոք այս կրճատումը կարո՞ղ է տեղի ունենալ ընդհանրապես, քանի որ տարբեր ձեռնարկություններում կատարվող արտադրության զարգացման համեմատ՝ կապիտալաներդրման մի նորմալ մինիմում կա, որից ցած արդեն անմրցունակ է դառնում առանձին ձեռնարկությունը։ Այս նորմալ մինիմումն ինքը միշտ աճում է արտադրության կապիտալիստական զարգացման հետ, ուրեմն սևեռուն չի ամենևին։ Բայց յուրաքանչյուր անգամ տրված նորմալ մինիմումի ու մշտապես ընդարձակվող նորմալ մաքսիմումի միջև բազմաթիվ միջնաստիճաններ են լինում — մի արանք, որը կապիտալաներդրման շատ տարբեր աստիճաններ է թուլատրում։ Ուստի այո արանքի սահմաններում կարող է կրճատում էլ տեղի ունենալ, որի սահմանը հենց ինքը յուրաքանչյուր անգամվա նորմալ մինիմումն է։ Արտադրության արգելակման, շուկաների գերալցման, հումքի թանգանալու և այլոց ժամանակ տեղի է ունենում շրջանառու կապիտալի նորմալ ծախսման սահմանափակում հիմնական կապիտալի տվյալ պատվանդանի դեպքում աշխատաժամանակը սահմանափակելով, երբ, օրինակ, միմիայն կես օր են աշխատում. ճիշտ նույն կերպ էլ հիմնական կապիտալի տվյալ պատվանդանի վրա առաջացող ծաղկման ժամանակներում տեղի է ունենում շրջանառու կապիտալի արտակարգ ընդարձակում մասամբ աշխատաժամանակը երկարացնելու, մասամբ էլ սրա լարունացման միջոցով։ Այն ձեռնարկություններում, որտեղ հենց այն գլխից հաշվի են առնվում այսպիսի տատանումները, մարդիկ գործին օգնում են մասամբ վերևի միջոցներով, մասամբ էլ միաժամանակ մեկ ավելի մեծ բանվորաթիվ բանեցնելով, որը շաղկապված է պահեստի հիմնական կապիտալ, օրինակ, երկաթուղիներում պահեստի շոգեկառք գործածելու հետ է այլն։ Բայց այստեղ, որտեղ մենք նորմալ հարաբերություններ ենք ենթադրում, այսպիսի աննորմալ տատանումները մնում են մեր քննարկումից դուրս։ Այսպիսով ուրեմն արտադրությունը շարունակական դարձնելու համար միևնույն շրջանառու կապիտալի ծախսումն այստեղ բաշխվում է մի ավելի երկար ժամանակամիջոցի վրա, 9 շաբաթվա փոխարեն 12 շաբաթվա վրա։ Հետևաբար ամեն մի տվյալ ժամանակահատվածում գործում է մի արտադրողական կրճատ կապիտալ. արտադրողական կապիտալի հոսուն մասը 100-ից կրճատվում է 75-ի կամ մի քառորդի չափով։ Այն ամբողջ գումարը, որով կրճատվում է 9 շաբաթվա աչխատապարբերաշրջանում գործող արտադրողական կապիտալը, = է 9 × 25 = 225 £ կամ 900 £-ի ¼-ին։ Բայց շրջանառության ժամանակի՝ պտուտաժամանակի նկատմամբ ունեցած հարաբերությունը նույնպես <math>^3/_{12}</math> = ¼ է։ Սրանից հետևում է՝ որպեսզի արտադրությունը չընդհատվի ապրանքակապիտալի փոխարկված արտադրողական կապիտալի շրջանառության ժամանակի ընթացքում, որպեսզի նա, ընդհակառակը, համաժամանակ ու անընդհատորեն շարունակվի շաբթե շաբաթ, իսկ սրա համար հատուկ շրջանառու կապիտալ տրված չի, ապա այս բանին կարելի է հասնել արտադրավարումը քչացնելով միայն, գործող արտադրողական կապիտալի հոսուն բաղադրամասը կրճատելով։ Շրջանառության ժամանակի ընթացքում արտադրության համար այս եղանակով ազատ արձակված հոսուն կապիտալամասն ամբողջ կանխավճարված հոսուն կապիտալին հարաբերում է այնպես, ինչպես շրջանառության ժամանակը՝ պտուտապարբերաշրջանին։ Ինչպես արդեն նշել ենք, այս վերաբերում է այն արտադրաճյուղերին միայն, որոնցում արտադրապրոցեսը շաբթե շաբաթ կատարվում է միևնույն մասշտաբով, որոնցում ուրեմն կարիք չի լինում տարբեր աշխատապարբերաշրջաններում փոփոխվող կապիտալագումարներ ծախսելու, ինչպես որ լինում է երկրագործության մեջ։ Իսկ եթե ընդունենք հակառակը, թե ձեռնարկության դրվածքը բացառում է արտադրության մասշտաբի ու հետևաբար նաև ամեն շաբաթ կանխավճարելի հոսուն կապիտալի մի կրճատում, ապա արտադրության շարունակականությունը կարող է ապահովվել մի ավելադիր հոսուն կապիտալով միայն, վերևի օրինակում՝ 300 £-ով միայն։ 12-շաբաթյա պտուտապարբերաշրջանի ընթացքում հաջորդաբար կկանխավճարվի 1 200 £, որից 300-ը մի քառորդ մասն է կազմում, ինչպես 3 շաբաթը՝ 12-ինը։ 9-շաբաթյա աշխատապարբերաշրջանից հետո 900 £-անոց կապիտալարժեքն արտադրողական կապիտալի ձևից փոխարկվել է ապրանքակապիտալի ձևին։ Նրա աշխատապարբերաշրջանն ավարտվել է, բայց նա չի կարող միևնույն կապիտալով վերսկսվել։ Այն երեք շաբաթվա ընթացքում, երբ նա բունակալում է շրջանառության ոլորտում, գործում իբրև ապրանքակապիտալ, նա արտադրապրոցեսի վերաբերմամբ գտնվում է նույնպիսի մի վիճակում, որպես թե նա ընդհանրապես գոյություն չունենար։ Այստեղ մենք մի կողմ ենք թողնում ամեն վարկահարաբերություն և ուրեմն ենթադրում, որ կապիտալիստը միմիայն յուր սեփական կապիտալով է տնտեսագործում։ Բայց երբ առաջին աչխատապարբերաշրջանի համար կանխավճարված կապիտալն արտադրապրոցեսն ավարտելուց հետո 3 շաբաթ հարամնում է շրջանառության պրոցեսում, մի ավելադրաբար ծախսված 300 £-անոց կապիտալ է գործում, այնպես որ արտադրության շարունակականությունը չի ընդհատվում։ Հիմա պետք է այստեղ նշել հետևյալը.— Առաջին. սկզբում կանխավճարված 900 £-անոց կապիտալի աշխատապարբերաշրջանը վերջանում է 9 շաբաթից հետո, և նա հետ է հոսում 3 շաբաթից ոչ վաղ, ուրեմն 13-րդ շաբաթվա սկզբին միայն։ Բայց մի նոր աշխատապարբերաշրջան է իսկույն վերսկսվում ավելադիր 300 £-անոց կապիտալով։ Հենց սրանով է կենսագործվում արտադրության շարունակականությունը։ Երկրորդ. սկզբնական 900 £-անոց կապիտալի ու 9-շաբաթյա առաջին աշխատապարբերաշրջանի վերջում նոր կանխավճարված 300 £-անոց այն կապիտալի ֆունկցիաները, որն առաջնի վերջանալուց հետո երկրորդ աշխատապարբերաշրջանն է սկսում առանց ընդհատման, առաջին պտուտապարբերաշրջանում ստույգ ջոկնված են իրարից կամ համենայն դեպս կարող են ջոկնվել, այնինչ երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի ընթացքում, ընդհակառակը, խաչաձևվում են իրար հետ։ Բանը պատկերացնենք ավելի ակնառու.— Առաջին պտուտապարբերաշրջանը 12 շաբաթից է։ Առաջին աշխատապարբերաշրջանը՝ 9-շաբաթյա. կանխավճարված կապիտալն այս դեպքում պտույտն ավարտած է լինում 13-րդ շաբաթվա սկզբին։ Վերջին 3 շաբաթվա մեջ գործում է ավելադիր 300 £-անոց կապիտալը և սա սկսում է 9-շաբաթյա երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջան։ 13-րդ շաբաթվա սկզբին 900 £-ը հետ է հոսել և ունակ է մի նոր պտույտ սկսելու։ Բայց երկրորդ աշխատապարբերաշրջանն արդեն 10-րդ շաբաթում է սկսվել ավելադիր 300 £-ի միջոցով. սրա շնորհիվ 13-րդ շաբաթվա սկզբին աշխատապարբերաշրջանի մի երրորդն արդեն ավարտվել է, 300 £-ն արտադրողական կապիտալից փոխարկվել է արդյունքի։ Որովհետև երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը վերջացնելու համար միմիայն 6 շաբաթ է դեռ հարկավոր, ապա երկրորդ աշխատապարբերաշրջանի արտադրապրոցեսի մեջ կարող է մտնել հետհոսած 900 £-անոց կապիտալի լոկ երկու երրորդը, այն է՝ 600 £-ը միայն։ Սկզբնական 900 £-ից 300 £-ն ազատարձակված է նույն այն դերը խաղալու համար, որ ավելադրված 300 £-ը խաղաց առաջին աշխատապարբերաշրջանում։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 6-րդ շաբաթվա վերջում յուր վախճանին է հասնում երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Սրա վրա ծախսված 900 £-անոց կապիտալը հետ հոսում է 3 շաբաթից հետո, ուրեմն տասներկուշաբաթյա երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 9-րդ շաբաթվա վերջում։ Նրա շրջանառության ժամանակի 3 շաբաթվա ընթացքում հանդես է գալիս ազատարձակված 300 £-անոց մի կապիտալ։ Սրանով սկսվում է 500 £-անոց մի կապիտալի երրորդ աշխատապարբերաշրջանը երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 7-րդ շաբաթում կամ տարվա 19-րդ շաբաթվա մեջ։ Երրորդ պտուտապարբերաշրջան։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանի 9-րդ շաբաթվա վերջում 900 £-ի նոր հետհոսում։ Բայց երրորդ աշխատապարբերաշրջանն արդեն սկսվել է նախորդ պտուտապարբերաշրջանի 7-րդ շաբաթում, և 6 շաբաթն արդեն անցել, գնացել է։ Հետևաբար նա դեռ էլի տևում է 3 շաբաթ միայն։ Ուրեմն հետհոսած 900 £-ից միմիայն 300 £-ն է մտնում արտադրապրոցեսի մեջ։ Չորրորդ աշխատապարբերաշրջանը լցնում–բռնում է այս պտուտապարբերաշրջանի մնացած 9 շաբաթը, և այսպիսով տարվա 37-րդ շաբաթվա հետ միաժամանակ սկսվում է չորրորդ պտուտապարբերաշրջանն ու հինգերորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Հաշվելու համար դեպքը պարզացնելու նպատակով ընդունենք հետևյալը.— աշխատապարբերաշրջան՝ 5 շաբաթ, շրջանառության ժամանակ՝ 5 շաբաթ, ուրեմն պտուտտպարբերաշրջան՝ 10 շաբաթ. տարին 50 շաբաթ հաշվելով՝ շաբաթական կապիտալածախսում ընդունենք 100 £։ Հետևաբար աշխատապարբերաշրջանը պահանջում է 500 £-անոց մի հոսուն կապիտալ, իսկ շրջանառության ժամանակն էլ՝ ուրիշ 500 £-անոց մեկ ավելադիր կապիտալ։ Այս դեպքում աշխատապարբերաշրջաններն ու պտուտաժամւսնսւկները պատկերանում են հետևյալ կերպով <TABLE border=0> <TR> <TD>I</TD> <TD align=center>աշխ. պարբ. շրջան</TD> <TD align=right>1—</TD> <TD align=right>5-րդ</TD> <TD align=center>շբթ.</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>ապրանք)</TD> <TD align=center>վերադառնում</TD> <TD align=center>է</TD> <TD>10-րդ</TD> <TD align=center>շբթ.</TD> <TD align=center>վերջում</TD> </TR> <TR> <TD>II</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>6—</TD> <TD align=right>10-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>15-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>III</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>11—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>20-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>IV</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>16—</TD> <TD align=right>20-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>V</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>21—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>(500 £</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>30-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD colspan=12 align=center>և այլն։</TD> </TR></TABLE> Եթե շրջանառության ժամանակը = 0, ուրեմն պտուտապտրբերտշրջանը հավասար է աշխատապարբերաշրջանին, ապա տարվա մեջ պտույտների թիվը հավասար է աշխատապարբերաշրջանների թվին։ Հետևաբար հինգշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանի դեպքում նա հավասար կլիներ <math>\frac{50}{5}</math> շաբաթվա =10, իսկ պտույտ գործող կապիտալարժեքը = 500 × 10 = 5 000։ Աղյուսակում, որտեղ շրջանառության մի ժամանակն ընդունված է 5 շաբաթ, տարվա մեջ նույնպես 5 000 £-ի արժեք ունեցող ապրանքներ են արտադրվում, բայց սրա <math>^1/{10}</math>-ը = 500 £-ը միշտ ապրանքակապիտալի կերպարանք է ունենում է հետհոսում է 5 շաբաթից հետո միայն։ Այս դեպքում տասերորդ աշխատապարբերաշրջանի (40—50-րդ աշխատաշաբաթվա) արդյունքը տարվա վերջում յուր պտուտաժամանակը լոկ կիսով չափ է ավարտած լինում, որովհետև նրա շրջանառության ժամանակն ընկնում է հաջորդ տարվա առաջին 5 շաբաթին։ Վերցնենք դեռ մի երրորդ օրինակ էլ. աշխատապարբերաշրջանը 6 շաբաթ, շրջանառության ժամանակը՝ 3 շաբաթ, աշխատապրոցեսի վրա արվող շաբաթական կանխավճարումը՝ 100 £։ <TABLE border=0> <TR> <TD valign=top>I</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան. 1—6-րդ շաբաթ։ 6-րդ շաբաթվա վերջում 600 £-անսց մի ապրանքակապիտալ. վերադառնում է 9-րդ շաբաթվա վերջում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>II</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան. 7—12-րդ շաբաթ։ 7—9-րդ շաբաթվա ընթացքում 300 £-անոց ավելադիր կապիտալ է կանխավճարվում։ 9-րդ շաբաթվա վերջում՝ 600 £-ի հետհոսում։ Սրանից 300 £ կանխավճարվում է 10—12-րդ շաբաթվա մեջ. ուրեմն 12-րդ շաբաթվա վերջում՝ 300 £ ազատարձակված, 600 £ առկա է իբրև ապրանքակապիտալ. վերադառնում է 15-րդ շաբաթվա վերջում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>III</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան. 13—18-րդ շաբաթ։ 13—15-րդ շաբաթում՝ վերևի 300 £-ի կանխավճարում, հետո՝ 600 £-ի հետհոսում, որից 300 £-ը կանխավճարվում է 16—18-րդ շաբաթվա համար։ 18-րդ շաբաթվա վերջում 300 £-ն ազատարձակված իբրև դրամ. 600 £-ն առկա է որպես ապրանքակապիտալ, հետհոսում է 21-րդ շաբաթվա վերջում։ (Այս դեպքի մանրամասն շարադրանքը տես ներքևում II դրվագի տակ)։</TD> </TR></TABLE> Այսպիսով ուրեմն 9 աշխատապարբերաշրջանում ( = 54 շաբաթում) արտադրվում է 600 × 9 = 5400 £-ի ապրանք։ Իններորդ աշխատապարբերաշրջանի վերջում կապիտալիստը ձեռին ունենում է 300 £ դրամով ու 600 £ ապրանքով, որը դեռ չի անցել-պրծել յուր շրջանառության ժամանակը։ Այս երեք օրինակը համեմատելիս մենք գտնում ենք նախ, որ միմիայն երկրորդ օրինակի դեպքումն է 500 £-անոց I կապիտալի ու նույնպես 500 £-անոց ավելադիր II կապիտալի մի հաջորդական հերթափոխություն տեղի ունենում, այնպես որ այս երկու կապիտալամասն իրարից անջատ են շարժվում, և այս էլ լոկ այն պատճառով, որ լիովին բացառիկ այն ենթադրությունն է արված այստեղ, թե աշխատապարբերաշրջանն ու շրջանառության ժամանակը պտուտապարբերաշրջանի երկու նույնահավասար կեսն են կազմում։ Մյուս բոլոր դեպքերում, ինչպիսին էլ որ լինի պտուտապարբերաշրջանի երկու պարբերաշրջանի միջև եղած տարբերությունը, երկու կապիտալի շարժումները, ինչպես I ու III օրինակումն է, հենց երկրորդ պտուտապարբերաշրջանից արդեն խաչաձևվում են իրար հետ։ Այսպիսի դեպքում ահա ավելադիր II կապիտալն I կապիտալի մեկ մասի հետ միասին կազմում է երկրորդ պտուտապարբերաշրջանում գործռղ կապիտալ, այնինչ՝ I կապիտալի մնացորդն ազատարձակվում է II կապիտալի սկզբնական ֆունկցիան կատարելու համար։ Ապրանքակապիտալի շրջանառության ժամանակի ընթացքում գործող կապիտալն այստեղ նույնը չի, ինչ որ այս նպատակի համար սկզբնապես կանխավճարված II կապիտալն է, բայց նա արժեքով սրան հավասար է և կանխավճարված ամբողջ կապիտալի միևնույն բաժնեմասն է կազմում։ Երկրորդ. այն կապիտալը, որը գործել է աշխատապարբերաշրջանում, շրջանառության ժամանակի ընթացքում պարապ ընկած է մնում։ Երկրորդ օրինակի մեջ կապիտալը գործում է աշխատապարբերաշրջանի 5 շաբաթում և պարապ պառկում է շրջանառության ժամանակի 5 շաբաթվա ընթացքում։ Հետևաբար այն ամբողջ ժամանակը, երբ I կապիտալն այստեղ պարապ ընկած է մնում տարվա ընթացքում, կազմում է կես տարի։ Եվ ահա այս ժամանակվա համար հանդես է գալիս ավելադիր II կապիտալը, որն ուրեմն առկա դեպքում յուր հերթին պարապ պառկում է նույնպես կես տարի։ Բայց այն ավելադիր կապիտալը, որը պահանջվnմ է շրջանառության ժամանակի ընթացքում արտադրության շարունակականությունը կենսագործելու համար, որոշվում է ոչ թե տարվա ընթացքում անհրաժեշտ շրջանառության ժամանակների ամբողջ ծավալով, resp. [համապաաասխանորեն, համապատասխան դեպքում] նրանց գումարով, այլ շրջանառության ժամանակի՝ պտուտապարբերաշրջանի նկատմամբ ունեցած հարաբերությամբ միայն։ (Այստեղ իհարկե ենթադրվում է, որ բոլոր պտույտները միևնույն պայմաններում են կատարվում։) Ուստի II օրինակում հարկավոր է ոչ թե 2 500 £-անոց ավելադիր կապիտալ, այլ 500 £-անոց։ Այս պարզապես առաջ է գալիս նրանից, որ ավելադիր կապիտալը նույն եղանակով է ոտք դնում պտույտի մեջ, ինչպես սկզբում կանխավճարված կապիտալը և ուրեմն բոլորովին նույն կերպ, ինչպես է սա, յուր պտույտների թվով փոխարինում է յուր քանակին։ Երրորդ. արտադրաժամանակի՝ աշխատաժամանակից ավելի երկար լինելն ամենևին չի փոխում այստեղ քննարկած հանգամանքները։ Սրանով անշուշտ երկարում են պտուտապարբերաշրջանները միասին վերցրած, բայց երկարացված պտույտի պատճառով ոչ մի ավելադիր կապիտալ չի պահանջվում աշխատապրոցեսի համար։ Ավելադիր կապիտալն այն նպատակն ունի լոկ, որ շրջանառության ժամանակի հետևանքով առաջացած բացերը լցնի աշխատապրոցեսում. հետևաբար նա պետք է արտադրությունը պաշտպանի այն խափանումներից միայն, որոնք շրջանառության ժամանակից են ծագում. այն խափանումները, որոնք ծագում են արտադրության սեփական պայմաններից, վերացվում են ուրիշ եղանակով, որն այստեղ չենք քննելու։ Կան, ընդհակառակն, այնպիսի ձեռնարկություններ, որտեղ գործ արվում է հրումներով միայն, պատվերով, որտեղ ուրեմն աշխատապարբերաշրջանների միջև ընդհատումներ կարող են հանդես գալ։ Այսպիսի ձեռնարկություններում pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] վերանում է ավելադիր կապիտալի անհրաժեշտությունը։ Մյուս կոզմից՝ սեզոնաշխատանքի դեպքերի մեծամասնության մեջ մի որոշ սահման տրված է հետհոսման ժամանակի համար էլ։ Միևնույն կապիտալով նույն աշխատանքը չի կարող վերսկսվել հաջորդ տարում, եթե այս կապիտալի շրջանառության ժամանակը մինչ այդ չի անցել-պրծել։ Ընդհակառակը, շրջանառության ժամանակը կարող է ավելի կարճ էլ լինել, քան մի արտադրապարբերաշրջանի հեռավորությունը հաջորդից։ Այս դեպքում կապիտալը պարապ պառկած է մնում, եթե միջնաժամանակում ուրիշ կերպ չի կիրառվում։ Չորրորդ. մի աշխատապարբերաշրջանի համար կանխավճարված կապիտալը, ինչպես 600 £-ը III օրինակում, մասամբ ծախսվում է հումքերի ու օժանդակ նյութերի վրա, աշխատապարբերաշըջանի համար նախանշված արտադրողական պաշարի վրա, հաստատուն շրջանառու կապիտալի վրա, մասամբ էլ փոփոխուն շրջանառու կապիտալի վրա, բուն իսկ աշխատանքը վճարահատուցելու վրա։ Հաստատուն շրջանառու կապիտալի վրա ծախսված մասը կարող է արտադրողական պաշարի ձևով գոյություն ունենալ ոչ միապես երկարատև ժամանակի համար, օրինակ, հումքը կարող է մթերվել ոչ ամբողջ աշխատապարբերաշրջանի համար, ածուխ կարող է ձեռք բերվել ամեն երկու շաբաթը մեկ միայն։ Սակայն որովհետև վարկը դեռ բացառված է այստեղ — կապիտալի այս մասը, որչափով որ սա տրամադրելի չի արտադրողական պաշարի ձևով, պետք է տրամադրելի լինի փողի ձևով՝ կարիք եղած չափով արտադրողական պաշարի փոխարկվելու համար։ Այս ամենևին չի փոխում 6 շաբաթվա համար կանխավճարված հաստատուն շրջանառու կապիտալարժեքի մեծությունը։ Մի կողմ թողած այն դրամապաշարը, որ պահվում է չնախատեսված ծախսերի համար, բուն պահեստաֆոնդը, որ նախանշված է խափանումները վերացնելու համար, ընդհակառակն, աշխատավարձը, վճարվում է ավելի կարճ պարբերաշրջաններում, մեծ մասամբ՝ շաբթե շաբաթ։ Հետևաբար այն դեպքում, երբ կապիտալիստը բանվորին չի բռնադատում յուր աշխատանքի ավելի երկարատև կանխավճարումներ անելու, աշխատավարձի համար անհրաժեշտ կապիտալը պետք է առկա լինի դրամաձևով։ Այսպիսով ուրեմն կապիտալի հետհոսման դեպքում մի մասը պետք է դրամաձևով պահվի աշխատանքի վճարահատուցման համար, այնինչ մյուս մասը կարող է փոխարկվել արտադրողական պաշարի։ Ավելադիր կապիտալը տրոհվում է բոլորովին նույն կերպ, ինչպես սկզբնականը։ Բայց նա (մի կողմ թողած վարկահարաբերությունները) I կապիտալից տարբերվում է նրանով, որ նա, որպեսզի տրամադրելի լինի յուր սեփական աշխատապարբերաշրջանի համար, պետք է արդեն կանխավճարված լինի I կապիտալի առաջին աշխատապարբերաշրջանի ամբողջ տևողության ընթացքում, այն I կապիտալի, որի մեջ նա չի մտնում։ Այս ժամանակի ընթացքում արդեն նա, գոնե մասամբ, կարող է փոխարկվել հաստատուն շրջանառու կապիտալի, որը կանխավճարված է լինում ամբողջ պտուտապարբերաշրջանի համար։ Թե ինչ չափով է նա այս ձևն ընդունում կամ թե որքան է հարամնում ավելադիր դրամակապիտալի ձևում մինչև այն րոպեն, երբ այս փոխարկումն անհրաժեշտ է դառնում, այս մասամբ կախված է որոշ ձեռնարկաճյուղերի առանձնահատուկ արտադրապայմաններից, մասամբ տեղական հանգամանքներից, մասամբ էլ հումքերի և այլոց գնատատանումներից։ Ամողջ հասարակական կապիտալի տեսանկյունից քննելով՝ այս ավելադիր կապիտալի շատ կամ թե քիչ նշանավոր մասը միշտ պետք է ավելի երկար ժամանակի համար դրամակապիտալի վիճակում գտնվի։ Ինչ վերաբերում է II կապիտալի՝ աշխատավարձի համար կանխավճարելի մասին, ապա սա, ընդհակառակը, միշտ կամաց-կամաց է աշխատույժի փոխարկվում այն չափով, որով ավելի փոքր աշխատապարբերաշրջաններն են անցնում և վճարահատուցվում։ Հետևաբար II կապիտալի այս մասը դրամակապիտալի ձևով առկա է լինում աշխատապարբերաշրջանի ամբողջ տևողության ընթացքում, մինչև որ նա աշխատույժի փոխարկվելով մտնում է արտադրողական կապիտալի ֆունկցիայի մեջ։ Ուրեմն այս միջամտությունն ավելադիր կապիաալի, որն անհրաժեշտ է I կապիտալի շրջանառության ժամանակն արտադրաժամանակի փոխարկելու համար, շատացնում է ոչ թե կանխավճարված կապիտալի լոկ մեծությունն ու այն ժամանակի երկարությունը, որի համար կանխավճարվում է ամբողջ կապիտալն անհրաժեշտորեն, այլ և շատացնում է կանխավճարված կապիտալի հատկապես այն մասը, որը գոյություն ունի որպես դրամապաշար, հետևաբար գտնվում է դրամակապիտալի վիճակում և պոտենցիալ դրամակապիտալի ձև ունի։ Այս նմանապես տեղի է ունենում այն ժամանակ — մի բան, որ վերաբերում է թե՛ արտադրողական պաշարի ձևով ու թե՛ դրամապաշարի ձևով արվող կանխավճարմանը — երբ կապիտալի՝ շրջանառության ժամանակի հետևանքով անհրաժեշտ դարձած տրոհումը երկու մասի — առաջին աշխատապարբերաշրջանի համար հատկացված կապիտալի ու շրջանառության ժամանակի համար նախանշված փոխկապիտալի — առաջ է գալիս ոչ թե ծախսված կապիտալի մեծացման շնորհիվ, այլ արտադրության մասշտաբի փոքրացման շնորհիվ։ Դրամաձևում կցակապված կապիտալի ավելացումն այստեղ ավելի արագ է կատարվում արտադրության մասշտաբի համեմատությամբ։ Որ կապիտալը տրոհվում է սկզբնական արտադրողական կապիտալի ու ավելադիր կապիտալի, սրանով այն հետևանքին են հասնում ընդհանրապես, որ կենսագործվում է աշխատապարբերաշրջանների անընդհատ հաջորդականությունը, կանխավճարված կապիտալի մի հավասարամեծ մասի, իբրև արտադրողական կապիտալի, մշտատև ֆունկցիան։ Զննենք II օրինակը։ Մշտապես արտադրապրոցեսում գտնվող կապիտալը 500 £ է։ Որովհետև աշխատապարբերաշրջանը = 5 շաբաթվա, ուստի նա 50 շաբաթվա ընթացքում (այս հաշվելով մի տարի) գործում է տաս անգամ։ Արդյունքն էլ — մի կողմ թողած հավելարժեքը — անում է 10 × 500 = 5 000 £։ Այսպիսով ուրեմն արտադրապոցեսում անմիջաբար ու անընդհատ աշխատող կապիտալի տեսակետից —500 £-անոց մի կապիտալարժեքի տեսակետից — շրջանառության ժամանակն ամբողջովին վերացած է ներկայանում։ Պտուտապարբերաշրջանը համընկնում է աշխատապարբերաշրջանի հետ. շրջանառության ժամանակը = է դրվում 0-ի։ Իսկ եթե 500 £-անոց կապիտալի արտադրողական գործունեությունն, ընդհակառակը, կանոնավորապես արգելակվեր շրջանառության 5-շաբաթյա ժամանակի պատճառով, այնպես որ նա նորից արտադրունակ լիներ 10-շաբաթյա ամբողջ պտուտապարբերաշրջանի վերջանալուց հետո միայն, ապա մենք տարվա 50 շաբաթվա մեջ կունենայինք տասշաբաթյա 5 պտույտ. սրա մեջ կլինեին՝ հինգշաբաթյա 5 արտադրապարբերաշրջան, ուրեմն ընդամենը 25 արտադրաշաբաթա 5 × 500 = 2 500 £-անոց մի ընդհանուր արդյունքով, այլև շրջանառության հինգշաբաթյա 5 պարբերաշրջան, հետևաբար շրջանառության ամբողջ ժամանակը՝ նույնպես 25 շաբաթ։ Եթե մենք այստեղ ասում ենք, թե 500 £-անոց կապիտալը տարվա մեջ հինգ անգամ է պտույտ գործել, ապա ակնառու և պարզ է, որ յուրաքանչյուր պտուտապարբերաշրջանի կեսի ընթացքում 500 £-անոց այս կապիտալն ամենևին չի գործել իբրև արտադրողական կապիտալ, և որ բոլորը միասին հաշված՝ նա տարվա լոկ մի կեսի ընթացքում է գործել, այնինչ մյուս կիսամյակում բոլորովին չի գործել։ Մեր օրինակում շրջանառության այս հինգ ժամանակի էլ տևողության ընթացքում մեջ տեղ է գալիս 500 £-անոց փոխկապիտալը, և սրա հետևանքով պտույտը 2 500 £-ից բարձրացվում է 5 000 £-ի։ Բայց կանխավճարված կապիտալը հիմա արդեն 1 000 £ է 500 £-ի փոխարեն։ 5 000-ը բաժանած 1 000-ով՝ հավասար է 5-ի։ Ուրեմն տասի փոխարեն հինգ պտույտ։ Իրականում հենց այսպես էլ հաշվում են։ Սակայն երբ այս դեպքում ասվում է, թե 1 000 £-անոց կապիտալը տարվա մեջ պտույտ է գործել հինգ անգամ, ապա կապիտալիստի դատարկ խելապատակից չքանում է շրջանառության ժամանակի մասին հիշողությունը և կազմվում է մի խառնաշփոթ պատկերացում, որ իբր թե հաջորդական հինգ պտույտի ընթացքում այս կապիտալը միշտ էլ արտադրապրոցեսում է գործելիս եղել։ Իսկ մենք երբ ասում ենք, թե 1 000 £-անոց այս կապիտալը պտույտ է գործել հինգ անգամ, ապա սրա մեջ մտնում է թե՛ շրջանառության ժամանակն ու թե՛ արտադրաժամանակը։ Իսկապես էլ, եթե 1 000 £-ն իրոք արտադրապրոցեսում գործեր շարունակ, ապա մեր ենթադրությունների դեպքում արդյունքը պետք է 10 000 £ լիներ 5 000-ի փոխարեն։ Բայց արտադրապրոցեսում շարունակ 1 000 £ ունենալու համար պետք է արդեն հենց 2000 £ կանխավճարվեր ընդհանրապես։ Տնտեսագետները, որոնց մոտ առհասարակ ոչ մի պարզորոշ բան չի կարելի գտնել պտույտի մեխանիզմի վերաբերմամբ, շարունակ անտեսում են այս գլխավոր մոմենտը, որ փաստորեն արտադրապրոցեսին միշտ լծվել կարող է արդյունաբերական կապիտալի մեկ մասը միայն, եթե արտադրությունը պետք է անընդհատ կատարվի։ Երբ մի մասը գտնվում է արտադրապարբերաշրջանում, միշտ մյուս մասը պետք է շրջանառության պարբերաշրջանում գտնվի։ Կամ, ուրիշ խոսքով ասած, մի մասը կարող է իբրև արտադրողական կապիտալ գործել այն պայմանով միայն, որ մյուս մասն ապրանքակապիտալի կամ թե դրամակապիտալի ձևով դուրս հանված է մնում բուն արտադրությունից։ Երբ այս կետն անտեսվում է, ապա անտեսվում է դրամակապիտալի նշանակությունն ու դերն ընդհանրապես։ Հիմա մենք պետք է հետազոտենք, թե պտույտի մեջ ինչ տարբերություն է առաջ գալիս, նայած այն հանգամանքին, թե արդյոք պտուտապարբերաշրջանի երկու հատվածը — աշխատապարբերաշրջանն ու շրջանառության. պարբերաշրջանը — հավասար են իրար, և կամ աշխատապարբերաշրջանն ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր է շրջանառության պարբերաշրջանից, իսկ հետո էլ, թե այս բանն ինչպես է ներգործում կապիտալին դրամակապիտալի ձևով կցակապվելու վրա։ Ընդունենք, որ շաբաթական կանխավճարելի կապիտալը բոլոր դեպքերում էլ 100 £ է, իսկ շրջանառության պարբերաշրջանը 9 շաբաթ է. ուրեմն յուրաքանշյուր պտուտապարբերաշրջանի համար կանխավճարելի կապիտալը = 900 £։ ====I. ԱՇԽԱՏԱՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԸ ՀԱՎԱՍԱՐ Է ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԻՆ==== Այս դեպքը, չնայած որ իրականում լոկ պատահական բացառություն է, պետք է ելակետ ծառայի քննարկման համար, որովհետև հարաբերություններն այստեղ ներկայանում են ամենապարզ ու ամենաշոշափելի կերպարանքով։ Երկու կապիտալը (I կապիտալը, որ կանխավճարված է առաջին աշխատապարբերաշրջանի համար, ու ավելադիր II կապիտալը, որը գործում է I կապիտալի շրջանառության պարբերաշրջանի ընթացքում) իրենց շարժումների ժամանակ հերթափոխվում են առանց խաչաձևվելու։ Ուստի, բացառությամբ առաջին պարբերաշրջանի, երկու կապիտալից ամեն մեկնել կանխավճարվում է յուր սեփական պտուտապարբերաշրջանի համար միայն։ Թող պտուտապարբերաշբջանը, ինչպես հաջորդ օրինակներումն է, լինի 9 շաբաթ, հետնաբար աշխատապարբերաշրջանն ու շրջանառության պարբերաշրջանն էլ յուրաքանչյուրը 4½ շաբաթ։ Այն ժամանակ մենք ունենում ենք հետևյալ տարեսխեման. <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>I ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=15 align=center>I կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center>»3131<ref>Պտույտի երկրորդ տարին ընկնող շաբաթները գրել ենք փակագծերի մեջ։</ref></TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>II կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբ.</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13½-րդ</TD> <TD align=center>շաբ.</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>22½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>22½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>31½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>31½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>40½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[58½-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>[55</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>58½-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> 50 շաբաթվա մեջ, որ մենք այստեղ իբրև տարի ենք ընդունում, I կապիտալն ավարտել է վեց լրիվ աշաատապարբերաշրջան, ուրեմն արտադրել է 6 × 450 = 2 700 £-ի ապրանք, իսկ II կապիտալը հինգ լրիվ աշխատապարբերսքշրջանում՝ 5 × 450 = 2 250 £-ի։ Բացի սրանից, II կապիտալը տարվա վերջին 1½ շաբաթում (50-րդ շաբաթվա կեսից մինչև 51-րդ շաբաթվա վերջը) դեռ էլի արտադրել է 150 £-ի ապրանք.— 51 շաբաթվա մեջ ընդհանուր արդյունքը՝ 5 100 £։ Ինչ վերաբերում է հավելարժեքի անմիջական արտադրությանը, որն արտադրվում է աշխատապարբերաշրջանում միայն, ապա 900 £-անոց ամբողջ կապիտալն այսպիսով պտույտ կգործեր 5<math>^2/_3</math> անգամ (5<math>^2/_3</math> × 900 = 5 100 £)։ Բայց եթե մենք իրական պտույտն ենք քննում, ապա I կապիտալը պտույտ գործել է 5<math>^2/_3</math> անգամ, որովհետև 51-րդ շաբաթվա վերջում դեռ 3 շաբաթ էլ կա, մինչև որ նա ավարտի յուր վեցերորդ պտուտապարբերաշրջանը, ուրեւմն 5<math>^2/_3</math> × 450 = 2 550 £. իսկ II կապիտալը պտույտ գործել է 5<math>^1/_6</math> անգամ, որովհետև սա յուր վեցերորդ պտուտապպրբերաշրջանից ավարտել է 1½ շաբաթը միայն, հետևաբար հիշյալից 7½ շաբաթ էլ դեռ հաջորդ տարուն է բաժին ընկնում. ուրեմն 5<math>^1/_6</math> × 450 = 2 325 £. իրական ամբողջ պտույտը = 4875 £։ Մենք I կապիտալն ու II կապիտալը քննում ենք իբրև միմյանցից բոլորովին անկախ կապիտալներ։ Իրենց շարժումների մեջ նրանք լիովին ինքնակա են. այս շարժումներն իրար լրացնում են լոկ այն պատճառով, որ նրանց աշխատապարբերաշրջաններն ու շրջանառության պարբերաշրջաններն անմիջաբար հերթափոխում են միմյանց։ Նրանք կարող են քննարկվել իբրև տարբեր կապիտալիստների պատկանող երկու միանգամայն անկախ կապիտալ։ I կապիտալն անցել է յուր հինգ լրիվ պտուտապարբերաշրջանն ու վեցերորդի էլ երկու երրորդը։ Տարվա վերջում նա գտնվում է ապրանքակապիտալի ձևի մեջ, որի նորմալ իրացման համար պահանջվում է դեռ էլ ի 3 շաբաթ։ Այս ժամանակվա ընթացքում նա չի կարող արտադրապրոցես մտնել։ Նա որպես ապրանքակապիտալ է գործում. նա շրջանառում է։ Յուր վերջին պտուտապարբերաշրջանից նա անցել է <math>^2/_3</math>-ը միայն։ Այս կարելի է արտահայտել այսպես. նա պտույտ գործել է լոկ <math>^2/_3</math> անգամ. նրա ամբողջ արժեքի <math>^2/_3</math>-ն է միայն յուր լրիվ պտույտը կատարել-պրծել։ Մենք ասում ենք. 450 £-ը յուր պտույտը կատարում է 9 շաբաթվա մեջ, ուրեմն 300 £-ը՝ 6 շաբաթում։ Արտահայտման այս եղանակի դեպքում անուշադրության են մատնվում պտուտաժամանակի երկու առանձնապես տարբեր բաղադրամասերի միջև եղած օրգանական հարաբերությունները։ Որ կանխավճարված 450 £-անոց կապիտալը 5<math>^2/_3</math> պտույտ է արել, այս արտահայտության ստույգ իմաստը լոկ այն է, թե նա կատարել է հինգ պտույտը լրիվ ու վեցերորդից էլ՝ <math>^2/_3</math>-ը միայն։ Ընդհակառակը, որ պտույտ գործած կապիտալը = կանխավճարված կապիտալի 5<math>^2/_3</math> անգամին, ուրեմն վերևի դեպքում = է 5<math>^2/_3</math> × 450 £ = 2 550 £,— այս արտահայտության մեջ ճիշտը լոկ այն է, որ եթե 450 £-անոց այս կապիտալը իրացվեր 450 £-անոց մի ուրիշ կապիտալով, ապա նրա մի մասը պետք է իրոք արտադրապրոցեսում գտնվեր, մյուսը՝ շրջանառության պրոցեսում։ Եթե պտուտաժամանակը պետք է արտահայտվի պտույտ գործած կապիտալի մասսայով, ապա նա կարող է միմիայն առկա արժեքի (իրոք պատրաստի արդյունքի) մի մասսայով արտահայտվել միշտ։ Այն պարագան, որ կանխավճարված կապիտալը չի գտնվում մի այնպիսի վիճակում, որով նա կարող լինի արտադրապրոցեսը նորից սկսել, արտահայտվում է այն իրողության մեջ, որ նրա լոկ մի մասն է արտադրունակ վիճակում գտնվում, կամ որ շարունակական արտադրության վիճակում գտնվելու համար կապիտալը պետք է տրոհված լիներ մի այնպիսի մասի, որը միշտ գտնվեր արտադրապարբերաշրջանում, ու մի ուրիշ մասի, որը միշտ գտնվեր շրջանառության պարբերաշրջանում, նայած այս պարբերաշրջանների՝ իրար նկատմամբ ունեցած հարաբերությանը։ Այս նույն այն օրենքն է, ըստ որի մշտապես գործող արտադրողական կապիտալի մասսան որոշվում է շրջանառության ժամանակի՝ պտուտաժամանակի նկատմամբ ունեցած հարաբեությամբ։ Տարվա 51-րդ շաբաթվա վերջում, որը մենք այստեղ իբրև տարեվերջ ենք ընդունում, II կապիտալից 150 £ կանխավճարված է անպատրաստ արդյունքի արտադրության համար։ Հետագա մի մասը գտնվում է հոսուն հաստատուն կապիտալի — հումքի և այլոց — ձևով, այսինքն մեկ այնպիսի ձևով, որով նա չի կարող արտադրապրոցեսում գործել իբրև արտադրողա կան կապիտալ։ Իսկ երրորդ մի մասն էլ գտնվում է դրամաձևի մեջ, այսինքն՝ առնվազն այն գումարի չափով, որ աշխատապարբերաշրջանի մնացած մասի (3 շաբաթվա) աշխատավարձն է, որը սակայն յուրաքանչյուր շաբաթվա վերջումն է միայն վճարվում։ Արդ, թեև կապիտալի այս մասը նոր տարվա, ուրեմն մի նոր պտուտադարձաշրջանի սկզբին գտնվում է ոչ թե արտադրողական կապիտալի ձևի, այլ դրամակապիտալի ձևի մեջ, որով նա չի կարող լծվել արտադրապրոցեսին, սակայն և այնպես երբ սկսվում է նոր պտույտը, հոսուն փոփոխուն կապիտալը, այսինքն կենդանի աշխատույժը գործում է արտադրապոցեսում։ Այս երևույթն առաջ է գալիս նրանից, որ աշխատույժը թեև աշխատապարբերաշրջանի սկզբին, ասենք, շաբթե շաբաթ է գնվում և գործածվում, բայց վճարահատուցվում է շաբաթվա վերջում միայն։ Փողն այստեղ իբրև վճարամիջոց է գործում։ Ուստի նա մի կողմից իբրև փող դեռ կապիտալիստի ձեռին է գտնվում, այնինչ մյուս կողմից աշխատույժը, այն ապրանքը, որին փոխարկվում և դրամը, արդեն գործունորեն գտնվում է արտադրապրոցեսում, հետևաբար միևնույն կապիտալարժեքն այստեղ հանդես է գալիս երկակի։ Եթե մենք քննենք սոսկ աշխատապարբերաշրջանները, ապա <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալն</TD> <TD align=center>արտադրել է</TD> <TD align=right>6 × 450 = 2 700 £</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>II</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>5<math>^1/_3</math> × 450 = 2 400 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=3 align=right>ուրեմն ընդամենը</TD> <TD align=right>5<math>^2/_3</math> × 500 = 5 100 £</TD> </TR></TABLE> Հետևաբար կանխավճարված 500 £-անոց ամբողջ կապիտալը տարվա մեջ 5 անգամ է գործել իբրև արտադրողական կապիտալ։ Արդյոք 450 £-ը միշտ արտադրապրոցեսում ու 450 £-ը միշտ շրջանառության պրոցեսո՞ւմ են գործում փոփոխակի, թե՞ 900 £-ն էլ յուրաքանչյուր 4½ շաբաթվա ընթացքում գործում է արտադրապրոցեսում, իսկ հաջորդ յուրաքանչյուր 4 շաբաթվա մեջ՝ շրջանառության պրոցեսում,— հավելարժեքի արտադրության համար միևնույնն է այս։ Իսկ եթե քննում ենք, ընդհակառակը, պտուտապարբերաշրջանները, ապա՝ <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալն</TD> <TD align=center>պտույտ է</TD> <TD align=center>գործել</TD> <TD align=right>5<math>^2/_3</math> × 450 = 2 550 £</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>II</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>5<math>^1/_6</math> × 450 = 2 325 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=4 align=right>ուրեմն ամբողջ կապիտալը՝</TD> <TD align=right>5<math>^1/_{12}</math> × 900 = 4 875 £։</TD> </TR></TABLE> Որովհետև ամբողջ կապիտալի պտույտը հավասար է I-ի ու II-ի պտույտ գործած քանակների գումարին, բաժանած I ու II կապիտալների գումարով։ Պետք է նշել, որ I ու II կապիտալը, եթե միմյանց հանդեպ ինքնակա էլ լինեինք կարող էին արտադրության միևնույն ոլորտում կանխավճարված հասարակական կապիտալի տարբեր ինքնակա մասերը միայն կազմել։ Հետևաբար եթե հասարակական կապիտալն արտադրության այս ոլորտում '''միմիայն''' I-ից ու II-ից բաղկացած լիներ, ապա այս ոլորտում հասարակական կապիտալի պտույտի վերաբերմամբ նույն հաշվարկումը կկիրառվեր, ինչ որ այստեղ կիրառվում է միևնույն մասնավոր կապիտալի երկու բաղադրամասի՝ I-ի ու II-ի վերաբերմամբ։ Այնուհետև պետք է ասել, որ հասարակական ամբողջ կապիտալի յուրաքանչյուր մաս, որը ներդրված է արտադրության մի առանձին ոլորտում, կարող է այսպես հաշվարկվել։ Իսկ վերջիվերջո էլ հասարակական ամբողջ կապիտալի պտուտաքանակը հավասար է արտադրության տարբեր ոլորտներում պտույտ գործած կապիտալի գումարին, բաժանած արտադրության այս ոլորտներում կանխավճարված կապիտալի գումարով։ Այնուհետև պետք է նկատել, թե ինչպես որ միևնույն մասնավոր ձեռնարկության մեջ I ու II կապիտալները, ճիշտն ասած, տարբեր պտուտատարիներ ունեն (որովհետև II կապիտալի պտուտադարձաշրջանը 4½ շաբաթ ավելի ուշ է սկսվում, քան I-ինը, ուստի I-ի տարին էլ 4½ շաբաթ ավելի շուտ է անցնում, քան II-ինը),— այնպես էլ տարբեր մասնավոր կապիտալներն արտադրության միևնույն ոլորտում իրենց գործն սկսում են բոլորովին տարբեր ժամանակահատվածներում է այս պատճառով իրենց տարեպտույտն էլ ավարտում են տարվա մեջ տարբեր ժամանակներում։ Միևնույն միջին հաշվարկումը, որ մենք վերևում կիրառեցինք I-ի ու II-ի վերաբերմամբ, այստեղ էլ բավական է՝ հասարակական կապիտալի տարբեր ինքնակա մասերի պտուտատարիները մեկ միասնական պտուտատարվա վերածելու համար։ ====II. ԱՇԽԱՏԱՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆՆ ԱՎԵԼԻ ՄԵԾ Է, ՔԱՆ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԸ==== I ու II կապիտալների աշխտապարբերաշրջաններն ու պտուտապարբերաշրջանները խաչաձևում են իրար՝ փոխանակ միմյանց հերթափոխելու։ Միաժամանակ այստեղ կապիտալի ազատարձակումն է տեղի ունենում, մի բան, որ մինչև հիմա քննարկվող դեպքում չէր լինում։ Բայց այս ամենևին չի փոփոխում այն իրողությունը, որ ինչպես առաջ, այնպես էլ հիմա 1) կանխավճարված ամբողջ կապիտալի աշխատապարբերաշրջանների թիվը հավասար է կանխավճարված երկու կապիտալամասերի տարեկան արդյունքի արժեքի գումարին, բաժանած ամբողջ կանխավճարած կապիտալով, և 2) ամբողջ կապիտալի պտուտաքանակը հավասար է պտույտ գործած երկու կապիտալաքանակի գումարին, բաժանած երկու կանխավճարած կապիտալի գումարով։ Այստեղ էլ մենք պետք է երկու կապիտալամասն այնպես քննարկենք, որպես թե նրանք միմյանցից բոլորովին անկախ պտուտաշարժումներ են կատարում։ <br><TABLE border = 0 width="128px" align=center> <TR> <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD> </TR></TABLE><br> Այսպես ուրեմն, մենք դարձյալ ընդունենք, որ աշխատապրոցեսի համար պետք է կանխավճարվի շաբաթական 100 £։ Թող աշխատապարբերաշրջանը տևի 6 շաբաթ, ուրեմն ամեն մի անգամ պահանջվի 600 £ կանխավճարում (I կապիտալ)։ Շրջանառության պարբերաշրջանը՝ 3 շաբաթ. ուրեմն պտուտապարբերաշրջանը վերևինի նման 9 շաբաթ։ Թող I կապիտալի շրջանառության երեքշաբաթյա պարբերաշրջանի ընթացքում հանդես գա 300 £-անոց մի II կապիտալ։ Եթե մենք երկուսն էլ քննարկենք իբրև միմյանցից անկախ կապիտալներ, ապա տարեպտույտի սխեման կներկայանա հետևյալ կերպարանքով. <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>II ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=15 align=center>I կապիտալ 600 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>6-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>[52</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>54-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>Ավելադիր II կապիտալ, 300 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Արտադրտպրոցեսն ամբողջ տարում ընթանում է միևնույն մասշտաբով անընդհատ։ Երկու կապիտալը I-ն ու II-ն էլ լիովին անջատված են մնում։ Բայց սրանք այսպես անջատված ներկայացնելու համար մենք ստիպված ենք եղել նրանց իրական խաչաձևումներն ու խառնահյուսումները զատզատել և սրանով էլ պտուտաքանակը փոխել։ Այսինքն՝ վերևի աղյուսակի համաձայն պտույտ կգործեին <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալը</TD> <TD>5<math>^2/_3</math></TD> <TD>× 600 = 9 400 £, և</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>II</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>5</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>× 300 = 1 500 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=2 align=right>ուրեմն ամբողջ կապիտալը պտույտ կգործեր</TD> <TD align=right>5<math>^4/_9</math></TD> <TD>× 900 = 4 900 £։</TD> </TR></TABLE> Բայց այս ճիշտ չի, որովհետև, ինչպես մենք կտեսնենք, իրական արտադրապարբերաշրջաններն ու շրջանառության պարբերաշրջանները բացարձակորեն չեն համընկնում վերևի սխեմայինների հետ, սխեմայի, որտեղ գլխավոր խնդիրը եղել է երկու կապիտալը՝ I-ն ու II-ը միմյանցից անկախ ներկայացնելը։ Բանն այն է, որ իրականում II կապիտալն I կապիտալից անջատ, հատուկ աշխատապարբերաշրջան ու շրջանառության պարբերաշրջան չունի ամենևին։ Աշխատապարբերաշրջանը 6 շաբաթ է, շրջանառության պարբերաշրջանը՝ 3 շաբաթ։ Որովհետև II կապիտալը = է միմիայն 300 £-ի, ուստի նա կարող է մի աշխատապարրերաշրջանի լոկ որևէ մասը լինել։ Այսպես էլ հենց լինում է։ 6-րդ շաբաթվա վերջում 600 = £-անոց մի արդյունարժեք մտնում է շրջանառության մեջ և 9-րդ շաբաթվա վերջում հետ է հոսում իբրև փող։ Ընդսմին 7-րդ շաբաթվա սկզբին գործունեության մեջ է մտնում II կապիտալը և բավարարում է հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի պահանջմունքները 7—9-րդ շաբաթվա ընթացքում։ Բայց արդ, մեր ենթադրության համաձայն 9-րդ շաբաթվա վերջում անցած–պրծած է լինում աշխատապարբերաշրջանի կեսը միայն։ Հետևաբար 10-րդ շաբաթվա սկզբին դարձյալ գործունեության մեջ է մտնում հենց նոր հետհոսած 600 £-անոց I կապիտալը և 300 £-ով կատարում է 10—12-րդ շաբաթվա համար անհրաժեշտ կանխավճարումները։ Սրանով ավարտվում է երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Շրջանառության մեջ գտնվում է 600 £-անոց մի արդյունարժեք, և սա պետք է 15-րդ շաբաթվա վերջում հետհոսի. բայց սրա կողքին ազատարձակվել է 300 £-ը, սկզբնական II կապիտալի գումարը և կարող է գործել հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի առաջին կեսում, ուրեմն 13—15-րդ շաբաթում։ Երբ անցնում են այս շաբաթները, այն ժամանակ էլի հետ է հոսում 600 £-ը, որից 300 £-ը բավական է լինում մինչև աշխատապարբերաշրջանի ավարտվելը, 300 £ էլ ազատարձակված է մնում հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Այսպիսով ուրեմն բանն ընթանում է հետևյալ կարգով. I պտուտապարբերաշրջան՝ 1—9-րդ շաբաթ. <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 1—6-րդ շաբաթ։ Գործում է I կապիտալը, 600 £.</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան։ 7—5-րդ շաբաթ։ 9-րդ շաբաթվա վերջում 600 £-ը հոսում է հետ։</TD> </TR></TABLE> II պտուտտպարբերաշրջան՝ 7—15-րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 7—12-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Առաջին կեսը՝ 7—9 շաբաթ։ Գործում է II կապիտալը, 300 £։<br>9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 600 £ (I կապիտալը)։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Երկրորդ կեսը՝ 10—12-րդ շաբաթ։ Գործում է I կապիտալի 300 £-ը։ I կապիտալի մնացյալ 300 £-ն ազատ արձակված է մնում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 13—15-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>15-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 600 £ (սա կիսով չափ կազմված է I կապիտալից, կիսով չափ էլ՝ II կապիտալից)։</TD> </TR></TABLE> III պտուտապարբերաշրջան՝ 13—21-րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>3-րդ</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 13—18-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Առաջին կեսը՝ 13—15-րդ շաբաթ։ Ազատարձակված 300 £-ը մտնում է գործունեության մեջ։ 15-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 600 £։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Երկրորդ կեսը՝ 16—18-րդ շաբաթ։ Հետհոսած 600 £-ից գործում է 300 £-ը, մյուս 300 £-ն էլի ազատարձակված է մնում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>3-րդ</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 19—21-րդ շաբաթ, որի վերջում իբրև փող էլի հետ է հոսում 600 £. հիմա արդեն այս 600 £-իմեջ անզանազանելիորեն միաձուլված են I կապիտալն ու II կապիտալը։</TD> </TR></TABLE> Այսպիսով մինչև 51-րդ շաբաթվա վերջն ստացվում են 600 £ -անոց մի կապիտալի ութ լրիվ պատուտապարբերաշրջան (I՝ 1—9-րդ շաբաթ, II՝ 7—15-րդ, III՝ 13—21-րդ, IV՝ 19—27-րդ, V՝ 25—33-րդ, VI՝ 31—39-րդ, VII՝ 37—45-րդ, VIII՝ 43—51-րդ)։ Բայց որովհետև 49-51-րդ շաբաթը շրջանառության ութերորդ պարբերաշրջանին են բաժին ընկնում, ուստի նրանց ընթացքում պետք է ազատարձակված 300 £-անոց կապիտալը հանդես գա և արտադրությունը գործարկված պահի։ Ընդսմին տարվա վերջում պտույտը ներկայանում է այս կերպարանքով. 600 £-ը յուր շրջապտույտն ավարտած է լինում ութ անգամ, որ անում և 4 800 £։ Սրան ավելանում է վերջին 3 շաբաթվա (49—51-րդի) արդյունքը, որը սակայն 9-շաբաթյա յուր շրջապտույտի մեկ երրորդն է անցած լինում, ուրեմն պտուտագումարի վրա ավելացնում է յուր քանակի մեկ երրորդի չափով միայն, որ անում է 100 £։ Հետևաբար եթե 51 շաբաթվա տարեկան արդյունքը = 5 100 £, ապա պտույտ գործած կապիտալը լոկ 4 800 + 100 = 4 900 £. ուրեմն կանխավճարված 900 £-անոց ամբողջ կապիտալը պտույտ է գործել 5<math>^4/_9</math> անգամ, այսինքն մի պստլիկ ավելի, քան I դեպքում։ Մեջբերած այս օրինակում ենթադրել ենք մի այնպիսի դեպք, երբ աշխատաժամանակը = է պտուտապարբերաշրջանի <math>^2/_3</math>-ին, շրջանառության ժամանակը՝ <math>^1/_3</math>-ին, ուրեմն աշխատաժամանակը շրջանառության ժամանակի մի պարզ բազմապատիկն է։ Հարց է առաջ գալիս, թե երբ այս դեպքը չի, այլ ուրիշ դեպք է, արդյոք կապիտալի՝ վերևում հավաստված ազատարձակումն էլի տեղի ունենո՞ւմ է։ Ընդունենք՝ աշխատապարբերաշրջանը = 5 շաբաթ, շրջանառության ժամանակը՝ 4 շաբաթ, շաբաթական կապիտալականխավճարումը՝ 100 £։ I պտույտապարբերաշրջան՝ 1—9–րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 1—5-րդ շաբաթ։ Գործում է I կապիտալը = 500 £։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 6—9-րդ շաբաթ։ 9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև դրամ հետ է հոսում 500 £։</TD> </TR></TABLE> II պտուտապարբերաշրջան՝ 6—14-րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 6—10-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Առաջին հատված՝ 6—9-րդ շաբաթ։ Գործում է II կապիտալը = 400 £։ 9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև դրամ հետ է հոսում I կապիտալը = 500 £։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Երկրորդ հատված՝ 10-րդ շաբաթ։ Հետհոսած 500 £-ից գործում է 100 £։ Մնացյալ 400 £-ն ազատարձակված է մնում հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 11—14-րդ շաբաթ։ 14-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 500 £։</TD> </TR></TABLE> Մինչև 14-րդ շաբաթվա (11—14-րդի) վերջը գործում է վերևում ազատարձակված 400 £-ը. այն միջոցին հետհոսած 500 £-ից 100 £-ը բավարարում է երրորդ աշխատապարբերաշրջանի (11—15-րդ շաբաթվա) կարիքը, այնպես որ դարձյալ 400 £ է ազատարձակվում չորրորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Միևնույն երևույթը կրկնվում է ամեն մի աշխատապարբերաշրջանում. սրա սկսվելիս առկա գտնվում է 400 £, որ բավական հ լինում առաջին 4 շաբաթվա համար։ 4-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 500 £, որից միմիայն 100 £-ն է հարկավոր վերջին շաբաթվա համար. մնացյալ 400 £-ն ազատարձակված մնում է հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Այնուհետև ընդունենք 7-շաբաթյա մի աշխատապարբերաշրջան 700 £-անոց I կապիտալով, 2-շաբաթյա շրջանառության մի ժամանակաշրջան 200 £-անոց II կապիտալով։ Այն ժամանակ առաջին պտուտապարբերաշրջանը տևում է 1—9-րդ  շաբաթը, որից 1—7-րդ շաբաթը՝ առաջին աշխատապարբեբաշրջան 700 £-անոց կանխավճարումով, և 8—9-րդ շաբաթը՝ առաջին շրջանառության պարբերաշրջան։ 9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև, փող հետ է հոսում 700 £–ը։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանը, 8—16-րդ շաբաթ, ընդգրկում է երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը՝ 8—14-րդ շաբաթ։ Սրանից 8 ու 9-րդ շաբաթվա կարիքը գոցվում է II կապիտալով։ 9-րդ շաբաթվա վերջում վերևի 700 £-ը հոսում է հետ. սրանից 500 £-ը բանեցվում է մինչև աշխատապարբերաշրջանի (10—14-րդ շաբաթվա) ավարտվելը։ 200 £ ազատարձակված է մնում անմիջապես հաջորդող աշխատապարբերաշրջանի համար։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանը տևում է 15—16-րդ շաբաթն էլ. 16-րդ շաբաթվա վերջում հետ է հոսում էլի 700 £։ Այսուհետև արդեն ամեն մի աշխատապարբերաշրջանում կրկնվում է միևնույն երևույթը։ Առաջին երկու շաբաթվա կապիտալակարիքը գոցվում է նախընթաց աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակված 200 £-ով. 2-րդ շաբաթվա վերջում հետ է հոսում 700, բայց աշխատապարբերաշրջանից դեռ անցնելու մնում է 5 շաբաթ միայն, այնպես որ նա կարող է միմիայն 500 £ բանեցնել, հետևաբար միշտ 200 £ ազատարձակված է մնում հաջորդ աշաատապարբերաշրջանի համար։ Այսպիսով ուրեմն բանից դուրս է գալիս, որ մեր դեպքում, որտեղ աշխատապարբերաշրջանն ավելի մեծ ենք ընդունել, քան շրջանառության պարբերաշրջանը, բոլոր հանգամանքներում էլ ամեն մեկ աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակված է լինում մի դրամակապիտալ, որը նույն մեծությունն է ունենում, ինչ որ ունի շրջանառության պարբերաշրջանի համար կանխավճարված կապիտալը։ Մեր երեք օրինակում II կապիտալն առաջնում = էր 300 £, երկրորդում = 400 £, երրորդում = 200 £. սրա համապատասխան էլ աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակված կապիտալը 300, 400, 200-ական £ էր։ ====III. ԱՇԽԱՏԱՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԻ ԱՎԵԼԻ ՓՈՔՐ Է, ՔԱՆ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԸ==== Ամենից առաջ էլի ընդունենք 9-շաբաթյա մի պտուտապարբերաշրջան. սրանից 3 շաբաթն՝ աշխատապարբերաշրջան, որի համար տրամադրելի I կապիտալը = 300 £։ Թող շրջանառության պարբերաշրջանը լինի 6 շաբաթ։ Այս 6 շաբաթվա համար անհրաժեշտ է 600 £-անոց մի ավելադիր կապիտալ, որը սակայն մենք էլի կարող ենք 300-ական £-անոց երկու կապիտալի բաժանել, որոնցից յուրաքանչյուրը մի աշխատապարբերաշրջան է բռնում։ Այն ժամանակ մենք ունենում ենք 300-ական £-անոց երեք կապիտալ, որոնցից 300 £-ը միշտ զբաղված է լինում արտադրության մեջ, այնինչ 600 £-ը շրջանառում է։ <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>III ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=13 align=center>I կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>3-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>4</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>30-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>39-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>48-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>II կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>4</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>4</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>6-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>30-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>23</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>30-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>31</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>39-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>39-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>40</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>48-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>48-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>49</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[57-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>[52</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>57-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>III կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Այստեղ մենք ունենք I դապքի ճիշտ պատճենը, այն տարբերությամբ միայն, որ հիմա երկսի փոխարեն երեք կապիտալ են հերթափոխում իրար։ Կապիտալների խաչաձևում ու խառնահյուսում տեղի չի ունենում. յուրաքանչյուր առանձին կապիտալ կարող է մինչև տարեվերջն անջատ հետազոտվել, հետևաբար ինչպես I դեպքում, այնպես էլ այստեղ մեկ աշխատապարբերաշրջանի վերջում կապիտալի մի ազատարձակում տեղի չի ունենում։ I կապիտալն ամբողջովին ծախսված, պրծած է լինում 3-րդ շաբաթվա վերջում ամբողջովին հետ է հոսում 9-րդ շաբաթվա վերջում և էլի գործունեության մեջ է մտնում 10-րդ շաբաթվա սկզբին։ Նույնն է լինում II ու III կապիտալի վերաբերմամբ էլ։ Կանոնավոր ու լիակատար հերթափոխությունը բացառում է ամեն մի ազատարձակում։ Ամբողջ պտույտը հաշվվում է հետևյալ կերպով. <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալ</TD> <TD>300 £ × 5<math>^2/_3</math></TD> <TD>= 1 700</TD> <TD align=center>£</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>300 £ × 5<math>^1/_3</math></TD> <TD>= 1 600</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>III</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>300 £ × 5</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>= 1 500</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> </TR> <TR> <TD colspan=2 align=right>ամբողջ կապիտալը</TD> <TD>900 £ × 5<math>^1/_3</math></TD> <TD>= 4 800</TD> <TD align=center>£։</TD> </TR></TABLE> Հիմա մենք վերցնենք մի օրինակ էլ, որտեղ շրջանառության պարբերաշրջանն աշխատապարբերաշրջանի մի ճիշտ բազմապատիկը չի օրինակ, աշխատապարբերաշրջանը 4 շաբաթ, շրջանառության պարբերաշրջանը՝ 5 շաբաթ. ուրեմն համապատասխան կապիտալագումարները կլինեին՝ I կապիտալ = 400 £, II կապիտալ = 400 £, III կապիտալ = 100 £։ Մենք տալիս ենք առաջին երեք պտույտը միայն։ <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>IV ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=13 align=center>I կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>4-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>5</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>9</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>9-րդ, 10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>17</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>17-րդ, 18</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>20-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>21</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>II կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>5</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>5</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>8-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>9</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13-րդ, 14</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>16-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>17</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>21</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>29-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>21-րդ, 22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>29-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=11 align=center>III կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>9</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>17</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>18</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>26</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Այստեղ կապիտալների խառնահյուսում տեղի է ունենում լոկ այն չափով, որչափով որ աշխատապարբերաշրջանը III կապիտալի, որը ոչ մի ինքնակա աշխատապարբերաշրջան չունի, որովհետև նա բավական է լինում մեկ շաբաթվա համար միայն,— համընկնում է I կապիտալի առաջին աշխատաշաբաթվա հետ։ Բայց սրա փոխարեն ինչպես I կապիտալի, այնպես էլ II կապիտալի աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակվում է III կապիտալին հավասար 100 £-անոց մի գումար։ Իսկապես էլ, եթե III կապիտալը բռնում, լեցնում է I կապիտալի երկրորդ ու բոլոր հետագա աշխատապարբերաշրջանների առաջին շաբաթը, և այս առաջին շաբաթվա վերջում հետ է հոսում ամբողջ I կապիտալը, 400 £, ապա I կապիտալի աշխատապարբերաշրջանի մնացորդի համար մնում է 3-շաբաթյա մեկ ժամանակ միայն ու սրան համապատասխան 300 £-անոց մի կապիտալածախսում։ Այն ժամանակ այսպիսով ազատարձակված 100 £-ը բավական է լինում II կապիտալի՝ անմիջապես հարակցվող աշխատապարբերաշրջանի առաջին շաբաթվա համար. այս շաբաթվա վերջում 400 £-անոց ամբողջ II կապիտալը հետ է հոսում. բայց որովհետև վերահաս աշխատապարբերաշրջանը դեռ կարող է միմիայն 300 £ կլանել, ապա նրա վերջում ազատարձակված է մնում էլի 100 £, և այլն։ Այսպիսով ուրեմն աշխատապարբերաշրջանի վերջում կապիտալի ազատարձակում տեղի է ունենում այն դեպքում, երբ շրջանառության ժամանակն աշխատապարբերաշրջանի պարզ բազմապատիկը չի, և վրադիր այն էլ կա, որ ազատարձակված կապիտալը հավասար է լինում այն կապիտալամասին, որը բռնել, լեցրել էր շրջանառության պարբերաշրջանի՝ մեկ աշխատապարբերաշրջանի նկատմամբ կամ թե աշխատապարբերաշրջանների մի բազմապատկի նկատմամբ հավելույթ կազմող ժամանակը։ Հետազոտված բոլոր դեպքերում ընդունել ենք, որ ինչպես աշխատապարբերաշրջանը, այնպես էլ շրջանառության ժամանակը տարին բոլոր միևնույնն են մնում այստեղ քննարկված որևէ ուզածդ ձեռնարկության մեջ. Այս ենթադրությունը հարկավոր էր, եթե մենք ուզում էինք հավաստել այն ներգործությունը, որ շրջանառության ժամանակն անում է պտույտի ու կապիտալականխավճարման վրա։ Բանի էությունն ամենևին չի փոխվում նրանից, որ իրականում հիշյալը տեղի չի ունենում այս անպայմանությամբ է հաճախ բոլորովին էլ նշանակություն չունի։ Այս ամբողջ բաժնում մենք քննարկել ենք ոչ թե հիմնական, այլ շրջանառու կապիտալի պտույտները։ Եվ այս էլ այն պարզ պատճառով, որ քննարկվող հարցը ոչ մի առնչություն չունի հիմնական կապիտալի հետ։ Արտադրապրոցեսում կիրառվող աշխատամիջոցները և այլն հիմնական կապիտալ են այն չափով միայն, որչափով որ նրանց գործածության ժամանակն ավելի երկար է տևում, քան հոսուն կապիտալի պտուտապարբերաշրջանը,— որչափով որ այն ժամանակը, որի ընթացքում այս աշխատամիջոցները շարունակում են ծառայել մշտապես կրկնվող աշխատապրոցեսներում, ավելի մեծ է, քան հոսուն կապիտալի պտուտապարբերաշրջանը, հետևաբար = է հոսուն կապիտալի n պտուտապարբերաշրջաններին։ Թե արդյոք ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ է այն ամբողջ ժամանակը, որը գոյանում է հոսուն կապիտալի այս n պտուտապարբերաշրջաններից, միևնույն է,— արտադրողական կապիտալի այն մասը, որ հիմնական կապիտալի ձևով կանխավճարվել էր այս ժամանակի համար, սրա ընթացքում նորից չի կանխավճարվում։ Նա շարունակում է յուր հին սպառաձևում պարուրված գործել։ Տարբերությունը լոկ հետևյալն է. նայած հոսուն կապիտալի յուրաքանչյուր պտուտապարբերաշրջանի առանձին աշխատապարբերաշրջանի տարբեր երկարությանը հիմնական կապիտալը յուր սկզբնարժեքի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մասն է փոխանցում այս աշխաաապարբերաշրջանի արդյունքին, և նայած ամեն մի պտուտապարբերաշրջանի շրջանառության ժամանակի տևողությանը՝ հիմնական կապիտալի այս արժեմասը, որ փոխանցված է արդյունքին, ավելի արագ կամ թե ավելի դանդաղ է հետհոսում դրամաձևով։ Այն առարկայի բնությունը, որը մենք այս բաժնում քննում ենք — արտադրողական կապիտալի շրջանառու մասի պտույտը — բղխում է բուն իսկ այս կապիտալամասի բնությունից։ Մեկ աշխատապարբերաշրջանում կիրառված հոսուն կապիտալը չի կարող մի նոր աշխատապարբերաշրջանում կիրառվել, քանի դեռ չի ավարտել յուր պտույտը, չի փոխարկվել ապրանքակապիտալի, սրանից էլ՝ դրամակապիտալի ու վերջինիցս էլ՝ դարձյալ արտադրողական կապիտալի։ Ուստի որպեսզի առաջին աշխատապարբերաշրջանին իսկույն մի երկրորդը հարակցվի, պետք է նորից կապիտալ կանխավճարվի և արտադրողական կապիտալի հոսուն տարրերի վերածվի ու այն էլ բավարար քանակով, որպեսզի գոցվեն, լեցվեն այն ծակերը, որոնք առաջ են գալիս առաջին աշխատապարբերաշրջանի համար կանխավճարված հոսուն կապիտալի շրջանառության պարբերաշրջանի հետևանքով։ Այստեղից էլ ծագում է հոսուն կապիտալի աշխատապարբերաշրջանի երկարության այն ներգործությունը, որ նա անում է աշխատապրոցեսի արտադրամասշտաբի վրա ու կանխավճարված կապիտալի բաշխման վրա, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] նոր կապիտալաբաժինների ավելադրման վրա։ Բայց սա հենց այն է, որ մենք պետք է քննարկեինք այս բաժնում։ ====IV. ՀԻՏԵՎԱՆՔՆԵՐ==== Մինչայժմյան հետազոտությունից ստացվում է հետևյալը. A. Այն տարբեր բաժնեմասերը, որոնց որ պետք է տրոհվի կապիտալը, որպեսզի սրա մի մասը կարողանա միշտ աշխատապարբերաշրջանում գտնվել, այնինչ մյուս մասը՝ շրջանառության պարբերաշրջանում գտնվել,— ինչպես տարբեր ինքնակա մասնավոր կապիտալներ իրար հերթափոխում են երկու դեպքում։ 1) Եթե աշխատապարբերաշրջանը հավասար է շրջանառության պարբերաշրջանին, ուրեմն պտուտապարբերաշրջանը բաժանված է երկու նույնահավասար հատվածի։ 2) Եթե շրջանառության պարբերաշրջանն ավելի երկար է, քան աշխատապարբերաշրջանը, բայց միևնույն ժամանակ աշխատապարբերաշրջանի մի պարզ բազմապատիկն է կազմում, այնպես որ շրջանառության մի պարբերաշրջանը = է n աշխատապարբերաշրջանի, ընդվորում n-ը պետք է մի ամբողջ թիվ լինի։ Հաջորդաբար կանխավճարված կապիտալի ոչ մեկ մաս չի ազատարձակվում այս դեպքերում ։ B. Իսկ ընդհակառակը, այն բոլոր դեպքերում, երբ 1) շրջանառության պարբերաշրջանը մեծ է աշխատապարբերաշրջանից՝ առանց սրա մի պարզ բազմապատիկը կազմելու է 2) երբ աշխատապարբերաշրջանը մեծ է շրջանառության պարբերաշրջանից,— երկրորդ պտույտից սկսած միշտ ու պարբերապես յուրաքանչյուր աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակվում է ամբողջ հոսուն կապիտալի մի մասը։ Եվ ընդսմին այս ազատարձակված կապիտալը հավասար է ամբողջ կապիտալի՝ շրջանառության պարբերաշրջանի համար կանխավճարված մասին, եթե աշխատապարբերաշրջանն ավելի մեծ է, քան շրջանառության պարբերաշրջանը. իսկ եթե շրջանառության պարբերաշրջանն է աշխատապարբեբաշրջանից մեծ, ապա հիշյալ ազատարձակված կապիտալը հավասար է այն կապիտալամասին, որը բռնել, լեցրել է շրջանառության պարբերաշրջանի՝ մեկ աշխատապարբերաշրջանի նկատմամբ կամ թե աշխատապարբերաշրջանների մի բազմապատկի նկատմամբ հավելույթ կազմող ժամանակը։ C. Սրանից հետևում է, որ հասարակական ամբողջ կապիտալի համար, եթե այս քննում ենք յուր հոսուն մասի կողմից, կապիտալի ազատարձակումը պետք է ընղհանուր կանոն լինի, իսկ արտադրապրոցեսում հաջորդաբար գործող կապիտալամասերի սոսկական հերթափոխությունը՝ բացառություն։ Որովհետև աշխատապարբերաշրջանի ու շրջանառության պարբերաշրջանի հավասարությունը կամ թե շրջանառության պարբերաշրջանի՝ աշխատապարբերաշրջանի մի պարզ բազմապատկին հավասար լինելը, պտուտապարբերաշրջանի երկու բաղադրամասի այս կանոնավոր համամասնականությունը գործի էության հետ առնչություն չունի ամենևին, ուստի և կարող է տեղի ունենալ ընդհանրապես ու ամբողջությամբ վերցրած իբրև բացառություն միայն։ Այսպիսով ուրեմն տարվա մեջ շատ անգամ պտույտ գործող հասարակական շրջանառու կապիտալի մի շատ նշանավոր մասը տարեկան պտուտադարձաշրջանի ժամանակ պարբերաբար գտնվելու է ազատարձակված կապիտալի ձևում։ Այնուհետև պարզ է, որ մյուս բոլոր հանգամանքները նույնը ենթադրելով՝ այս ազատարձակված կապիտալի մեծությունն աճում է աշխատապրոցեսի ծավալի հետ կամ արտադրության մասշտաբի հետ, ուրեմն կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ ընդհանրապես։ Եվ այս լինում է B. 2) դրվագի տակ հիշված դեպքում այն պատճառով, որ կանխավճարված ամբողջ կապիտալն է աճում, B. 1) դրվագի տակ հիշված դեպքում այն պատճառով, որ կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ աճում է շրջանառության պարբերաշրջանի երկարությունը, հետևաբար նաև պտուտապարբերաշրջանն այն դեպքերում, երբ աճում է աշխատապարբերաշրջանն էլ, բայց առանց երկու պարբերաշրջանի կանոնավոր համամասնության։ Առաջին դեպքում մենք պետք է ծախսեինք, օրինակ, շաբաթական 100 £։ Վեցշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանի համար 600 £, շրջանառության երեքշաբաթյա պարբերաշրջանի համար՝ 300 £, ընդամենը՝ 900 £։ Այստեղ միշտ ազատարձակվում է 300 £։ Իսկ ընդհակառակը, եթե շաբաթական ծախսվում է 300 £, ապա մենք աշխատապարբերաշրջանի համար ունենում ենք 1 800 £, շրջանառության պարբերաշրջանի համար՝ 900 £ ուրեմն պարբերաբար էլ կազատարձակվի 300 £-ի փոխարեն 900 £։ D. Ամբողջ կապիտալը, օրինակ, 900 £-անոց կապիտալը պետք է տրոհվի երկու մասի, ինչպես որ վերևումն է, 600 £-ն՝ աշխատապարբերաշրջանի համար ու 300 £-ն էլ՝ շրջանառության պարբերաշրջանի համար: Սրա հետևանքով այն մասը, որն իրոք աշխատապրոցեսումն է ծախսվում, մեկ երրորդով քչանում է, 900 £-ից իջնում է 600 £-ի, ուստի է արտադրամասշտաբը կրճատվում է մեկ երրորդով։ Մյուս կողմից՝ 300 £-ը գործում է լոկ այն նպատակով, որ աշխատապարբերաշրջանը շարունակական դարձնի, այնպես որ տարվա ամեն մի շաբաթվա մեջ կարող է 100 £ ծախսվել աշխատապրոցեսի վրա։ Վերացականորեն առած՝ միևնույն բանն է, թե արդյոք 600 £ գործում է 6 × 8 = 48 շաբաթվա ընթացքում (արդյունքը = 4 800 £), թե՞ 900 £-անոց ամբողջ կապիտալն աշխատապրոցեսում ծախսվում է 6 շաբաթվա մեջ և հետո էլ շրջանառության 3-շաբաթյա պարբերաշրջանում պարապ ընկած է մնում. վերջին դեպքում 900 £-ը 48 շաբաթվա ընթացքում կգործեր 5<math>^1/_3</math> × 6 = 32 շաբաթ (արդյունքը = 5<math>^1/_3</math> × 900 = 4 800 £) և 16 շաբաթ պարապ կքներ։ Բայց մի կողմ թողած հիմնական կապիտալի ավելի մեծ փճացումը 16 շաբաթ պարապ ընկած մնալու ընթացքում ու այն աշխատանքի թանգացումը, որը պետք է ամբողջ տարում վճարահատուցվի, թեև նա գործում է տարվա մեկ մասում միայն,— արտադրապրոցեսի մի այսպիսի կանոնավոր ընդհատումն առհասարակ անհամատեղելի է արդի խոշոր արդյունաբերության ընթացավարման հետ։ Այս շարունակականությունը հենց ինքն աշխատանքի մի արտադրողական ույժն է։ Արդ, եթե մենք ավելի մոտից նայենք ազատարձակված, իրականում կախակայված կապիտալին, ապա բանից կերևա, որ կապիտալի մի նշանավոր մասը պետք է միշտ դրամակապիտալի ձև ունենա։ Կանգնենք հետևյալ օրինակի վրա. աշխատապարբերաշրջան՝ 6 շաբաթ, շրջանառության պարբերաշրջան՝ 3 շաբաթ, շաբաթական ծախսում՝ 100 £։ Երկրորդ աշխատապարբերաշրջանի միջինքին, 9-րդ շաբաթվա վերջում, հետ է հոսում 600 £-ը, որից միմիայն 300 £-ը պետք է ծախսվի աշխատապարբերաշրջանի մնացորդի ընթացքում։ Հետևաբար երկրորդ աշխատապարբերաշրջանի վերջում 600 £-ից ազատարձակվում է 300 £-ը։ Ի՞նչ վիճակ է ունենում այս 300 £-ը, Ընդունենք, որ սրա <math>^1/_3</math>-ը ծախսվելու է աշխատավարձի համար, <math>^2/_3</math>-ը՝ հումքերի ու օժանդակ նյութերի համար։ Այսպիսով ուրեմն, հետհոսած 600 £-ից 200 £-ը, որ աշխատավարձի համար է, գտնվում է դրամաձևի մեջ, իսկ 400 £-ը՝ արտադրողական պաշարի ձևում, հաստատուն հոսուն արտադրողական կապիտալի տարրերի ձևում։ Բայց որովհետև II աշխատապարբերաշրջանի երկրորդ կեսի համար այս արտադրողական պաշարի միմիայն կեսն է պահանջվում, ուստի մյուս կեսը 3 շաբաթվա ընթացքում գտնվում է հավելութային, այսինքն մի աշխատապարբերաշրջանից դենն անցնող հավելութային արտադրողական պաշարի ձևում։ Սակայն կապիտալիստը գիտե, որ հետհոսած կապիտալի այս մասից (= 400 £) միմիայն կեսի (= 200 £-ի) կարիքն ունի ընթացիկ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Ուրեմն շուկայահարաբերություններից կախված կլինի, թե արդյոք նա այս 200 £-ն իսկույն էլի ամբողջովին կամ թե լոկ մասամբ կփոխարկի հավելութային արտադրողական պաշարի՞, թե՞ ավելի նպաստավոր շուկայապայմանների ակնկալությամբ հիշյալ 200 £-ն ամբողջովին կամ թե մասամբ կպահի դրամակապիտալի կերպարանքով։ Մյուս կողմից՝ հասկանալի է ինքնըստինքյան, որ աշխատավարձի վրա ծախսվելիք մասը, որ = 500 £, պահվում է դրամաձևով։ Կապիտալիստն աշխատույժը գնելուց հետո չի կարող վերջինս հումքի նման ապրանքապահեստանոցում մթերել։ Նա պետք է աշխատույժն արտադրապրոցեսին միակցի, և նրան վճարահատուցում է շաբաթվա վերջում։ Ուրեմն ազատարձակված 300 £-անոց կապիտալից համենայն դեպս այս 100 £-ը կունենա ազատարձակված դրամակապիտալի, այսինքն աշխատապարբերաշրջանի համար ոչ-անհրաժեշտ դրամակապիտալի ձև։ Հետևաբար դրամակապիտալի ձևով ազատարձակված կապիտալը պետք է առնվազը հավասար լինի փոփոխուն, աշխատավարձի վրա ծախսված կապիտալամասին. ամենաշատը նա կարող է ընդգրկել ամբողջ ազատարձակված կապիտալը։ Իրականում նա մշտապես տատանվում է այս մինիմումի ու մաքսիմումի արանքում։ Պտուտաշարժման սոսկական մեխանիզմի հետևանքով այս կերպ ազատարձակված դրամակապիտալը (հիմնական կապիտալի հաղորդական հետհոսման հետևանքով գոյացած ու ամեն մեկ աշխատապրոցեսում փոփոխուն կապիտալի համար անհրաժեշտ դրամակապիտալի կողքին) պետք է մի նշանավոր դեր խաղա այն ժամանակ, հենց որ զարգանում է վարկասիստեմը, և միաժամանակ պիտի սրա պատվանդաններից մեկը կազմի։ Մեր օրինակում ընդունենք, թե շրջանառության ժամանակը 3 շաբաթից կրճատվում է 2-ի։ Ասենք, թե այս նորմալ երևույթ չի, այլ գործի նպաստավոր ժամանակի, կարճացած վճարաժամկետների և այլոց հետևանք է։ 600 £-անոց կապիտալը, որ ծախսվել է աշխատապարբերաշրջանի ընթացքում, մի շաբաթով ավելի վաղ է հետհոսում, քան անհրաժեշտ էր, հետևաբար նա ազատարձակված է այս շաբաթվա համար։ Այնուհետև աչխատապարբերաշրջանի միջինքին առաջվա նման ազատարձակվում է 300 £ (հիշյալ 600 £-ի մի մասը), բայց ազատարձակվում է 3 շաբաթվա փոխարեն 4 շաբաթվա համար։ Այսպիսով ուրեմն դրամաշուկայում գտնվում է մի շաբաթվա ընթացքում 600 £ ու 3-ի փոխարեն 4 շաբաթվա ընթացքում 300 £։ Որովհետև այս բանը մենակ մի կապիտալիստի վերաբերմամբ չի կատարվում, այլ շատերի, և տեղի է ունենում զանազան պարբերաշրջանների ընթացքում տարբեր ձեռնարկաճյուղերի մեջ, ուստի սրա շնորհիվ ավելի մեծ քանակությամբ տրամադրելի դրամակապիտալ է հայտնվում շուկայում։ Եթե այս վիճակը երկար տևի, արտադրությունը կընդլայնվի, որտեղ որ այս հնարավոր է. այն կապիտալիստները, որոնք պարտք վերցրած կապիտալով են գործ անում, ավելի քիչ պահանջարկներ կառաջադրեն դրամաշուկայում, իսկ այս հանգամանքը դրամաշուկայի դրությունը կթեթևացնի, ինչպես որ անում է շատացած առաջարկը. կամ թե վերջապես այն գումարները, որոնք մեխանիզմի համար ավելորդ են դարձել, վերջնականապես դրամաշուկա կշպրտվեն։ Պտուտաժամանակի՝ կրճատվելով 3 շաբաթից 2-ի իջնելու և ուրեմն պտուտապարբերաշրջանի՝ 9 շաբաթից 8-ի իջնելու հետևանքով ավելորդ է դառնում կանխավճարված ամբողջ կապիտալի <math>^1/_9</math>-ը. վեցշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանը հիմա կարելի է 500 £-ով նույնպես միշտ գործարկված պահել, ինչպես առաջ 900 £-ով։ Ուստի ապրանքակապիտալի մեկ արժեմասը, որ = 100 £, մի անգամ արդեն հետփոխարկվելով դրամի՝ այս վիճակում հարամնում է իբրև դրամակապիտալ առանց այլևս գործելու. որպես արտադրապրոցեսի համար կանխավճարված կապիտալի մաս։ Մինչդեռ արտադրությունն առաջ է տարվում միևնույն մասշտաբով ու այլ անփոփոխ մնացած պայմաններում, ինչպիսիք են գները և այլն, կանխավճարված կապիտալի արժեգումարը 900 £-ից քչանալով իջնում է 800 £-ի։ սկզբնապես կանխավճարված արժեքի 100 £-անոց մնացորդն անջատվում է դրամակապիտալի ձևով։ Իբրև այսպիսին նա ոտք է դնում դրամաշուկա և կազմում է այստեղ գործող կապիտալների ավելադիր մասը։ Այստեղից երևում է, թե ինչպես դրամակապիտալի մի գերառատություն կարող է առաջ գալ, ու այն էլ ոչ թե լոկ այն իմաստով, որ դրամակապիտալի առաջարկն ավելի մեծ է, քան պահանջարկը,— սա լոկ հարաբերական մի գերառատություն է միշտ, որը պատահում է, օրինակ, «մելամաղձոտ պարբերաշրջանում», որով նոր դարձաշրջանն է սկսվում ճգնաժամի վերստնալուց հետո,— այլ այն իմաստով, որ ամբողջ հասարակական վերարտադրապրոցեսը (որը յուր մեջ պարփակում է շրջանառության պրոցեսն էլ) վարելու համար ավելորդ է լինում կանխավճարված կապիտալարժեքի մի որոշ մասը, ուստի և անջատվում է դրամակապիտալի ձևով. մի գերառատություն, որն արտադրության միևնույն մասշտաբի ու անփոփոխ մնացած գների դեպքում ծագում է պտուտապարբերաշրջանի սոսկական կրճատման հետևանքով։ Այս պարագայում ամենաչնչին ներգործություն անգամ ունեցած չի լինում շրջանառության մեջ գտնվող դրամի — ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր — քանակը։ Ընդունենք հակառակը, որ շրջանառության պարբերաշրջանը երկարել է, ասենք, երեք շաբաթից դառնալով 5։ Այս դեպքում ահա կանխավճարված կապիտալի հետհոսումն արդեն հաջորդ պտույտի ժամանակ 2 շաբաթով ուշ է տեղի ունենում։ Այս աշխատապարբերաշրջանի արտադրապրոցեսի վերջին մասը չի կարող կատարվել բուն իսկ կանխավճարված կապիտալի պտույտի մեխանիզմի միջոցով։ Եթե այս վիճակը երկար տևեր, ապա կարող էր ինչպես նախորդ դեպքում ընդլայնում, այնպես էլ այստեղ արտադրապրոցեսի — այն ծավալի կրճատում տեղի ունենար, որով վարվում է հիշյալ արտադրապրոցեսը։ Բայց պրոցեսը միևնույն մասշտաբով առաջ տանելու համար պետք է կանխավճարված կապիտալը <math>^2/_9</math>-ով = 200 £-ով շատացվեր շրջանառության պարբերաշրջանի այս երկարացման ամբողջ տևողությանը բավարարելու համար։ Այս ավելադիր կապիտալը միմիայն դրամաշուկայից կարող է կորզվել։ Եթե շրջանառության պարբերաշրջանի երկարացումը վերաբերում է մեկ կամ թե միքանի խոշոր ձեռնարկաճյուղի, ապա ուրեմն նա կարող է մի ճնշում գործել դրամաշուկայի վրա, եթե այս ներգործությունը չի ջնջվում ուրիշ կողմի հականերգործությամբ։ Այս դեպքում էլ նկատելի և շոշափելի է, որ այս ճնշումը, ինչպես և առաջվա այն գերառատությունը, ամենափոքրիկ առնչություն անգամ չունի ոչ ապրանքների գների, ոչ էլ շրջանառության առկա միջոցների քանակի մի փոփոխության հետ։ [Այս գլուխը տպագրության համար պատրաստելը փոքր դժվարություններ չի պատճառել։ Որքան էլ որ Մարքսն ուժեղ էր իբրև հանրահաշվագետ, այնուամենայնիվ նա դեմ էր ընկնում թվերը, հատկապես վաճառականական թվերը հաշվելիս, չնայած որ տետրակների մի հաստ կապոց կա, որտեղ նա վաճառականական հաշվարկման բոլոր տեսակները բազմաթիվ օրինակներով արել, փորձել է։ Բայց հաշվարկման առանձին տեսակներն իմանալն ու վաճառականի ամենօրյա պրակտիկ հաշվարկման մեջ վարժվելը միևնույնը չի բոլորովին, և այսպիսով Մարքսը խճճվել է պտուտահաշվումների մեջ, այնպես որ անավարտության կողքին վերջիվերջո ստացվել է ինչ-ինչ անճշտություն ու հակասություն էլ։ Վերևում տպագրված աղյուսակներում ես պահել եմ ամենապարզն ու թվաբանորեն ճիշտը, և այն էլ գլխավորապես հետևյալ հիմունքով։ Այս տքնաջան հաշվարկման անստույգ հետևանքները Մարքսին դրդել են մի — իմ հայացքով — փաստորեն քիչ կարևոր հանգամանքի վերագրել մեկ այնպիսի կարևորություն, որին սա արժանի չի։ Իմ խոսքն այն մասին է, ինչ որ նա դրամակապիտալի «ազատարձակումն» է անվանում։ Բանի իսկական էությունը, վերևում արած ենթադրությունների դեպքում, այս է.— Ինչ էլ որ լինի աշխատապարբերաշրջանի ու շրջանառության ժմանակի, ուրեմն և I կապիտալի ու II կապիտալի քանակային հարաբերությունը, միևնույն է,— առաջին պտույտի անցնել-վերջանալուց հետո աշխատապարբերաշրջանի տևողության կանոնավոր արանքներում դրամաձևով կապիտալիստին է վերադառնում որևէ մի աշխատապարբերաշրջանի համար անհրաժեշտ կապիտալը, հետևաբար I կապիտալին հավասար մի գումար։ Եթե աշխատապարբերաշրջանը = է 5 շաբաթվա, շրջանառության ժամանակը = է 4 շաբաթվա, I կապիտալը = 500 £, ապա յուրաքանչյուր անգամ հետ է հոսում 500 £-անոց մի դրամագումար — 9-րդ շաբաթվա, 14-րդի, 19-րդի, 24-րդի, 29-րդի վերջում և այլն։ Եթե աշխատապարբերաշրջանը = է 6 շաբաթվա, շրջանառության ժամանակը = է 3 շաբաթվա, I կապիտալը = 600 £, ապա 600-ական £ հետ է հոսում՝ 9-րդ շաբաթվա, 15-րդի, 21-րդի, 27-րդի, 33-րդի վերջում և այլն։ Վերջապես եթե աշխատապարբերաշրջանը = է 4 շաբաթվա, շրջանառության ժամանակը = է 5 շաբաթվա, I կապիտալը =400 £, ապա 400-ական £-ի հետհոսումը տեղի է ունենում՝ 9-րդ շաբաթվա, 13-րդի, 17-րդի, 21-րդի, 25-րդի վերջում և այլն։ Արդյոք այս հետհոսած փողն ընթացիկ աշխատապարբերաշրջանի համար ավելորդ, ուրեմն և ազատ արձակված լինո՞ւմ է և ո՞րչափով, այս տարբերազուրկ հանգամանք է։ Ենթադրվում է, որ արտադրությունն անընդհատ տեղի է ունենում ընթացիկ մասշտաբով, և որպեսզի այս բանը կատարվի, պետք է փողն առկա լինի, ուրեմն հետհոսի, ուզում է՝ «ազատարձակված» լինի, թե ոչ, միևնույն է։ Եթե արտադրությունն ընդհատվում է, ապա դադարում է ազատարձակումն էլ։ Ուրիշ խոսքով. փողի ազատարձակում, ուրեմն և ներթաքունն, լոկ պոտենցիալ կապիլիտալի՝ դրամաձևով գոյացում անշուշտ տեղի է ունենում, բայց ամեն պարագայում և ոչ թե մենակ այն մասնահատուկ պայմաններում, որոնք ավելի որոշակի նշված են բնագրում. և հիշյալը տեղի է ունենում ավելի մեծ մասշտաբով, քան բնագրումն է ընդունված։ Շրջանառու I կապիտալի առնչությամբ արդյունաբերական կապիտալիստն ամեն մի պտույտի վերջում գտնվում է նույն դրության մեջ, ինչպես ձեռնարկությունը հիմնելիս. նա այս կապիտալն էլի ամբողջովին ու մի անգամից է յուր ձեռին ունենում, այնինչ նա կարող է հիշյալը միմիայն աստիճանաբար հետփոխարկել դարձյալ արտադրողական կապիտալի։ Բնագրում գլխավոր բանն այն նշումն է, թե մի կողմից՝ արդյունաբերական կապիտալի մեկ նշանավոր մասը միշտ պետք է առկա լինի դրամաձևով, մյուս կողմից՝ մի է՛լ ավելի նշանավոր մասը պետք է ժամանակավորապես դրամաձև ընդունի։ Իմ այս լրացուցիչ նկատողությունների անելիքն ուրիշ բան չի, բայց եթե ամրապնդել Մարքսի այս նշումը։— Ֆ. Է.]։ ====V. ԳՆԱՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ==== Մենք հենց նոր ենթադրեցինք մի կողմում՝ անփոփոխ գներ, արտադրության նույնը մնացող մասշտաբ, մյուս կողմում՝ շրջանառության ժամանակի կրճատում կամ թե ընդարձակում։ Հիմա ենթադրենք, ընդհակառակը, պտուտապարբերաշրջանի անփոփոխ մեծություն, արտադրության նույնը մնացող մասշտաբ, իսկ մյուս կողմում՝ գնափոփոխություն, այսինքն հումքերի, օժանդակ նյութերի ու աշխատանքի կամ թե այս տարրերից առաջին երկսի գնի անկում է կամ բարձրացում։ Դնենք, թե հումքերի ու օժանդակ նյութերի գինը, ինչպես և աշխատավարձն ընկնում է կիսով չափ։ Այն ժամանակ ուրեմն մեր օրինակում շաբաթական 100 £-ի փոխարեն հարկավոր կլիներ 50 £, իսկ իննշաբաթյա պտուտապարբերաշրջանի համար՝ կանխավճարված կապիտալի 900 £-ի տեղակ 450 £։ Կանխավճարված կապիտալարժեքի 450 £-ն ամենից առաջ կանջատվեր իբրև դրամակապիտալ, բայց արտադրապրոցեսը կշարունակվեր միևնույն մասշտաբով ու միևնույն պտուտապարբերաշրջանով և սրա առաջվա տրոհումով։ Տարեկան արդյունամասսան էլ միևնույնն է մնում, բայց նրա արժեքը կիսով չափ ընկած է լինում։ Այս փոփոխությունը, որին ուղեկցում է դրամակապիտալի առաջարկի ու պահանջարկի մի փոփոխություն էլ, առաջ է եկել ո՛չ շրջանառության արագացմամբ ու ո՛չ էլ շրջանառու դրամի քանակի մեկ փոփոխությամբ։ Ընդհակառակը։ Արտադրողական կապիտալի տարրերի արժեքի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գնի՝ կիսով չափ ընկնելն ամենից առաջ այն ներգործությունը կունենար, որ առաջվա նման միևնույն մասշտաբով վարվող X ձեռնարկության համար կիսով չափ քչացած մի կապիտալարժեք կկանխավճարվեր, հետևաբար X ձեռնարկության կողմից լոկ կիսով չափ էլ փող կնետվեր շուկա, որովհետև X ձեռնարկությունն այս կապիտալարժեքն ամենից առաջ դրամի ձևով, այսինքն իբրև դրամակապիտալ է կանխավճարում։ Շրջանառության մեջ նետված դրամամասսան կքչանար, որովհետև արտադրատարրերի գները կընկնեին։ Այս կլիներ առաջին ներգործությունը։ Իսկ երկրորդ.— սկզբնապես կանխավճարվտծ 900 £-անոց կապիտալարժեքի կեսը, որ = 450 £ և որն ա) փոփոխակիորեն դրամակապիտալի, արտադրողական կապիտալի ու ապրանքակապիտալի ձև էր ընդունում, բ) միաժամանակ իրար կողքի միշտ գտնվում էր մասամբ դրամակապիտալի, մասամբ՝ արտադրողական կապիտալի ու մասամբ էլ ապրանքակապիտալի ձևում,— կանջատվեր X ձեռնարկության շրջապտույտից և ուրեմն դրամաշուկայում հանդես կգար իբրև հավելութային դրամակապիտալ, դրամաշուկայի վրա կներգործեր որպես հավելութային բաղադրամաս։ Ազատարձակված այս 450 £ փողն իբրև դրամակապիտալ ներգործում է ոչ թե այն պատճառով, որ նա X ձեռնարկությունը վարելու տեսակետից ավելորդ դարձած փող է, այլ այն պատճառով, որ նա սկզբնակապիտալարժեքի բաղադրամասն է, հետևաբար պիտի շարունակի գործել իբրև կապիտալ և չպետք է որպես սոսկական շրջանառության միջոց ծախսվի։ Հիշյալին իբրև կապիտալ գործել տալու ամենից առաջին ձևն այն է, որ նա որպես դրամակապիտալ դրամաշուկա նետվի։ Մյուս կողմից՝ կարող էր արտադրության մասշտաբն էլ կրկնապատկվել (հիմնական կապիտալը դեռ անտեսում ենք)։ Կանխավճարված միևնույն 900 £-անոց կապիտալով այն ժամանակ կարելի էր վարել կրկնակի ծավալով մի արտադրապրոցես։ Մյուս կողմից՝ եթե արտադրողական կապիտալի հոսուն տարրերի գները բարձրանային կիսով չափ, ապա 100 £-ի փոխարեն շաբաթական հարկավոր կլիներ 150 £, ուրեմն 900 £-ի տեղակ՝ արդեն 1 350 £։ Ձեռնարկությունը միևնույն մասշտաբով վարելու համար անհրաժեշտ կլիներ 450 £ ավելադիր կապիտալ, և սա, նայած դրամաշուկայի կացությանը, pro tanto [այնքանի համեմատ, այնքանով էլ] մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ճնշում կգործեր դրամաշուկայի վրա։ Եթե դրամաշուկայում տրամադրելի ամբողջ կապիտալի նկատմամբ պահանջարկ արվեր, ապա տրամադրելի կապիտալի համար մի սաստկացած մրցում կառաջանար։ Եթե նրա մի մասը պարապ քնելիս լիներ, ապա նա pro tanto [այնքանի համեմատ, այնքանով էլ] գործունության կկոչվեր։ Իսկ երրորդ էլ՝ կարող է արտադրության տվյալ մասշտաբի, պտույտի միևնույն արագության ու հոսուն արտադրողական կապիտալի անփոփոխ գների դեպքում ընկնել կամ թե բարձրանալ X ձեռնարկության արդյունքների գինը։ Եթե X ձեռնարկության մատակարարած ապրանքների գինն ընկնում է, ապա նրա 600 £-անոց այն ապրանքակապիտալի գինն էլ, որ նա միշտ շրջանառության մեջ է նետած լինում, իջնում է, օրինակ, 500 £-ի։ Հետևաբար կանխավճարված կապիտալի արժեքի մեկ վեցերորդը հետ չի հոսում շրջանառությունից (ապրանքակապիտալում պարունակվող հավելարժեքն այստեղ քննարկությունից դուրս է մնում). նա կորչում է շրջանառության մեջ։ Բայց որովհետև արտադրատարրերը արժեքը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գինը միևնույնն է մնում, ուստի 500 £-ի այս հետհոսումը բավական է լինում միմիայն նրա համար, որ փոխարինի մշտապես արտադրապրոցեսում զբաղված 600 £-անոց կապիտալի <math>^5/_6</math>-ը միայն։ Այսպիսով ուրեմն պետք է 100 £ ավելադիր դրամակապիտալ ծախսվեր՝ արտադրությունը միևնույն մասշտաբով շարունակելու համար։ Ընդհակառակը, եթե X ձեռնարկության արդյունքների գինը բարձրանում է, ապա ապրանքակապիտալի գինն էլ 600 £-ից բարձրանում է, օրինակ, 700 £-ի։ Նրա գնի մեկ յոթերորդը, որ = 200 £-ի, արտադրապրոցեսից չի ծագում, կանխավճարված չի եղել սրա համար, այլ հոսում, գալիս է շրջանառությունից։ Բայց արտադրողական տարրերի փոխարինման համար միմիայն 600 £ է հարկավոր. ուրեմն 100 £-ի ազատարձակումն է կատարվում։ Հետազոտությունն այն պատճառների, թե ինչու առաջին դեպքում պտուտապարբերաշրջանն է կարճանում կամ թե երկարում, երկրորդ դեպքում հումքի ու աշխատանքի գներն են բարձրանում կամ թե ընկնում, երրորդ դեպքում՝ մատակարարված արդյունքների գները,— մինչայժմյան ուսումնասիրության շրջանակի մեկ չի մտնում։ Բայց այն, ինչ որ սրան վերաբերում է իհարկե, հետևյալն է. '''I դեպք։ Անփոփոխ արտադրամասշտաբ, արտադրատարրերի ու արդյունքների նույնը մնացող գներ, շրջանառության պարբերաշրջանի, ուրեմն և պտուտապարբերաշրջանի փոփոխություն։''' Մեր օրինակի ենթադրության համաձայն շրջանառության պարբերաշրջանի կարճանալու հետևանքով՝ կանխավճարված ամբողջ կապիտալ <math>^1/_9</math>-ով ավելի քիչ հարկավոր կլինի, ուրեմն հիշյալ կապիտալը 900 £-ից կրճատվելով կհասնի 800 £-ի, և 100 £ դրամակապիտալ կանջատվի։ X ձեռնարկությունն առաջվա պես միևնույն վեցշաբաթյա արդյունք էե մատակարարում 600 £-անոց միևնույն արժեքով, և որովհետև նա տարին բոլոր աշխատում է անընդհատ, ուստի 51 շաբաթում միևնույն քանակով արդյունք է տալիս 5 100 £ արժեքով։ Հետևաբար ոչ մի փոփոխություն չի լինում ոչ այն արդյունքի քանակների ու գնի վերաբերմամբ, որ ձեռնարկությունը նետում է շրջանառության մեջ, ոչ էլ այն ժամկետների վերաբերմամբ, երբ նա արդյունքը շուկա է նետում։ Բայց 100 £ անջատված է այն պատճառով, որ շրջանառության պարբերաշրջանի կարճանալու հետևանքով պրոցեսը, որ առաջ 900 £-ով էր հագենում, հիմա հագեցած է լոկ 800 £-անոց կանխավճարվող կապիտալով։ Անջատված 100 £ կապիտալը գոյություն ունի դրամակապիտալի ձևով։ Բայց նա ամենևին չի ներկայացնում մեկ մասն այն կանխավճարված կապիտալի, որը միշտ պետք է դրամակապիտալի ձևով գործեր։ Ենթադրենք, թե 600 £-ին = եղող կանխավճարված հոսուն I կապիտալի <math>^4/_5</math>-ը, որ = 480 £-ի, միշտ ծախսվում է արտադրանյութերի վրա, <math>^1/_5</math>-ը որ = 120 £-ի, ծախսվում է աշխատավարձի վրա։ Ուրեմն շաբաթական 80 £՝ արտադրանյութերի վրա, 20 £՝ աշխատավարձի վրա։ Հետևաբար 300 £-ին = եղող II կապիտալը նմանապես պետք է տրոհված լինի լին֊ի <math>^4/_5</math>-ի որ = 240 £ արտադրանյութերի համար, ու <math>^1/_5</math>-ի, որ = 60 £ աշխատավարձի համար։ Աշխատավարձի վրա ծախսվող կապիտալը միշտ պետք է դրամաձևով կանխավճարված լինի։ Հենց որ 500 £ արժեգումար ունեցող ապրանքարդյունքը հետ է փոխարկվում դրամաձևի, ծախվում է, նրանից 480 £-ը կարող են վերածվել արտադրանյութերի (արտադրողական պաշարի), իսկ 120 £-ը յուր դրամաձևը պահում է, որ 6 շաբաթվա աշխատավարձի վճարման համար ծառայի։ Այս 120 £-ը հետհոսող 600 £-անոց կապիտալի այն մինիմումն է, որը միշտ նորացվում և փոխարինվում է դրամակապիտալի ձևով, ուստի և միշտ պետք է առկա լինի կանխավճարված կապիտալի գործող մասի դրամաձևով։ Արդ, եթե այն 300 £-ից, որը պարբերաբար ազատարձակվում է 3 շաբաթվա համար և նույնպես տրոհելի է 240 £-անոց արտադրողական պաշարի ու 60 £ աշխատավարձի, շրջանառության ժամանակի կարճանալու հետևանքով 100 £-ն անջատվում է դրամակապիտալի ձևով, ամբողջովին նետվում պտույտի մեխանիզմից դուրս,— ապա որտեղի՞ց է փող ստացվում այս 100 £ դրամակապիտալի համար։ Նա լոկ մեկ հինգերորդի չափով է կազմված այն դրամակապիտալից, որը պարբերապես ազատարձակված է լինում պտույտների ընթացքում։ Բայց <math>^4/_5</math>-ը, որ = է 80 £-ի, արդեն փոխարինված է միևնույն արժեքն ունեցող ավելադիր արտադրապաշարով։ Այս ավելադիր արտադրապաշարն ի՞նչ եղանակով է դրամի փոխարկվում, և որտեղի՞ց է դրամ ստացվում այս փոխարկման համար։ Մի անգամ որ շրջանառության ժամանակի կարճացումն է տեղի ունենում, ապա վերևի 600 £-ից 480 £-ի փոխարեն միմիայն 400 £-ն է հետփոխարկվում արտադրապաշարի։ Մնացած 80 £-ը պահվում է յուր դրամաձևով և վերևում աշխատավարձի համար նախանշված 20 £-ի հետ կազմում են անջատված 100 £ կապիտալը։ Թեև այս 100 £-ը 600 £-անոց ապրանքակապիտալի գնվելու շնորհիվ շրջանառությունից է ծագում և հիմա սրանից է կորզվում, որովհետև նա էլի չի ծախսվում աշխատավարձի ու արտադրատարրերի վրա, բայց և այնպես չպետք է մոռանալ, որ հիշյալ 100 £-ը դրամաձևում գտնվելով դարձյալ նույն այն ձևի մեջ է, որով նա սկզբնապես շրջանառության մեջ էր նետվել։ Սկզբում 900 £ փող էր ծախսվում արտադրապաշարի ու աշխատավարձի վրա։ Միևնույն արտադրապրոցեսը կատարելու համար հիմա արդեն միմիայն 800 £ է հարկավոր։ Այս հանգամանքի շնորհիվ այն 100 £-ը, որ անջատվել էր դրամաձևով, այժմ կազմում է ներդրում որոնող մի նոր դրամակապիտալ դրամաշուկայի մի նոր բաղադրամաս։ Թեև նա արդեն առաջ էլ պարբերապես գտնվում էր ազատարձակված դրամակապիտալի ու ավելադիր արտադրողական կապիտալի ձևում, բայց հենց այս ներթաքուն կացություններն իրենք արտադրապրոցեսի կատարման պայման էին, որովհետև պայման էին նրա շարունակականության համար։ Հիմա այն 100 £-ն այլևս արտադրապրոցեսի համար անհրաժեշտ չի և այս պատճառով կազմում է նոր դրամակապիտալ ու դրամաշուկայի մի բաղադրամաս, թեև նա ոչ առկա հասարակական համապաշարի մի ավելադիր տարրն է կազմում ամենևին (որովհետև նա գոյություն ուներ ձեռնարկությունն սկսելիս և սրա կողմից էր շրջանառության մեջ նետվել) ու ո՛չ էլ նորակուտակ մի գանձ է։ Այս 100 £-ն իրոք շրջանառությունից է կորզված հիմա, որչափով որ նա կանխավճարված դրամակապիտալի այն մեկ մասն է, որն այլևս չի կիրառվում միևնույն ձեռնարկության մեջ։ Բայց այս կորզումը հնարավոր է լինում լոկ այն պատճառով, որ մի շաբաթով արագացել է ապրանքակապիտալի՝ փող դառնալը, և այս փողի՝ արտադրողական կապիտալ դառնալը, Ա՛—Փ—Ա-ն, հետևաբար արագացել է այս պրոցեսում գործող դրամի շրջանառությունն էլ։ Հիշյալ 100 £-ը կորզվել, հանվել է շրջանառությունից այն պատճառով, որ նա այլևս անհրաժեշտ չի X կապիտալի պտույտի համար։ Այստեղ ընդունել ենք, որ կանխավճարված կապիտալը յուր կիրառողին է պատկանում։ Եթե հիշյալ կապիտալը պարտք առնված լիներ, բանը չէր փոխվի ամենևին։ Շրջանառության ժամանակի կարճանալով 900 £-ի փոխարեն արդեն հարկավոր կլիներ միմիայն 800 £ պարտք առնված կապիտալ։ 100 £-ը վարկատուին վերադարձվելով՝ առաջվա պես կազմում է 100 £-անոց նոր դրամակապիտալ, միայն թե X-ի ձեռին լինելու փոխարեն գտնվում է Y-ի ձեռքում։ Այնուհետև, եթե X կապիտալիստը 480 £-ի արժեք ունեցող յուր արտադրանյութերը վարկով է ստանում, այնպես որ նա պետք է միմիայն 120 £ կանխավճարի բուն իսկ աշխատավարձի համար ապա նա հիմա 80 £-ի չափով ավելի քիչ արտադրանյութեր պետք է ստանար վարկով, հետևաբար այս 80 £-ը վարկատու կապիտալիստի համար հավելութային ապրանքակապիտալ են կազմում, այնինչ X կապիտալիստը 20 £-ը կանջատեր հենց դրամի կերպարանքով։ Ավելադիր արտադրապաշարը հիմա կրճատված է լինում <math>^1/_3</math>-ով։ Իբրև 300 £-անոց ավելադիր II կապիտալի <math>^4/_5</math> նա = էր 240 £, այժմ նա = է միմիայն 160 £, այսինքն ավելադիր պաշար է 2 շաբաթվա համար, փոխանակ 3 շաբաթվա համար լինելու։ Հիմա նա նորացվում է ամեն 2 շաբաթվա ընթացքում, փոխանակ ամեն 3 շաբաթվա ընթացքում նորացվելու, բայց և միմիայն 2 շաբաթվա համար, փոխանակ 3 շաբաթվա համար լինելու։ Այն գնումները, որոնք կատարվում են, օրինակ, բամբակաշուկայում, ավելի հաճախակի են կրկնվում այսպիսով ու ավելի փոքր բաժնեմասերով։ Բամբակի միևնույն բաժնեմասն է կորզվում շուկայից, որովհետև արդյունքի քանակը նույնահավասար է մնում։ Բայց կորզումն այլ կերպ է բաշխվում ժամանակի մեջ ու ավելի երկար ժամանակի վրա։ Ընդունենք, օրինակ, թե խոսքը վերաբերում է 3 ամսվան ու 2 ամսվան. բամբակի տարեսպառումը թող լինի 1 200 հակ։ Առաջին դեպքում ծախվում է՝ <TABLE border=0> <TR> <TD>հունվարի</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>հակ,</TD> <TD align=center>պահեստանոցում</TD> <TD align=center>մնում է</TD> <TD align=right>900</TD> <TD align=center>հակ,</TD> </TR> <TR> <TD>ապրիլի</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>հուլիսի</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>հոկտեմբ.</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>0</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Ընդհակառակը, երկրորդ դեպքում՝ <TABLE border=0> <TR> <TD>հունվարի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>ծախվում է</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>պահեստանոցում</TD> <TD align=right>1 000</TD> <TD align=center>հակ</TD> </TR> <TR> <TD>մարտի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>800</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>մայիսի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>հուլիսի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>400</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>սեպտեմբերի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>200</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>նոյեմբերի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>0</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Ուրեմն բամբակի մեջ ներդրված փողը լիովին հետհոսում է լոկ մի ամիս ուշ, հոկտեմբերի փոխարեն նոյեմբերին, հետևաբար եթե շրջանառության ժամանակի ու ընդսմին պտույտի կարճացման հետևանքով՝ կանխավճարված կապիտալի <math>^1/_9</math>-ը, որ = 100 £, անջատվում է դրամակապիտալի ձևով է եթե այս 100 £-ը կազմված է լինում շաբաթավարձի վճարման համար նախանշված ու պարբերապես հավելութային 20 £ դրամակապիտալից ու այն 50 £-ից, որ գոյություն ուներ իբրև մի շաբաթվա համար նախանշված ու պարբերաբար հավելութային արտադրապաշար,— ապա գործարանատիրոջ կողմում հավելութային է 50 £-ի չափով քչացած արտադրապաշարին համապատասխանում է բամբակավաճառի կողմում շատացած ապրանքապաշարը։ Միևնույն բամբակն այնքան ավելի երկար է պառկում պահեստանոցում իբրև ապրանք, ինչքան ավելի կարճ է պառկում գործարանատիրոջ պահեստանոցում որպես արտադրապաշար։ Մինչև հիմա մենք ընդունել ենք, որ X-ի ձեռնարկության մեջ շրջանառության ժամանակի կարճացումն առաջ է գալիս նրանից, որ X-ը յուր ապրանքն արագ է ծախում և վճարն ստանում, resp [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] վարկի, դեպքում վճարաժամկետը կարճանում է։ Հետևաբար այս կարճացումը բղխում է ապրանքի վաճառքի, ապրանքակապիտալի՝ դրամակապիտալի փոխակերպվելու մի կարճացումից, Ա՛—Փ-ից, շրջանառության պրոցեսի առաջին փուլից։ Նա կարող էր ծագել նաև երկրորդ փուլից, Փ—Ա-ից և ուրեմն միաժամանակյա այն փոփոխությունից, որը կատարվում է Y, Z և այլն կապիտալների կա՛մ աշխատապարբերաշրջանում, կա՛մ թե շրջանառության ժամանակի մեջ, այն կապիտալների, որոնք X կապիտալիստին նրա հոսուն կապիտալի արտադրատարրերն են մատակարարում։ Օրինակ, եթե բամբակը, ածուխը և այլն հին փոխադրանքի ժամանակ 3 շաբաթ են ճանապարհին լինում իրենց արտադրավայրից կամ թե պահեստավայրից մինչև X կապիտալիստի արտադրանոցի տեղը, ապա X-ի արտադրապաշարի մինիմումը պետք է առնվազն 3 շաբաթ բավարար լինի մինչև նոր պաշարների գալը։ Քանի դեռ բամբակն ու ածուխը ճանապարհին են գտնվում, նրանք չեն կարող իբրև արտադրամիջոց ծառայել։ Նրանք ավելի շուտ կազմում են հիմա փոխադրանքի արդյունաբերության և սրանում զբաղված կապիտալի մի աշխատառարկան և յուր շրջանառության մեջ գտնվող ապրանքակապիտալ են հանդիսանում ածխարտադրողի կամ թե բամբակավաճառի համար։ Կատարելագործված փոխադրանքի ժամանակ, ասենք, ուղեգնացությունը կրճատվելով իջնում է 2 շաբաթի։ Այս դեպքում արտադրապաշարը երեք շաբաթյա մի արտադրապաշարից կարող է փոխարկվել երկշաբաթյա մեկ արտադրապաշարի։ Սրանով ազատարձակվում է այս արտադրապաշարի համար կանխավճարված 80 £-անոց ավելադիր կապիտալը, այլ և աշխատավարձի համար նախանշված 20 £-անոց կապիտալը, որովհետև պտույտ գործած 600 £-անոց կապիտալը մի շաբաթով ավելի վաղ է հետ հոսում։ Մյուս կողմից՝ եթե կարճանում է, օրինակ, այն կապիտալի աշխատապարբերաշրջանը, որը հումքն է մատակարարում (սրա օրինակները բերել ենք նախորդ գլուխներում), ուրեմն և շատանում է հումքը նորացնելու հնարավորությունը, ապա կարող է արտադրողական պաշարը քչացվել, կարող է կարճանալ նորացման մի պարբերաշրջանից մինչև մյուսը տևող ժամանակամիջոցը։ Իսկ եթե շրջանառության ժամանակը և ուրեմն պտուտապարբերաշրջանն, ընդհակառակը, երկարում է, ապա ավելադիր կապիտալի կանխավճարումն է հարկավոր։ Եվ սա պետք է դուրս գա հենց կապիտալիստի գրպանից, եթե նա ավելադիր կապիտալ ունի։ Բայց այն ժամանակ սա ներդրվում է մի որևէ ձևով իբրև դրամաշուկայի մաս. տրամադրելի ավելադիր կապիտալ դարձնելու համար սա պետք է կեղևահանվի յուր հին ձևից, օրինակ, պետք է բաժնետոմսեր ծախվեն, ավանդներ հետ վերցվեն, այնպես որ այս դեպքումն էլ հանդես է գալիս դրամաշուկայի վրա արվող անուղղակի ներգործություն։ Կամ թե չէ՝ ավելադիր կապիտալը պետք է փոխ առնվի։ Ինչ վերաբերում է ավելադիր կապիտալի այն մասին, որն աշխատավարձի համար է հարկավոր, ապա նորմալ հանգամանքներում նա միշտ պետք է իբրև դրամակապիտալ կանխավճարվի, և հենց սրանով էլ X կապիտալիստը դրամաշուկայի վրա արվող ուղղակի ճնշման յուր բաժինն է ունենում։ Արտադրանյութերի մեջ ներդրելի մասի համար այս կանխավճարումն անխուսափելի է այն ժամանակ միայն, երբ կապիտալիստը հիշյալը պետք է կանխիկ վճարահատուցի։ Եթե նա կարող է վարկով ստանալ այն, ապա սա ոչ մի ուղղակի ազդեցություն չի անում դրամաշուկայի վրա որովհետև ավելադիր կապիտալն այս դեպքում ուղղակի կանխավճարվում է իբրև արտադրապաշար ու ոչ թե հենց այն գլխից որպես դրամակապիտալ։ Եթե նրա վարկատուն X-ից ստացած մուրհակն էլ ի ուղղակի շուկա նետեր, զեղչել տար և այլն, ապա այս արարքն անուղղակի կերպով, երկրորդ անձի միջոցով կներգործեր դրամաշուկայի վրա։ Բայց եթե նա այս մուրհակն օգտագործում է այն նպատակով, որ, օրինակ, հետագայում մարելի մի պարտք գոցի նրանով, ապա ավելադրաբար կանխավճարված այս կապիտալը ո՛չ ուղղակի ու ոչ էլ անուղղակի չի ներգործում դրամաշուկայի վրա։ ====II ԴԵՊՔ. ԱՐՏԱԴՐԱՆՅՈԻԹԵՐԻ ԳՆԱՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ, ՄՅՈՒՍ ԲՈԼՈՐ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐՆ՝ ԱՆՓՈՓՈԽ==== Մենք հենց նոր ընդունեցինք, որ 500 £-անոց ամբողջ կապիտալի <math>^4/_5</math>-ը, որ = 720 £, ծախսվում է արտադրանյութերի վրա, ու <math>^1/_5</math>-ը, որ = 180 £, աշխատավարձի վրա։ Եթե արտադրանյութերի գինն ընկնում է կիսով չափ, ապա նրանք վեցշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանի համար պահանջում են 480 £-ի փոխարեն միմիայն 240 £, իսկ ավելադիր № II կապիտալի համար` 240 £-ի տեղակ լոկ 120 £, հետևաբար I կապիտալը 600 £-ից կրճատվելով իջնում է 240 + 120 =360 £-ի, իսկ II կապիտալը՝ 300 £-ից իջնում է 120 + 60 =180 £-ի։ Ամբողջ կապիտալն 900 £-ից իջնում է 360 + 180 = 540 £-ի։ Ուրեմն անջատվում է 360 £։ Այս անջատված ու հիմա անզբաղ մնացած, հետևաբար դրամաշուկայի մեջ ներդրում փնտռող կապիտալը, դրամակապիտալը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե սկզբնապես իբրև դրամակապիտալ կանխավճարված 900 £-անոց կապիտալի մի մասը, որն այն արտադրատարրերի գնանկման հետևանքով, որոնց որ նա հետ է փոխարկվում պարբերաբար, ավելորդ է դարձել, քանի որ ձեռնարկությունը դեռ. չի ընդլայնվում, այլ հին մասշտաբով է շարունակվում։ Եթե այս գնանկումը պատահական հանգամանքների (հատկապես հարուստ բերքի, գերառաջարկի և այլոց) հետևանք չլիներ, այլ հումք մատակարարող ճյուղում արտադրողական ույժի շատանալու հետևանք, ապա այս դրամակապիտալը դրամաշուկայի վրա բարդվող, ընդհանրապես դրամակապիտալի ձևով տրամադրելի կապիտալի վրա բարդվող մի բացարձակ հավելում կլիներ, որովհետև արդեն կիրառված կապիտալի ոչ մի բաղկացուցիչ բաղադրամասը չէր կազմի այլևս։ ====III ԴԵՊՔ. ԲՈՒՆ ԻՍԿ ԱՐԴՅՈՒՆՔԻ ՇՈՒԿԱՅԱԳՆԻ ԳՆԱՓՈՓՈԽՈՒԹՑՈՒՆ==== Այստեղ գնի անկման դեպքում կապիտալի մի մասը կորչում է, ուստի պետք է դրամակապիտալի նոր կանխավճարմամբ փոխարինվի։ Վաճառորդի այս կորուստը կարող է վերաշահվել գնորդի կողմից։ Ուղղակի, եթե արդյունքի շուկայագինը լոկ պատահական կոնյունկտուրաների հետևանքով է ընկել և հետո բարձրանալով էլի յուր նորմալ գնին է հասնում։ Անուղղակի, եթե գնափոփոխությունն առաջացել է արժեփոփոխության հետևանքով, ընդվորում վերջինս ներգործում է հին արդյունքի վրա, և եթե այս արդյունքը դարձյալ իբրև արտադրատարր մտնում է արտադրության մի ուրիշ ոլորտի մեջ ու այստեղ pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] կապիտալ է ազատարձակում։ Երկու դեպքումն էլ այն կապիտալը, որ կորած է X-ի համար և որի փոխարինման նպատակով նա ճնշումն է գործադրում դրամաշուկայի վրա, կարող են մատուցել նրա գործընկերներն, իբրև նոր ավելադիր կապիտալ։ Այն ժամանակ լոկ փոխանցումն է տեղի ունենում։ Իսկ ընդհակառակը, եթե արդյունքի դինը բարձրանում է, ապա շրջանառությունից կորզվում, յուրացվում է մի կապիտալամաս, որը կանխավճարված չէր։ Սա արտադրապրոցեսի համար կանխավճարված կապիտալի օրգանական մասը չի և այս պատճառով, եթե արտադրությունը չի ընդարձակվում, անպատված դրամակապիտալ է։ Որովհետև այստեղ ընդունել ենք, որ արդյունքի տարրերի գները տրված են եղել նախքան արդյունքի իբրև ապրանքակապիտալ շուկայում հանդես գալը, ապա մեկ իրական արժեփոփոխություն այստեղ կարող էր գնաբարձրացման պատճառ լինել այն չափով, որչափով որ հիշյալ արժեփոփոխությունը հետադարձո-   <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբ.</TD> <TD align=right>4½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13½-րդ</TD> <TD align=center>շաբ.</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>22½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>22½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>31½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>31½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>40½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>49½-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[58½-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49½</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>450</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>[55</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>58½-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> 50 շաբաթվա մեջ, որ մենք այստեղ իբրև տարի ենք ընդունում, I կապիտալն ավարտել է վեց լրիվ աշաատապարբերաշրջան, ուրեմն արտադրել է 6 × 450 = 2 700 £-ի ապրանք, իսկ II կապիտալը հինգ լրիվ աշխատապարբերսքշրջանում՝ 5 × 450 = 2 250 £-ի։ Բացի սրանից, II կապիտալը տարվա վերջին 1½ շաբաթում (50-րդ շաբաթվա կեսից մինչև 51-րդ շաբաթվա վերջը) դեռ էլի արտադրել է 150 £-ի ապրանք.— 51 շաբաթվա մեջ ընդհանուր արդյունքը՝ 5 100 £։ Ինչ վերաբերում է հավելարժեքի անմիջական արտադրությանը, որն արտադրվում է աշխատապարբերաշրջանում միայն, ապա 900 £-անոց ամբողջ կապիտալն այսպիսով պտույտ կգործեր 5<math>^2/_3</math> անգամ (5<math>^2/_3</math> × 900 = 5 100 £)։ Բայց եթե մենք իրական պտույտն ենք քննում, ապա I կապիտալը պտույտ գործել է 5<math>^2/_3</math> անգամ, որովհետև 51-րդ շաբաթվա վերջում դեռ 3 շաբաթ էլ կա, մինչև որ նա ավարտի յուր վեցերորդ պտուտապարբերաշրջանը, ուրեւմն 5<math>^2/_3</math> × 450 = 2 550 £. իսկ II կապիտալը պտույտ գործել է 5<math>^1/_6</math> անգամ, որովհետև սա յուր վեցերորդ պտուտապպրբերաշրջանից ավարտել է 1½ շաբաթը միայն, հետևաբար հիշյալից 7½ շաբաթ էլ դեռ հաջորդ տարուն է բաժին ընկնում. ուրեմն 5<math>^1/_6</math> × 450 = 2 325 £. իրական ամբողջ պտույտը = 4875 £։ Մենք I կապիտալն ու II կապիտալը քննում ենք իբրև միմյանցից բոլորովին անկախ կապիտալներ։ Իրենց շարժումների մեջ նրանք լիովին ինքնակա են. այս շարժումներն իրար լրացնում են լոկ այն պատճառով, որ նրանց աշխատապարբերաշրջաններն ու շրջանառության պարբերաշրջաններն անմիջաբար հերթափոխում են միմյանց։ Նրանք կարող են քննարկվել իբրև տարբեր կապիտալիստների պատկանող երկու միանգամայն անկախ կապիտալ։ I կապիտալն անցել է յուր հինգ լրիվ պտուտապարբերաշրջանն ու վեցերորդի էլ երկու երրորդը։ Տարվա վերջում նա գտնվում է ապրանքակապիտալի ձևի մեջ, որի նորմալ իրացման համար պահանջվում է դեռ էլ ի 3 շաբաթ։ Այս ժամանակվա ընթացքում նա չի կարող արտադրապրոցես մտնել։ Նա որպես ապրանքակապիտալ է գործում. նա շրջանառում է։ Յուր վերջին պտուտապարբերաշրջանից նա անցել է <math>^2/_3</math>-ը միայն։ Այս կարելի է արտահայտել այսպես. նա պտույտ գործել է լոկ <math>^2/_3</math> անգամ. նրա ամբողջ արժեքի <math>^2/_3</math>-ն է միայն յուր լրիվ պտույտը կատարել-պրծել։ Մենք ասում ենք. 450 £-ը յուր պտույտը կատարում է 9 շաբաթվա մեջ, ուրեմն 300 £-ը՝ 6 շաբաթում։ Արտահայտման այս եղանակի դեպքում անուշադրության են մատնվում պտուտաժամանակի երկու առանձնապես տարբեր բաղադրամասերի միջև եղած օրգանական հարաբերությունները։ Որ կանխավճարված 450 £-անոց կապիտալը 5<math>^2/_3</math> պտույտ է արել, այս արտահայտության ստույգ իմաստը լոկ այն է, թե նա կատարել է հինգ պտույտը լրիվ ու վեցերորդից էլ՝ <math>^2/_3</math>-ը միայն։ Ընդհակառակը, որ պտույտ գործած կապիտալը = կանխավճարված կապիտալի 5<math>^2/_3</math> անգամին, ուրեմն վերևի դեպքում = է 5<math>^2/_3</math> × 450 £ = 2 550 £,— այս արտահայտության մեջ ճիշտը լոկ այն է, որ եթե 450 £-անոց այս կապիտալը իրացվեր 450 £-անոց մի ուրիշ կապիտալով, ապա նրա մի մասը պետք է իրոք արտադրապրոցեսում գտնվեր, մյուսը՝ շրջանառության պրոցեսում։ Եթե պտուտաժամանակը պետք է արտահայտվի պտույտ գործած կապիտալի մասսայով, ապա նա կարող է միմիայն առկա արժեքի (իրոք պատրաստի արդյունքի) մի մասսայով արտահայտվել միշտ։ Այն պարագան, որ կանխավճարված կապիտալը չի գտնվում մի այնպիսի վիճակում, որով նա կարող լինի արտադրապրոցեսը նորից սկսել, արտահայտվում է այն իրողության մեջ, որ նրա լոկ մի մասն է արտադրունակ վիճակում գտնվում, կամ որ շարունակական արտադրության վիճակում գտնվելու համար կապիտալը պետք է տրոհված լիներ մի այնպիսի մասի, որը միշտ գտնվեր արտադրապարբերաշրջանում, ու մի ուրիշ մասի, որը միշտ գտնվեր շրջանառության պարբերաշրջանում, նայած այս պարբերաշրջանների՝ իրար նկատմամբ ունեցած հարաբերությանը։ Այս նույն այն օրենքն է, ըստ որի մշտապես գործող արտադրողական կապիտալի մասսան որոշվում է շրջանառության ժամանակի՝ պտուտաժամանակի նկատմամբ ունեցած հարաբեությամբ։ Տարվա 51-րդ շաբաթվա վերջում, որը մենք այստեղ իբրև տարեվերջ ենք ընդունում, II կապիտալից 150 £ կանխավճարված է անպատրաստ արդյունքի արտադրության համար։ Հետագա մի մասը գտնվում է հոսուն հաստատուն կապիտալի — հումքի և այլոց — ձևով, այսինքն մեկ այնպիսի ձևով, որով նա չի կարող արտադրապրոցեսում գործել իբրև արտադրողա կան կապիտալ։ Իսկ երրորդ մի մասն էլ գտնվում է դրամաձևի մեջ, այսինքն՝ առնվազն այն գումարի չափով, որ աշխատապարբերաշրջանի մնացած մասի (3 շաբաթվա) աշխատավարձն է, որը սակայն յուրաքանչյուր շաբաթվա վերջումն է միայն վճարվում։ Արդ, թեև կապիտալի այս մասը նոր տարվա, ուրեմն մի նոր պտուտադարձաշրջանի սկզբին գտնվում է ոչ թե արտադրողական կապիտալի ձևի, այլ դրամակապիտալի ձևի մեջ, որով նա չի կարող լծվել արտադրապրոցեսին, սակայն և այնպես երբ սկսվում է նոր պտույտը, հոսուն փոփոխուն կապիտալը, այսինքն կենդանի աշխատույժը գործում է արտադրապոցեսում։ Այս երևույթն առաջ է գալիս նրանից, որ աշխատույժը թեև աշխատապարբերաշրջանի սկզբին, ասենք, շաբթե շաբաթ է գնվում և գործածվում, բայց վճարահատուցվում է շաբաթվա վերջում միայն։ Փողն այստեղ իբրև վճարամիջոց է գործում։ Ուստի նա մի կողմից իբրև փող դեռ կապիտալիստի ձեռին է գտնվում, այնինչ մյուս կողմից աշխատույժը, այն ապրանքը, որին փոխարկվում և դրամը, արդեն գործունորեն գտնվում է արտադրապրոցեսում, հետևաբար միևնույն կապիտալարժեքն այստեղ հանդես է գալիս երկակի։ Եթե մենք քննենք սոսկ աշխատապարբերաշրջանները, ապա <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալն</TD> <TD align=center>արտադրել է</TD> <TD align=right>6 × 450 = 2 700 £</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>II</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>5<math>^1/_3</math> × 450 = 2 400 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=3 align=right>ուրեմն ընդամենը</TD> <TD align=right>5<math>^2/_3</math> × 500 = 5 100 £</TD> </TR></TABLE> Հետևաբար կանխավճարված 500 £-անոց ամբողջ կապիտալը տարվա մեջ 5 անգամ է գործել իբրև արտադրողական կապիտալ։ Արդյոք 450 £-ը միշտ արտադրապրոցեսում ու 450 £-ը միշտ շրջանառության պրոցեսո՞ւմ են գործում փոփոխակի, թե՞ 900 £-ն էլ յուրաքանչյուր 4½ շաբաթվա ընթացքում գործում է արտադրապրոցեսում, իսկ հաջորդ յուրաքանչյուր 4 շաբաթվա մեջ՝ շրջանառության պրոցեսում,— հավելարժեքի արտադրության համար միևնույնն է այս։ Իսկ եթե քննում ենք, ընդհակառակը, պտուտապարբերաշրջանները, ապա՝ <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալն</TD> <TD align=center>պտույտ է</TD> <TD align=center>գործել</TD> <TD align=right>5<math>^2/_3</math> × 450 = 2 550 £</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>II</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>5<math>^1/_6</math> × 450 = 2 325 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=4 align=right>ուրեմն ամբողջ կապիտալը՝</TD> <TD align=right>5<math>^1/_{12}</math> × 900 = 4 875 £։</TD> </TR></TABLE> Որովհետև ամբողջ կապիտալի պտույտը հավասար է I-ի ու II-ի պտույտ գործած քանակների գումարին, բաժանած I ու II կապիտալների գումարով։ Պետք է նշել, որ I ու II կապիտալը, եթե միմյանց հանդեպ ինքնակա էլ լինեինք կարող էին արտադրության միևնույն ոլորտում կանխավճարված հասարակական կապիտալի տարբեր ինքնակա մասերը միայն կազմել։ Հետևաբար եթե հասարակական կապիտալն արտադրության այս ոլորտում '''միմիայն''' I-ից ու II-ից բաղկացած լիներ, ապա այս ոլորտում հասարակական կապիտալի պտույտի վերաբերմամբ նույն հաշվարկումը կկիրառվեր, ինչ որ այստեղ կիրառվում է միևնույն մասնավոր կապիտալի երկու բաղադրամասի՝ I-ի ու II-ի վերաբերմամբ։ Այնուհետև պետք է ասել, որ հասարակական ամբողջ կապիտալի յուրաքանչյուր մաս, որը ներդրված է արտադրության մի առանձին ոլորտում, կարող է այսպես հաշվարկվել։ Իսկ վերջիվերջո էլ հասարակական ամբողջ կապիտալի պտուտաքանակը հավասար է արտադրության տարբեր ոլորտներում պտույտ գործած կապիտալի գումարին, բաժանած արտադրության այս ոլորտներում կանխավճարված կապիտալի գումարով։ Այնուհետև պետք է նկատել, թե ինչպես որ միևնույն մասնավոր ձեռնարկության մեջ I ու II կապիտալները, ճիշտն ասած, տարբեր պտուտատարիներ ունեն (որովհետև II կապիտալի պտուտադարձաշրջանը 4½ շաբաթ ավելի ուշ է սկսվում, քան I-ինը, ուստի I-ի տարին էլ 4½ շաբաթ ավելի շուտ է անցնում, քան II-ինը),— այնպես էլ տարբեր մասնավոր կապիտալներն արտադրության միևնույն ոլորտում իրենց գործն սկսում են բոլորովին տարբեր ժամանակահատվածներում է այս պատճառով իրենց տարեպտույտն էլ ավարտում են տարվա մեջ տարբեր ժամանակներում։ Միևնույն միջին հաշվարկումը, որ մենք վերևում կիրառեցինք I-ի ու II-ի վերաբերմամբ, այստեղ էլ բավական է՝ հասարակական կապիտալի տարբեր ինքնակա մասերի պտուտատարիները մեկ միասնական պտուտատարվա վերածելու համար։ ====II. ԱՇԽԱՏԱՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆՆ ԱՎԵԼԻ ՄԵԾ Է, ՔԱՆ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԸ==== I ու II կապիտալների աշխտապարբերաշրջաններն ու պտուտապարբերաշրջանները խաչաձևում են իրար՝ փոխանակ միմյանց հերթափոխելու։ Միաժամանակ այստեղ կապիտալի ազատարձակումն է տեղի ունենում, մի բան, որ մինչև հիմա քննարկվող դեպքում չէր լինում։ Բայց այս ամենևին չի փոփոխում այն իրողությունը, որ ինչպես առաջ, այնպես էլ հիմա 1) կանխավճարված ամբողջ կապիտալի աշխատապարբերաշրջանների թիվը հավասար է կանխավճարված երկու կապիտալամասերի տարեկան արդյունքի արժեքի գումարին, բաժանած ամբողջ կանխավճարած կապիտալով, և 2) ամբողջ կապիտալի պտուտաքանակը հավասար է պտույտ գործած երկու կապիտալաքանակի գումարին, բաժանած երկու կանխավճարած կապիտալի գումարով։ Այստեղ էլ մենք պետք է երկու կապիտալամասն այնպես քննարկենք, որպես թե նրանք միմյանցից բոլորովին անկախ պտուտաշարժումներ են կատարում։ <br><TABLE border = 0 width="128px" align=center> <TR> <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD> </TR></TABLE><br> Այսպես ուրեմն, մենք դարձյալ ընդունենք, որ աշխատապրոցեսի համար պետք է կանխավճարվի շաբաթական 100 £։ Թող աշխատապարբերաշրջանը տևի 6 շաբաթ, ուրեմն ամեն մի անգամ պահանջվի 600 £ կանխավճարում (I կապիտալ)։ Շրջանառության պարբերաշրջանը՝ 3 շաբաթ. ուրեմն պտուտապարբերաշրջանը վերևինի նման 9 շաբաթ։ Թող I կապիտալի շրջանառության երեքշաբաթյա պարբերաշրջանի ընթացքում հանդես գա 300 £-անոց մի II կապիտալ։ Եթե մենք երկուսն էլ քննարկենք իբրև միմյանցից անկախ կապիտալներ, ապա տարեպտույտի սխեման կներկայանա հետևյալ կերպարանքով. <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>II ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=15 align=center>I կապիտալ 600 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>6-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>[52</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>54-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=15 align=center>Ավելադիր II կապիտալ, 300 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կանխավճարում։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>£</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Արտադրտպրոցեսն ամբողջ տարում ընթանում է միևնույն մասշտաբով անընդհատ։ Երկու կապիտալը I-ն ու II-ն էլ լիովին անջատված են մնում։ Բայց սրանք այսպես անջատված ներկայացնելու համար մենք ստիպված ենք եղել նրանց իրական խաչաձևումներն ու խառնահյուսումները զատզատել և սրանով էլ պտուտաքանակը փոխել։ Այսինքն՝ վերևի աղյուսակի համաձայն պտույտ կգործեին <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալը</TD> <TD>5<math>^2/_3</math></TD> <TD>× 600 = 9 400 £, և</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>II</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>5</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>× 300 = 1 500 £</TD> </TR> <TR> <TD colspan=2 align=right>ուրեմն ամբողջ կապիտալը պտույտ կգործեր</TD> <TD align=right>5<math>^4/_9</math></TD> <TD>× 900 = 4 900 £։</TD> </TR></TABLE> Բայց այս ճիշտ չի, որովհետև, ինչպես մենք կտեսնենք, իրական արտադրապարբերաշրջաններն ու շրջանառության պարբերաշրջանները բացարձակորեն չեն համընկնում վերևի սխեմայինների հետ, սխեմայի, որտեղ գլխավոր խնդիրը եղել է երկու կապիտալը՝ I-ն ու II-ը միմյանցից անկախ ներկայացնելը։ Բանն այն է, որ իրականում II կապիտալն I կապիտալից անջատ, հատուկ աշխատապարբերաշրջան ու շրջանառության պարբերաշրջան չունի ամենևին։ Աշխատապարբերաշրջանը 6 շաբաթ է, շրջանառության պարբերաշրջանը՝ 3 շաբաթ։ Որովհետև II կապիտալը = է միմիայն 300 £-ի, ուստի նա կարող է մի աշխատապարրերաշրջանի լոկ որևէ մասը լինել։ Այսպես էլ հենց լինում է։ 6-րդ շաբաթվա վերջում 600 = £-անոց մի արդյունարժեք մտնում է շրջանառության մեջ և 9-րդ շաբաթվա վերջում հետ է հոսում իբրև փող։ Ընդսմին 7-րդ շաբաթվա սկզբին գործունեության մեջ է մտնում II կապիտալը և բավարարում է հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի պահանջմունքները 7—9-րդ շաբաթվա ընթացքում։ Բայց արդ, մեր ենթադրության համաձայն 9-րդ շաբաթվա վերջում անցած–պրծած է լինում աշխատապարբերաշրջանի կեսը միայն։ Հետևաբար 10-րդ շաբաթվա սկզբին դարձյալ գործունեության մեջ է մտնում հենց նոր հետհոսած 600 £-անոց I կապիտալը և 300 £-ով կատարում է 10—12-րդ շաբաթվա համար անհրաժեշտ կանխավճարումները։ Սրանով ավարտվում է երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը։ Շրջանառության մեջ գտնվում է 600 £-անոց մի արդյունարժեք, և սա պետք է 15-րդ շաբաթվա վերջում հետհոսի. բայց սրա կողքին ազատարձակվել է 300 £-ը, սկզբնական II կապիտալի գումարը և կարող է գործել հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի առաջին կեսում, ուրեմն 13—15-րդ շաբաթում։ Երբ անցնում են այս շաբաթները, այն ժամանակ էլի հետ է հոսում 600 £-ը, որից 300 £-ը բավական է լինում մինչև աշխատապարբերաշրջանի ավարտվելը, 300 £ էլ ազատարձակված է մնում հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Այսպիսով ուրեմն բանն ընթանում է հետևյալ կարգով. I պտուտապարբերաշրջան՝ 1—9-րդ շաբաթ. <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 1—6-րդ շաբաթ։ Գործում է I կապիտալը, 600 £.</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան։ 7—5-րդ շաբաթ։ 9-րդ շաբաթվա վերջում 600 £-ը հոսում է հետ։</TD> </TR></TABLE> II պտուտտպարբերաշրջան՝ 7—15-րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 7—12-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Առաջին կեսը՝ 7—9 շաբաթ։ Գործում է II կապիտալը, 300 £։<br>9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 600 £ (I կապիտալը)։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Երկրորդ կեսը՝ 10—12-րդ շաբաթ։ Գործում է I կապիտալի 300 £-ը։ I կապիտալի մնացյալ 300 £-ն ազատ արձակված է մնում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 13—15-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>15-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 600 £ (սա կիսով չափ կազմված է I կապիտալից, կիսով չափ էլ՝ II կապիտալից)։</TD> </TR></TABLE> III պտուտապարբերաշրջան՝ 13—21-րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>3-րդ</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 13—18-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Առաջին կեսը՝ 13—15-րդ շաբաթ։ Ազատարձակված 300 £-ը մտնում է գործունեության մեջ։ 15-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 600 £։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Երկրորդ կեսը՝ 16—18-րդ շաբաթ։ Հետհոսած 600 £-ից գործում է 300 £-ը, մյուս 300 £-ն էլի ազատարձակված է մնում։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>3-րդ</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 19—21-րդ շաբաթ, որի վերջում իբրև փող էլի հետ է հոսում 600 £. հիմա արդեն այս 600 £-իմեջ անզանազանելիորեն միաձուլված են I կապիտալն ու II կապիտալը։</TD> </TR></TABLE> Այսպիսով մինչև 51-րդ շաբաթվա վերջն ստացվում են 600 £ -անոց մի կապիտալի ութ լրիվ պատուտապարբերաշրջան (I՝ 1—9-րդ շաբաթ, II՝ 7—15-րդ, III՝ 13—21-րդ, IV՝ 19—27-րդ, V՝ 25—33-րդ, VI՝ 31—39-րդ, VII՝ 37—45-րդ, VIII՝ 43—51-րդ)։ Բայց որովհետև 49-51-րդ շաբաթը շրջանառության ութերորդ պարբերաշրջանին են բաժին ընկնում, ուստի նրանց ընթացքում պետք է ազատարձակված 300 £-անոց կապիտալը հանդես գա և արտադրությունը գործարկված պահի։ Ընդսմին տարվա վերջում պտույտը ներկայանում է այս կերպարանքով. 600 £-ը յուր շրջապտույտն ավարտած է լինում ութ անգամ, որ անում և 4 800 £։ Սրան ավելանում է վերջին 3 շաբաթվա (49—51-րդի) արդյունքը, որը սակայն 9-շաբաթյա յուր շրջապտույտի մեկ երրորդն է անցած լինում, ուրեմն պտուտագումարի վրա ավելացնում է յուր քանակի մեկ երրորդի չափով միայն, որ անում է 100 £։ Հետևաբար եթե 51 շաբաթվա տարեկան արդյունքը = 5 100 £, ապա պտույտ գործած կապիտալը լոկ 4 800 + 100 = 4 900 £. ուրեմն կանխավճարված 900 £-անոց ամբողջ կապիտալը պտույտ է գործել 5<math>^4/_9</math> անգամ, այսինքն մի պստլիկ ավելի, քան I դեպքում։ Մեջբերած այս օրինակում ենթադրել ենք մի այնպիսի դեպք, երբ աշխատաժամանակը = է պտուտապարբերաշրջանի <math>^2/_3</math>-ին, շրջանառության ժամանակը՝ <math>^1/_3</math>-ին, ուրեմն աշխատաժամանակը շրջանառության ժամանակի մի պարզ բազմապատիկն է։ Հարց է առաջ գալիս, թե երբ այս դեպքը չի, այլ ուրիշ դեպք է, արդյոք կապիտալի՝ վերևում հավաստված ազատարձակումն էլի տեղի ունենո՞ւմ է։ Ընդունենք՝ աշխատապարբերաշրջանը = 5 շաբաթ, շրջանառության ժամանակը՝ 4 շաբաթ, շաբաթական կապիտալականխավճարումը՝ 100 £։ I պտույտապարբերաշրջան՝ 1—9–րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 1—5-րդ շաբաթ։ Գործում է I կապիտալը = 500 £։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>1-ին</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 6—9-րդ շաբաթ։ 9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև դրամ հետ է հոսում 500 £։</TD> </TR></TABLE> II պտուտապարբերաշրջան՝ 6—14-րդ շաբաթ։ <TABLE border = 0> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>աշխատապարբերաշրջան՝ 6—10-րդ շաբաթ։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Առաջին հատված՝ 6—9-րդ շաբաթ։ Գործում է II կապիտալը = 400 £։ 9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև դրամ հետ է հոսում I կապիտալը = 500 £։</TD> </TR> <TR> <TD></TD> <TD>Երկրորդ հատված՝ 10-րդ շաբաթ։ Հետհոսած 500 £-ից գործում է 100 £։ Մնացյալ 400 £-ն ազատարձակված է մնում հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։</TD> </TR> <TR> <TD valign=top>2-րդ</TD> <TD>շրջանառության պարբերաշրջան՝ 11—14-րդ շաբաթ։ 14-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 500 £։</TD> </TR></TABLE> Մինչև 14-րդ շաբաթվա (11—14-րդի) վերջը գործում է վերևում ազատարձակված 400 £-ը. այն միջոցին հետհոսած 500 £-ից 100 £-ը բավարարում է երրորդ աշխատապարբերաշրջանի (11—15-րդ շաբաթվա) կարիքը, այնպես որ դարձյալ 400 £ է ազատարձակվում չորրորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Միևնույն երևույթը կրկնվում է ամեն մի աշխատապարբերաշրջանում. սրա սկսվելիս առկա գտնվում է 400 £, որ բավական հ լինում առաջին 4 շաբաթվա համար։ 4-րդ շաբաթվա վերջում իբրև փող հետ է հոսում 500 £, որից միմիայն 100 £-ն է հարկավոր վերջին շաբաթվա համար. մնացյալ 400 £-ն ազատարձակված մնում է հաջորդ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Այնուհետև ընդունենք 7-շաբաթյա մի աշխատապարբերաշրջան 700 £-անոց I կապիտալով, 2-շաբաթյա շրջանառության մի ժամանակաշրջան 200 £-անոց II կապիտալով։ Այն ժամանակ առաջին պտուտապարբերաշրջանը տևում է 1—9-րդ  շաբաթը, որից 1—7-րդ շաբաթը՝ առաջին աշխատապարբեբաշրջան 700 £-անոց կանխավճարումով, և 8—9-րդ շաբաթը՝ առաջին շրջանառության պարբերաշրջան։ 9-րդ շաբաթվա վերջում իբրև, փող հետ է հոսում 700 £–ը։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանը, 8—16-րդ շաբաթ, ընդգրկում է երկրորդ աշխատապարբերաշրջանը՝ 8—14-րդ շաբաթ։ Սրանից 8 ու 9-րդ շաբաթվա կարիքը գոցվում է II կապիտալով։ 9-րդ շաբաթվա վերջում վերևի 700 £-ը հոսում է հետ. սրանից 500 £-ը բանեցվում է մինչև աշխատապարբերաշրջանի (10—14-րդ շաբաթվա) ավարտվելը։ 200 £ ազատարձակված է մնում անմիջապես հաջորդող աշխատապարբերաշրջանի համար։ Երկրորդ պտուտապարբերաշրջանը տևում է 15—16-րդ շաբաթն էլ. 16-րդ շաբաթվա վերջում հետ է հոսում էլի 700 £։ Այսուհետև արդեն ամեն մի աշխատապարբերաշրջանում կրկնվում է միևնույն երևույթը։ Առաջին երկու շաբաթվա կապիտալակարիքը գոցվում է նախընթաց աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակված 200 £-ով. 2-րդ շաբաթվա վերջում հետ է հոսում 700, բայց աշխատապարբերաշրջանից դեռ անցնելու մնում է 5 շաբաթ միայն, այնպես որ նա կարող է միմիայն 500 £ բանեցնել, հետևաբար միշտ 200 £ ազատարձակված է մնում հաջորդ աշաատապարբերաշրջանի համար։ Այսպիսով ուրեմն բանից դուրս է գալիս, որ մեր դեպքում, որտեղ աշխատապարբերաշրջանն ավելի մեծ ենք ընդունել, քան շրջանառության պարբերաշրջանը, բոլոր հանգամանքներում էլ ամեն մեկ աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակված է լինում մի դրամակապիտալ, որը նույն մեծությունն է ունենում, ինչ որ ունի շրջանառության պարբերաշրջանի համար կանխավճարված կապիտալը։ Մեր երեք օրինակում II կապիտալն առաջնում = էր 300 £, երկրորդում = 400 £, երրորդում = 200 £. սրա համապատասխան էլ աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակված կապիտալը 300, 400, 200-ական £ էր։ ====III. ԱՇԽԱՏԱՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԻ ԱՎԵԼԻ ՓՈՔՐ Է, ՔԱՆ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱՇՐՋԱՆԸ==== Ամենից առաջ էլի ընդունենք 9-շաբաթյա մի պտուտապարբերաշրջան. սրանից 3 շաբաթն՝ աշխատապարբերաշրջան, որի համար տրամադրելի I կապիտալը = 300 £։ Թող շրջանառության պարբերաշրջանը լինի 6 շաբաթ։ Այս 6 շաբաթվա համար անհրաժեշտ է 600 £-անոց մի ավելադիր կապիտալ, որը սակայն մենք էլի կարող ենք 300-ական £-անոց երկու կապիտալի բաժանել, որոնցից յուրաքանչյուրը մի աշխատապարբերաշրջան է բռնում։ Այն ժամանակ մենք ունենում ենք 300-ական £-անոց երեք կապիտալ, որոնցից 300 £-ը միշտ զբաղված է լինում արտադրության մեջ, այնինչ 600 £-ը շրջանառում է։ <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>III ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=13 align=center>I կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>3-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>4</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>30-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>39-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>48-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[54-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>II կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>4</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>4</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>6-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>30-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>23</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>30-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>31</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>39-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>31</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>39-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>40</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>48-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>40</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>48-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>VI.</TD> <TD align=right>49</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>[57-րդ]</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>49</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>[52</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>57-րդ]</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>III կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>7</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>15-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>16</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>18-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>19</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>27-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>28</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>IV.</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>34</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>36-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>37</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>42-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>V.</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>43</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>45-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>46</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>51-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Այստեղ մենք ունենք I դապքի ճիշտ պատճենը, այն տարբերությամբ միայն, որ հիմա երկսի փոխարեն երեք կապիտալ են հերթափոխում իրար։ Կապիտալների խաչաձևում ու խառնահյուսում տեղի չի ունենում. յուրաքանչյուր առանձին կապիտալ կարող է մինչև տարեվերջն անջատ հետազոտվել, հետևաբար ինչպես I դեպքում, այնպես էլ այստեղ մեկ աշխատապարբերաշրջանի վերջում կապիտալի մի ազատարձակում տեղի չի ունենում։ I կապիտալն ամբողջովին ծախսված, պրծած է լինում 3-րդ շաբաթվա վերջում ամբողջովին հետ է հոսում 9-րդ շաբաթվա վերջում և էլի գործունեության մեջ է մտնում 10-րդ շաբաթվա սկզբին։ Նույնն է լինում II ու III կապիտալի վերաբերմամբ էլ։ Կանոնավոր ու լիակատար հերթափոխությունը բացառում է ամեն մի ազատարձակում։ Ամբողջ պտույտը հաշվվում է հետևյալ կերպով. <TABLE border=0> <TR> <TD align=right>I</TD> <TD align=center>կապիտալ</TD> <TD>300 £ × 5<math>^2/_3</math></TD> <TD>= 1 700</TD> <TD align=center>£</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>300 £ × 5<math>^1/_3</math></TD> <TD>= 1 600</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>III</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>300 £ × 5</TD> <TD style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>= 1 500</TD> <TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> </TR> <TR> <TD colspan=2 align=right>ամբողջ կապիտալը</TD> <TD>900 £ × 5<math>^1/_3</math></TD> <TD>= 4 800</TD> <TD align=center>£։</TD> </TR></TABLE> Հիմա մենք վերցնենք մի օրինակ էլ, որտեղ շրջանառության պարբերաշրջանն աշխատապարբերաշրջանի մի ճիշտ բազմապատիկը չի օրինակ, աշխատապարբերաշրջանը 4 շաբաթ, շրջանառության պարբերաշրջանը՝ 5 շաբաթ. ուրեմն համապատասխան կապիտալագումարները կլինեին՝ I կապիտալ = 400 £, II կապիտալ = 400 £, III կապիտալ = 100 £։ Մենք տալիս ենք առաջին երեք պտույտը միայն։ <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>IV ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=13 align=center>I կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>1</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>4-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>5</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>9</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>9-րդ, 10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>12-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>17</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>17-րդ, 18</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>20-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>21</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=13 align=center>II կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>5</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>5</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>8-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>9</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>13-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>13</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>13-րդ, 14</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>16-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>17</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>21-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>21</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>29-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>21-րդ, 22</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>24-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>29-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> <TABLE border=0> <TR> <TD colspan=11 align=center>III կապիտալ</TD> </TR> <TR> <TD colspan=5 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտուտապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աշխատապարբերա-<br>շրջաններ։</TD> <TD colspan=4 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Շրջանառության<br>պարբերաշրջաններ։</TD> </TR> <TR> <TD align=right>I.</TD> <TD align=right>9</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>9-րդ</TD> <TD align=senter style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>շաբաթ</TD> <TD align=right>10</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center>շաբաթ</TD> </TR> <TR> <TD align=right>II.</TD> <TD align=right>17</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>17-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>18</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD align=right>III.</TD> <TD align=right>25</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>25-րդ</TD> <TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>»</TD> <TD align=right>26</TD> <TD align=center>—</TD> <TD align=right>33-րդ</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Այստեղ կապիտալների խառնահյուսում տեղի է ունենում լոկ այն չափով, որչափով որ աշխատապարբերաշրջանը III կապիտալի, որը ոչ մի ինքնակա աշխատապարբերաշրջան չունի, որովհետև նա բավական է լինում մեկ շաբաթվա համար միայն,— համընկնում է I կապիտալի առաջին աշխատաշաբաթվա հետ։ Բայց սրա փոխարեն ինչպես I կապիտալի, այնպես էլ II կապիտալի աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակվում է III կապիտալին հավասար 100 £-անոց մի գումար։ Իսկապես էլ, եթե III կապիտալը բռնում, լեցնում է I կապիտալի երկրորդ ու բոլոր հետագա աշխատապարբերաշրջանների առաջին շաբաթը, և այս առաջին շաբաթվա վերջում հետ է հոսում ամբողջ I կապիտալը, 400 £, ապա I կապիտալի աշխատապարբերաշրջանի մնացորդի համար մնում է 3-շաբաթյա մեկ ժամանակ միայն ու սրան համապատասխան 300 £-անոց մի կապիտալածախսում։ Այն ժամանակ այսպիսով ազատարձակված 100 £-ը բավական է լինում II կապիտալի՝ անմիջապես հարակցվող աշխատապարբերաշրջանի առաջին շաբաթվա համար. այս շաբաթվա վերջում 400 £-անոց ամբողջ II կապիտալը հետ է հոսում. բայց որովհետև վերահաս աշխատապարբերաշրջանը դեռ կարող է միմիայն 300 £ կլանել, ապա նրա վերջում ազատարձակված է մնում էլի 100 £, և այլն։ Այսպիսով ուրեմն աշխատապարբերաշրջանի վերջում կապիտալի ազատարձակում տեղի է ունենում այն դեպքում, երբ շրջանառության ժամանակն աշխատապարբերաշրջանի պարզ բազմապատիկը չի, և վրադիր այն էլ կա, որ ազատարձակված կապիտալը հավասար է լինում այն կապիտալամասին, որը բռնել, լեցրել էր շրջանառության պարբերաշրջանի՝ մեկ աշխատապարբերաշրջանի նկատմամբ կամ թե աշխատապարբերաշրջանների մի բազմապատկի նկատմամբ հավելույթ կազմող ժամանակը։ Հետազոտված բոլոր դեպքերում ընդունել ենք, որ ինչպես աշխատապարբերաշրջանը, այնպես էլ շրջանառության ժամանակը տարին բոլոր միևնույնն են մնում այստեղ քննարկված որևէ ուզածդ ձեռնարկության մեջ. Այս ենթադրությունը հարկավոր էր, եթե մենք ուզում էինք հավաստել այն ներգործությունը, որ շրջանառության ժամանակն անում է պտույտի ու կապիտալականխավճարման վրա։ Բանի էությունն ամենևին չի փոխվում նրանից, որ իրականում հիշյալը տեղի չի ունենում այս անպայմանությամբ է հաճախ բոլորովին էլ նշանակություն չունի։ Այս ամբողջ բաժնում մենք քննարկել ենք ոչ թե հիմնական, այլ շրջանառու կապիտալի պտույտները։ Եվ այս էլ այն պարզ պատճառով, որ քննարկվող հարցը ոչ մի առնչություն չունի հիմնական կապիտալի հետ։ Արտադրապրոցեսում կիրառվող աշխատամիջոցները և այլն հիմնական կապիտալ են այն չափով միայն, որչափով որ նրանց գործածության ժամանակն ավելի երկար է տևում, քան հոսուն կապիտալի պտուտապարբերաշրջանը,— որչափով որ այն ժամանակը, որի ընթացքում այս աշխատամիջոցները շարունակում են ծառայել մշտապես կրկնվող աշխատապրոցեսներում, ավելի մեծ է, քան հոսուն կապիտալի պտուտապարբերաշրջանը, հետևաբար = է հոսուն կապիտալի n պտուտապարբերաշրջաններին։ Թե արդյոք ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ է այն ամբողջ ժամանակը, որը գոյանում է հոսուն կապիտալի այս n պտուտապարբերաշրջաններից, միևնույն է,— արտադրողական կապիտալի այն մասը, որ հիմնական կապիտալի ձևով կանխավճարվել էր այս ժամանակի համար, սրա ընթացքում նորից չի կանխավճարվում։ Նա շարունակում է յուր հին սպառաձևում պարուրված գործել։ Տարբերությունը լոկ հետևյալն է. նայած հոսուն կապիտալի յուրաքանչյուր պտուտապարբերաշրջանի առանձին աշխատապարբերաշրջանի տարբեր երկարությանը հիմնական կապիտալը յուր սկզբնարժեքի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մասն է փոխանցում այս աշխաաապարբերաշրջանի արդյունքին, և նայած ամեն մի պտուտապարբերաշրջանի շրջանառության ժամանակի տևողությանը՝ հիմնական կապիտալի այս արժեմասը, որ փոխանցված է արդյունքին, ավելի արագ կամ թե ավելի դանդաղ է հետհոսում դրամաձևով։ Այն առարկայի բնությունը, որը մենք այս բաժնում քննում ենք — արտադրողական կապիտալի շրջանառու մասի պտույտը — բղխում է բուն իսկ այս կապիտալամասի բնությունից։ Մեկ աշխատապարբերաշրջանում կիրառված հոսուն կապիտալը չի կարող մի նոր աշխատապարբերաշրջանում կիրառվել, քանի դեռ չի ավարտել յուր պտույտը, չի փոխարկվել ապրանքակապիտալի, սրանից էլ՝ դրամակապիտալի ու վերջինիցս էլ՝ դարձյալ արտադրողական կապիտալի։ Ուստի որպեսզի առաջին աշխատապարբերաշրջանին իսկույն մի երկրորդը հարակցվի, պետք է նորից կապիտալ կանխավճարվի և արտադրողական կապիտալի հոսուն տարրերի վերածվի ու այն էլ բավարար քանակով, որպեսզի գոցվեն, լեցվեն այն ծակերը, որոնք առաջ են գալիս առաջին աշխատապարբերաշրջանի համար կանխավճարված հոսուն կապիտալի շրջանառության պարբերաշրջանի հետևանքով։ Այստեղից էլ ծագում է հոսուն կապիտալի աշխատապարբերաշրջանի երկարության այն ներգործությունը, որ նա անում է աշխատապրոցեսի արտադրամասշտաբի վրա ու կանխավճարված կապիտալի բաշխման վրա, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] նոր կապիտալաբաժինների ավելադրման վրա։ Բայց սա հենց այն է, որ մենք պետք է քննարկեինք այս բաժնում։ ====IV. ՀԻՏԵՎԱՆՔՆԵՐ==== Մինչայժմյան հետազոտությունից ստացվում է հետևյալը. A. Այն տարբեր բաժնեմասերը, որոնց որ պետք է տրոհվի կապիտալը, որպեսզի սրա մի մասը կարողանա միշտ աշխատապարբերաշրջանում գտնվել, այնինչ մյուս մասը՝ շրջանառության պարբերաշրջանում գտնվել,— ինչպես տարբեր ինքնակա մասնավոր կապիտալներ իրար հերթափոխում են երկու դեպքում։ 1) Եթե աշխատապարբերաշրջանը հավասար է շրջանառության պարբերաշրջանին, ուրեմն պտուտապարբերաշրջանը բաժանված է երկու նույնահավասար հատվածի։ 2) Եթե շրջանառության պարբերաշրջանն ավելի երկար է, քան աշխատապարբերաշրջանը, բայց միևնույն ժամանակ աշխատապարբերաշրջանի մի պարզ բազմապատիկն է կազմում, այնպես որ շրջանառության մի պարբերաշրջանը = է n աշխատապարբերաշրջանի, ընդվորում n-ը պետք է մի ամբողջ թիվ լինի։ Հաջորդաբար կանխավճարված կապիտալի ոչ մեկ մաս չի ազատարձակվում այս դեպքերում ։ B. Իսկ ընդհակառակը, այն բոլոր դեպքերում, երբ 1) շրջանառության պարբերաշրջանը մեծ է աշխատապարբերաշրջանից՝ առանց սրա մի պարզ բազմապատիկը կազմելու է 2) երբ աշխատապարբերաշրջանը մեծ է շրջանառության պարբերաշրջանից,— երկրորդ պտույտից սկսած միշտ ու պարբերապես յուրաքանչյուր աշխատապարբերաշրջանի վերջում ազատարձակվում է ամբողջ հոսուն կապիտալի մի մասը։ Եվ ընդսմին այս ազատարձակված կապիտալը հավասար է ամբողջ կապիտալի՝ շրջանառության պարբերաշրջանի համար կանխավճարված մասին, եթե աշխատապարբերաշրջանն ավելի մեծ է, քան շրջանառության պարբերաշրջանը. իսկ եթե շրջանառության պարբերաշրջանն է աշխատապարբեբաշրջանից մեծ, ապա հիշյալ ազատարձակված կապիտալը հավասար է այն կապիտալամասին, որը բռնել, լեցրել է շրջանառության պարբերաշրջանի՝ մեկ աշխատապարբերաշրջանի նկատմամբ կամ թե աշխատապարբերաշրջանների մի բազմապատկի նկատմամբ հավելույթ կազմող ժամանակը։ C. Սրանից հետևում է, որ հասարակական ամբողջ կապիտալի համար, եթե այս քննում ենք յուր հոսուն մասի կողմից, կապիտալի ազատարձակումը պետք է ընղհանուր կանոն լինի, իսկ արտադրապրոցեսում հաջորդաբար գործող կապիտալամասերի սոսկական հերթափոխությունը՝ բացառություն։ Որովհետև աշխատապարբերաշրջանի ու շրջանառության պարբերաշրջանի հավասարությունը կամ թե շրջանառության պարբերաշրջանի՝ աշխատապարբերաշրջանի մի պարզ բազմապատկին հավասար լինելը, պտուտապարբերաշրջանի երկու բաղադրամասի այս կանոնավոր համամասնականությունը գործի էության հետ առնչություն չունի ամենևին, ուստի և կարող է տեղի ունենալ ընդհանրապես ու ամբողջությամբ վերցրած իբրև բացառություն միայն։ Այսպիսով ուրեմն տարվա մեջ շատ անգամ պտույտ գործող հասարակական շրջանառու կապիտալի մի շատ նշանավոր մասը տարեկան պտուտադարձաշրջանի ժամանակ պարբերաբար գտնվելու է ազատարձակված կապիտալի ձևում։ Այնուհետև պարզ է, որ մյուս բոլոր հանգամանքները նույնը ենթադրելով՝ այս ազատարձակված կապիտալի մեծությունն աճում է աշխատապրոցեսի ծավալի հետ կամ արտադրության մասշտաբի հետ, ուրեմն կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ ընդհանրապես։ Եվ այս լինում է B. 2) դրվագի տակ հիշված դեպքում այն պատճառով, որ կանխավճարված ամբողջ կապիտալն է աճում, B. 1) դրվագի տակ հիշված դեպքում այն պատճառով, որ կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ աճում է շրջանառության պարբերաշրջանի երկարությունը, հետևաբար նաև պտուտապարբերաշրջանն այն դեպքերում, երբ աճում է աշխատապարբերաշրջանն էլ, բայց առանց երկու պարբերաշրջանի կանոնավոր համամասնության։ Առաջին դեպքում մենք պետք է ծախսեինք, օրինակ, շաբաթական 100 £։ Վեցշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանի համար 600 £, շրջանառության երեքշաբաթյա պարբերաշրջանի համար՝ 300 £, ընդամենը՝ 900 £։ Այստեղ միշտ ազատարձակվում է 300 £։ Իսկ ընդհակառակը, եթե շաբաթական ծախսվում է 300 £, ապա մենք աշխատապարբերաշրջանի համար ունենում ենք 1 800 £, շրջանառության պարբերաշրջանի համար՝ 900 £ ուրեմն պարբերաբար էլ կազատարձակվի 300 £-ի փոխարեն 900 £։ D. Ամբողջ կապիտալը, օրինակ, 900 £-անոց կապիտալը պետք է տրոհվի երկու մասի, ինչպես որ վերևումն է, 600 £-ն՝ աշխատապարբերաշրջանի համար ու 300 £-ն էլ՝ շրջանառության պարբերաշրջանի համար: Սրա հետևանքով այն մասը, որն իրոք աշխատապրոցեսումն է ծախսվում, մեկ երրորդով քչանում է, 900 £-ից իջնում է 600 £-ի, ուստի է արտադրամասշտաբը կրճատվում է մեկ երրորդով։ Մյուս կողմից՝ 300 £-ը գործում է լոկ այն նպատակով, որ աշխատապարբերաշրջանը շարունակական դարձնի, այնպես որ տարվա ամեն մի շաբաթվա մեջ կարող է 100 £ ծախսվել աշխատապրոցեսի վրա։ Վերացականորեն առած՝ միևնույն բանն է, թե արդյոք 600 £ գործում է 6 × 8 = 48 շաբաթվա ընթացքում (արդյունքը = 4 800 £), թե՞ 900 £-անոց ամբողջ կապիտալն աշխատապրոցեսում ծախսվում է 6 շաբաթվա մեջ և հետո էլ շրջանառության 3-շաբաթյա պարբերաշրջանում պարապ ընկած է մնում. վերջին դեպքում 900 £-ը 48 շաբաթվա ընթացքում կգործեր 5<math>^1/_3</math> × 6 = 32 շաբաթ (արդյունքը = 5<math>^1/_3</math> × 900 = 4 800 £) և 16 շաբաթ պարապ կքներ։ Բայց մի կողմ թողած հիմնական կապիտալի ավելի մեծ փճացումը 16 շաբաթ պարապ ընկած մնալու ընթացքում ու այն աշխատանքի թանգացումը, որը պետք է ամբողջ տարում վճարահատուցվի, թեև նա գործում է տարվա մեկ մասում միայն,— արտադրապրոցեսի մի այսպիսի կանոնավոր ընդհատումն առհասարակ անհամատեղելի է արդի խոշոր արդյունաբերության ընթացավարման հետ։ Այս շարունակականությունը հենց ինքն աշխատանքի մի արտադրողական ույժն է։ Արդ, եթե մենք ավելի մոտից նայենք ազատարձակված, իրականում կախակայված կապիտալին, ապա բանից կերևա, որ կապիտալի մի նշանավոր մասը պետք է միշտ դրամակապիտալի ձև ունենա։ Կանգնենք հետևյալ օրինակի վրա. աշխատապարբերաշրջան՝ 6 շաբաթ, շրջանառության պարբերաշրջան՝ 3 շաբաթ, շաբաթական ծախսում՝ 100 £։ Երկրորդ աշխատապարբերաշրջանի միջինքին, 9-րդ շաբաթվա վերջում, հետ է հոսում 600 £-ը, որից միմիայն 300 £-ը պետք է ծախսվի աշխատապարբերաշրջանի մնացորդի ընթացքում։ Հետևաբար երկրորդ աշխատապարբերաշրջանի վերջում 600 £-ից ազատարձակվում է 300 £-ը։ Ի՞նչ վիճակ է ունենում այս 300 £-ը, Ընդունենք, որ սրա <math>^1/_3</math>-ը ծախսվելու է աշխատավարձի համար, <math>^2/_3</math>-ը՝ հումքերի ու օժանդակ նյութերի համար։ Այսպիսով ուրեմն, հետհոսած 600 £-ից 200 £-ը, որ աշխատավարձի համար է, գտնվում է դրամաձևի մեջ, իսկ 400 £-ը՝ արտադրողական պաշարի ձևում, հաստատուն հոսուն արտադրողական կապիտալի տարրերի ձևում։ Բայց որովհետև II աշխատապարբերաշրջանի երկրորդ կեսի համար այս արտադրողական պաշարի միմիայն կեսն է պահանջվում, ուստի մյուս կեսը 3 շաբաթվա ընթացքում գտնվում է հավելութային, այսինքն մի աշխատապարբերաշրջանից դենն անցնող հավելութային արտադրողական պաշարի ձևում։ Սակայն կապիտալիստը գիտե, որ հետհոսած կապիտալի այս մասից (= 400 £) միմիայն կեսի (= 200 £-ի) կարիքն ունի ընթացիկ աշխատապարբերաշրջանի համար։ Ուրեմն շուկայահարաբերություններից կախված կլինի, թե արդյոք նա այս 200 £-ն իսկույն էլի ամբողջովին կամ թե լոկ մասամբ կփոխարկի հավելութային արտադրողական պաշարի՞, թե՞ ավելի նպաստավոր շուկայապայմանների ակնկալությամբ հիշյալ 200 £-ն ամբողջովին կամ թե մասամբ կպահի դրամակապիտալի կերպարանքով։ Մյուս կողմից՝ հասկանալի է ինքնըստինքյան, որ աշխատավարձի վրա ծախսվելիք մասը, որ = 500 £, պահվում է դրամաձևով։ Կապիտալիստն աշխատույժը գնելուց հետո չի կարող վերջինս հումքի նման ապրանքապահեստանոցում մթերել։ Նա պետք է աշխատույժն արտադրապրոցեսին միակցի, և նրան վճարահատուցում է շաբաթվա վերջում։ Ուրեմն ազատարձակված 300 £-անոց կապիտալից համենայն դեպս այս 100 £-ը կունենա ազատարձակված դրամակապիտալի, այսինքն աշխատապարբերաշրջանի համար ոչ-անհրաժեշտ դրամակապիտալի ձև։ Հետևաբար դրամակապիտալի ձևով ազատարձակված կապիտալը պետք է առնվազը հավասար լինի փոփոխուն, աշխատավարձի վրա ծախսված կապիտալամասին. ամենաշատը նա կարող է ընդգրկել ամբողջ ազատարձակված կապիտալը։ Իրականում նա մշտապես տատանվում է այս մինիմումի ու մաքսիմումի արանքում։ Պտուտաշարժման սոսկական մեխանիզմի հետևանքով այս կերպ ազատարձակված դրամակապիտալը (հիմնական կապիտալի հաղորդական հետհոսման հետևանքով գոյացած ու ամեն մեկ աշխատապրոցեսում փոփոխուն կապիտալի համար անհրաժեշտ դրամակապիտալի կողքին) պետք է մի նշանավոր դեր խաղա այն ժամանակ, հենց որ զարգանում է վարկասիստեմը, և միաժամանակ պիտի սրա պատվանդաններից մեկը կազմի։ Մեր օրինակում ընդունենք, թե շրջանառության ժամանակը 3 շաբաթից կրճատվում է 2-ի։ Ասենք, թե այս նորմալ երևույթ չի, այլ գործի նպաստավոր ժամանակի, կարճացած վճարաժամկետների և այլոց հետևանք է։ 600 £-անոց կապիտալը, որ ծախսվել է աշխատապարբերաշրջանի ընթացքում, մի շաբաթով ավելի վաղ է հետհոսում, քան անհրաժեշտ էր, հետևաբար նա ազատարձակված է այս շաբաթվա համար։ Այնուհետև աչխատապարբերաշրջանի միջինքին առաջվա նման ազատարձակվում է 300 £ (հիշյալ 600 £-ի մի մասը), բայց ազատարձակվում է 3 շաբաթվա փոխարեն 4 շաբաթվա համար։ Այսպիսով ուրեմն դրամաշուկայում գտնվում է մի շաբաթվա ընթացքում 600 £ ու 3-ի փոխարեն 4 շաբաթվա ընթացքում 300 £։ Որովհետև այս բանը մենակ մի կապիտալիստի վերաբերմամբ չի կատարվում, այլ շատերի, և տեղի է ունենում զանազան պարբերաշրջանների ընթացքում տարբեր ձեռնարկաճյուղերի մեջ, ուստի սրա շնորհիվ ավելի մեծ քանակությամբ տրամադրելի դրամակապիտալ է հայտնվում շուկայում։ Եթե այս վիճակը երկար տևի, արտադրությունը կընդլայնվի, որտեղ որ այս հնարավոր է. այն կապիտալիստները, որոնք պարտք վերցրած կապիտալով են գործ անում, ավելի քիչ պահանջարկներ կառաջադրեն դրամաշուկայում, իսկ այս հանգամանքը դրամաշուկայի դրությունը կթեթևացնի, ինչպես որ անում է շատացած առաջարկը. կամ թե վերջապես այն գումարները, որոնք մեխանիզմի համար ավելորդ են դարձել, վերջնականապես դրամաշուկա կշպրտվեն։ Պտուտաժամանակի՝ կրճատվելով 3 շաբաթից 2-ի իջնելու և ուրեմն պտուտապարբերաշրջանի՝ 9 շաբաթից 8-ի իջնելու հետևանքով ավելորդ է դառնում կանխավճարված ամբողջ կապիտալի <math>^1/_9</math>-ը. վեցշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանը հիմա կարելի է 500 £-ով նույնպես միշտ գործարկված պահել, ինչպես առաջ 900 £-ով։ Ուստի ապրանքակապիտալի մեկ արժեմասը, որ = 100 £, մի անգամ արդեն հետփոխարկվելով դրամի՝ այս վիճակում հարամնում է իբրև դրամակապիտալ առանց այլևս գործելու. որպես արտադրապրոցեսի համար կանխավճարված կապիտալի մաս։ Մինչդեռ արտադրությունն առաջ է տարվում միևնույն մասշտաբով ու այլ անփոփոխ մնացած պայմաններում, ինչպիսիք են գները և այլն, կանխավճարված կապիտալի արժեգումարը 900 £-ից քչանալով իջնում է 800 £-ի։ սկզբնապես կանխավճարված արժեքի 100 £-անոց մնացորդն անջատվում է դրամակապիտալի ձևով։ Իբրև այսպիսին նա ոտք է դնում դրամաշուկա և կազմում է այստեղ գործող կապիտալների ավելադիր մասը։ Այստեղից երևում է, թե ինչպես դրամակապիտալի մի գերառատություն կարող է առաջ գալ, ու այն էլ ոչ թե լոկ այն իմաստով, որ դրամակապիտալի առաջարկն ավելի մեծ է, քան պահանջարկը,— սա լոկ հարաբերական մի գերառատություն է միշտ, որը պատահում է, օրինակ, «մելամաղձոտ պարբերաշրջանում», որով նոր դարձաշրջանն է սկսվում ճգնաժամի վերստնալուց հետո,— այլ այն իմաստով, որ ամբողջ հասարակական վերարտադրապրոցեսը (որը յուր մեջ պարփակում է շրջանառության պրոցեսն էլ) վարելու համար ավելորդ է լինում կանխավճարված կապիտալարժեքի մի որոշ մասը, ուստի և անջատվում է դրամակապիտալի ձևով. մի գերառատություն, որն արտադրության միևնույն մասշտաբի ու անփոփոխ մնացած գների դեպքում ծագում է պտուտապարբերաշրջանի սոսկական կրճատման հետևանքով։ Այս պարագայում ամենաչնչին ներգործություն անգամ ունեցած չի լինում շրջանառության մեջ գտնվող դրամի — ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր — քանակը։ Ընդունենք հակառակը, որ շրջանառության պարբերաշրջանը երկարել է, ասենք, երեք շաբաթից դառնալով 5։ Այս դեպքում ահա կանխավճարված կապիտալի հետհոսումն արդեն հաջորդ պտույտի ժամանակ 2 շաբաթով ուշ է տեղի ունենում։ Այս աշխատապարբերաշրջանի արտադրապրոցեսի վերջին մասը չի կարող կատարվել բուն իսկ կանխավճարված կապիտալի պտույտի մեխանիզմի միջոցով։ Եթե այս վիճակը երկար տևեր, ապա կարող էր ինչպես նախորդ դեպքում ընդլայնում, այնպես էլ այստեղ արտադրապրոցեսի — այն ծավալի կրճատում տեղի ունենար, որով վարվում է հիշյալ արտադրապրոցեսը։ Բայց պրոցեսը միևնույն մասշտաբով առաջ տանելու համար պետք է կանխավճարված կապիտալը <math>^2/_9</math>-ով = 200 £-ով շատացվեր շրջանառության պարբերաշրջանի այս երկարացման ամբողջ տևողությանը բավարարելու համար։ Այս ավելադիր կապիտալը միմիայն դրամաշուկայից կարող է կորզվել։ Եթե շրջանառության պարբերաշրջանի երկարացումը վերաբերում է մեկ կամ թե միքանի խոշոր ձեռնարկաճյուղի, ապա ուրեմն նա կարող է մի ճնշում գործել դրամաշուկայի վրա, եթե այս ներգործությունը չի ջնջվում ուրիշ կողմի հականերգործությամբ։ Այս դեպքում էլ նկատելի և շոշափելի է, որ այս ճնշումը, ինչպես և առաջվա այն գերառատությունը, ամենափոքրիկ առնչություն անգամ չունի ոչ ապրանքների գների, ոչ էլ շրջանառության առկա միջոցների քանակի մի փոփոխության հետ։ [Այս գլուխը տպագրության համար պատրաստելը փոքր դժվարություններ չի պատճառել։ Որքան էլ որ Մարքսն ուժեղ էր իբրև հանրահաշվագետ, այնուամենայնիվ նա դեմ էր ընկնում թվերը, հատկապես վաճառականական թվերը հաշվելիս, չնայած որ տետրակների մի հաստ կապոց կա, որտեղ նա վաճառականական հաշվարկման բոլոր տեսակները բազմաթիվ օրինակներով արել, փորձել է։ Բայց հաշվարկման առանձին տեսակներն իմանալն ու վաճառականի ամենօրյա պրակտիկ հաշվարկման մեջ վարժվելը միևնույնը չի բոլորովին, և այսպիսով Մարքսը խճճվել է պտուտահաշվումների մեջ, այնպես որ անավարտության կողքին վերջիվերջո ստացվել է ինչ-ինչ անճշտություն ու հակասություն էլ։ Վերևում տպագրված աղյուսակներում ես պահել եմ ամենապարզն ու թվաբանորեն ճիշտը, և այն էլ գլխավորապես հետևյալ հիմունքով։ Այս տքնաջան հաշվարկման անստույգ հետևանքները Մարքսին դրդել են մի — իմ հայացքով — փաստորեն քիչ կարևոր հանգամանքի վերագրել մեկ այնպիսի կարևորություն, որին սա արժանի չի։ Իմ խոսքն այն մասին է, ինչ որ նա դրամակապիտալի «ազատարձակումն» է անվանում։ Բանի իսկական էությունը, վերևում արած ենթադրությունների դեպքում, այս է.— Ինչ էլ որ լինի աշխատապարբերաշրջանի ու շրջանառության ժմանակի, ուրեմն և I կապիտալի ու II կապիտալի քանակային հարաբերությունը, միևնույն է,— առաջին պտույտի անցնել-վերջանալուց հետո աշխատապարբերաշրջանի տևողության կանոնավոր արանքներում դրամաձևով կապիտալիստին է վերադառնում որևէ մի աշխատապարբերաշրջանի համար անհրաժեշտ կապիտալը, հետևաբար I կապիտալին հավասար մի գումար։ Եթե աշխատապարբերաշրջանը = է 5 շաբաթվա, շրջանառության ժամանակը = է 4 շաբաթվա, I կապիտալը = 500 £, ապա յուրաքանչյուր անգամ հետ է հոսում 500 £-անոց մի դրամագումար — 9-րդ շաբաթվա, 14-րդի, 19-րդի, 24-րդի, 29-րդի վերջում և այլն։ Եթե աշխատապարբերաշրջանը = է 6 շաբաթվա, շրջանառության ժամանակը = է 3 շաբաթվա, I կապիտալը = 600 £, ապա 600-ական £ հետ է հոսում՝ 9-րդ շաբաթվա, 15-րդի, 21-րդի, 27-րդի, 33-րդի վերջում և այլն։ Վերջապես եթե աշխատապարբերաշրջանը = է 4 շաբաթվա, շրջանառության ժամանակը = է 5 շաբաթվա, I կապիտալը =400 £, ապա 400-ական £-ի հետհոսումը տեղի է ունենում՝ 9-րդ շաբաթվա, 13-րդի, 17-րդի, 21-րդի, 25-րդի վերջում և այլն։ Արդյոք այս հետհոսած փողն ընթացիկ աշխատապարբերաշրջանի համար ավելորդ, ուրեմն և ազատ արձակված լինո՞ւմ է և ո՞րչափով, այս տարբերազուրկ հանգամանք է։ Ենթադրվում է, որ արտադրությունն անընդհատ տեղի է ունենում ընթացիկ մասշտաբով, և որպեսզի այս բանը կատարվի, պետք է փողն առկա լինի, ուրեմն հետհոսի, ուզում է՝ «ազատարձակված» լինի, թե ոչ, միևնույն է։ Եթե արտադրությունն ընդհատվում է, ապա դադարում է ազատարձակումն էլ։ Ուրիշ խոսքով. փողի ազատարձակում, ուրեմն և ներթաքունն, լոկ պոտենցիալ կապիլիտալի՝ դրամաձևով գոյացում անշուշտ տեղի է ունենում, բայց ամեն պարագայում և ոչ թե մենակ այն մասնահատուկ պայմաններում, որոնք ավելի որոշակի նշված են բնագրում. և հիշյալը տեղի է ունենում ավելի մեծ մասշտաբով, քան բնագրումն է ընդունված։ Շրջանառու I կապիտալի առնչությամբ արդյունաբերական կապիտալիստն ամեն մի պտույտի վերջում գտնվում է նույն դրության մեջ, ինչպես ձեռնարկությունը հիմնելիս. նա այս կապիտալն էլի ամբողջովին ու մի անգամից է յուր ձեռին ունենում, այնինչ նա կարող է հիշյալը միմիայն աստիճանաբար հետփոխարկել դարձյալ արտադրողական կապիտալի։ Բնագրում գլխավոր բանն այն նշումն է, թե մի կողմից՝ արդյունաբերական կապիտալի մեկ նշանավոր մասը միշտ պետք է առկա լինի դրամաձևով, մյուս կողմից՝ մի է՛լ ավելի նշանավոր մասը պետք է ժամանակավորապես դրամաձև ընդունի։ Իմ այս լրացուցիչ նկատողությունների անելիքն ուրիշ բան չի, բայց եթե ամրապնդել Մարքսի այս նշումը։— Ֆ. Է.]։ ====V. ԳՆԱՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ==== Մենք հենց նոր ենթադրեցինք մի կողմում՝ անփոփոխ գներ, արտադրության նույնը մնացող մասշտաբ, մյուս կողմում՝ շրջանառության ժամանակի կրճատում կամ թե ընդարձակում։ Հիմա ենթադրենք, ընդհակառակը, պտուտապարբերաշրջանի անփոփոխ մեծություն, արտադրության նույնը մնացող մասշտաբ, իսկ մյուս կողմում՝ գնափոփոխություն, այսինքն հումքերի, օժանդակ նյութերի ու աշխատանքի կամ թե այս տարրերից առաջին երկսի գնի անկում է կամ բարձրացում։ Դնենք, թե հումքերի ու օժանդակ նյութերի գինը, ինչպես և աշխատավարձն ընկնում է կիսով չափ։ Այն ժամանակ ուրեմն մեր օրինակում շաբաթական 100 £-ի փոխարեն հարկավոր կլիներ 50 £, իսկ իննշաբաթյա պտուտապարբերաշրջանի համար՝ կանխավճարված կապիտալի 900 £-ի տեղակ 450 £։ Կանխավճարված կապիտալարժեքի 450 £-ն ամենից առաջ կանջատվեր իբրև դրամակապիտալ, բայց արտադրապրոցեսը կշարունակվեր միևնույն մասշտաբով ու միևնույն պտուտապարբերաշրջանով և սրա առաջվա տրոհումով։ Տարեկան արդյունամասսան էլ միևնույնն է մնում, բայց նրա արժեքը կիսով չափ ընկած է լինում։ Այս փոփոխությունը, որին ուղեկցում է դրամակապիտալի առաջարկի ու պահանջարկի մի փոփոխություն էլ, առաջ է եկել ո՛չ շրջանառության արագացմամբ ու ո՛չ էլ շրջանառու դրամի քանակի մեկ փոփոխությամբ։ Ընդհակառակը։ Արտադրողական կապիտալի տարրերի արժեքի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գնի՝ կիսով չափ ընկնելն ամենից առաջ այն ներգործությունը կունենար, որ առաջվա նման միևնույն մասշտաբով վարվող X ձեռնարկության համար կիսով չափ քչացած մի կապիտալարժեք կկանխավճարվեր, հետևաբար X ձեռնարկության կողմից լոկ կիսով չափ էլ փող կնետվեր շուկա, որովհետև X ձեռնարկությունն այս կապիտալարժեքն ամենից առաջ դրամի ձևով, այսինքն իբրև դրամակապիտալ է կանխավճարում։ Շրջանառության մեջ նետված դրամամասսան կքչանար, որովհետև արտադրատարրերի գները կընկնեին։ Այս կլիներ առաջին ներգործությունը։ Իսկ երկրորդ.— սկզբնապես կանխավճարվտծ 900 £-անոց կապիտալարժեքի կեսը, որ = 450 £ և որն ա) փոփոխակիորեն դրամակապիտալի, արտադրողական կապիտալի ու ապրանքակապիտալի ձև էր ընդունում, բ) միաժամանակ իրար կողքի միշտ գտնվում էր մասամբ դրամակապիտալի, մասամբ՝ արտադրողական կապիտալի ու մասամբ էլ ապրանքակապիտալի ձևում,— կանջատվեր X ձեռնարկության շրջապտույտից և ուրեմն դրամաշուկայում հանդես կգար իբրև հավելութային դրամակապիտալ, դրամաշուկայի վրա կներգործեր որպես հավելութային բաղադրամաս։ Ազատարձակված այս 450 £ փողն իբրև դրամակապիտալ ներգործում է ոչ թե այն պատճառով, որ նա X ձեռնարկությունը վարելու տեսակետից ավելորդ դարձած փող է, այլ այն պատճառով, որ նա սկզբնակապիտալարժեքի բաղադրամասն է, հետևաբար պիտի շարունակի գործել իբրև կապիտալ և չպետք է որպես սոսկական շրջանառության միջոց ծախսվի։ Հիշյալին իբրև կապիտալ գործել տալու ամենից առաջին ձևն այն է, որ նա որպես դրամակապիտալ դրամաշուկա նետվի։ Մյուս կողմից՝ կարող էր արտադրության մասշտաբն էլ կրկնապատկվել (հիմնական կապիտալը դեռ անտեսում ենք)։ Կանխավճարված միևնույն 900 £-անոց կապիտալով այն ժամանակ կարելի էր վարել կրկնակի ծավալով մի արտադրապրոցես։ Մյուս կողմից՝ եթե արտադրողական կապիտալի հոսուն տարրերի գները բարձրանային կիսով չափ, ապա 100 £-ի փոխարեն շաբաթական հարկավոր կլիներ 150 £, ուրեմն 900 £-ի տեղակ՝ արդեն 1 350 £։ Ձեռնարկությունը միևնույն մասշտաբով վարելու համար անհրաժեշտ կլիներ 450 £ ավելադիր կապիտալ, և սա, նայած դրամաշուկայի կացությանը, pro tanto [այնքանի համեմատ, այնքանով էլ] մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ճնշում կգործեր դրամաշուկայի վրա։ Եթե դրամաշուկայում տրամադրելի ամբողջ կապիտալի նկատմամբ պահանջարկ արվեր, ապա տրամադրելի կապիտալի համար մի սաստկացած մրցում կառաջանար։ Եթե նրա մի մասը պարապ քնելիս լիներ, ապա նա pro tanto [այնքանի համեմատ, այնքանով էլ] գործունության կկոչվեր։ Իսկ երրորդ էլ՝ կարող է արտադրության տվյալ մասշտաբի, պտույտի միևնույն արագության ու հոսուն արտադրողական կապիտալի անփոփոխ գների դեպքում ընկնել կամ թե բարձրանալ X ձեռնարկության արդյունքների գինը։ Եթե X ձեռնարկության մատակարարած ապրանքների գինն ընկնում է, ապա նրա 600 £-անոց այն ապրանքակապիտալի գինն էլ, որ նա միշտ շրջանառության մեջ է նետած լինում, իջնում է, օրինակ, 500 £-ի։ Հետևաբար կանխավճարված կապիտալի արժեքի մեկ վեցերորդը հետ չի հոսում շրջանառությունից (ապրանքակապիտալում պարունակվող հավելարժեքն այստեղ քննարկությունից դուրս է մնում). նա կորչում է շրջանառության մեջ։ Բայց որովհետև արտադրատարրերը արժեքը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գինը միևնույնն է մնում, ուստի 500 £-ի այս հետհոսումը բավական է լինում միմիայն նրա համար, որ փոխարինի մշտապես արտադրապրոցեսում զբաղված 600 £-անոց կապիտալի <math>^5/_6</math>-ը միայն։ Այսպիսով ուրեմն պետք է 100 £ ավելադիր դրամակապիտալ ծախսվեր՝ արտադրությունը միևնույն մասշտաբով շարունակելու համար։ Ընդհակառակը, եթե X ձեռնարկության արդյունքների գինը բարձրանում է, ապա ապրանքակապիտալի գինն էլ 600 £-ից բարձրանում է, օրինակ, 700 £-ի։ Նրա գնի մեկ յոթերորդը, որ = 200 £-ի, արտադրապրոցեսից չի ծագում, կանխավճարված չի եղել սրա համար, այլ հոսում, գալիս է շրջանառությունից։ Բայց արտադրողական տարրերի փոխարինման համար միմիայն 600 £ է հարկավոր. ուրեմն 100 £-ի ազատարձակումն է կատարվում։ Հետազոտությունն այն պատճառների, թե ինչու առաջին դեպքում պտուտապարբերաշրջանն է կարճանում կամ թե երկարում, երկրորդ դեպքում հումքի ու աշխատանքի գներն են բարձրանում կամ թե ընկնում, երրորդ դեպքում՝ մատակարարված արդյունքների գները,— մինչայժմյան ուսումնասիրության շրջանակի մեկ չի մտնում։ Բայց այն, ինչ որ սրան վերաբերում է իհարկե, հետևյալն է. '''I դեպք։ Անփոփոխ արտադրամասշտաբ, արտադրատարրերի ու արդյունքների նույնը մնացող գներ, շրջանառության պարբերաշրջանի, ուրեմն և պտուտապարբերաշրջանի փոփոխություն։''' Մեր օրինակի ենթադրության համաձայն շրջանառության պարբերաշրջանի կարճանալու հետևանքով՝ կանխավճարված ամբողջ կապիտալ <math>^1/_9</math>-ով ավելի քիչ հարկավոր կլինի, ուրեմն հիշյալ կապիտալը 900 £-ից կրճատվելով կհասնի 800 £-ի, և 100 £ դրամակապիտալ կանջատվի։ X ձեռնարկությունն առաջվա պես միևնույն վեցշաբաթյա արդյունք էե մատակարարում 600 £-անոց միևնույն արժեքով, և որովհետև նա տարին բոլոր աշխատում է անընդհատ, ուստի 51 շաբաթում միևնույն քանակով արդյունք է տալիս 5 100 £ արժեքով։ Հետևաբար ոչ մի փոփոխություն չի լինում ոչ այն արդյունքի քանակների ու գնի վերաբերմամբ, որ ձեռնարկությունը նետում է շրջանառության մեջ, ոչ էլ այն ժամկետների վերաբերմամբ, երբ նա արդյունքը շուկա է նետում։ Բայց 100 £ անջատված է այն պատճառով, որ շրջանառության պարբերաշրջանի կարճանալու հետևանքով պրոցեսը, որ առաջ 900 £-ով էր հագենում, հիմա հագեցած է լոկ 800 £-անոց կանխավճարվող կապիտալով։ Անջատված 100 £ կապիտալը գոյություն ունի դրամակապիտալի ձևով։ Բայց նա ամենևին չի ներկայացնում մեկ մասն այն կանխավճարված կապիտալի, որը միշտ պետք է դրամակապիտալի ձևով գործեր։ Ենթադրենք, թե 600 £-ին = եղող կանխավճարված հոսուն I կապիտալի <math>^4/_5</math>-ը, որ = 480 £-ի, միշտ ծախսվում է արտադրանյութերի վրա, <math>^1/_5</math>-ը որ = 120 £-ի, ծախսվում է աշխատավարձի վրա։ Ուրեմն շաբաթական 80 £՝ արտադրանյութերի վրա, 20 £՝ աշխատավարձի վրա։ Հետևաբար 300 £-ին = եղող II կապիտալը նմանապես պետք է տրոհված լինի լին֊ի <math>^4/_5</math>-ի որ = 240 £ արտադրանյութերի համար, ու <math>^1/_5</math>-ի, որ = 60 £ աշխատավարձի համար։ Աշխատավարձի վրա ծախսվող կապիտալը միշտ պետք է դրամաձևով կանխավճարված լինի։ Հենց որ 500 £ արժեգումար ունեցող ապրանքարդյունքը հետ է փոխարկվում դրամաձևի, ծախվում է, նրանից 480 £-ը կարող են վերածվել արտադրանյութերի (արտադրողական պաշարի), իսկ 120 £-ը յուր դրամաձևը պահում է, որ 6 շաբաթվա աշխատավարձի վճարման համար ծառայի։ Այս 120 £-ը հետհոսող 600 £-անոց կապիտալի այն մինիմումն է, որը միշտ նորացվում և փոխարինվում է դրամակապիտալի ձևով, ուստի և միշտ պետք է առկա լինի կանխավճարված կապիտալի գործող մասի դրամաձևով։ Արդ, եթե այն 300 £-ից, որը պարբերաբար ազատարձակվում է 3 շաբաթվա համար և նույնպես տրոհելի է 240 £-անոց արտադրողական պաշարի ու 60 £ աշխատավարձի, շրջանառության ժամանակի կարճանալու հետևանքով 100 £-ն անջատվում է դրամակապիտալի ձևով, ամբողջովին նետվում պտույտի մեխանիզմից դուրս,— ապա որտեղի՞ց է փող ստացվում այս 100 £ դրամակապիտալի համար։ Նա լոկ մեկ հինգերորդի չափով է կազմված այն դրամակապիտալից, որը պարբերապես ազատարձակված է լինում պտույտների ընթացքում։ Բայց <math>^4/_5</math>-ը, որ = է 80 £-ի, արդեն փոխարինված է միևնույն արժեքն ունեցող ավելադիր արտադրապաշարով։ Այս ավելադիր արտադրապաշարն ի՞նչ եղանակով է դրամի փոխարկվում, և որտեղի՞ց է դրամ ստացվում այս փոխարկման համար։ Մի անգամ որ շրջանառության ժամանակի կարճացումն է տեղի ունենում, ապա վերևի 600 £-ից 480 £-ի փոխարեն միմիայն 400 £-ն է հետփոխարկվում արտադրապաշարի։ Մնացած 80 £-ը պահվում է յուր դրամաձևով և վերևում աշխատավարձի համար նախանշված 20 £-ի հետ կազմում են անջատված 100 £ կապիտալը։ Թեև այս 100 £-ը 600 £-անոց ապրանքակապիտալի գնվելու շնորհիվ շրջանառությունից է ծագում և հիմա սրանից է կորզվում, որովհետև նա էլի չի ծախսվում աշխատավարձի ու արտադրատարրերի վրա, բայց և այնպես չպետք է մոռանալ, որ հիշյալ 100 £-ը դրամաձևում գտնվելով դարձյալ նույն այն ձևի մեջ է, որով նա սկզբնապես շրջանառության մեջ էր նետվել։ Սկզբում 900 £ փող էր ծախսվում արտադրապաշարի ու աշխատավարձի վրա։ Միևնույն արտադրապրոցեսը կատարելու համար հիմա արդեն միմիայն 800 £ է հարկավոր։ Այս հանգամանքի շնորհիվ այն 100 £-ը, որ անջատվել էր դրամաձևով, այժմ կազմում է ներդրում որոնող մի նոր դրամակապիտալ դրամաշուկայի մի նոր բաղադրամաս։ Թեև նա արդեն առաջ էլ պարբերապես գտնվում էր ազատարձակված դրամակապիտալի ու ավելադիր արտադրողական կապիտալի ձևում, բայց հենց այս ներթաքուն կացություններն իրենք արտադրապրոցեսի կատարման պայման էին, որովհետև պայման էին նրա շարունակականության համար։ Հիմա այն 100 £-ն այլևս արտադրապրոցեսի համար անհրաժեշտ չի և այս պատճառով կազմում է նոր դրամակապիտալ ու դրամաշուկայի մի բաղադրամաս, թեև նա ոչ առկա հասարակական համապաշարի մի ավելադիր տարրն է կազմում ամենևին (որովհետև նա գոյություն ուներ ձեռնարկությունն սկսելիս և սրա կողմից էր շրջանառության մեջ նետվել) ու ո՛չ էլ նորակուտակ մի գանձ է։ Այս 100 £-ն իրոք շրջանառությունից է կորզված հիմա, որչափով որ նա կանխավճարված դրամակապիտալի այն մեկ մասն է, որն այլևս չի կիրառվում միևնույն ձեռնարկության մեջ։ Բայց այս կորզումը հնարավոր է լինում լոկ այն պատճառով, որ մի շաբաթով արագացել է ապրանքակապիտալի՝ փող դառնալը, և այս փողի՝ արտադրողական կապիտալ դառնալը, Ա՛—Փ—Ա-ն, հետևաբար արագացել է այս պրոցեսում գործող դրամի շրջանառությունն էլ։ Հիշյալ 100 £-ը կորզվել, հանվել է շրջանառությունից այն պատճառով, որ նա այլևս անհրաժեշտ չի X կապիտալի պտույտի համար։ Այստեղ ընդունել ենք, որ կանխավճարված կապիտալը յուր կիրառողին է պատկանում։ Եթե հիշյալ կապիտալը պարտք առնված լիներ, բանը չէր փոխվի ամենևին։ Շրջանառության ժամանակի կարճանալով 900 £-ի փոխարեն արդեն հարկավոր կլիներ միմիայն 800 £ պարտք առնված կապիտալ։ 100 £-ը վարկատուին վերադարձվելով՝ առաջվա պես կազմում է 100 £-անոց նոր դրամակապիտալ, միայն թե X-ի ձեռին լինելու փոխարեն գտնվում է Y-ի ձեռքում։ Այնուհետև, եթե X կապիտալիստը 480 £-ի արժեք ունեցող յուր արտադրանյութերը վարկով է ստանում, այնպես որ նա պետք է միմիայն 120 £ կանխավճարի բուն իսկ աշխատավարձի համար ապա նա հիմա 80 £-ի չափով ավելի քիչ արտադրանյութեր պետք է ստանար վարկով, հետևաբար այս 80 £-ը վարկատու կապիտալիստի համար հավելութային ապրանքակապիտալ են կազմում, այնինչ X կապիտալիստը 20 £-ը կանջատեր հենց դրամի կերպարանքով։ Ավելադիր արտադրապաշարը հիմա կրճատված է լինում <math>^1/_3</math>-ով։ Իբրև 300 £-անոց ավելադիր II կապիտալի <math>^4/_5</math> նա = էր 240 £, այժմ նա = է միմիայն 160 £, այսինքն ավելադիր պաշար է 2 շաբաթվա համար, փոխանակ 3 շաբաթվա համար լինելու։ Հիմա նա նորացվում է ամեն 2 շաբաթվա ընթացքում, փոխանակ ամեն 3 շաբաթվա ընթացքում նորացվելու, բայց և միմիայն 2 շաբաթվա համար, փոխանակ 3 շաբաթվա համար լինելու։ Այն գնումները, որոնք կատարվում են, օրինակ, բամբակաշուկայում, ավելի հաճախակի են կրկնվում այսպիսով ու ավելի փոքր բաժնեմասերով։ Բամբակի միևնույն բաժնեմասն է կորզվում շուկայից, որովհետև արդյունքի քանակը նույնահավասար է մնում։ Բայց կորզումն այլ կերպ է բաշխվում ժամանակի մեջ ու ավելի երկար ժամանակի վրա։ Ընդունենք, օրինակ, թե խոսքը վերաբերում է 3 ամսվան ու 2 ամսվան. բամբակի տարեսպառումը թող լինի 1 200 հակ։ Առաջին դեպքում ծախվում է՝ <TABLE border=0> <TR> <TD>հունվարի</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>հակ,</TD> <TD align=center>պահեստանոցում</TD> <TD align=center>մնում է</TD> <TD align=right>900</TD> <TD align=center>հակ,</TD> </TR> <TR> <TD>ապրիլի</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>հուլիսի</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>300</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>հոկտեմբ.</TD> <TD>1-ին՝ 300</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>0</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Ընդհակառակը, երկրորդ դեպքում՝ <TABLE border=0> <TR> <TD>հունվարի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>ծախվում է</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>պահեստանոցում</TD> <TD align=right>1 000</TD> <TD align=center>հակ</TD> </TR> <TR> <TD>մարտի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>800</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>մայիսի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>600</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>հուլիսի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>400</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>սեպտեմբերի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>200</TD> <TD align=center>»</TD> </TR> <TR> <TD>նոյեմբերի</TD> <TD>1-ն՝</TD> <TD align=center>»</TD> <TD>200,</TD> <TD align=center>»</TD> <TD align=right>0</TD> <TD align=center>»</TD> </TR></TABLE> Ուրեմն բամբակի մեջ ներդրված փողը լիովին հետհոսում է լոկ մի ամիս ուշ, հոկտեմբերի փոխարեն նոյեմբերին, հետևաբար եթե շրջանառության ժամանակի ու ընդսմին պտույտի կարճացման հետևանքով՝ կանխավճարված կապիտալի <math>^1/_9</math>-ը, որ = 100 £, անջատվում է դրամակապիտալի ձևով է եթե այս 100 £-ը կազմված է լինում շաբաթավարձի վճարման համար նախանշված ու պարբերապես հավելութային 20 £ դրամակապիտալից ու այն 50 £-ից, որ գոյություն ուներ իբրև մի շաբաթվա համար նախանշված ու պարբերաբար հավելութային արտադրապաշար,— ապա գործարանատիրոջ կողմում հավելութային է 50 £-ի չափով քչացած արտադրապաշարին համապատասխանում է բամբակավաճառի կողմում շատացած ապրանքապաշարը։ Միևնույն բամբակն այնքան ավելի երկար է պառկում պահեստանոցում իբրև ապրանք, ինչքան ավելի կարճ է պառկում գործարանատիրոջ պահեստանոցում որպես արտադրապաշար։ Մինչև հիմա մենք ընդունել ենք, որ X-ի ձեռնարկության մեջ շրջանառության ժամանակի կարճացումն առաջ է գալիս նրանից, որ X-ը յուր ապրանքն արագ է ծախում և վճարն ստանում, resp [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] վարկի, դեպքում վճարաժամկետը կարճանում է։ Հետևաբար այս կարճացումը բղխում է ապրանքի վաճառքի, ապրանքակապիտալի՝ դրամակապիտալի փոխակերպվելու մի կարճացումից, Ա՛—Փ-ից, շրջանառության պրոցեսի առաջին փուլից։ Նա կարող էր ծագել նաև երկրորդ փուլից, Փ—Ա-ից և ուրեմն միաժամանակյա այն փոփոխությունից, որը կատարվում է Y, Z և այլն կապիտալների կա՛մ աշխատապարբերաշրջանում, կա՛մ թե շրջանառության ժամանակի մեջ, այն կապիտալների, որոնք X կապիտալիստին նրա հոսուն կապիտալի արտադրատարրերն են մատակարարում։ Օրինակ, եթե բամբակը, ածուխը և այլն հին փոխադրանքի ժամանակ 3 շաբաթ են ճանապարհին լինում իրենց արտադրավայրից կամ թե պահեստավայրից մինչև X կապիտալիստի արտադրանոցի տեղը, ապա X-ի արտադրապաշարի մինիմումը պետք է առնվազն 3 շաբաթ բավարար լինի մինչև նոր պաշարների գալը։ Քանի դեռ բամբակն ու ածուխը ճանապարհին են գտնվում, նրանք չեն կարող իբրև արտադրամիջոց ծառայել։ Նրանք ավելի շուտ կազմում են հիմա փոխադրանքի արդյունաբերության և սրանում զբաղված կապիտալի մի աշխատառարկան և յուր շրջանառության մեջ գտնվող ապրանքակապիտալ են հանդիսանում ածխարտադրողի կամ թե բամբակավաճառի համար։ Կատարելագործված փոխադրանքի ժամանակ, ասենք, ուղեգնացությունը կրճատվելով իջնում է 2 շաբաթի։ Այս դեպքում արտադրապաշարը երեք շաբաթյա մի արտադրապաշարից կարող է փոխարկվել երկշաբաթյա մեկ արտադրապաշարի։ Սրանով ազատարձակվում է այս արտադրապաշարի համար կանխավճարված 80 £-անոց ավելադիր կապիտալը, այլ և աշխատավարձի համար նախանշված 20 £-անոց կապիտալը, որովհետև պտույտ գործած 600 £-անոց կապիտալը մի շաբաթով ավելի վաղ է հետ հոսում։ Մյուս կողմից՝ եթե կարճանում է, օրինակ, այն կապիտալի աշխատապարբերաշրջանը, որը հումքն է մատակարարում (սրա օրինակները բերել ենք նախորդ գլուխներում), ուրեմն և շատանում է հումքը նորացնելու հնարավորությունը, ապա կարող է արտադրողական պաշարը քչացվել, կարող է կարճանալ նորացման մի պարբերաշրջանից մինչև մյուսը տևող ժամանակամիջոցը։ Իսկ եթե շրջանառության ժամանակը և ուրեմն պտուտապարբերաշրջանն, ընդհակառակը, երկարում է, ապա ավելադիր կապիտալի կանխավճարումն է հարկավոր։ Եվ սա պետք է դուրս գա հենց կապիտալիստի գրպանից, եթե նա ավելադիր կապիտալ ունի։ Բայց այն ժամանակ սա ներդրվում է մի որևէ ձևով իբրև դրամաշուկայի մաս. տրամադրելի ավելադիր կապիտալ դարձնելու համար սա պետք է կեղևահանվի յուր հին ձևից, օրինակ, պետք է բաժնետոմսեր ծախվեն, ավանդներ հետ վերցվեն, այնպես որ այս դեպքումն էլ հանդես է գալիս դրամաշուկայի վրա արվող անուղղակի ներգործություն։ Կամ թե չէ՝ ավելադիր կապիտալը պետք է փոխ առնվի։ Ինչ վերաբերում է ավելադիր կապիտալի այն մասին, որն աշխատավարձի համար է հարկավոր, ապա նորմալ հանգամանքներում նա միշտ պետք է իբրև դրամակապիտալ կանխավճարվի, և հենց սրանով էլ X կապիտալիստը դրամաշուկայի վրա արվող ուղղակի ճնշման յուր բաժինն է ունենում։ Արտադրանյութերի մեջ ներդրելի մասի համար այս կանխավճարումն անխուսափելի է այն ժամանակ միայն, երբ կապիտալիստը հիշյալը պետք է կանխիկ վճարահատուցի։ Եթե նա կարող է վարկով ստանալ այն, ապա սա ոչ մի ուղղակի ազդեցություն չի անում դրամաշուկայի վրա որովհետև ավելադիր կապիտալն այս դեպքում ուղղակի կանխավճարվում է իբրև արտադրապաշար ու ոչ թե հենց այն գլխից որպես դրամակապիտալ։ Եթե նրա վարկատուն X-ից ստացած մուրհակն էլ ի ուղղակի շուկա նետեր, զեղչել տար և այլն, ապա այս արարքն անուղղակի կերպով, երկրորդ անձի միջոցով կներգործեր դրամաշուկայի վրա։ Բայց եթե նա այս մուրհակն օգտագործում է այն նպատակով, որ, օրինակ, հետագայում մարելի մի պարտք գոցի նրանով, ապա ավելադրաբար կանխավճարված այս կապիտալը ո՛չ ուղղակի ու ոչ էլ անուղղակի չի ներգործում դրամաշուկայի վրա։ ====II ԴԵՊՔ. ԱՐՏԱԴՐԱՆՅՈԻԹԵՐԻ ԳՆԱՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ, ՄՅՈՒՍ ԲՈԼՈՐ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐՆ՝ ԱՆՓՈՓՈԽ==== Մենք հենց նոր ընդունեցինք, որ 500 £-անոց ամբողջ կապիտալի <math>^4/_5</math>-ը, որ = 720 £, ծախսվում է արտադրանյութերի վրա, ու <math>^1/_5</math>-ը, որ = 180 £, աշխատավարձի վրա։ Եթե արտադրանյութերի գինն ընկնում է կիսով չափ, ապա նրանք վեցշաբաթյա աշխատապարբերաշրջանի համար պահանջում են 480 £-ի փոխարեն միմիայն 240 £, իսկ ավելադիր № II կապիտալի համար` 240 £-ի տեղակ լոկ 120 £, հետևաբար I կապիտալը 600 £-ից կրճատվելով իջնում է 240 + 120 =360 £-ի, իսկ II կապիտալը՝ 300 £-ից իջնում է 120 + 60 =180 £-ի։ Ամբողջ կապիտալն 900 £-ից իջնում է 360 + 180 = 540 £-ի։ Ուրեմն անջատվում է 360 £։ Այս անջատված ու հիմա անզբաղ մնացած, հետևաբար դրամաշուկայի մեջ ներդրում փնտռող կապիտալը, դրամակապիտալը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե սկզբնապես իբրև դրամակապիտալ կանխավճարված 900 £-անոց կապիտալի մի մասը, որն այն արտադրատարրերի գնանկման հետևանքով, որոնց որ նա հետ է փոխարկվում պարբերաբար, ավելորդ է դարձել, քանի որ ձեռնարկությունը դեռ. չի ընդլայնվում, այլ հին մասշտաբով է շարունակվում։ Եթե այս գնանկումը պատահական հանգամանքների (հատկապես հարուստ բերքի, գերառաջարկի և այլոց) հետևանք չլիներ, այլ հումք մատակարարող ճյուղում արտադրողական ույժի շատանալու հետևանք, ապա այս դրամակապիտալը դրամաշուկայի վրա բարդվող, ընդհանրապես դրամակապիտալի ձևով տրամադրելի կապիտալի վրա բարդվող մի բացարձակ հավելում կլիներ, որովհետև արդեն կիրառված կապիտալի ոչ մի բաղկացուցիչ բաղադրամասը չէր կազմի այլևս։ ====III ԴԵՊՔ. ԲՈՒՆ ԻՍԿ ԱՐԴՅՈՒՆՔԻ ՇՈՒԿԱՅԱԳՆԻ ԳՆԱՓՈՓՈԽՈՒԹՑՈՒՆ==== Այստեղ գնի անկման դեպքում կապիտալի մի մասը կորչում է, ուստի պետք է դրամակապիտալի նոր կանխավճարմամբ փոխարինվի։ Վաճառորդի այս կորուստը կարող է վերաշահվել գնորդի կողմից։ Ուղղակի, եթե արդյունքի շուկայագինը լոկ պատահական կոնյունկտուրաների հետևանքով է ընկել և հետո բարձրանալով էլի յուր նորմալ գնին է հասնում։ Անուղղակի, եթե գնափոփոխությունն առաջացել է արժեփոփոխության հետևանքով, ընդվորում վերջինս ներգործում է հին արդյունքի վրա, և եթե այս արդյունքը դարձյալ իբրև արտադրատարր մտնում է արտադրության մի ուրիշ ոլորտի մեջ ու այստեղ pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] կապիտալ է ազատարձակում։ Երկու դեպքումն էլ այն կապիտալը, որ կորած է X-ի համար և որի փոխարինման նպատակով նա ճնշումն է գործադրում դրամաշուկայի վրա, կարող են մատուցել նրա գործընկերներն, իբրև նոր ավելադիր կապիտալ։ Այն ժամանակ լոկ փոխանցումն է տեղի ունենում։ Իսկ ընդհակառակը, եթե արդյունքի դինը բարձրանում է, ապա շրջանառությունից կորզվում, յուրացվում է մի կապիտալամաս, որը կանխավճարված չէր։ Սա արտադրապրոցեսի համար կանխավճարված կապիտալի օրգանական մասը չի և այս պատճառով, եթե արտադրությունը չի ընդարձակվում, անպատված դրամակապիտալ է։ Որովհետև այստեղ ընդունել ենք, որ արդյունքի տարրերի գները տրված են եղել նախքան արդյունքի իբրև ապրանքակապիտալ շուկայում հանդես գալը, ապա մեկ իրական արժեփոփոխություն այստեղ կարող էր գնաբարձրացման պատճառ լինել այն չափով, որչափով որ հիշյալ արժեփոփոխությունը հետադարձո-