Changes
/* ԺԳ․ գլուխ */
Ի՜նչ ցնորական ժամանակ։ Որքա՜ն ունայն, անիրական և երջանիկ ժամանակ։ Կյանքիս բոլոր տարիները մեկ֊մեկ վերհիշելիս՝ ոչ մեկը չեմ տեսնում, որի հիշատակը այդքա՜ն իմ ժպիտը շարժեր և սիրտս հուզեր, որքան այդ օրերը։
==ԺԴ․ գլուխ==
Տատս ապշեցնում է ինձ
Դորայի և իմ նշանտուքի մասին ես իսկույն նամակով հայտնեցի Ագնեսին։ Գրեցի նրան մի երկար նամակ, որի մեջ աշխատում էի հասկացնել, թե որքա՜ն երջանիկ եմ և ի՜նչ հոգյակ է Դորան։ Աղաչում էի Ագնեսին այս սերս մի սնոտի կիրք չհամարել, որ կարող էր մի ուրիշ կրքի տեղի տալ և կամ այն երևակայական քմահաճույքներին նմանվել, որոնց վրա ծիծաղում էինք։ Պնդում էի, թե սիրուս խորությունն անհատակ է, և վստահություն հայտնում, թե այսպիսի բան ոչ մի ժամանակ տեսնված չէ։
Մի գեղեցիկ երեկո, մինչ պատուհանիս մոտ նստած, մտքիս մեջ նրա վճիտ, հեզիկ աչքերն ու քաղցրիկ դեմքը պատկերացնելով, նամակ էի գրում Ագնեսին, հանկարծ նրա տեսքը այնպես ամոքիչ ազդեցություն արեց այն տենդագին հույզերիս վրա, որոնք վերջերս ինձ ալեկոծել էին, ― որ ես սկսեցի լաց լինել։ Հիշում եմ, որ նոր էի հասել նամակի կեսին, երբ գլուխս ձեռքիս դեմ տալով սկսեցի երևակայել, թե Ագնեսն իմ ընտանեկան հարկի անհրաժեշտ տարրերից մեկն է, թե այդ լռիկ հարկի տակ, որ նրա ներկայությամբ սրբագործված կլինի, ես ու Դորան ավելի երջանիկ կյանք կվարենք, քան մի ուրիշ տեղ։ Ինձ թվում էր, թե ինչ զգացում էլ սրտիս տիրի՝ սեր, խնդություն, վիշտ, հույս, հիասթափում, ― սիրտս միշտ այդ հարկին կձգտի և նրա մեջ իր լավագույն ապաստանն ու ընկերը կգտնի։
Ստիրֆորթի մասին ոչ մի բան չգրեցի։ Ակնարկեցի միայն, թե Էմլիի փախուստի պատճառով Յարմաութում սաստիկ տխրել են և թե ես էլ այդ դեպքի հարակից հանգամանքների պատճառով կրկնակի ցավ եմ զգում։ Հավատացած էի, որ Ագնեսն իր նուրբ մտքով ճշմարտությունը կգուշակի և երբեք առաջինը խոսք չի բանա Ստիրֆորթի մասին։
Նամակիս պատասխանը հետևյալ փոստատարով ստացա։ Կարդալով այն կարծես լսում էի Ագնեսի անուշիկ ձայնը, նրա սփոփիչ խոսքերը։ Էլ ի՞նչ ասեմ ավելի։
Իմ վերջին բացակայության ժամանակ Տրեդլսը երկու֊երեք անգամ եկած է եղել իձն տեսնելու։ Նա բնակարանումս գտել է Պեգգոտիին, և Պեգգոտին պատմել է նրան (ինչպես որ պատրաստ էր ամենքին պատմել, եթե միայն լսող լիներ), թե ինքն իմ դայակն է, և Տրեդլսը այդ լսելով, շտապել է ծանոթանալ նրա հետ և փոքր֊ինչ նստել՝ իմ մասին խոսելու համար։ Այդպես ասաց Պեգգոտին․ հիմք ունեմ սակայն կարծելու, թե այդ միջոցին խոսողը միայն Պեգգոտին կլիներ, այն էլ ասելիքը շատ երկարացնելով, որովհետև նա ― աստված հոգին լուսավորի ― չէր կարող կարճ կտրել, երբ իմ մասին խոսք էր լինում։
Տրեդլսի անունը հիշեցրեց ինձ, թե պարտավոր եմ սպասել նրան իմ նշանակված երեկոյին, որը արդեն հասել էր և թե մրս․ Կրոպպը մի քանի ժամանակից ի վեր բոլորովին դադարել էր իր պաշտոնը կատարելուց (բացի ամսականը ստանալուց). նա ուզում էր, որ Պեգգոտին չքվի իմ բնակարանից։ Մրս․ Կրոպպը մի քանի անգամ սանդուղքի տակ այդ նյութի մասին շատ բարձրաձայն խոսելուց հետո, ― երևի թե մի ուրվականի հետ էր խոսում, քանի որ խոսելուց մենակ էր, վերջապես, ինձ մի գրություն ուղարկեց, որի մեջ իր միտքն էր բացատրում։ Նամակը մի ընդհանուր առաջաբանով էր սկսվում, որ սովոր էր իր կայնքի ամեն դեպքերում գործ դնել, այսինքն՝ թե ինքն էլ մայր է, և հետո գալիս էր ասելու, թե իր կյանքում շատ բան է կրել, բայց միշտ ատելով ատել է չտեսներին, բանսարկուներին, բամբասողներին, մանավանդ երբ դրանք մի այրի կնոջ սգազգեստ են հագած եղել (այս խոսքերն ընդգծված էին)։ Եթե այդ լրտեսներին, բանսարկուներին, բամբասողներին մի ջենտլմեն է զոհ դառնում (դարձյալ ոչ մի անուն) այդ նրա գիտենալու բանն է, ինչ ուզում է թող անի։ Բայց եթե ինքը, մրս․ Կրոպպը, ուրիշ ոչինչ չի ուզում, միյան թե հեռու լինել այդպիսինների հետ «որևէ հարաբերություն» ունենալուց։ Այս պատճառով նա կխնդրեր՝ երկրորդ հարկում ծառայելու պարտքից ազատել իրեն, մինչև որ իրերի նախկին վիճակը վերահաստատվի, որ շատ ու շատ ցանկալի է։ Ի վերջո հարում էր, թե իր փոքրիկ հաշվեգիրն ամեն շաբաթ առավոտ նախաճաշի սեղանի վրա կգտնվի, և ես բարի կլինեմ հաշիվներն իսկույն մաքրելու, որպեսզի ապագայում կողմերի մեջ ոչ մի անհանգստություն չծագի, և որ մի անպատեհ թյուրիմացություն առաջ չգա։
Այդ վճռական քայլից հետո մրս․ Կրոպպը բավական համարեց զանազան որոգայթներ դնել սանդուղքի վրա, գլխավորապես կճուճներից ու կժերից, Պեգգոտիի ոտքը կոտրելու համար։
Ինձ էլ վտանգ էր սպառնում այս պաշարման վիճակը, բայց վախենալով մրս․ Կրոպպից, ստիպված էի համբերել։
― Սիրելի Կոպպերֆիլդ, ― գոչեց Տրեդլսը, որ այդ բոլոր արգելքներին չնայելով, հնար էր գտել որոշված ժամին իմ սենյակը մտնելու, ― ինչպե՞ս ես։
― Շատ ուրախ եմ, սիրելի Տրեդլս, որ վերջապես տեսնում եմ քեզ։ Ցավում եմ, որ անցյալ անգամ տանը չէի․ շատ էի զբաղված․․․
― Այո, այո, գիտեմ, ― վրա բերեց ընկերս։ ― Քոնը կարծեմ Լոնդոնում է ապրում։
― Ի՞նչ։ Այդ ո՞վ է։
― Ներիր խնդրեմ․․․ Կարծեմ միս Դ֊ն է Լոնդոնում ապրում, ― ասաց Տրեդլսը կարմրելով։
― Այո, Լոնդոնի մոտերքում։
― Իսկ իմը, գուցե հիշես․․․ այն տասը քույրերից մեկը․․․ Դևոնշիրումն է բնակվում։ Ուրեմն այդ տեսակետից՝ ես քո չափ եմ զբաղված։
― Զարմանում եմ, թե ինչպե՞ս ես կարողանում այդքան ուշ֊ուշ տեսնել նրան։
― Ա՜հ, ― ասաց Տրեդլսը մտախոհ, ― ես ինքս էլ եմ զարմանում։ Բայց երևի պատճառն այն է, Կոպպերֆիլդ, որ ուրիշ ճար չկա ― շատ հեռու է։
― Գուցե այդ լինի, ― պատասխանեցի ժպտալով ու կարմրելով։ Բայց ևս ավելի քո հաստատամտությունն ու համբերությունը կլինի։
― Մի՞թե, ― հարցրեց Տրեդլսը, խոսքերիս վրա մտածելով։ ― Մի՞թե կարծում ես, Կոպպերֆիլդ, թե ես իրոք հաստատամիտ ու համբերող եմ։ Ամենևին չէի իմանում։ Բայց նա մի այնպիսի չնաշխարհիկ աղջիկ է, որ գուցե ինձ էլ իր առաքինությունների մի մասը հաղորդած լինի։ Չես կարող երևակայել, Կոպպերֆիլդ, թե ինչ պատվական աղջիկ է։ Նա միշտ իրեն մոռանում է և միայն մյուս իննի հոգսն է քաշում։
― Ավագը նա՞ է, ― հարցրի ես։
― Ոչ, ոչ, ավագը մի կատարյալ գեղեցկուհի է։
Տրեդլսը կարծեմ նկատեց, որ ես այդ պարզամիտ պատասխանը լսելով ակամա ժպտացի, ուստի ինքն էլ ժպտալով ասաց․
― Այդ չի նշանակում, թե Սոֆին էլ․․․ սիրուն անուն է չէ՞, Կոպպերֆիլդ։
― Շատ սիրուն։
― Այդ չի նշանակում, թե Սոֆին էլ իմ աչքում գեղեցիկ չէ․․․ ում աչքին ասես նա հրաշալի աղջիկ կերևա․ ես վստահ եմ այդ մասին։ Բայց երբ ասում եմ, թե անդրանիկը մի գեղեցկուհի է, պիտի իմանաս (և Տրեդլսը սկսեց երկու ձեռքով ամպեր նկարել իր շուրջը), որ նա իրոք․․․ մի փառավոր բան է, ― շեշտելով վերջացրեց Տրեդլսը։
― Իրա՞վ։
― Ճիշտ եմ ասում, մի աննման գեղեցկուհի, ― ասաց Տրեդլսը։ ― Նա ստեղծված է ամենաշքեղ հասարակության մեջ փայլելու և ամենքին շլացնելու համար, բայց նյութական կարիքներից ճնշված մարդամեջ է մտել․․․ գիտե՞ս, փոքր֊ինչ պահանջկոտ է։ Սոֆին է միայն նրա սիրտը շահում։
― Սոֆին ամենից կրտսե՞րն է, ― հարցրի ես։
― Ոչ, ինչպես կարելի է, ― ասաց Տրեդլսը, իր կզակը շփելով։ ― Երկու կրտսերները դեռ ինը֊տասը տարեկան երեխաներ են։ Սոֆին նրանց դաստիարակն է։
― Ուրեմն Սոֆին երկրո՞րդն է։
― Ոչ, ― ասաց Տրեդլսը։ ― Երկրորդը Սառան է։ Խեղճի ողնաշարը վնասված է։ Բժիշկների ասելով՝ հիվանդությունը կանցնի, բայց մինչև որ անցնի, խեղճը դեռ տասներկու ամիս անկողնում ընկած պիտի մնա։ Սոֆին է խնամում նրան։ Սոֆին չորրորդն է։
― Մայրը կենդանի՞ է։
― Այո, կենդանի է։ Եվ մի պատվական խելացի կին է, բայց չի կարողանում խոնավ օդին դիմանալ և բոլորովին անդամալույծ է։
― Խեղճ կին, ― գոչեցի ես։
― Իրավ որ խեղճ, ― կրկնեց Տրեդլսը։ Բայց այնուամենայնիվ, տան գործերն այնքան էլ վատ չեն, ինչքան որ կարելի էր կարծել, որովհետև Սոֆին նրան փոխարինում է։ Սոֆին նույնքան մայր է իր մոր համար, որքան և մյուս իննի համար։
Ես հիացած մնացի այդ երիտասարդ օրիորդի բազմաթիվ առաքինություններից և մի անկեղծ փափագ զգացի զգուշացնել ընկերոջս, որ նա իր բարությամբ մի քանի անձերից ի վնաս իր ապագայի չխաբվի․ հարցրի թե ինչպե՞ս է մր․ Միկաբրը։
― Շատ առողջ, ― ասաց Տրեդլսը։ ― Այժմ ես նրա մոտ չեմ բնակվում։
― Ո՞չ։
― Ո՛չ։ Բանն այս է, ― շարունակեց Տրեդլսը կամացուկ, ― որ նա գործերի ժամանակավոր խանգարման պատճառով իր անունը փոխել է և այժմ կոչվում է Մորտիմեր։ Միայն երեկոներն է դուրս գալիս, այն էլ քթին ակնոց դրած։ Նորերս մեր տան գույքերը գրավեցին տան վարձագնի փոխարեն։ Մրս․ Միկաբրը այնպես հուսահատ դրության մեջ էր, որ ես անկարող էի այն երկրորդ մուրհակը չստորագրել, որի մասին խոսել էինք։ Բայց թե իմանայիր, Կոպպերֆիլդ, ի՞նչ ուրախություն զգացի, երբ գործը այդ մուրհակով վերջացավ և մրս․ Միկաբրը նորից լիովին սիրտ առավ։
― Հը՜մ։
― Ափսո՜ս միայն, որ նրա երջանկությունը կարճ տևեց, ― շարունակեց Տրեդլսը, ― որովհետև յոթ օր չանցած՝ մի երկրորդ գրավ տեղի ունեցավ։ Դա նրանց տնտեսությունը բոլորովին քանդեց։ Այն օրից ի վեր ես առանձին եմ բնակվում մի կահավորված սենյակում, իսկ Մորտիմերի գերդաստանը քաշվել է մի ծածուկ տեղ։ Հուսամ անձնասեր չես անվանի ինձ, Կոպպերֆիլդ, եթե ասեմ, որ մակլերը, իրեղենները գրավելիս, իմ մարմարե կլոր սեղանն էլ Սոֆիի ծաղկամանի հետ առավ տարավ։
― Ի՜նչ անգթություն, ― գոչեցի ես բարկանալով։
― Այո․․․ փոքր֊ինչ անգութ վարմունք էր, ― ասաց Տրեդլսը շուրթերը թեթև ծռելով։ ― Սակայն նրան մեղադրելու մտքով չեմ ասում այդ։ Բանն այս է, Կոպպերֆիլդ, որ գրավի ժամանակ ես չկարողացա իրերս փրկել, որովհետև նախ՝ մակլերը, տեսնելով որ նշանակություն եմ տալիս իրերին, մի սարսափելի գին ուզեց, երկրորդ, որ փողերս արդեն վերջացել էին։ Բայց այն օրից ի վեր աչքս մակլերի կրպակի վրա է, ― ասաց Տրեդլսը հրճվելով այդ գաղտնիքից։ ― Կրպակը Տոտընհեմի Արքունի փողոցումն է գտնվում, և ես այսօր իմացա, որ իրերս արդեն վաճառքի են հանել։ Այդ ես փողոցի հակառակ կողմից թաքուն դիտեցի, որովհետև, գիտես, եթե մակլերը ինձ նկատի, ով գիտի ի՞նչ ահագին գին կուզենա․․․ Տես թե այժմ երբ փող ունեմ, ինչ երևելի բան եմ մտածել, Կոպպերֆիլդ, որ անպատճառ գլուխ կգա, եթե դու չըննդիմանաս։ Խնդրիր դայակիդ, միասին գնանք․․․ Ես փողոցի անկյունից կրպակը նրան ցույց կտամ․․․ նա մենակ ներս կմտնի՝ իբր թե իր համար իմ իրերը գնելու, և էժան գնով կառնի։
Ամենաթարմ հիշատակներիս շարքից են Տրեդլսի այն բերկրանքը, որով բացատրում էր իր գյուտը, և այն զվարճությունը, որ զգում էր իր խորամանկությունը ցույց տալիս։
Ասացի նրան, թե դայակս ուրախությամբ հանձն կառնի օգնել նրան և թե մենք երեքս էլ միասին գործի կկպչենք, միայն թե մեկ պայմանով։ Պայմանն այս էր, որ նա մի հանդիսավոր երդում տա, թե այլևս ոչ մի բան մր․ Միկաբրին փոխ չի տա՝ ոչ իր անունը, ոչ էլ դրամը։
― Արդեն երդվել եմ, սիրելի Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Տրեդլսը, ― որովհետև զգացել եմ, որ ոչ միայն անզգույշ էի, այլև ուղղակի Սոֆիի առջև հանցավոր։ Այդ մասին միամիտ եղիր․ ինչպես որ ես ինձ եմ երդվել, այնպես էլ քեզ եմ երդվում ամենայն սիրով։ Առաջին թշվառ մուրհակն արդեն վճարել եմ։ Տարակույս չկա, որ մր․ Միկաբրը ինքն էլ կվճարեր, եթե միայն փող ունենար, բայց չուներ։ Պիտի ասեմ քեզ, Կոպպերֆիլդ, որ նրա բնավորության մեջ մի շատ դուրեկան բան եմ տեսնում։ Երկրորդ մուրհակի վճարման ժամկետը դեռ չի հասել։ Բայց նա չի ասում ինձ, թե հոգացե՞լ է այդ մասին, թե՞ անպատճառ պիտի հոգա։ Իրավ, որ դա մի ազնիվ ու պարզ վարմունք է, չէ՞։
Չկամեցա ազնիվ բարեկամիս հավատը խախտել և հավանություն ցույց տվի նրան։ Դարձյալ փոքր ինչ զրուցելուց հետո միասին գնացինք նպարավաճառի խանութը՝ մեր դավադրությանը մասնակից անելու դայակիս։ Տրեդլսը չուզեց երեկոն ինձ մոտ անցկացնել․ առաջինը՝ վախենում էր, թե իր գույքն իր գնելուց առաջ մեկ ուրիշի ձեռքը կընկնի, երկրորդ՝ երեկոն նրան հարկավոր էր, որովհետև նա սովոր էր միշտ այդ ժամանակ նամակ գրել աշխարհիս ամենալավ օրիորդին։
Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես էր նա նայում Տոտտնհեմի Արքունի փողոցի անկյունից, մինչ Պեգգոտին գին էր դնում իրերին, և ինչպես սոսկաց, երբ Պեգգոտին կրպակից ծանրաքայլ ելավ՝ առանց իրերը բերելու, և դալալի կանչելով, հետո նորից ներս մտավ։ Վերջ ի վերջո Պեգգոտին մի չափավոր գնով իրերը գնեց, և Տրեդլսի ցնծությունն անչափ էր։
― Անչափ շնորհակալ եմ ձեզնից, ― ասաց Տրեդլսը, լսելով թե իրերը հենց այդ իրիկուն իր բնակարանը պիտի ուղարկեն։ ― Բայց մի ուրիշ բան էլ կուզեի խնդրել, և հուսով եմ, Կոպպերֆիլդ, որ խնդիրքս քեզ անմիտ չի թվա։
― Հարկավ ոչ, ― ասացի ես։
― Ուրեմն, ― շարունակեց Տրեդլսը, Պեգգոտիին դիմելով, որ ծաղկամանը հենց այս րոպեիս դուրս բերի։ Ես ինքս այն տուն կտանեմ (չէ՞ որ, Կոպպերֆիլդ, Սոֆիիս է պատկանում)։
Պեգգոտին այդ խնդիրն էլ սիրով կատարեց։ Տրեդլսը հազար շնորհակալություն հայտնեց նրան և ծաղկամանը սրտին սեղմած՝ անասելի բերկրությամբ ու հրճվանքով անհետացավ Տոտտնհեմի փողոցից։
Իսկ Պեգգոտին ու ես դեպի իմ բնակարանը ճանապարհ ընկանք։ Սակայն մեր վերադարձը երկար տևեց, որովհետև խանութները չափազանց հրապուրում էին դայակիս․ նա ամեն մի քայլին կանգ էր առնում ցուցափեղկերում շարված բաները դիտելու և իր հիացումը հայտնելու համար։ Հետևաբար արդեն ուշ էր, երբ որ Ադելֆի հասանք։
Սանդուղքով բարձրանալիս երկուսս էլ զարմանքով նկատեցինք, որ մրս․ Կրապպի որոգայթներն ու թակարդները հանկարծակի կորել են, և բացի այդ՝ աստիճանների վրա մարդկային քայլի նոր հետքեր են նշմարվում։ Մեր զարմանքը ավելի սաստիկ եղավ, երբ վեր բարձրանալով՝ սենյակիս դուռը, որ դուրս գալիս փակել էի, բաց գտնաք և ներսից զանազան ձայներ լսեցինք։
Մենք ապշած շվարած իրար նայեցինք, լուռ հարցնելով, թե ի՞նչ է այդ, ու ներս մտանք։ Որքան զարմացա ես, երբ այնտեղ, ուր ամենևին չէի սպասում մարդ տեսնելու, ― հանկարծ տատիս ու մր․ Դիկին տեսա։ Տատս բազմաթիվ կապոցների մեջտեղն էր նստած, որպես մի իգական Ռոբինզոն, և թեյ էր անուշ անում․ թռչունների վանդակը դիմացն էր, իսկ իր կատուն՝ ծնկների վրա։ Մր․ Դիկը ավելի շատ հակերով շրջապատված՝ մտախոհ զննում էր մի ահագին ֆռռան, որի նմանը նա ու ես շատ անգամ էինք բաց թողել։
― Տատիկս, ― գոչեցի ես։ ― Ա՛յ անակնկալ ուրախություն։
Ջերմ֊ջերմ համբուրվեցինք․ մր․ Դիկն ու ես ամուր սեղմեցինք միմյանց ձեռքերը և մրս․ Կրոպպը, որ թեյ էր լցնում ու շատ ուշադրիր էր դեպի մեզ, եռանդով ասաց, թե նախապես գիտեր, թե մր․ Կոպպերֆիլդն ուրախությունից կերջանկանա՝ ազգականներին տեսնելով։
― Հե՜յ, գոչեց տատս Պեգգոտիին, որ սարսռում էր նրա ահեղ ներկայությունից։ ― Դուք ինչպե՞ս եք։
― Հիշո՞ւմ ես տատիս, Պեգգոտի, ― ասացի ես։
― Աստծու սիրուն, որդյակ իմ, ― աղաղակեց տատս, ― այդպիսի հեթանոսական անուն մի տար այդ կնոջը։ Քանի որ մարդի գնալով իր անունը փոխել է և շատ լավ է արել, էլ ինչո՞ւ եք առաջվա պես անվանում նրան։ Ինչպե՞ս է ձեր այժմյան ազգանունը․․․ Պ, ― ասաց տատս, այդ կրճատումը գործ դնելով իր ասած անվան տեղ։
― Բարկիս, տիրուհի, ― պատասխանեց Պեգգոտին ու գլուխ տվեց։
― Լավ, այդ գոնե մի մարդկային անուն է և միսիոների կարոտ չէ, որ փոխվի մկրտությամբ։ Ուրեմն բարով ձեզ, Բարկիս։ Ինչպե՞ս եք, լա՞վ եք։
Այդ շնորհալի խոսքերով ու տատիս մեկնած ձեռքից քաջալերված՝ Պեգգոտին մի երկու քայլ առաջ անցավ աջն առնելու և վերստին գլուխ տվեց։
― Տեսնում եմ, որ երկուսս էլ պառավել ենք, ― ասաց Տատս։ ― Կարծեմ հիշում եք, որ արդեն մի անգամ իրար տեսել ենք։ Ինչ երևելի բանով էինք զբաղված այն ժամանակ։ Սիրելի Տրոտ, էլի մի բաժակ։
Տատս սովորականի պես փայտի նման ուղիղ նստած էր առանց թեքվելու։ Բաժակը մատուցելիս ես հարկ համարեցի նկատել, թե սնդուկի վրա այդպես նստելն անհանգիստ է։
― Թույլ տվեք, տատի, որ մի բազկաթոռ և կամ բազմոցը մոտեցնեմ ձեզ, ― ասացի ես։ ― Սնդուկի վրա հանգիստ չէ։
― Շնորհակալ եմ, Տրոտ, ― ասաց տատս։ ― Ավելի լավ է իմ սեփական գույքի վրա նստած մնամ։
Այդ ասելիս տատս մի խոժոռ հայացք նետեց մրս․ Կրոպպի վրա ու ասաց․
― Էլ այստեղ սպասելու պետք չունեք, տիկին։
― Արդյոք էլի փոքր֊ինչ թեյ չավելացնե՞մ թեյամանի մեջ, հարգելի տիկին, ― հարցրեց մրս․ Կրոպպը։
― Ոչ, շնորհակալ եմ, տիկին։
― Արդյոք էլի մի քիչ կարագ չբերե՞մ, տիկին, ― ասաց մրս․ Կրոպպը, ― և կամ չէի՞ք կամենա մի թարմ ձու անուշ անել․․․ և կամ թե մի շերտ երշիկ։ Էլ ինչո՞վ հարգենք ձեր պատվական տատին, մր․ Կոպպերֆիլդ։
― Ոչ մի բան հարկավոր չէ, տիկին Կրոպպ, ― պատասխանեց տատս։ ― Ինչ որ պետք է, ես ինքս կհոգամ։ Շնորհակալ եմ։
Մրս․ Կրոպպը, որ իր հեզությունը ցույց տալու համար անդադար ժպտում էր, և իր թուլությունը ցույց տալու համար շարունակ գլուխը մի կողմ հակում և ցույց տալու համար, թե պատրաստ է ամենքին ծառայել, անդադար ձեռքերը տրորում էր, վերջ ի վերջո հարկ համարեց գլուխը թեքած հեռանալ, ժպտալով ու ձեռքերը տրորելով։
― Դիկ, ― ասաց տատս։ ― Մտաբերո՞ւմ եք, թե ի՞նչ էի ասել ձեզ մարդահաճ շողոքորթների ու պնակալեզ կեղծավորների մասին։
Մր․ Դիկը փոքր֊ինչ վեհերոտ եղանակով, ասես թե իր ասելիքը մոռացած լիներ, մի հաստատական պատասխան տվեց։
― Ահա, մրս․ Կրոպպն էլ նրանցից մեկն է, ― ասաց տատս։ ― Բարկիս, խնդրեմ դուք շնորհ արեք ինձ համար մի բաժակ թեյ լցնել․ չէի կամենում այդ խարդախի ձեռքից ընդունել։
Լավ ճանաչելով տատիս զգում էի, որ մի կարևոր բան պիտի ասի ինձ և իր գալուստը անհիմն չէ։ Նկատեցի մինչև անգամ, թե հենց որ ես մի ուրիշ բանով էի զբաղված թվում, նա ինձ իսկույն մտիկ է տալիս։ Նա ներքուստ շփոթված ու հուզված էր, թեև դրսից հանգիստ ու սառն էր։ Սակայն մտածեցի՝ չլինի՞ թե մի բանի համար նեղացած լինի իմ վրա, և խիղճս թաքուն հիշեցրեց ինձ, որ մինչև այժմ Դորայի մասին նրան ոչ մի բան չեմ ասել։ Արդյոք այդ չէ՞ր պատճառը։
Գիտեի, որ տատս միայն այն ժամանակ բերանը կբանա, երբ այդ իրեն հաճո կլինի, ուստի և կողքին նստելով սկսեցի նրա թռչունների հետ խոսել, նրա կատվի հետ խաղ անել և լիովին անհոգ ձևանալ։ Սակայն ես բնավ անհոգ չէի, և տագնապս չէր կարող չսաստկանալ, նույնիսկ եթե տատիս հետևից ֆռռանին հենված մր․ Դիկը անդադար գլուխը շարժելով չարագուշակ նշաններ չաներ ու տատիս վրա չակնարկեր։
― Տրոտ․․․ ― ասաց տատս վերջապես, թեյն ավարտելով բերանը սրբելուց ու զգեստի ծալքերը հարթելուց հետո, ― դուք կարող եք չհեռանալ, Բարկիս․․․ Տրոտ, արդեն վարժվա՞ծ ես անձնավստահ ու հաստատուն լինել։
― Կարծեմ, տատի։
― Հավատացա՞ծ ես այդ մասին։
― Կարծեմ հավատացած եմ, տատի։
― Ուրեմն, որդյակ, ― ասաց տատս, խորհրդաբար մտիկ անելով երեսիս, ― գիտե՞ս, թե ինչու եմ այս երեկո իմ սեփական գույքի վրա նստած։
― Ո՛չ, տատի։
― Որովհետև, ― ասաց տատս, ― բոլոր ստացվացքս միայն այս է։ Ես սննկացել եմ, սիրելիս։
Եթե ամբողջ տունը հանկարծ փուլ գար ու մեզ հետ միասին գետն ընկներ, դժվար թե ես մի ավելի սաստիկ հարված ստանայի։
― Դիկն այդ գիտի, ― շարունակեց տատս, ձեռքը մեղմիկ ուսիս դնելով։ ― Սննկացած եմ, հոգյակ իմ։ Ինչ որ ունեմ աշխարհումս՝ ահա այս սենյակումն է, բացի Դուվրի տնակից, որ Ջեննետին եմ հանձնել վարձու տալու։ Բարկիս, այս ջենտլմենին գիշերվա համար մի անկողին է հարկավոր։ Ես էլ այստեղ կգիշերեմ, որ ավելորդ ծախսեր չանենք։ Միայն այս գիշեր։ Առավոտյան այս մասին ավելի երկար կխոսենք։
Ես սթափվեցի շփոթմունքից և այն վշտից, որ զգում էի տատիս ցավակցելով, անտարակույս միայն նրան, երբ նա վզիս փարվեց ու լալագին ասաց, թե ցավում է միայն ինձ համար։ Հետևյալ րոպեից նա իրեն զսպեց և ավելի հաղթական, քան վհատած եղանակով ասաց․
― Մեզ պետք է, որդյակ իմ, քաջ դիմադրել պատահարներին ու չընկճվել նրանցից։ Մարդուս պարտքն է մինչև վերջն անվտանգ մնալ կյանքի կռվում։ Եվ մենք, Տրոտ, մինչև վերջը մարտ կմղենք թշվառության դեմ։
==ԺԵ գլուխ==
Լքում
Տատիս սնանկանալու առաջին խորտակիչ ազդեցությունից սթափվելուս պես՝ ես մր․ Դիկին առաջարկեցի ինձ հետ նպարավաճառի կրպակը գնալ և այն մահիճը վերցնել, որ թողել էր մր․ Պեգգոտին։ Կրպակը գտնվում էր Հընդրֆորդի շուկայում, որ այն ժամանակ բոլորովին ուրիշ տեսք ուներ, և նրա դռան առջև մի փայտաշեն կամարակապ ցած սրահ կար, որ սաստիկ դուր եկավ մր․ Դիկին։ Այդ հրաշակերտ շենքի վերևի հարկում բնակվելու գաղափարով հափշտակված՝ նա կարծեմ դրա մի քանի անհարմարությունները չնկատեց։ Սակայն, ճիշտն ասած, արդեն հիշված բազմազան դեպքերից ու փոքրությունից բացի, իմ առաջարկած սենյակն ուրիշ աչքի ընկնող թերություններ չուներ էլ։ Սակավապետ մր․ Դիկը լիովին գոհ մնաց։ Մրս․ Կրոպպը նրան բարկությամբ ասել էր, թե այդ բնակարանում մինչև անգամ մի կատու օրորելու տեղ չկա, բայց մր․ Դիկն անկողնու վրա նստելուց և իր սրունքը շփելուց հետո ուղղակի ասաց․ «Տրոտուդ, դու հո գիտես, որ ես կատու օրորելու կարիք չունեմ, կյանքումս էլ չեմ օրորել, ուրեմն ի՞նչ փույթ ինձ, որ այս սենյակում կատու օրորելու տեղ չկա։
Ուզում էի ստուգել՝ արդյոք տատիս գործերի անակնկալ ու մեծ փոփոխության պատճառները մր․ Դիկին հայտնի՞ են։ Իմացա որ նա այդ մասին համարյա թե բան չգիտի։ Իմ հարցուփորձից միայն այսքանը պարզվեց, որ անցյալ օրը տատս նրան ասել է․ «Դիկ, հապա մի տեսնեմ, արդյոք դուք իրա՞վ մի իսկական փիլիսոփա եք, ինչպես որ միշտ համարել եմ ձեզ»։ Եվ երբ մր․ Դիկը պատասխանել է․ «Այո, կարծեմ», տատս ասել է․ «Դի՛կ, ես սնանկացել եմ»։ Դիկն էլ ասել է․ «Է՜, իրա՞վ»։ Եվ այն ժամանակ տատս նրան սաստիկ գովել է, և մր․ Դիկը շատ է ուրախացել։ Այնուհետև նրանք որոշել են ինձ մոտ գալ և ճանապարհին սենդուիչ են կերել ու պորտըր խմել։
Մր․ Դիկն այդ բոլորը պատմեց անկողնու վրա գոհ նստած, սրունքը շփելով ու ժպիտը երեսին։ Դրանից կարելի էր եզրակացնել, թե նա գործերի իսկական դրությանը տեղյակ չէ, և ես շտապեցի բացատրել նրան, թե սնանկությունից չքավորություն, տառապանք, քաղց ու մահ է առաջ գալիս։ Սակայն իսկույն էլ փոշմանեցի այդպես անզգույշ վարվելուս համար, որովհետև հանկարծ նրա երեսը սփրթնեց, աչքերից ջերմ արտասուք թափվեց, և նա իմ վրա այնպես հուսահատ հայացք նետեց, որ մարդու սիրտը քար էլ լիներ, կճաքեր։ Խեղճին նորից զվարթացնելը շատ ավելի դժվար էր, քան վհատություն պատճառելը, և ես շուտով հասկացա (ինչ որ սկզբից պարտավոր էի գուշակել), որ եթե նա մի քիչ առաջ միամիտ ու հանգիստ էր, դրա միակ պատճառն այն էր, որ նա տատիս հրաշալի իմաստության վրա կատարյալ վստահություն ուներ, իսկ դեպի իմ մտավոր ձիրքերը՝ անսահման հավատ։ Նա կարծեմ համոզված էր, որ ես կարող եմ աշխարհիս բոլոր չարիքների դեմ մենակ կռվել և հաղթել։
― Ի՞նչ անենք, Տրոտուդ, ― ասաց մր․ Դիկը։ ― Արդյոք հիշատակարնս պետք կգա՞։
― Անտարակույս, ― պատասխանեցի։ ― Բայց ամենից առաջ, մր․ Դիկ, պետք է աշխատենք հանգիստ ու զվարթ երևալ, որ տատս չկարծի, թե իր գործերի մասին ենք մտածում։ Այժմ եկեք, նրա մոտ գնանք։
Մր․ Դիկն ասածս իսկույն ամենալուրջ եղանակով ընդունեց և միայն խնդրեց, որ ամեն անգամ, երբ ինքը ուղիղ ճանապարհից շեղվելու լինի, զգուշացնեմ իրեն այն գերազանց հնարներով, որոնք միշտ պատրաստ են ձեռքիս տակ։ Սակայն, ափսո՜ս, նա հենց սկզբից այնպես սաստիկ վախեցել էր, որ ինչքան էլ կամենար, չէր կարող իր երկյուղը ծածկել։ Ամբողջ երեկո նրա աչքերն այնպես տագնապալից հայացքով էին հածում տատիս վրա, որ կարծես ահա տատս կնիհարի ու կհալվի։ Նա իր տագնապն զգում էր, ուստի և ամեն կերպ ճիգ թափում իր գլուխը շիտակ բռնելու, սակայն գլուխն աշխույժ բռնելն ու կուռքի պես նստած աչքերը դեսուդեն շրջելը բնավ գործին չէին օգնում։ Ընթրիքի ժամանակ (որ այս անգամ շատ պարզ էր) նա այնպես էր նայում փոքրիկ հացին, որ հենց իմանաս մեր ու սովամահության միջև էլ ոչ մի անջրպետ չի մնացել, բայց միայն այդ չէր․ ես նկատեցի, որ երբ տատս նրան խնդրեց հանգիստ սրտով բան ուտել, նա սկսեց հաց ու պանրի կտորները շուտ֊շուտ իր գրպանը լցնել։ Անշուշտ նրա նպատակն էր՝ այդ փշրանքով մեր կյանքը փրկել, երբ որ սովից մեռնելու վտանգը վրա հասներ։
Տատս, ընդհակառակը, հանգիստ ու հանդարտ էր, որով կարող էր բոլորիս համար օրիանակ հանդիսանալ և մանավանդ ինձ։ Նա վերին աստիճանի քաղցր էր վարվում Պեգգոտիի հետ, բացի միայն այն դեպքերից, երբ ես անզգուշաբար այդ անունն էի տալիս նրան․ և չնայած զզվում էր Լոնդոնից, այնպես էր իրեն զգում, ինչպես իր տանը։ Նա քնելու էր իմ ննջարանում, իսկ ես պիտի հյուրասենյակում պառկեի՝ պահպանություն անելու համար։ Նա շատ գոհ էր, որ բնակարանս գետափի վրա է, և ես վստահ եմ, որ նա իրոք այդ պատճառով էր ինքն իրեն ապահով զգում հրդեհից։
― Ոչ, Տրոտ, հարկավոր չէ, ― ասաց Տատս, երբ տեսավ, որ իր համար ըմպելիք եմ պատրաստում։
― Գինին ավելորդ է, սիրելիս։ Միայն էյլ տուր։
― Բայց ես, տատիկ, գինի էլ ունեմ։ Չէ՞ որ սովոր եք գինի ընդունել։
― Գինին պահիր հիվանդության դեպքերի համար, ― ասաց տատս։ ― Պետք չէ, Տրոտ, վատնել գինին։ Դու ինձ էյլ տուր, միայն կես շիշ։
Քիչ էր մնում, որ մր․ Դիկն ուշաթափ ընկնի։ Տատս իր պահանջը կրկնեց, և ես գնացի էյլ գնելու։ Պեգգոտին ու մր․ Դիկը նմանապես դուրս ելան, նպարավաճառի բնակարանը քաշվելու համար։ Փողոցի անկյունում բարի գիշեր ասացի ողորմելի մր․ Դիկին, որ ահագին ֆռռանը շալակած՝ վշտահար հեռանում էր, որպես մարդկային թշվառության մի կատարյալ մարմնացում։
Երբ ետ եկա, իր գիշերվա գլխանոցի շղարշներն ուղղելով տատս ետ ու առաջ էր գնում սենյակիս մեջ։ Ես էյլը տաքացրի և հացի շերտերը սովորական եղանակով խորովեցի, իսկ տատս գլխանոցը հագած ու զգեստի փեշերը հավաքած՝ արդեն նստել էր վառարանի մոտ։
― Այս խմիչքը գինուց լավ է, որդյակ իմ, ― ասաց տատս, հեղուկի համը տեսնելով։ ― Այնքան էլ դառը չէ։
Երևի թե երեսիս վրա երկբայության նշան տեսնելով, նա հարեց․
― Հոգ չէ, հոգ չէ, սիրելիս։ Երանի թե էյլ խմելուց բացի, ուրիշ թշվառության չհանդիպեինք։
― Ես էլ այդպես կասեի, տատիկ, եթե միայն․․․
― Եթե միայն ի՞նչ․․․
― Եթե չարիքը միայն ինձ հանդիպեր։ Բայց չէ՞ որ դուք ու ես միևնքույն չենք։
― Այդ ի՞նչ դատարկ խոսքեր են, Տրոտ։
Տատս շարունակեց իր էյլն ու պաքսիմատը ախորժալով վայելել։
― Տրոտ, ― ասաց նա, ― գիտես, որ ես օտար դեմքեր չեմ սիրում, բայց Բարկիսդ ինձ դուր է գալիս։
― Ախ, տատիկ, այդ խոսքերն ինձ համար հարյուր ոսկուց էլ թանկ են։
― Այս աշխարհը մի տարօրինակ բան է, ― ասաց տատս՝ իր քթի ծայրը տրորելով։ ― Չեմ հասկանում, թե որտեղի՞ց է մի այդպիսի կռապաշտական անուն գտել այդ կինը։ Ասա, խնդրեմ, մի՞թե ավելի լավ չէր լինի, եթե նա իբրև մի Ջոկսըն կամ Րոբերտսըն և կամ մի ուրիշ այդպիսի բան աշխարհ գար։
― Գուցե ինքն էլ, տատի, այդպես է մտածում, բայց հանցավորն ինքը չէ։
― Շատ կարելի է, ― ասաց տատս, ակամա տեղի տալով, որ ասածս ճշմարիտ է։ ― Բայց և այնպես անախորժ բան է։ Ինչևիցե, այժմ նա Բարկիս է, և դրանով կարելի է մխիթարվել։ Բարկիսը քեզ շատ է սիրում, Տրոտ։
― Աշխարհիս երեսին բան չկա, որ նա չաներ՝ իր սերը ապացուցելու համար։
― Իրավ որ բան չկա, ― հաստատեց տատս։ ― Երևակայիր, այդ հիմարն աղաչում պաղատում էր, որ ես իր փողերի մի մասն ընդունեմ․․․ որովհետև ինքը խիստ շատ ունի։ Ա՛յ ապուշ։
Եվ տատիս հաշտության արտասուքի կաթիլներն ուղիղ տաք էյլի մեջ թափվեցին։
― Այդպիսի ծիծաղելի էակ դեռ չեմ տեսել, ― ասաց տատս։ ― Հենց այն առաջին րոպեին, երբ նստած էի խեղճ մայրիկիդ սենյակում, գուշակել էի, որ շատ ծիծաղելի արարած է։ Բայց լավ կողմեր էլ ունի։
Շինծու ծիծաղն առիթ տվեց տատիս իր արտասուքը ձեռքով սրբելու։ Այդ անելուց հետո նա վերստին մի ումպ անուշ արեց իր էյլից ու շարունակեց․
― Օ՜հ, ողորմած աստված, ― հառաչեց նա։ ― Ես ամեն բան գիտեմ, Տրոտ։ Քո ու Դիկի դուրս գնալուց հետո, Բարկիսն ու ես բավական փսփսացինք իրար հետ։ Գիտեմ, ինչեր են պատահել։ Միայն չեմ հասկանում, ո՞ր սատանան է այդ թշվառ աղջիկների խելքն ու միտքը թռցրել։ Լավ չէ՞ր լինի, որ իրենց գլուխը բռնեին և․․․ և վառարանի պատին տալով պատռեին, ― ասաց տատս, երևի թե իմ վառարանի պատին նայելուց այդ գաղափարն հղնալով։
― Խեղճ Էմլի, ― գոչեցի ես։
― Խնդրեմ նրան այդպես չանվանես, ― ասաց տատս։ ― Թող այսքան աղետ պատճառելուց առաջ, այդ մասին մտածեր։ Եկ համբուրիր ինձ, Տրոտ։ Ես ցավում եմ, որ արդեն վշտեր ես կրում այդ հասակում։
Երբ որ կռացա նրան համբուրելու համար, նա իր բաժակը ծնկիս վրա դրեց, որ չհեռանամ և ասաց․
― Օ՜հ, Տրոտ, Տրոտ։ Եվ կարծում ես, թե արդեն սիրով վառվա՞ծ ես։ Այդպե՞ս է, թե չէ։
― Ինչպե՞ս թե կարծել, տատիկ ջան, ― գոչեցի ես բոլորովին կարմրելով։ ― Ես նրան հոգով սրտով պաշտում եմ։
― Դորայյի՞ն, հա՞, ― վրա բերեց տատս։ ― Եվ իհարկե կուզենայիր ասել, թե նա մի հրապուրիչ աղջիկ է, չէ՞։
― Սիրելի տատիկ, երևակայել անգամ չեք կարող, թե ինչ հրաշալի աղջիկ է։
― Ա՜հ։ Խենթուլիկ, չէ՞, ― ասաց տատս։
― Խենթուլի՜կ։ Այդ ի՞նչ եք ասում, տատի ջան։ ― Մտքովս անգամ չէր անցել հարցնել ինձ՝ խենթուլի՞կ էր Դորան, թե՞ խելոք։ Այդ գաղափարը ես, իհարկե, զայրացած մերժեցի, բայց և այնպես դա իր նորությամբ ինձ ապշեցրեց։
― Ոչ էլ թեթևսոլի՞կ, ― հարցրեց տատս։
― Թեթևսոլի՜կ։
Ես կարողացա միայն կրկնել այդ հանդուգն խոսքը միևնույն զգացումով, ինչպես և առաջինը։
― Դե լավ, դե լավ, ― ասաց տատս։ ― Միայն հարցնում եմ։ Վատ բան չեմ ասում նրա մասին։ Խեղճ մանուկներ։ Ուրեմն իրավ կարծո՞ւմ եք, թե մեկմեկու համար եք ստեղծված, և վստա՞հ, թե ձեր կյանքը մեղր ու շաքար կլինի։ Այդպես չէ՞, Տրոտ։
Այդ խոսքերը նա այնպիսի բարությամբ ասաց, այնպես կիսազվարթ, կիսատրտում եղանակով, որ ես բոլորովին հուզվեցի։
― Մենք դեռ հարկավ ջահել ենք, տատի, դեռ անփորձ, ― ասացի ես, ― և հավանական է, որ ուրեմն հիմար֊հիմար բաներ անենք կամ մտածենք։ Բայց և այնպես սերտ սիրով ենք սիրում իրար ― ես վստահ եմ այդ մասին։ Եթե ես գեթ մի վայրկյան մտածեի, թե Դորան կարող է ուրիշին սիրել և կամ թե ինձ սիրելուց դադարել, կամ թե ես կարող եմ ուրիշին սիրել և նրան սիրելուց դադարել․․․ էլ չգիտեմ ի՞նչ կպատահի ինձ հետ ― խելքս կցնդեր, տատի ջան։
― Ախ, Տրոտ, ― ասաց տատս, գլուխը շարժելով ու ժպտալով։ ― Կո՜ւյր, կո՜ւյր, կո՜ւյր։ Ես ճանաչում եմ մեկին սիրելի Տրոտ, ― շարունակեց նա մի կարճատև լռությունից հետո, ― որ թեև դյուրաթեք է, բայց իր մոր պես հաստատուն է սիրո մեջ։ Այդ մեկին, Տրոտ, մի այնպիսի լուրջ ընկերուհի է հարկավոր, որ նրան պահպաներ և ուղղեր։ Մի լուրջ, անձնվեր, զգաստ ու հաստատ ընկերուհի։
― Օ՜հ, տատիկ, եթե իմանայիր, թե որքան լուրջ է իմ Դորան։
― Կույր ես, կո՜ւյր, որդյակ իմ։
― Ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչո՞ւ այդ րոպեին մի տխուր զգացում ամպի նման սիրտս պատեց, և ես կարծես մի բան կորցրի։
― Բայց և այնպես, ― ասաց տատս, ― ես մտադիր չեմ վհատեցնել և կամ թե անբախտացնել երկու սիրահար արարածների ― ամենևին։ Գիտեմ, այդ սերը մի թռուցիկ բան է, մի փոքրիկ տղայի ու աղջկա թեթև կիրք, որ շատ անգամ ոչնչով չի վերջանում․․․ լսիր, ասում եմ՝ շատ անգամ, այլ ոչ թե միշտ․․․ այնուամենայնիվ, մենք այդ մասին կմտածենք և հուսով եմ, որ այս օրերս գործը հաջողակ ելք կստանա։ Ժամանակը դեռ չի անցել։
Թեև դրանք շատ էլ սփոփիչ խոսքեր չէին մի հափշտակված սիրահարի համար, սակայն ես դարձյալ գոհ էի, որ սրտիս գաղտնիքը հայտնի է տատիս։ Արդեն քնելու ժամանակ էր։ Մտածելով, որ նա հոգնած կլինի, շնորհակալ եղա իր ճշմարիտ կարեկցության ու սիրո համար։ Մենք սրտանց իրար բարի գիշեր մաղթեցինք, և նա իր գլխանոցն առնելով ննջարանը գնաց։
Որքան թշվառ էի անկողնուս մեջ այդ գիշեր։ Շարունակ մտածում էի, թե չքավորությանս մասին մր․ Սպընլոն ի՞նչ կասի, քանի որ այժմ ես այն չեմ, ինչ որ էի Դորային առաջարկություն անելիս․ տեսնում էի, որ պետք է իմ նյութական վիճակն ասպետաբար, շիտակ հայտնել Դորային և ազատել նրան իր խոստումից, եթե միայն համաձայնվի ետ առնել․ մտածում էի, թե ինչպե՞ս պիտի ապրուստ ճարեմ, մինչ որ սկսեմ ռոճիկ ստանալ, հարցնում էի ինձ ― ինչո՞վ պիտի օգնեմ տատիս, և պատասխան չէի գտնում։ Որքան դառն էր մտածել, թե շուտով գրպանումս ոչ մի շիլինգ չեմ ունենա և ստիպված կլինեմ մաշված ու հին շորեր հագնել, Դորային փոքրիկ ընծաներ անելուց հրաժարվել ու վերջապես մնաս բարով ասել գորշ ձիուս, որ այնպես սիրուն թռչկոտում էր նրա առջև։ Զգում էի, որ անձնական վշտով շատ մաշվելը եսասիրություն է, ազնիվ մարդու վայել բան չէ, և թեպետ շատ էի կշտամբում ինձ, բայց ես Դորային այնքան էի նվիրված, որ նրան հիշելիս չէի կարող իմ վիճակի դառնությունը մտքիցս հանել։ Այո, գիտեի որ ստորություն է իմ մասին ավելի մտածել, քան տատիս, սակայն եսասիրությունս անբաժան շաղկապված էր Դորայի հետ, և ես անզոր էի մի ուրիշ մահկանացու էակի հետ փոխարինել Դորային։ Օ՜հ, որքան թշվառ էի այն գիշեր։
Քունս չքավորության հազար տեսակ պատկերներով խճողված էր։ Երազիս մեջ տեսնում էի, թե ահա ցնցոտի հագած գնում եմ Դորային լուցկիներ վաճառելու՝ վեց տուփը վեց պենսով․ կամ թե գիշերվա խալաթով ու պատռտած մուճակներով մտնում եմ մր․ Սպընլոյի գրասենյակը, և նա ինձ դուրս է քշում․ կամ թե ագահությամբ հավաքում եմ ճիշտ կեսօրին նախաճաշող ծեր Տիֆըյի փշրանքները․ կամ թե մոլեգնաբար պահանջում, որ ինձ Դորայի հետ պսակվելու իրավունք տան, և ուրիշ բան չեմ գտնում արտոնագիր դրոշմագիրը վճարելու համար, բացի Ուրիաս Հիպի ձեռնոցներից, որոնք ամբողջ ատյանից միաբերան մերժվում են։ Վերջապես փոքր ի շատե հասկանում եմ, որ անկողնուս մեջ եմ պառկած, և ալեկոծ նավի նման անդադար մի կողմից դեպի մյուսն եմ շուռ գալիս սավանների օվկիսանոսում։
Տատս էլ կարծեմ հանգիստ չէր, որովհետև շուտ֊շուտ լսում էի, թե ինչպես ետ ու առաջ էր գնում։ Կես֊գիշերին նա, մի երկար ասվե վերմակի մեջ փաթաթված, որի մեջ վեց ոտնաչափ բարձր էր թվում, երկու֊երեք անգամ մի շրջիկ ոգու նման սենյակս մտավ ու բազմոցիս մոտեցավ, որի վրա պառկած էի։ Առաջին անգամին ես լեղապատառ վեր թռա ու նրանից լսեցի, թե երկնքում երևացող տարօրինակ փայլին նայելով, Ուեստմինստրի վանքը հրդեհված կլինի․ նա ուզում էր իմանալ, թե արդյոք կրակը մինչը Բուկինգեմի փողոցը չի՞ հասնի, եթե հանկարծ քամին փոխվի։ Այնուհետև, երբ նա էլ, ես էլ միամտացանք, նա իմ կողքին նստեց ու շշնջաց․ «խեղճ մանուկ»։ Այդ որ լսեցի, սրտիս վիշտը քսան աստիճան սաստկացավ, որովհետև տեսա, թե որքան է մաշվում իմ պատճառով, մինչ ես կոպիտ անձնասիրությամբ միայն իմ մասին էի մտածում։
Դժվար էր հավատալ, որ ինձ համար այդքան երկար գիշերը կարող էր մեկ ուրիշի համար կարճ լինել։ Այդ բանի մասին մտածելով սկսեցի մի պարահանդես երևակայել, ուր հյուրերը պարում էին առանց ժամերը հաշվելու, և ահա ինքս էլ այնտեղ ընկա։ Երաժիշտներն անդադար միևնույն եղանակն էին նվագում։ Դորան անվերջ պար էր գալիս, բնավ չմտածելով իմ մասին։ Քնար ածող երաժիշտը զուր ճգնում էր իր գործիքը մի հասարակ գլխանոցով փաթաթել, երբ ես հանկարծ արթնացա, կամ լավ է ասել՝ հրաժարվեցի քուն մտնելու զուր ջանքերից, և տեսա, որ արեգակը վերջ ի վերջո ներս է շողում պատուհանից։
Այդ ժամանակ մի հռոմեական բաղնիք կար Ստրենդից սկսվող փողոցներից մեկի ծայրում (գուցե այսօր էլ կա), ուր սովոր էի սառը ջրի մեջ լողանալ։ Ես շուտ֊շուտ հագնվեցի ու Պեգգոտիին հանձնարարելով տատիս խնամել, շտապեցի ջուրը սուզվել․ այնուհետև Հեմստեդ գնացի զբոսնելու։ Վստահ էի, որ սառը ջուրը մտքերիս աշխուժություն կտա․ այդպես էլ եղավ, որովհետև շատ չանցած որոշեցի, թե ամենից առաջ պետք է Սպընլոյի ու Ջորկինսի հետ կապված պայմանս ջնջել և գրավ դրած գումարս ետ ստանալ։ Մի հյուրանոցում նախաճաշիկ արեցի և հետո քայլերս դեպի Դոկտորների Համայնքն ուղղեցի։ Ճանապարհս նոր ջրված փողոցներով էր անցնում, և օդը այգիների բուրմունքով էր լի։ Գնում էի մեր նյութական թշվառությանը դիմադրելու․ իմ առաջին փորձն այդ էր։
Դեռ վաղ էր, երբ մեր գրասենյակը հասա․ ինձ պետք եղավ մի կես ժամ Համայնքի բակում ման գալ, մինչև որ ծեր Թիֆըն գար, որ և ամենից առաջ երևաց, իր հետ բերելով բանալիները։ Դուռը բացվելուց հետո, ես իմ ստվերավոր անկյունում նստեցի և սկսեցի արևափայլ տանիքներին նայել և Դորայի մասին մտածել։ Ահա առույգ ու թարմ մր․ Սպընլոն ներս մտավ։
― Բարով, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա։ ― Ի՜նչ գեղեցիկ առավոտ է։
― Այո, հիանալի առավոտ է, սըր։ Կարո՞ղ եմ արդյոք մի երկու խոսք ասել ձեզ։
― Անշուշտ։ Եկեք իմ սենյակը։
Իր սենյակը մտանք, և մր․ Սպընլոն պաշտոնազգեստը հագնելով՝ իր դեմքը սկսեց դիտել հայելու մեջ։
― Ցավելով պիտի հայտնեմ, սըր, ― սկսեցի ես, ― որ վատ լուր եմ ստացել իմ տատից։
― Մի՞թե, ― ասաց մր․ Սպընլոն։ ― Ա՜յ ցավալի բան։ Անդամալույծ հո չի՞ եղել։
― Ոչ, սըր․ նոր լուրը նրա առողջության հետ կապ չունի։ Տատս մի մեծ դրամական կորուստ է կրել և գրեթե սնանկացել է։
― Ապ֊շեցնում եք ինձ, Կոպպերֆիլդ, ― բացականչեց մր․ Սպընլոն։
Ես գլոըխս շարժեցի։
― Այո, սըր, տատիս դրությունը այն աստիճան փոխվել է, որ կցանկանայի հարցնել ձեզ՝ արդյոք չէ՞ր կարելի․․․ ծառայությանս պայմանագիրը․․․ ոչնչացնել։
Եվ տեսնելով մր․ Սպընլոյի դեմքի խոժոռվելն, ավելացրի․
― Զոհ բերելով իմ կողմից գրավականիս մի մասը (թեև ամենևին չէի կամենա մի այդպիսի զոհաբերություն անել)։
Ոչ ոք չի կարող երևակայել, թե ինձ համար որքան ծանր էր այդ բանն առաջարկել մեծավորիս։ Դա միևնույնն էր, թե խնդրեի, իբրև ողորմություն, աքսորել ինձ և բաժանվել Դորայից։
― Ոչնչացնել պայմանագի՞րը, Կոպպերֆիլդ։ Ոչնչացնե՞լ։
Հաստատ կերպով բացատրեցի, թե նեղության մեջ եմ և ստիպված եմ, որ ինքս անձամբ ապրուստ ճարեմ։ Ապագայից վախենալու տեղի չունեմ, ասացի ես (այդ խոսքերը շեշտելով, որպեսզի մր․ Սպընլոն իմանա, թե կարող եմ դեռ մի ձեռնտու փեսա լինել)․ բայց ներկայումս ստիպված եմ սեփական աշխատանքով ապրուստի միջոց վաստակել։
― Ցավալի է այդ բոլորը լսել, Կոպպերֆիլդ, ― պատասխանեց մր․ Սպընլոն։ ― Այո, անչափ ցավալի։ Բայց այդպիսի պատճառով պայմանագիր ջնջելը սովորական բան չէ մեր ատյանում։ Այդպես վարվել չի կարելի պաշտոնական ասպարեզում։ Դա վատ օրինակ կլինի։ Բայց և այնպես․․․
― Շատ բարի եք, ― մրմնջացի ես, կարծելով թե մի զիջողություն պիտի անի։
― Բնավ ոչ․ խնդիրը բնավ դրանում չէ, ― շարունակեց մր․ Սպընլոն։ ― Կամենում էի միայն ասել, որ եթե ձեռքերս ազատ լինեին․․․ եթե մր․ Ջորկինսի ընկերությամբ ձեռքերս կապված չլինեին․․․
Հույսերս իսկույն չիք դարձան, բայց ես դարձյալ մի փորձ արի։
― Ի՞նչ կասեք, սըր, ― հարցրի ես, ― եթե ուղղակի մր․ Ջորկինսին դիմեմ։
Մր․ Սպընլոն վհատ կերպով գլուխը թոթվեց։
― Տեր մի արասցե, Կոպպերֆիլդ, ― գոչեց նա, ― որ անիրավ եմ մեկի դեմ, այն էլ մր․ Ջորկինսի դեմ։ Սակայն, Կոպպերֆիլդ, ես լավ եմ ճանաչում ընկերոջս։ Մր․ Ջորկինսը այն մարդը չէ, որ մի այդպիսի անսովոր ու նոր առաջարկություն ընդունի։ Մր․ Ջորկինսը սովոր չի մի անգամ բռնած ճանապարհից շեղվել։ Դուք հո գիտե՞ք, թե ինչ մարդ է։
Բայց ամենևին չգիտեի, թե մր․ Ջորկինսն ինչ ի՛նչ մարդ է։ Այսքանը միայն հայտնի էր ինձ, թե առաջ նա մենակ ինքն է գրասենյակի գործերը հոգացել, իսկ այժմ առանձին է ապրում մի հին տան մեջ Մոնտեգի֊Սկուեյրի կողմերում․ թե ուշ֊ուշ է գալիս գրասենյակն ու շատ վաղ է հեռանում․ թե ոչ ոք չի տեսել, որ երբևէ նրանից խորհուրդ հարցնեն․ թե նա վերևի հարկում մի առանձին մութ անկյուն ունի, ուր երբեք մի գործ չի կատարում և թե նրա սեղանի վրա փռված թուղթը թեև քսան տարվա հնությունից արդեն բոլորովին դեղնել է, բայց դեռ ոչ մի թանաքի բիծ չի տեսել։
― Դուք ոչինչ չե՞ք առարկի, սըր, եթե ուզենամ նրա հետ խոսել, ― հարցրի ես։
― Ամենևին, ― պատասխանեց մր․ Սպընլոն։ ― Սակայն, Կոպպերֆիլդ, բավական մոտիկ ճանաչելով մր․ Ջորկինսի բնավորությունը, չեմ կարծում, որ հեշտ զիջի ձեր խնդրին։ Եթե այդպես լիներ, ես ինքս սիրով կօգնեի ձեզ։ Այնուամենայնիվ, Կոպպերֆիլդ, ձեր ու նրա տեսակցության դեմ ասելիք չունեմ։ Եթե կարծում եք, թե արժի տեսնել այդ մարդուն, կարող եք տեսնել։
Պետք էր օգուտ քաղել մր․ Սպընլոյի այդ թույլտվությունից, որ նա ինձ շնորհեց, աջս ամուր սեղմելով։ Ես որոշեցի մր․ Ջորկինսին սպասել և մինչ նստած մտածում էի Դորայի մասին ու արևափայլ կտուրներին էի նայում, ահա մր․ Ջորկինսն եկավ։ Ես նրա սենյակը բարձրացա։ Նա շատ զարմացավ, մի այցելու տեսնելով իր մոտ։
― Համեցեք, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Ջորկինսը։ ― Ներս մտեք։
Մտա, նստեցի և նրան էլ գործս բացատրեցի, ինչպես որ բացատրել էի մր․ Սպընլոյին։ Մր․ Ջորկինսը բնավ այնքան ահարկու չէր, ինչքան որ կարծում էի։ Նա մի վաթսունամյա հաստ մարդ էր՝ հեզ ու բարի դեմքով, և այնքան շատ քթախոտ էր քաշում, որ Համայնքի գրագիրներն ասում էին, թե որովհետև միայն այդ դեղով է կերակրվում, ուստի իր մարմնի մեջ մի ուրիշ նյութ ընդունելու տեղ չի մնացել։
Մր․ Ջորկինսը մինչև վերջը լսեց ինձ և անհանգիստ ձայնով հարցրեց․
― Հարկավ արդեն խոսած կլինեք մր․ Սպընլոյի հետ։
― Այո, սըր, և նա էր, որ ձեզ դիմելու խորհուրդ տվեց ինձ։
― Եվ ասաց, թե ես կմերժե՞մ, ― հարցրեց մր․ Ջորկինսը։
Ստիպված էի խոստովանել, թե մր․ Սպընլոն գրեթե մի այդպիսի կարծիք հայտնեց։
― Ուրեմն կներեք, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Ջորկինսը շփոթվելով։ ― Շատ ցավում եմ, որ չեմ կարող օգնել ձեզ․․․ Բանն այս է, որ․․․ սակայն ինձ անհրաժեշտ է բանկ գնալ․․․ Խնդրեմ ներեցեք։
Այս ասելուն պես մր․ Ջորկինսը վերկացավ և ուզում էր շտապով դուրս գնալ․ սակայն ես համարձակություն առա հարցնելու նրան․
― Ասել է թե գործիս օգնելու հնար չկա՞։
― Եվ ոչ մի հնար, ― ասաց մր․ Ջորկինսը, կանգ առնելով դռան մոտ։ ― Ո՛չ մի հնար։ Արդեն գիտեք որ մերժելու եմ, ― ասաց շտապով ու դուրս գնաց։ ― Իմացած եղեք, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― հարեց նա, դռան հետևից ներս նայելով, ― որ եթե մր․ Սպընլոն առարկում է․․․
― Բայց նա իր կողմից առարկություն չի անում, սըր, ― ասացի ես։
― Օ՜, իր կողմից, ― կրկնեց մր․ Ջորկինսն անհամբեր։ ― Հավատացեք, մր․ Կոպպերֆիլդ, որ արգելքներ կան, անհաղթելի արգելքներ։ Ձեր խնդիրը չի կարելի կատարել․․․ Ներեցեք, ժամադրություն ունեմ բանկում։
Ասաց ու վազելով փախավ։ Այդ դեպքից հետո, ինչպես որ իմացա, նա երեք օր իր սենյակը ոտք չդրեց։
Որոշած լինելով ամեն միջոց գործ դնել, մինչև մր․ Սպընլոյի վերադարձը սպասեցի և իր ընկերոջ հետ ունեցած իմ տեսակցությունը պատմեցի նրան, ակնարկելով թե անհույս չեմ, որ նա կարող լինի մր․ Ջորկինսի քարե սիրտն ամոքել, եթե միայն հանձն առնի միջնորդել։
― Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Սպընլոն շնորհալի ժպիտով, ― դուք այնքան լավ չեք ճանաչում մր․ Ջորկինսին, որքան ես։ Ես նրան վաղուց եմ ճանաչում։ Անիրավություն կլիներ ենթադրել, թե մր․ Ջորկինսը կարող է գեթ մի վայրկյան խորամանկություն բանեցնել։ Սակայն մր․ Ջորկինսը գիտի այնպիսի ձևով զանազան արգելքներ առաջ բերել, որ շատերին խաբում է։ Ո՛չ, Կոպպերֆիլդ, ապահով եղեք, մր․ Ջորկինսին ոչ մի բանով չի կարելի շարժել։
Ես բոլորովին մոլորված էի մր․ Սպընլոյի ու մր․ Ջորկինսի միջև և խելքս չէր հասնում, թե արգելքներ մեջ բերողն այդ երկու ընկերներից իսկապես ո՞րն է, բայց բավական պարզ տեսնում էի, որ գրասենյակի մեջ մի անողոք խստություն կա և որ տատիս հազար ստեռլինգը չի կարելի ետ ստանալ։ Եվ ասյպես գրասենյակից բավական հուսահատ տրամադրությամբ հեռացա, որի պատճառը, ինչպես այսօր էլ ամաչելով հիշում եմ, առավել իմ անձի (ուրեմն և Դորայի) հետ կապ ուներ, քան տատիս, և դեպի տուն գնացի։
Անհրաժեշտ էր ավելի հիմնավոր միջոց գտնել՝ մեր ապագան ապահովելու համար։ Մինչ այս բանի մասին մտածելով առաջ էի գնում, իմ հետևից մի կառք հասավ․ ես կառքին նայեցի։ Կառքի պատուհանից մի սպիտակ աջ դեպի մի կողմ մեկնվեց, և ես մի ժպտուն դեմք տեսա, այն իսկ դեմքը, որ միշտ հանգիստ ու երջանկություն էր շնորհել ինձ այն օրից ի վեր, երբ առաջին անգամ տեսել էի նրան հինավուրց տան կաղնիաշեն, լայնաբազիրք սանդուղքի վրա։
― Ագնե՜ս, ― գոչեցի ես ցնծությամբ։ ― Որքան ուրախ եմ, որ հատկապես ձեզ եմ տեսնում այս րոպեին։
― Իրա՞վ, ― ասաց նա սրտագին ձայնով։
― Այնքա՜ն բան ունեմ ձեզ ասելու․․․ Ձեզ վրա նայելն անգամ սփոփանք է ինձ։ Եթե ես մի դյութական գավազան ունենայի, ամենից առաջ նրանով ձեզ կկանչեի։
― Մի՞թե, ― ասաց Ագնեսը։
― Գուցե առաջ Դորային, ― ուղղեցի ես ամոթահար։
― Հարկավ առաջ Դորային, ― կրկնեց Ագնեսն ու ծիծաղեց։
― Իսկ հետո ձեզ, ― հարեցի ես։ ― Այս ո՞ւր եք գնում։
Նա գնում էր իմ բնակարանը՝ տատիս տեսնելու։ Եղանակն այնքան գեղեցիկ էր, որ Ագնեսն ուզեց կառքից իջնել։ Ես կառապանին արձակեցի, և Ագնեսն ու ես թև֊թևի տված առաջ գնացինք։ Նա իմ վրա մարմնացյալ հուսո ազդեցություն գործեց․ նրան տեսնելով ես բոլոր վշտերս մոռացա։
Տատս մի երկտող է գրած եղել Ագնեսին՝ այն համառոտ երկտողներից մեկը, որոնք բանկի տոմսերից մեծ չեն (նրա նամակագրական եռանդն այդ չափով էր բավարարվում), որով հայտնել է, թե գործերի ձախորդության պատճառով վճռել է ընդմիշտ Դուվրից հեռանալ, թե ինքը լիովին ողջ ու զվարթ է, և խնդրում է, որ իր մասին ոչ ոք չանհանգստանա։ Այդ նամակը ստանալուն պես, Ագնեսն էլ եկել էր Լոնդոն՝ տատիս անձամբ տեսնելու, որի հետ վաղուց կապված է եղել սերտ սիրով, և հատկապես այն օրից, երբ ես առաջին անգամ ոտք էի դրել մր․ Ուիկֆիլդի հին տունը։ Սակայն մենակ չի եկել, այլ իր հոր հետ և․․․ Ուրիաս Հիպի։
― Այժմ նրանք գործակցո՞ւմ են, ― հարցրի ես։ ― Այ անիծվի՜ այդ Հիպը։
― Այո, ― ասաց Ագնեսը։ ― Նրանք այստեղ գործեր ունեն․ ես էլ նրանց հետ միասին եկա։ Սակայն չկարծեք, Տրոտուդ, թե միայն այցելություն անելու եմ եկել։ Գուցե երկյուղս անհիմն է․․․ բայց ես չեմ սիրում այդ մարդու հետ մենակ թողնել հայրիկիս։
― Մի՞թե, Ագնես, նա դարձյալ շարունակում է մր․ Ուիկֆիլդի վրա ազդել։
Ագնեսը տրտմությամբ գլուխը շարժեց։
― Մեր հին տունն այնքան է փոխվել, որ չեք էլ ճանաչի, ― ասաց նա։ ― Այժմ նրանք մեզ մոտ են բնակվում։
― Ո՞վքեր, ― հարցրի ես։
― Մր․ Հիպն ու իր մայրը։ Նա մնում է ձեր առաջվա ննջարանում, ― ասաց Ագնեսը, նայելով դեմքիս։
― Ափոսոս, որ ես չեմ նրան երազներ ազդողը, ― նկատեցի ես։ ― Եթե ոչ՝ Հիպն այնտեղ երկար չէր քնի։
― Իսկ ես մնում եմ փոքրիկ սենյակում, ուր սովոր էի դասեր պատրաստել, ― շարունակեց Ագնեսը։ ― Ա՜խ, ինչպես է անցնում ժամանակը։ Դուք հո հիշո՞ւմ եք այդ դրվագած սենյակը, որ կից էր դահլիճին։
― Կարո՞ղ եմ միթե չհիշել, Ագնես։ Այդ սենյակի դռնից չէ՞ր, որ առաջին անգամ երևացիք ինձ․ այն ժամանակ բանալիների մի սիրուն քսակ էր կախված ձեր գոտուց։
― Այո՛, այո՛, ― ասաց Ագնեսը ժպտալով։ ― Շատ ուրախ եմ, որ չեք մոռացել այդ բոլորը։ Որքա՞ն երջանիկ էինք այն ժամանակ։
― Իրավ որ երջանիկ, ― կրկնեցի ես։
― Դարձյալ մնում եմ նույն սենյակում, ― ասաց Ագնեսը, ― բայց չեմ կարող մենակ թողնել մրս․ Հիպին։ Շատ անգամ պետք եմ համարում նրա հետ լինել, մինչ կուզենայի առանձին մնալ սենյակիս մեջ։ Սակայն նրանից գանգատվելու բան չունեմ։ Թեև երբեմն հոգնեցնում է, որդուն անչափ գովելով, բայց փույթ չէ․ չէ՞որ մայր է։ Ուրիասը լավ որդի է մոր համար։
Այդ խոսքերի ժամանակ ես նայեցի Ագնեսին, բայց նրա դեմքի վրա ոչ մի նշան չտեսա, որ ցույց տար, թե նա Ուրիասի չար դիտավորություններից կասկածում էր։
― Նրանց մեր տանը գտնվելու ամենամեծ անհարմարությունը, ― ասաց Ագնեսը, ― այն է, որ արգելում է ինձ այնքան հաճախ հորս հետ լինել, ինչքան որ ես կուզեմ, որովհետև Ուրիաս Հիպը միշտ տնկվում է մեր միջև։ Ես հնար չունեմ առաջվա պես հորս վրա արթուն հսկելու։ Սակայն եթե նրա դեմ որևէ չարիք կամ դավադրություն նյութելու լինեն, հուսով եմ, որ հավատարիմ սերս վերջ ի վերջո ամեն նենգություն կհաղթի։ Ես վստահ եմ, Տրոտուդ, որ անձնվեր սերն ու ճշմարտությունը աշխարհիս բոլոր չարիքներից զորեղ են։
Արդեն մոտեցել էինք մեր փողոցին, երբ Ագնեսի քաղցրիկ ժպիտն անհետացավ երեսից, և նա հարցրեց, թե ինչի՞ց են տատիս գործերը խանգարվել։ Երբ ասացի, թե չգիտեմ, նա ավելի մտախոհ դարձավ, և զգացի, որ նրա ձեռքը հանկարծ դողաց բազկիս վրա։
Եկանք տուն։ Տատս մենակ էր ու գրգռված։ Նրա ու մրս․ Կրոպպի միջև մի վերացական վեճ էր ծագել, թե որքա՞ն հարմար է գեղեցիկ սեռին մի ջահել տղամարդու բնակարանում հաստատվել, և տատս առանց ուշք դարձնելու մրս․ Կրոպպի սպազմներին՝ կարճ ասել էր նրան, թե նրա վրայից իմ օղու հոտն է փչում, և հետևաբար, լավ կանի, որ իսկույն սենյակից կորչի։ Այս խոսքերից մրս․ Կրոպպը վիրավորվել էր ու հայտնել, թե կերթա «Բրիտանական դարատանին» բոզոքելու, որովհետև իր պատիվը վտանգված է։
Տատս Ագնեսին տեսնելուն պես իր հյուրին սիրով ընդունեց և իր հաղթանակը ցույց տալու համար, արդեն հովացած սրտով, վերոհիշյալ վեճը պատմեց մեզ։ Պեգգոտին տանը չէր․ նա ու մր․ Դիկը հրապարակ էին գնացել թիկնապահ հեծելազորի մարզանքները տեսնելու ու թմբուկները լսելու։ Երբ Ագնեսն իր գլխարկը սեղանի վրա դրեց և տատիս մոտ նստեց, ես նրա բարի աչքերին ու պայծառ ճակատին նայելով, ակամա ինքս ինձ ասացի․ որքա՜ն լավ կլիներ, եթե միշտ այդտեղ մնար․ տատս որքան ջերմ հավատարմություն է ընծայում նրան, չնայած որ նա այդպես ջահել ու անփորձ է․ իրոք որքա՜ն զորեղ է նա իր պարզ սիրով ու ճշմարտության հավատով։
Տատիս կրած կորուստների մասին սկսեցին խոսել, և ես պատմեցի, թե առավոտյան ի՞նչ փորձեր էի արել։
― Անմիտ փորձեր, ― ասաց տատս, ― բայց ոչ անազնիվ։ Դու վեհանձն տղա ես, Տրոտ, կամ թե այժմ լավ է երիտասարդ անվանել քեզ, և ես քեզնով պարծենում եմ։ Շատ լավ։ Բայց, Տրոտ և Ագնես, այժմ միս Բեթսի Տրոտուդի գործերին տեսնենք, թե ինչպե՞ս են։
Ագնեսի երեսը գունատվեց, և նա աչքերը տատիս վրա ուղղեց․ տատս էլ, կատվին շոյելով, ուշադրությամբ նայեց Ագնեսին։
― Բեթսի Տրոտուդը, ― ասաց տատս, ― խոսքս քրոջդ մասին չէ, այլ իմ մասին, Տրոտ, ― իր սեփական ժառանգությունն ուներ։ Փույթ չէ, թե որքան ուներ․ ինչ որ ուներ, իր ապրուստին բավական էր, մինչև անգամ ավելի քան բավական, որովհետև խնայողություն անելով մայր գումարը ավելացրել էր։ Այդ գումարը Թեթսին նախ բանկ էր դրել, բայց հետո մի գործնական մարդու խորհրդով մի ուրիշ տեղ շահով տվեց՝ անշարժ գրավի փոխարեն։ Գործը հաջող էր և եկամուտը ձեռնտու էր, բայց շատ չանցած՝ գրավից ազատվեցին, և Բեթսին գումարը ետ ստացավ։ Ես Բեթսիի մասին այնպես եմ խոսում, որ կարծես թե զինվոր է։ Շա՛տ լավ։ Այնուհետև Բեթսին ուզեց իր կայքը մի ուրիշ կերպ շահեցնել։ Նա երևակայեց, թե ինքն այժմ ավելի խելոք է, քան գործնական մարդը, որ այլևս առաջվա պես ճարպիկ չէր․․․ խոսքս ձեր հոր մասին է, Ագնես․․․ և վճռեց առանց նրան բան ասելու՝ իր գործն անձամբ հոգալ։ Եվ ինչպես ասում են՝ փիս խրվեց։ Նախ և առաջ մի հանքային գործում վնաս քաշեց․ հետո մի ծովային գործում վնաս կրեց․․․ ուր ծովի հատակից կորած գանձեր ու չգիտեմ էլ ինչ հիմար բաներ պիտի որսային․․․ ― ասաց տատս, քիթը տրորելով, ― հետո նորից հանքերի մեջ վնասվեց և վերջապես ամեն բան միանգամից ուղղելու համար՝ բանկային գործում կոտր ընկավ։ Մի որոշ ժամանակ ես չգիտեի, թե այդ բանկի տոմսերը որքա՞ն արժեն․․․ Կարծեմ ամեն մեկին հարյուր տոկոս էր խոստացված․․․ չեմ էլ իմանում, թե բանկն աշխարհիս ո՞ր ծայրումն էր․ միայն գիտեմ, որ նա մի օր հոդս ցնդեց և իր տոմսերի փոխարեն վեց պենս անգամ չվճարեց՝ այնինչ Բեթսիի բոլոր փողերն այդ տոմսերի մեջ էին, և ահա այդպես վերջացան։ Է՛լ չխոսենք այդ մասին։
Այս փիլիսոփայական վերջաբանը տատս կնքեց, մի հաղթական հայացք գցելով Ագնեսի վրա, որի դեմքն արդեն սկսել էր զվարթանալ։
― Եվ ա՞յդ է բոլոր պատմությունը, սիրելի միս Տրոտուդ, ― հարցրեց Ագնեսը։
― Կարծեմ այդ էլ բավական է, որդյակ իմ, ― ասաց տատս։ ― Եթե Բեթսին դարձյալ կորցնելու փող ունենար, գուցե էլի մի պատմելու բան գտներ, որովհետև այդ մնացորդն էլ կորածների հետևից կուղարկեր և պատմության վրա մի նոր գլուխ կավելացներ։ Բայց փող որ չկա, պատմելու բան էլ չկա։
Ագնեսը սկզբում շունչը պահած էր ականջ դնում։ Այժմ էլ նրա դեմքը մերթ սփրթնում էր, մեկ կարմրում, բայց շունչն ավելի ազատ էր, և ես կարծեմ հասկանում էի, թե ինչո՞ւ։ Անշուշտ նա վախենում էր, թե իր անբախտ հայրիկը որևէ դեր կունենա տատիս նյութական վնասների մեջ։ Տատաս բռնեց նրա երկու ձեռքն ու ծիծաղելով ասաց․
― Եվ դուք հարցնում եք, թե ա՞յս է բոլոր պատմությունը։ Այո՛, այս է։ Կմնա միայն վերջաբանն ավելացնել, թե «այն օրից նա բախտավոր ու երջանիկ էր»։ Գուցե այդ էլ շուտով ավելացնեմ միս Բեթսիի պատմության վրա։ Իսկ այժմ գիտե՞ս ինչ կասեմ․ սիրելի Ագնես, դու լավ գլուխ ունես։ Դու էլ, Տրոտ, բավական խելոք ես, թեև ոչ միշտ, ― հարեց տատս, գլուխը սաստիկ թոթովելով։ ― Մեր անելիքն այժմ ի՞նչ է։ Իմ Դուվրի տունը կարող է տարեկան յոթանասուն ստեռլինգ եկամուտ տալ միջին հաշվով։ Շատ լավ․․․ բայց եղած֊չեղածը միայն այդ է։ Է՛լ ուրիշ բան չկա, ― ասաց տատս ու դադարեց․․․ Իսկ և իսկ այն ձիերի նման, որոնք հանկարծ կանգ են առնում արշավելու միջոցին։
― Եթե կամենաք, ― ասաց տատս մի քիչ լռելուց հետո, ― Դիկն էլ կա։ Նա էլ ունի տարեկան մի հարյուր ստեռլինգի արդյունք, բայց այդ գումարը միայն իր անձնական պետքերի վրա պիտի ծախսվի։ Ես ավելի լավ կհամարեմ վռնդել նրան, թեև ես եմ նրան գնահատող միակ անձը, քան թե այդ գումարից գեթ մի պենս վատնել։ Մեր միջոցներով Տրոտն ու ես ինչպե՞ս պիտի կառավարվենք։ Ի՞նչ կասեք, Ագնես։
― Ես որոշել եմ մի բան անել, ― ասացի ես Ագնեսից առաջ։
― Եվ ի՞նչ բան, ― ընդհատեց տատս։ ― Օրինակի համար զինվո՞ր կդառնաս կամ նավաստի՞։ Լսել անգամ չեմ ուզում։ Ներեցեք, սըր, չեմ ուզում այդպիսի գժեր տեսնել իմ շուրջը։ Դու պրոկտոր կդառնաս։
Ուզում էի բացատրել, թե ես ամենևին մտադիր չեմ մեր տան մեջ մի զինվորական կամ ծովային տարր մտցնել, բայց Ագնեսն առաջս կտրեց հարցնելով, թե բնակարանիս ժամանակը ե՞րբ է վերջանում։
― Բուն խնդիրն էլ հենց այդ է, որդյակ, ― գոչեց տատս։ ― Մենք առնվազն վեց ամսով կապված ենք, եթե ինքներս մեկ ուրիշին վարձու չտանք, որ հեշտ բան չէ։ Վերջին վարձողն այստեղ է մեռել, և վեց վարձողից անշուշտ հինգը կմեռնի այն նանկինի շապկով ու ֆլանելի ֆիստոնով կնոջ ձեռքից։ Գրպանումս դեռ մի քանի ոսկի կա, և կարծում եմ լավ կլինի մինչև պայմանաժամի չքանալն այստեղ մնալ, իսկ Դիկի համար մոտերքում մի ննջարան վարձել։
Պարտք համարեցի նկատել տատիս, թե նրա համար ձանձրալի կլինի միշտ պատերազմ մղել մրս․ Կրոպպի հետ, բայց տատս կտրուկ կերպով պատասխանեց, թե թշնամության նշան տեսնելուն պես, մի այնպիսի օյին կբերի այդ կնոջ գլխին, որ նա մինչև մահվան օրն ահ ու դողից չազատվի։
― Կարծում էի, Տրոտուդ, ― ասաց Ագնեսը քաշվելով, ― որ եթե ժամանակ ունենայիք․․․
― Ես ազատ ժամանակ շատ ունեմ, Ագնես։ Ժամը չորսից կամ հինգից հետո միշտ ազատ եմ․ վաղ առավոտյան նույնպես ազատ եմ։ Համենայն դեպս, պարապ ժամեր միշտ կգտնեմ, ― հարեցի ես ու կարմրեցի, հիշելով այն բազմաթիվ ժամերը, որ վատնել էի Նորվուդի ճանապարհի վրա քարշ գալիս։
― Վստահ չեմ արդյոք կուզենայի՞ք քարտուղարի պաշտոն վարել, ― կամացուկ ասաց Ագնեսը մի այնպիսի քաղցրությամբ, որ այսօր էլ հիշում եմ։
― Եվ ինչո՞ւ եք անվստահ, սիրելի Ագնես։
― Բանն այս է, ― շարունակեց Ագնեսը, ― որ դոկտոր Ստրոնգն ըստ իր վաղեմի ցանկության արդեն եկել և հաստատվել է Լոնդոնում։ Եվ ես գիտեմ, նա հորս խնդրել է մի քարտուղար գտնել իր համար։ Ի՞նչ եք կարծում, նա չէ՞ր ուզենա իր սիրած նախկին աշակերտին հրավիրել, քան ուրիշին։
― Օ՜հ, Ագնես, ― ասացի ես։ ― Ի՞նչ կլինեի առանց ձեզ։ Դուք իմ բարի հրեշտակն եք։ Ես այդ միշտ կրկնել եմ։ Ես չեմ կարող մի ուրիշ կերպ պատկերացնել ձեզ մտքիս մեջ։
Ագնեսը հեզիկ ժպտալով պատասխանեց, թե մեկ հրեշտակն էլ ինձ հերիք է (ակնարկում էր Դորային), իսկ երկուսն ունենալը արդեն շատ է։ Հետո ասաց, թե դոկտորը սովոր է միայն առավոտյան ու երեկոյան ժամերին պարապել, և թե ուրեմն իմ ազատ ժամերը շատ կարող էին նրա պետքերին հարմար գալ։ Անձնական ջանքով հաց վաստակելու ակնկալությունը գուցե ինձ այնքան չուրախացրեց, որքան այն հույսը, թե այդ հացը մեծարգո վարժապետիս մոտ աշխատելով պիտի վաստակեմ։ Ուստի Ագնեսի խորհրդի համաձայն իսկույն նստեցի ու գրեցի դոկտորին, թե պատիվ կունենամ հետևյալ առավոտյան ժամը տասին ներկայանալ նրան։ Նամակս պետք էր Հայգեթ ուղարկել, որովհետև դոկտոր Ստրոնգը այդ ինձ համար արժանահիշատակ կենտրոնումն էր բնակվել։ Առանց ժամանակ կորցնեու՝ նամակը ես ինքս փոստ տարա։
Որտեղ էլ լիներ Ագնեսը, նրա անշշուկ ներկայության հաճելի հետքն այնտեղից անբաժան էր։ Երբ որ փոստից ետ եկա, տատիս թռչնի վանդակն արդեն կախված էր պատուհանում․ թիկնաթոռս պատուհանի մոտ էր դրված այն դիրքով, ինչ դիրք որ տատիս շքեղ բազկաթոռն ուներ․ մինչև անգամ այն կանաչ լուսարգելը, որ տատս բերել էր իր հետ, այժմ իրեն պատշաճավոր տեղն էր գտել պատուհանի վրա։ Իսկույն իմացա, թե ո՞վ է արել այդ բոլորը, և եթե Ագնեսը հազար մղոն հեռու լիներ, դարձյալ ես մի ակնարկով կիմանայի, թե ո՞վ է գրքերս դարակի վրա այնպես շարել, ինչպես որ ես էի շարում աշակերտությանս ժամանակ։ Սակայն Ագնեսը ներկա էր, և ես տեսնում էի, թե ինչպե՞ս ժպտալով շարունակում է կարգի բերել ամեն բան։
Տատս շատ գոհ էր Թեմզայից (որ իրոք փառահեղ էր արևի տակ, թեև ոչ այն ծովի պես, որ փռված էր Դուվրի տան դեմուդեմը), և շատ դժգոհ Լոնդոնի ծխից, որ իր ասելով ամեն բան «պղպեղում էր»։ Այդ պղպեղի դեմ Պեգգոտին մի սոսկալի կռիվ էր սկսել բնակարանիս բոլոր անկյուններում, և ես ապշած դիտում էի, որ նույնիսկ Պեգգոտին, չնայած իր հանած աղմուկին, Ագնեսից պակաս է բան շինում, թեև սրա ձայնն անգամ չէիր լսում։ Շատ չանցած դրսի դուռը բախեցին։
― Երևի թե հայրիկս է, ― ասաց Ագնեսը սփրթնելով։ ― Նա ասել էր, թե գալու է։
Ես դուռը բաց արի ու ներս թողի ոչ միայն մր․ Ուիկֆիլդին, այլև Ուրիաս Հիպին։ Վաղուց չէի տեսել մր․ Ուիկֆիլդին, և թեպետ Ագնեսի պատմածից գիտեի, որ շատ փոխված կլինի, բայց և այնպես շվարած մնացի նրան տեսնելով։
Չի կարելի ասել, թե նա շատ ծերացել էր, թե երեսի կարմրությունը պակասել էր, թե ձեռքերն ավելի էին դողում և կամ աչքերն ավելի էին արյունով լցված, թե նրա հագուստն առաջվա պես վայելուչ չէր, թե ձևերը նախկին շնորհքը չունեին։ Ո՛չ։ Շվարելուս պատճառն այն էր, որ մր․ Ուիկֆիլդը, չնայած իր բնական ազնվության, որ տակավին պահպանել էր, այն մարմնացյալ ստորություն, այն գետնաքարշ արարածին՝ Ուրիաս Հիպին էր ենթարկվում։ Անկարելի էր պատկերացնել մի ավելի ողորմելի տեսարան, քան այդ երկու բնավորությունների հիմն ի վեր հեղաշրջումն իրենց փոխադարձ դիրքի մեջ՝ Ուրիասի իշխանությունը և մր․ Ուիկֆիլդի հպատակությունը։ Եթե ես ադամորդուն հրաման տվող կապիկ տեսնեի, չեմ կարծում, որ այդ պատկերն ինձ ավելի խայտառակ երևար, քան այդ։
Մր․ Ուիկֆիլդն, ըստ երևույթին, ինքն էլ իր վիճակի նվաստությունը զգում էր։ Ներս մտնելուն պես նա գլխիկոր կանգ առավ, կարծես ամաչելով ինքն իրենից։ Այդ միայն մի վայրկյան տևեց։ Ագնեսը հեզաբար մոտեցավ նրան ու ասաց․ «Հայրիկ, ահա միս Տրոտուդը․․․ և մր․ Կոպպերֆիլդը, որին վաղուց չես տեսել։ Այն ժամանակ ծերունին մի քանի քայլ առաջ անցավ, վարանելով աջը տվեց տատիս և իմ ձեռքը ամուր սեղմեց։ Այդ միջոցին Ուրիաս Հիպի շուրթերի վրա մի չարախինդ ժպիտ տեսա։ Կարծեմ Ագնեսն էլ նույնը նկատեց, որովհետև անմիջապես նրանից հետ քաշվեց։
Արդյոք տատս էլ այդ նկատե՞ց, թե՞ չնկատեց, չգիտեմ, և հավատացած եմ, որ ոչ մի դիմագետ էլ չէր իմանա՝ առանց նրա հատուկ հոժարության։ Աշխարհիս երեսին մարդ չկար, որ կարողանար ուզած րոպեին ավելի անվրդով և անքննելի երևալ, քան տատս։ Ինչպես որ անշարժ պատից, նույնպես էլ տատիս դեմքից չէր կարելի նրա զգացումը գուշակել, եթե նա հանկարծ իրեն հատուկ սաստկությամբ իր լռությունը չընդհատեր։
― Դե՛, Ուիկֆիլդ, ― ասաց տատս, և մր․ Ուիկֆիլդն առաջին անգամ նրա երեսին նայեց։ ― Ես պատմում էի ձեր աղջկան, թե ինչպես լավ եմ իմ փողերը գործադրել առանց դիմելու ձեր խորհրդին, որովհետև այսպիսի գործերում դուք արդեն բոլորովին անպետք եք։ Ամեն բան միասին քննելով, մենք գտանք, որ գործերի ընթացքը շատ հաջող է։ Իմ կարծիքով՝ Ագնեսը մենակ, ձեր ամբողջ ֆիրմայից ավելի արժի։
― Եթե կներվի ինձ մի խոնարհ կարծիք հայտնել, ― ասաց Ուրիաս Հիպն՝ օձի նման գալարվելով, ― ես լիովին համամիտ եմ միս Բեթսի Տրոտուդի հետ, և երջանիկ կլինեի, եթե միս Ագնեսը մեր ընկերությանը մասնակցեր։
― Դուք հո արդեն մասնակի՞ց եք, ― նկատեց տատս, ― և այդ արդեն բավական է։ Ինչպե՞ս եք, պարոն։
Հիպը այդ չոր հարցումը լսելուն պես, թևի տակ բռնած կապույտ թղթապանակը շոշափեց և անհանգիստ գլուխ տալով տատիս, պատասխանեց, թե առողջ է։ Այնուհետև հույս հայտնեց, թե տատս էլ երևի քաջառողջ է։
― Իսկ դո՞ւք, մաստր․․․ ներեցեք, ուզում էի ասել՝ միստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Ուրիասը, ― անտարակույս դուք էլ առողջ եք։ Ուրախ եմ, որ տեսնում եմ ձեզ, միստր Կոպպերֆիլդ, նույնիսկ ներկա հանգամանքներում։
Պարզ է, որ իմ ներկա հանգամանքները նրան շատ հաճելի էին։
― Ձեր բարեկամներն անշուշտ կուզենային ուրիշ հանգամանքների մեջ տեսնել ձեզ, ― շարունակեց Ուրիասը, ― սակայն մարդուս մարդ շինողը փողը չէ, այլ․․․ ներեցեք, ես անզոր եմ թույլ ուժերովս բացատրել, թե ինչն է, ― հարեց նա նվաստաբար քծնելով, ― միայն գիտեմ, որ փողը չէ։ Ո՛չ։
Եվ նա սկսեց աջս թոթվել, բայց ոչ թե սովորական եղանակով, այլ հեռվից, և վերցնելով ու ցած թողնելով, ինչպես մի ջրհանի կոթ, որից կարծես վախենում էր։
― Իսկ մեր առողջությունը ինչպե՞ս եք գտնում, մաստր․․․ կուզեի ասել՝ միստր Կոպպերֆիլդ, ― հարցրեց Ուրիասը կծկվելով։ ― Իրավ չէ՞, սըր, որ մր․ Ուիկֆիլդը քաջառողջ է։ Տարիները մեր ֆիրմայի վրա շատ են ազդում, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Տարիները միայն բարձրացնում են խոնարհներին, այսինքն՝ համեստ մորն ու որդուն․․․ և միս Ագնեսի գեղեցկությունն ու շնորհքը զարգացնում։
Այս կոմպլիմենտից հետո, Ուրիասը այնպես զզվելի կերպով կուչ եկավ, որ տատս համբերությունը կորցրեց։
― Սատանան տանի դրան, ― գոչեց տատս։ ― Ի՞նչ է պատահել այդ մարդուն։ Հերիք է, պարոն, քանի՜ ծռմռվեք։
― Ներեցեք, միս Տրոտուդ, ― պատասխանեց Ուրիասը, ― գիտեմ, որ մի քիչ ջղային եք։
― Խնդրեմ կորեք, սըր, ― գոչեց տատս բարկությամբ։ ― Չհամարձակվեք մի այդպիսի բան ասել։ Ես ամենևին ջղային չեմ։ Եթե դուք օձաձուկ եք, այդ ձկան պես էլ վարվեցեք․ իսկ եթե մարդ եք, ձեր անդամների շարժումը զեպեցեք։ Տե՜ր ողորմյա, ― ասաց տատս, ավելի զայրանալով, ― ես թույլ չեմ տա, որ դուք գլուխս ման բերեք, շռնչանի կամ հոլի պես պտույտ գալով։
Ուրիասն այս բռնկումից փոքր֊ինչ շփոթվեց, մանավանդ երբ որ տատս աթոռը հրեց ու գլուխն այնպես թափահարեց, որ կարծես ուզում էր նրա վրա նետվել։ Ուրիասը շուռ եկավ ու մեղմ ձայնով ասաց ինձ․
― Գիտեմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, որ միս Տրոտուդն իր բոլոր արժանիքներով հանդերձ մի քիչ ներվային տիկին է։ Ես պատիվ ունեմ ճանաչելու նրան, երբ դեռ մի հասարակ գրագիր էի։ Բնական է, որ ներկա հանգամանքներում նրա դյուրագրգռությունը ավելի սաստկացած լինի։ Կզարմանայի, եթե այդպես չլիներ։ Ես եկել եմ միայն հայտնելու, որ եթե ներկա պարագաներում մայրս ու ես, կամ մր․ Ուիկֆիլդն ու Հիպը, կարողանանք մի որևէ բանով ձեզ օգնել, անչափ ուրախ կլինենք։ Կարծեմ առաջարկս մեր շահերին չի վնասի, ― ասաց Հիպը և մի չար ժպիտով մր․ Ուիկֆիլդին նայեց։
― Ուրիաս Հիպը շատ արթուն է գործի մեջ, Տրոտուդ, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը մի բռնազբոսիկ ու միակերպ ձայնով։ ― Ես լիովին ընդունում եմ նրա ասածը։ Գիտեք, որ ես միշտ համակրել եմ ձեզ․ բացի այդ՝ ինչ որ Ուրիաս Հիպն ասի, նույնը ես կկրկնեմ։
― Ա ՜հ, որպիսի վարձատրություն․․․ որքան երջանիկ եմ այդ անսահման հավատարմությամբ, ― ճվաց Ուրիասը, ոտքը առաջ տնկելով ու վիզը մի կողմ թեքելով, որի համար տատս պատրաստ էր երկրորդ անգամ սաստել նրան։ ― Սակայն, մաստր Կոպպերֆիլդ, իրա՞վ է, որ ես փոքր֊ինչ թեթևացնում եմ նրա պաշտոնի ծանր բեռը։
― Ուրիաս Հիպը գործս շատ է հեշտացնում, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը միևնույն ընկճված ձայնով։ ― Նրա ընկերությունը բեռիս կեսից ազատում է ինձ, Տրոտուդ։
Այդ բոլորը ասում էր ստոր աղերսի թելադրությամբ, որի նպատակն ինձ հայտնի էր։ Ուրիասն ուզում էր նրա բերանով արդարացնել այն բոլորը, ինչ որ ասել էր ինձ սենյակիս օդը թունավորելու գիշերը։ Ես նորից տեսա նրա չար ժպիտը, մինչ նա ուշի֊ուշով դիտում էր ինձ։
― Հայրիկ, մի՞թե արդեն գնում եք, ― ասաց Ագնեսն անձկությամբ։ ― Եթե կամենաք, Տրոտուդն ու ես կուղեկցենք ձեզ։
Մր․ Ուիկֆիլդը պատասխանելուց առաջ, անշուշտ Ուրիասին կնայեր, եթե այս արժանավոր անձը նրա առաջը չառներ։
― Ես մեկին մի կարևոր գործի համար ժամադիր եմ եղել, ― ասաց Ուրիասը, եթե ոչ՝ ուրախությամբ բարեկամներիս շրջանում կմնայի։ Սակայն իմ փոխարեն ընկերն այստեղ կմնա։ Ձեր խոնարհ ծառան եմ, միս Ագենս։ Բարի գիշեր, մաստր Կոպպերֆիլդ, խնդրեմ մատուցեք խորին հարգանքս միս Բեթսի Տրոտուդին։
Ասաց ու գնաց, իր կոպիտ աջով օդային համբյուրներ ուղարկելով մեզ և դիվային հայացք գցելով մեր վրա։
Մյուսներս դարձյալ մի երկու ժամ միասին նստեցինք, խոսելով այն երջանիկ օրերի մասին, որ վայելել էինք Կենտրբըրիում։ Մր․ Ուիկֆիլդը Ագնեսի հետ մնալով, նորից մի քիչ աշխուժացավ, թեև թախիծը երեսից անբաժան էր, և վերջ ի վերջո հաճությամբ սկսեց ականջ դնել մեր անցյալի մանր֊մունր հիշատակներին, որ ինքն էլ դեռ չէր մոռացել։ Նա ասաց, թե Ագնեսի ու ինձ հետ այն հին օրերը հիշելիս, կարծես վերապրում է անցյալը, և կցանկանար որ նրանք միշտ անփոփոխ մնային։ Ակներև էր, որ Ագնեսի հեզիկ նայվածքը հոր վրա և նույնիսկ նրա ուսի թեթև շոշափումը անասելի սփոփանք էր պատճառում խեղճ մարդուն։
Տատս, որ այդ միջոցին մյուս սենյակում Պեգգոտիի հետ զբաղված էր, չուզեց հյուրերին ուղեկցել, երբ նրանք հեռանալու վրա էին, այլ խնդրեց, որ ես գնամ նրանց հետ։ Ես էլ գնացի։ Մենք միասին ճաշեցինք։ Ճաշից հետո Ագնեսը հոր մոտ նստելով, ինչպես մի ժամանակ, սկսեց նրա համար գինի լցնել։ Հայրն էլ երեխայի նման վերցնում էր, ինչ որ աղջիկը տալիս էր՝ ոչ ավելի։ Եվ այսպես մինչև երեկոյան մութը երեքս միասին մնացինք։ Մթնելուց հետո մր․ Ուիկֆիլդը բազմոցի վրա թեք ընկավ․ Ագնեսը մի բարձ դրեց նրա գլխի տակ և մի քանի րոպե նրա սնարի մոտ մնաց։ Երբ նա նորից պատուհանին մոտեցավ, այնքան մութ չէր, որ ես նրա աչքերում փայլող արտասուքը չնկատեի։
Աղաչում եմ աստծուն՝ շնորհ տալ ինձ չմոռանալու այդ պատվական աղջկա հավատարիմ, ճշմարիտ սերը, որով նրան ներշնչված տեսա կյանքիս այդ դժվարին միջոցին։ Եթե մոռանամ, այդ նշան կլինի, թե կյանքիս վախճանն արդեն հասել է, և այն ժամանակ ավելի կփափագեմ հիշել նրան։ Նա այնքան բարի մտքեր զարթեցրեց սրտիս մեջ, այնքան իր կենդանի օրինակով իմ թույլ կամքը զորացրեց և թեպետ շատ համեստ ու սակավախոս էր, բայց իմ թռուցիկ եռանդին ու երերուն ձգտումներին այնպես հաստատ ուղղություն տվեց, որ եթե ես կյանքիս մեջ գեթ մի բարիք եմ արել կամ գեթ մի չարիք խափանել ― հանդիսաբար վկայում եմ ― այդ միայն նրան եմ պարտական։
Եվ ինչպե՜ս էր խոսում Դորայի մասին, ինչպե՜ս էր գովասանքներիս ականջ դնում, ինքն էլ իր կողմից նրան գովում էր, իր ջինջ լույսից փայլ սփռելով այդ դյութական էակի վրա, որ այժմ ավելի սիրարժան և անմեղ էր երևում ինձ։ Օ՜հ, Ագնես, իմ երիտասարդության ազնիվ քույրիկ, եթե գիտենայի այդ միջոցին, ինչ որ հետագայում իմացա․․․
Ագնեսի սենյակից իջնելիս ես փողոցում մի մուրացկան տեսա և այն րոպեին, երբ դեպի ընկերուհուս պատուհանը նայեցի, նրա հրեշտակային աչքերի մասին մտածելով, հանկարծ մի սարսուռ զգացի աղքատի ձայնից, որ մրմնջում էր․
«Կո՜ւյր, կո՜ւյր, կո՜ւյր»։
