Changes
/* ԺԵ գլուխ */
«Կո՜ւյր, կո՜ւյր, կո՜ւյր»։
==ԺԶ․ գլուխ==
Ոգևորություն
Հետևյալ օրը հռոմեական բաղնիքը մտա և հետո Հայգեթ գնացի։ Առաջվա վհատությունս արդեն անցել էր։ Ես չէի վախենում աղքատ հագուստից․ ոչ էլ ափսոսում էի, որ այլևս իմ գորշ ձին չպիտի հեծնեմ։ Բոլոր մտքերս մեզ հասած աղետի մասին միանգամայն փոխվել էին։ Այժմ պետք էր ― այդ էր հաստատ որոշումս ― տատիս ցույց տալ, որ նրա անցյալ բարությունները մի անզգա, մի ապերախտ էակի վրա չեն վատնված։ Այժմ պետք էր օգուտ քաղել մանուկ հասակիս տաժանելի փորձերից և անվեհեր, հաստատուն կամքով ձեռնամուխ լինել աշխատության։ Պետք էր քաջորեն փայտահատի կացինը ձեռքն առնել և արգելքների անտառի միջով ճանապարհ բանալ, ծառերն աջ ու ձախ տապալելով, մինչև որ հասնեմ Դորային։ Եվ ես գնում էի մեծ֊մեծ քայլեր անելով, կարծես թե այդ լիներ նպատակիս շուտ հասնելու միջոցը։
Երբ Հայգեթ քաջածանոթ ճամփու վրա ոտք դրի այդպիսի որոշումով, ոչ թե միայն զվարճանալու ու զբոսնելու հաճույքով, ինչպես որ առաջ էի անում, այն ժամանակ իրոք զգացի, որ կյանքիս մեջ մի հիմնական փոփոխություն է կատարվել, սակայն չվհատվեցի այդ բանից։ Նոր կյանքի հետ նոր հույսեր, նոր ձգտումներ առաջ եկան։ Աշխատանքս մեծ պիտի լիներ, բայց վարձս էլ՝ մեծ։ Վարձս էր Դորան, և պետք էր շահել, տիրել Դորային։
Հափշտակությունս այն աստիճան սաստկացել էր, որ ափսոսում էի, թե ինչո՞ւ շորերս մի քիչ մաշված չեն։ Փափագում էի իսկույն արգելքների անտառից մի քանի ծառ կտրել ու տապալել, որ զորությունս հայտնի անեմ։ Տեսնելով ճանապարհին մի ծերուկի, որ ցանցկեն ակնոց հագած քար էր ջարդում, ուզում էի նրա մուրճը խնդրել և որձաքարի մեջ շավիղ բանալ մինչև Դորան։ Ես եռանդից այնքան տաքացել, քրտնել էի և շունչս այնպես բռնվել էր, որ կարծես մի ահագին գործ էի կատարել ու չգիտեմ՝ որքան գումար վաստակել։ Այս բորբոքված վիճակիս մեջ վարձու տրվող մի կոտտեջ (տնակ) նկատեցի և ուշի֊ուշով զննեցի այն, որովհետև զգում էի, որ պետք է ես մի գործնական մարդ դառնամ։ Տնակը Դորայի ու իմ համար էր․ դիմացը մի փոքրիկ պարտեզ ուներ, ուր Ջիպը կարող էր ազատ վազել ու վանդակորմի հետևից փերեզակների վրա հաչել։ Տատիս համար էլ վերնահարկում մի ընդարձակ սենյակ կար։ Տնակը լավ նայելուց հետո ավելի մեծ փութով դեպի Հայգեթ շտապեցի և մի ժամ առաջ այնտեղ հասա։ Բայց եթե այդպես վաղ էլ չհասնեի, ինձ պետք կլիներ հովանալու համար մի քիչ զբոսնել, որ կարենայի շենք ու շնորհքով ներկայանալ։
Այդ անհրաժեշտ գործից հետո, դոկտորի տունը սկսեցի որոնել։ Դա Հայգեթի այն մասում չէր, ուր բնակվում էր մրս․ Ստիրֆորթը, այլ փոքրիկ քաղաքի բոլորովին հակառակ ծայրում։ Այդ գյուտից հետո, մի հրապույրի հետևելով, որին անկարող էի դիմադրել, ես մրս․ Ստիրֆորթի բակի մոտով անցա և այգու պատի վրայից դեպի ներս նայեցի։ Որդու պատուհանները փակված էին։ Ծաղկոցի դռները բաց էին, և Ռոզա Դարտլը շտապ֊շտապ ու գլխաբաց ման էր գալիս մարգի ավազոտ ճեմելիքում։ Նա ինձ մի կապված վայրագ գազան հիշեցրեց, որ միևնույն տեղում իր շղթան վեր ու վար էր քարշ տալիս, զայրույթից ինքն իր սիրտը լափելով։
Հանդարտ հեռացա իմ դիտարանից և այդ շրջանը թողնելով, որին մոտենալս անգամ ափսոսում էի, մինչև ժամը տասը թափառեցի։ Այժմ բլրի վրա բարձրացող սրածայր աշտարակով եկեղեցին այն ժամանակ դեռ չէր շինված․ դրա տեղ մի աղյուսաշեն կարմիր տուն էր կանգնած, մի հինավուրց հոյակապ տուն, որը թաղի դպրոցն էր։ Ո՞վ գիտի՝ նրա աշակերտներն ինչպես լավ էին սովորում։
Երբ մոտեցա դոկտոր Ստրոնգի կոտտեջին ― դա էլ մի հին տուն էր, որի նոր զարդերի վրա նա բավական փող ծախսած կլիներ ― դոկտորը պարտեզում ճեմում էր՝ դարձյալ նույն մուճակներն ու նույն զգեստը հագած, ասես թե իմ աշակերտության օրերից ի վեր ճեմելուց չէր դադարել։ Դարձյալ նրան նույն ընկերներն էին շրջապատում, որովհետև այդտեղ էլ հին ծառեր կային և արոտի վրա երեք֊չորս ագռավ, որոնք հանգիստ դիտում էին նրան, կարծես Կենտըրբրիի ագռավներից մի գրավոր պատվեր ստացած լինեին մենակ չթողնելու դոկտորին։
Արդեն քաջ գիտենալով, որ գիտնական դոկտորի ուշադրությունը հեռվից գրավելն անկարելի է, ես պարտեզի դուռը համարձակ բացեցի և նրա հետևից գնացի, որպեսզի նա շուռ գալուն պես ինձ տեսնի։ Նա շուռ եկավ, մի քանի վայրկյան մտախոհ վրաս նայեց՝ հարկավ առանց ճանաչելու․ հանկարծ նրա բարի դեմքի վրա մի հաճության ժպիտ փայլեց․ և նա երկու ձեռքս բռնեց։
― Ա՜ա, սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց դոկտորը։ ― Արդեն օրինավո՞ր մարդ եք։ Ինչպե՞ս եք։ Շատ ուրախ եմ, որ տեսնում եմ ձեզ։ Եվ որքա՜ն գեղեցկացել եք, սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ։ Այո՛, լիովին չափահաս տղամարդ․․․ զարմանալի՜ բան։
Իր առողջությունը հարցրի, հույս հայտնելով թե մրս․ Ստրոնգն էլ առողջ կլինի։
― Շատ շնորհակալ եմ, ― ասաց դոկտորը։ ― Աննին էլ լիովին առողջ է և հարկավ ձեզ տեսնելով շատ կուրախանա։ Դուք միշտ նրա սիրելին էիք։ Նա դեռ երեկ այդպես ասաց, երբ ձեր նամակն իրեն ցույց տվի։ Եվ․․․ այո, հարկավ․․․ դուք հո հիշո՞ւմ եք մր․ Ջոն Մելդընին, Կոպպերֆիլդ։
― Շատ լավ, սըր։
― Անշուշտ, կհիշեք, ― ասաց դոկտորը։ ― Նա էլ լիովին ողջ֊առողջ է։
― Մի՞թե արդեն վերադարձել է, սըր։
― Հնդկաստանի՞ց։ Այո։ Մր․ Ջոն Մելդընը չէր կարող այնտեղի օդին դիմանալ, սիրելիդ իմ։ Մրս․ Մարկլհեմը․․․ հո չե՞ք մոռացել մրս․ Մարկլհեմին։
Մոռանալ Հին Զինվորի՞ն։ Եվ այդպես կարճ ժամանակամիջոցո՜ւմ։
― Մրս․ Մարկլհեմը, այդ խեղճ կինը նրա մասին շատ անհանգիստ էր, ― ասաց դոկտորը։ ― Այդ պատճառով, սիրելի Կոպպերֆիլդ, մենք նրան ետ կանչեցինք ու նրա համար մի լավ պաշտոն ճարեցինք, որ շատ ավելի հարմար է գալիս իր ճաշակին։
Լավ ճանաչելով մր․ Ջոն Մելդընին, կարող էի արդեն գուշակել, որ այդ պաշտոնը նրանից շատ աշխատանք չէր պահանջի և բավական թանկ նստած կլիներ դոկտորին։ Դոկտորը և ես ետ ու առաջ էինք քայլում պարտեզի մեջ։ Աջն ուսիս ու քաղցրությամբ երեսիս նայելով նա ասաց․
― Գանք այժմ ձեր առաջարկին, սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ։ Ինձ համար դա, համենայն դեպս, շատ հաճելի ու ցանկալի է․ սակայն վստա՞հ եք արդյոք, մի՞թե ավելի օգտակար գործ չեք գտնի։ Դուք մեզ մոտ առաջադեմ աշակերտ էիք և ամեն տեսակ ազնիվ բանի ընդունակ։ Ձեր կրթության հիմքն այնքան մաքուր է, որ դրա վրա ինչ շենք ասես կարելի է հաստատել․ և մի՞թե ափսոս չէ, որ կամենում եք ձեր կյանքի գարունն իմ առաջարկած չնչին բանին նվիրել։
Ես նորից վառվեցի և ճարտասանական պերճ ոճերով խնդիրս երկրորդեցի, հիշեցնելով դոկտորին, թե արդեն մի պաշտոն ունեմ Դոկտորների Համայնքում։
― Այո՛, այո՛, ճշմարիտ է, ― ասաց դոկտորը։ ― Գործի դրությունը հարկավ ուրիշ է, եթե ունեք մի որոշ պաշտոն և կարող եք ձեր իրավաբանական ուսումը շարունակել։ Բայց և այնպես, երիտասարդ բարեկամ, ի՞նչ նշանակություն ունի իմ որոշած տարեկան յոթանասուն ստեռլինգը․ դա մի չնչին գումար է։
― Դրանով մեր եկամուտը կկրկնապատկվի, դոկտոր Ստրոնգ, ― ասացի ես։
― Իրա՞վ եք ասում, ― գոչեց դոկտորը։ ― Ում մտքով կանցներ մի այդպիսի բան։ Սակայն չկարծեք թե միայն յոթանաուն ստեռլինգ կլինի իմ վճարելիք գումարը, որովհետև ես մտադիր եմ նաև տարեկան պարգև անել այն երիտասարդին, որ իմ մոտ կպաշտոնավարի։ Այո, անշուշտ, ― կրկնեց դոկտորը, շարունակելով աջն ուսիս վրա բռնել։ ― Ես միշտ հաշվիս մեջ մտցրել եմ մի որոշ տարեկան նվեր։
― Իմ մեծարգո վարժապետ, ― ասացի ես (և այս անգամ առանց ուռուցիկ ոճերի), ― դուք ինձ այնքա՜ն բարիք եք արել և ես այնքա՜ն պարտական եմ ձեզ, որ․․․
― Ո՛չ, ո՛չ, ― ընդհատեց ինձ դոկտորը։ ― Ներեցեք։
― Եթե հարմար համարեք իմ առավոտյան ու երեկոյան աշխատանքն ընդունել և ինձ յոթանասուն ստեռլինգի վարձատրության արժանի գտնեք, մի այնպիսի շնորհ արած կլինեք, որ լեզվով հայտնել չեմ էլ կարող։
― Ճշմարի՞տ, ― ասաց դոկտորն անկեղծաբար։ ― Ո՞վ կերևակայեր, թե իմ չնչին առաջարկն այդքան մեծ արժեք կունենա։ Դե լավ։ Միայն թե մի պայման․երբ էլ ձեզ համար մի շահավետ գործ բացվի, դուք ինձ իսկույն կհայտնեք։ Խոսք տալի՞ս եք, ― ասաց դոկտորը, կրկնելով այն հարցումը, որ սովոր էր ուղղել իր աշակերտների պատվազգացությանը։
― Ազնիվ խոսք, սըր, ― պատասխանեցի ես, ինչպես որ անում էինք մի ժամանակ դպրոցում։
― Ուրեմն բանը վերջացած է, ― ասաց դոկտորը, ուսիս զարնելով։
Շարունակեցինք ման գալ, բայց նա իր աջը դեռ ուսիս վրա դրած էր պահում։
― Եվ ես քսան անգամ ավելի երջանիկ կլինեմ, սըր, ― ասացի ես մի փոքրիկ․․․ և հուսամ թե անմեղ շողոքոթությամբ, ― եթե ձեր բառարանի վրա աշխատեցնեք ինձ։
Դոկտորը կանգ առավ, վերստին ժպտալով ուսիս խփեց ու հիացմունքով գոչեց, ասես թե իր առջև մարդկային սրտի ամենախոր անդունդները թափանցող մի մարդ լիներ տեսնելիս։
― Գուշակեցի՜ք, սիրելիս։ Այո՛, գլխավոր բանը Բառարանն է։
Եվ մի՞թե կարելի էր, որ գլխավորը մի ուրիշ բան լիներ։ Դոկտոր Ստրոնգի բոլոր գրպանները, ինչպես և գլուխը, միայն դրանով էին խճողված։ Բառարանը դուրս էր նայում նրա մարմնի բոլոր ծակոտիներից։ Նա ինձ ասաց, թե դպրոցական պաշտոնը թողնելուց հետո, իր երկը շատ արագ է առաջ տանում․ թե իմ նշանակած առավոտյան ու երեկոյան ժամերը շատ հարմար են իր համար, որովհետև նա սովոր է մնացած ժամերը մտածելուն ու զբոսանքին նվիրել․ թե առժամանակ իր թղթերը մի քիչ անկարգ դրության մեջ են մր․ Ջոն Մելդընի պատճառով, որ վերջերս նրա քարտուղարն էր և այդ պաշտոնին չէր վարժվել, բայց թե մենք այդ բոլորը շուտով կարգի կբերենք, և գործն արագ֊արագ առաջ կգնա։ Հետո, երբ լիովին այդ գործի մեջ խորասուզվեցինք, ես տեսա, որ Ջոն Մելդընի աշխատակցության հետքերը շատ ավելի են հոգնեցնում ինձ, քան սպասելի էր, որովհետև նա ոչ միայն չէր գոհացել դոկտոր Ստրոնգի ձեռագրի մեջ անթիվ վրիպակներ մտցնելով, այլև յուրաքանչյուր երեսի վրա այնքան զինվորներ ու կանացի գլխարկներ էր նկարել, որ ես շատ անգամ մոլորված էի մնում այդ լաբիրինթոսում։
Դոկտորը ուրախ էր, որ իր երևելի գործի վրա միասին պիտի աշխատենք, և որոշեցինք հետևյալ իսկ առավոտյան ժամը յոթին մեր պարապմունքը սկսել։ Առավոտյան պիտի պարապեինք երկու ժամ, իսկ երեկոյան՝ երկու կամ երեք ժամ, բացի շաբաթ իրիկուններից, երբ ես ազատ պիտի լինեի։ Ազատ պիտի լինեի բնականաբար և կիրակի օրերը, ուրեմն պայմանները դժվար չէին։
Փոխադարձ հավանությամբ մեր ծրագիրն այսպես կարգավորելուց հետո՝ դոկտորը ներս տարավ ինձ մրս․ Ստրոնգին ներկայացնելու, որին դոկտորի նոր գրասենյակում գտանք․ նա զբաղված էր գրքերի փոշին մաքրելով ― մի արտոնություն, որ բացառապես միայն նրան էր վերապահված, որովհետև ուրիշ ոչ ոք իրավունք չուներ այդ նվիրական առարկաներին դիպչելու։
Նախաճաշն իմ պատճառով ուաշցվել էր, և մենք միասին սեղան նստեցինք։ Հենց որ նստեցինք, մրս․ Ստրոնգի դեմքին նայելով՝ գուշակեցի, որ նա մեկին սպասում է․ և իրոք, մի քիչ հետո դրսի դռան մոտ մի ջենտլմեն իջավ ձիուց, որպես տանու մարդ՝ սանձից բռնելով հետևի բակը տարավ նրան, մարագում կապեց և մտրակը ձեռքին՝ ճաշասենյակ մտավ։ Դա մր․ Ջոն Մելդընն էր, և ինձ այնպես թվաց, թե մր․ Ջոն Մելդընը բնավ չի փոխվել Հնդկաստանում ապրելուց։ Սակայն ես դեռ շատ խիստ էի դեպի այն բոլոր երիտասարդները, որոնք ծառեր չէին տապալում դժվարության անտառի մեջ, հետևաբար տպավորությունս կարող էր և թյուր լինել։
Մր․ Ջոնն աջը մեկնեց ինձ, բայց կարծես թե ակամա, և մի այնպիսի հովանավոր եղանակով, որ ինձ սաստիկ վրդովեց։ Սակայն այդ բանը ցույց էր տալիս և իր բոլոր շարժումներում, բացի այն վայրկյաններից, երբ իր ազգական Աննիին էր դիմում։
― Արդեն նախաճաշե՞լ եք, մր․ Ջոն, ― ասաց դոկտորը։
― Ես գրեթե երբեք նախաճաշիկ չեմ անում, սըր, ― պատասխանեց երիտասարդը, գլուխը թիկնաթոռին դնելով։ ― Ես ձանձրանում եմ այդ բանից։
― Ի՞նչ նորություն կա արդյոք, ― հարցրեց դոկտորը։
― Ոչ մի նորություն, սըր, ― պատասխանեց մր․ Մելդընը։ ― Գրում են, թե հյուսիսային գավառներում սաստիկ սով է և մարդիկ դժգոհ են․ բայց դրանք սովորական բաներ են։ Որտե՞ղ չկան դժգոհ մարդիկ և կամ սով։
Դոկտորը խիստ հայացքով նայեց նրան և կարծես թե խոսակցության նյութը փոխելու համար, ասաց․
― Նոր լուր չկա՞ ուրեմն։ Էհ, քանի քիչ լինեն, այնքան լավ։
― Լրագիրը մի սպանության երկար պատմություն է անում, սըր, ― նկատեց մր․ Մելդընը։ ― Բայց այդ էլ հո մի արտակարգ դիպված չէ՞։ Ես այդպիսի բաներ չեմ էլ կարդում։
Այդ օրերին մարդկության աղետներին ու գործերին անտարբեր նայելը կրթության նշան չէր համարվում, ինչպես որ հետո եղավ։ Հայտնի է, որ այդ սովորությունը հետզհետե մոդայի պես մեծ հաջողությամբ ընդհանրացավ։ Ես ինքս հետո շատ ու շատ ջենտլմեններ ու շքեղ լեդիներ եմ տեսել, որոնք մարդկային գործերով նույնքան էին հետաքրքրվում, որքան և թրթուրները։ Սակայն մր․ Ջոն Մելդընից առաջ այդպիսի մարդ չէի տեսել, և գուցե պատճառը այդ էր, որ նա մի աննպաստ տպավորություն գործեց իմ վրա․ ո՛չ հավատարմություն ներշնչեց նա ինձ, ո՛չ էլ հարգանք։
― Ես եկել եմ իմանալու, արդյոք Աննին չի՞ կամենա այս երեկո օպերա գնալ, ― ասաց մր․ Մելդընը, դիմելով տիկնոջը։ ― Այս երեկո ներկա թատերաշրջանի վերջին ընտիր օպերան են տալիս․ դրան մասնակցելու է մի երգչուհի, որին իրոք արժի լսել։ Հրաշալի ձայն ունի, և բացի այդ՝ հրեշի նման տգեղ է, ― ասաց մր․ Ջոն Մելդընը։
Դոկտոր Ստրոնգը, որ միշտ պատրաստ էր զվարճանալու առիթներ տալ իր նորատի ամուսնուն, դարձավ նրան ու ասաց․
― Պիտի գնաս, Աննի, պիտի գնաս։
― Կցանկանայի տանը մնալ, ― ասաց տիկինը դոկտորին։ ― Իրավ որ կցանկանայի տանը մնալ։
Եվ առանց նայելու ազգականին՝ նա դարձավ ինձ ու հարցրեց, թե ինչպե՞ս է Ագնեսը, արդյոք չի՞ կամենում իրեն տեսնել, արդյոք հենց այս երեկո իր մոտ չի՞ գա ― և այս բոլորը ասաց մի այնպիսի հուզվված ձայնով, որ զարմացա, թե ինչպե՞ս դոկտորն անգամ, որ այդ միջոցին հացին կարագ քսելով էր զբաղված, այդ ակներև երևույթը չի նկատում։
Սակայն նա ոչինչ չէր տեսնում։ Նա բարեհամբյուր ժպիտով ասաց ամուսնուն, թե նա դեռ երիտասարդ է և անհրաժեշտ է, որ միշտ զբոսնի ու զվարճանա, այլ ոչ թե իր ամուսնու նման ծերուկի հետ ձանձրանա։ Բացի այդ՝ դոկտորը կցանկանար կնոջից լսել այն նոր երգչուհու երգերը․ սակայն ինչպե՞ս կլինի այդ, եթե կինն օպերա չգնա։ Եվ դոկտորը շարունակեց պնդել, որ գնա, իսկ մր․ Ջոն Մելդընը խոսք տվեց նորից ճաշին հանդիպել նրանց։ Այնուհետև նա վեր կացավ և հավանական է որ իր անգործ պաշտոնը հոգալու գնաց․ սակայն ձիով գնաց, և բնավ առանց շտապելու։
Հետևյալ օրն ուզեցի իմանալ, թե արդյոք տիկինն օպերայում եղե՞լ է։ Չէր եղել․ այլ նամակ էր գրել ազգականին, որ չգա, և գնացել էր Ագնեսի մոտ, դոկտորին էլ իր հետ տանելով։ Դոկտորն ասաց, թե երեկոն շատ գեղեցիկ էր և թե նրանք դաշտում զբոսնելով են տուն վերադարձել։ Այդ իմանալով ես հարցրի ինձ ― արդյոք մրս․ Ստրոնգը օպերա չէ՞ր գնա, եթե Ագնեսը քաղաքում չլիներ։ Մի՞թե Ագնեսը նրա վրա էլ այդքան բարի ազդեցություն ունի։
Մրս․ Ստրոնգը շատ երջանիկ չպիտի լինի, մտածում էի ես․ բայց դեմքին նայելով կասեիր, թե կամ շատ գոհ է կամ սաստիկ կեղծավոր։ Ես լավ գիտեի նրա դեմքը, որովհետև դոկտորի ու իմ աշխատակցության միջոցին նա պատուհանի մոտ էր նստած և անձամբ նախաճաշը պատրաստեց, որ մենք զբաղված լինելով վայրիվերո ճաշակեցինք։ Երբ ես ժամը իննին հեռանալու վրա էի, կինը չոքեց մարդու առջև՝ նրա մուճակներն ու հյուսված գուլպաները հագցնելու համար։ Բաց պատուհանի մոտ գտնվող ծառի տերևներից մի մեղմիկ ստվեր էր ընկել նրա դեմքի վրա, և ես Դոկտորների Համայնքը գնալիս անդադար հիշում էի այն երեկոն, երբ նա կարդալով զբաղված դոկտորին էր նայում։
Այժմ բավական գործ ունեի․ առավոտյան ժամը հինգին էի վերկենում և երեկոյան ժամը իննին կամ տասին տուն գալիս։ Ես շատ գոհ էի այսպես զբաղված լինելուցս և երբեք դանդաղ չէի ման գալիս, այլ՝ արագ, կարծելով թե որքան ավելի ինձ հոգնեցնեմ, այնքան ավելի կարժանանամ Դորային։ Հանգամանքների փոփոխության մասին նա դեռ ոչինչ չգիտեր․ մի քանի օրից նա գալու էր միս Միլսի մոտ, և ես ասելիքս մինչև այդ օրն էի հետաձգել, միայն այսքանը հայտնելով նամակներիս մեջ, որոնք ծածուկ հասնում էին նրան միս Միլսի միջնորդությամբ, ― թե շատ բան ունեմ ասելու իրեն։ Այդ ժամանակ ես արջի ճարպի գործածությունը չափավորել էի, իսկ անուշահոտ սապոնից ու լավանդի ջրից միանգամայն հրաժարվել և բաճկոններիցս երեքը անասելի էժան գնով վաճառել, ― խստակյաց կյանքիս համար անչափ շքեղ բաներ էին դրանք։
Այդ էլ քիչ էր։ Է՛լ ավելի բան անելու եռանդով վառված, ես Տրեդլսի մոտ գնացի, որ այժմ Կեստլ Ստրիտում (Հոլբորն) գտնվող մի տան հետևի մասում էր բնակվում։ Հետո տարա և մր․ Դիկին, որ արդեն երկու անգամ ինձ հետ միասին Հայգեթ էր գնացել և իր ծանոթությունը դոկտորի հետ նորոգել։
Մր․ Դիկին հետս տարա, որովհետև նա տատիս հասած աղետին սրտանց ցավակցելով և անկեղծ հավատալով, թե ոչ մի կալանավոր, թիապարտ կամ ստրուկ այնքան շատ չի աշխատում, որքան ես ― մինչդեռ ինքն անկարող էր որևէ գործով մեզ օգնել ― սկսել էր մաշվել ու մաշվելուց թե՛ ախորժակը և թե՛ քունը կորցրել։ Այս դրության մեջ նա իրեն ավելի անձեռնահաս էր զգում իր հիշատակարնն ավարտելու, քան երբևիցե, և որքան շատ էր ճիգ թափում, այնքան էլ շատ էր Կառլոս Առաջինի թշվառ գլուխը ներս սպրդում։ Ես երկյուղ էի կրում, թե նրա հոգեկան հիվանդությունը կսաստկանա, եթե նրան մի անմեղ հնարով չխաբենք ու կարծել չտանք, թե նա օգտակար է, և կամ նրան իրոք օգտակար չդարձնենք (որ հարկավ ավելի լավ կլիներ), ուստի և որոշեցի խորհուրդ հարցնել Տրեդլսից։ Դեռ նրա մոտ չգնացած, ես նրան ամեն բան, ինչ որ պատահել է գրել էի, և նա պատասխանել էր մի կարեկցական ու սիրալիր նամակով։
Մենք գտանք նրան թղթերի մեջ ընկղմված։ Սիրուն թաղարն ու մարմարե կլոր սեղանը, որոնց տեսքով նա իր ոգին զորացնում էր, դրված էին փոքրիկ սենյակի անկյունում։ Նա մեզ սիրով ընդունեց և մի վայրկյանում մր․ Դիկի հետ մտերմացավ։ Մր․ Դիկն էլ ամենայն վստահությամբ փութաց հայտնել, թե արդեն մի անգամ տեսել է նրան, և մենք երկուսս ասացինք․ «Շատ կարելի է»։
Տրեդլսի հետ քննելու առաջին խնդիրս այս էր։ Լսել էի, որ զանազան ասպարեզների վրա հռչակված շատ ու շատ մարդիկ իրենց ընթացքը նրանով են սկսել, որ պառլամենտի պայքարների լրատու են եղել։
Տրեդլիսց գիտեի, թե իր հույսերից մեկն էլ մի լրագրի աշխատակից լինելն էր։ Այս երկու փաստը միացնելով, հարցրել էի նրան նամակիս մեջ, թե ի՞նչ պետք է անել, որ կարենամ այդ պաշտոնի համար պատրաստվել։ Այժմ նա ինձ հաղորդեց, թե իր հավաքած տեղեկություններին նայելով՝ ավելի հեշտ է, բացի հազվագյուտ դեպքերից, վեց լեզու սովորել, քան թե սղագրության արվեստի լոկ մեքենայական վարժությունը, այսինքն՝ արագ սղագրելու և լավ կարդալու հմտություն ձեռք բերելը, և թե դրա համար առնվազն մի քանի տարվա հարատև ու տոկուն աշխատանք է հարկավոր։ Տրեդլսն իրավամբ կարծում էր, թե այդ մասին խոսելն անգամ ավելորդ է․ սակայն նրա հիշած դժվարությունների մեջ ես ուրիշ բան չտեսա, բացի մի հաստատուն ծառից, որ պետք էր տապալել, և անմիջապես վճռեցի կացինս առած այդ թանձրախիտ անտառի միջով ճանապարհ բացել դեպի Դորան։
― Շատ շնորհակալ եմ քեզնից, սիրելի Տրեդլս, ― ասացի ես։ ― Հենց վաղվանից կսկսեմ։
Տրեդլսը շվարած երեսիս նայեց․ նա դեռ չգիտի, թե ինչ հափշտակություն է տիրել սրտիս։
― Սղագրության արվեստի մի լավ դասագիրք կգտնեմ, ― ասացի ես։ ― Դա կսկեմ ուսումնասիրել Դոկտորների Համայնքում, ուր ժամանակիս գրեթե կեսը զուր է կորչում։ Վարժության համար կսկսեմ ատյանում ասվող ճառերն արձանագրել և անշուշտ մի օր նպատակիս կհասնեմ, իմ սիրելի՜ բարեկամ։
― Ա՜յ քեզ բան, ― գոչեց Տրեդլսը, աչքերը լայն բանալով։ ― Չէի կարծում, որ դու այդքա՜ն վճռական ես, Կոպպերֆիլդ։
Եվ ինչպես կարող էր կարծել, քանի որ եռանդս ինձ համար էլ մի նոր բան էր։ Բարեկամիս նկատողությունը թողնելով, մր․ Դիկին առաջ քաշեցի։
― Գիտե՞ք ինչ․․․ մր․ Տրեդլս, ― ասաց մր․ Դիկը ջերմությամբ։ ― Ես կուզենայի փորձել ինձ․․․ արդյոք չե՞մ կարող թմբուկ խփել․․․ կամ որևէ գործիք փչել։
Խե՜ղճ մարդ։ Ես տարակույս չունեի, որ նա մյուս բաներից ավելի, պատրաստ է հատկապես այդ զբաղմունքն ընտրել։ Տրեդլսը, սակայն, առանց ժպտալու պատասխանեց․
― Բայց եթե չեմ սխալվում, դուք մի պատվական ձեռագիր ունեք, սըր։ Այդպես չէ՞, Կոպպերֆիլդ։
― Հիանալի ձեռագիր, ― ասացի ես։
Եվ իրոք մր․ Դիկի ձեռագիրը շատ սիրուն էր։
― Ուրեմն չէ՞իք կամենա թղթեր արտագրել, եթե ձեզ համար արտագրելու բաներ ճարեմ, ― հարցրեց Տրեդլսը։
Մր․ Դիկը կասկածանքով երեսիս նայեց ու ասաց․
― Հը՞, Տրոտուդ։
Ես գլխով արի։ Մր․ Դիկն էլ գլխով արեց ու խոր շունչ քաշեց։
― Խոսիր հետը հիշատակարանի մասին, ― ասաց մր․ Դիկը։
Բացատրեցի Տրեդլսին, թե ամենամեծ դժվարությունը մր․ Դիկի ձեռագրերից Կառլոս Առաջինին հեռու պահելն է, և մինչ ես բացատրում էի, մր․ Դիկը իր բթամատի ծայրը ծծելով, խորհրդավոր ակնածությամբ նայում էր Տրեդլսին։
― Սակայն իմ հիշած թղթերն արդեն սրբագրված ու պատրաստ են, ― ասաց Տրեդլսը մի քիչ մտածելուց հետո, ― այնպես որ մր․ Դիկը շատ անելիք չի ունենա։ Չէ՞ որ այդ մի բավական զգալի տարբերություն է, Կոպպերֆիլդ։ Համենայն դեպս ավելորդ չէր լինի մի փորձ անել։
Այդ կարծիքը հուսադրեց մեզ։ Տրեդլսն ու ես առանձնացանք՝ խորհրդակցելու համար, իսկ մր․ Դիկն անձկությամբ դիտում էր մեզ իր աթոռից։ Մենք որոշեցինք հենց հետևյալ օրը գործի նստեցնել մր․ Դիկին, և այս որոշումն ամենայն հաջողությամբ գլուխ բերինք։
Բուկինհեմ փողոցի տան պատուհանի առջև, մի սեղանի վրա Տրեդլսի բերած ձեռագրերը դրեցինք․ ― դա մի իրավաբանական փաստաթուղթ էր, որից չգիտեմ քանի՞ պատճեն պիտի հանվեր ― իսկ մյուս սեղանի վրա մեծ Հիշատակարանի դեռ անավարտ բնագիրը փռեցինք։ Մեր հրահանգների զորությամբ մր․ Դիկը պարտավոր էր իր առջև դրված փաստաթուղթը բառ առ բառ արտագրել, անգամ մազի չափ չշեղվելով բնագրից․ և հենց որ Կառլոս Առաջինի մեջ բերելու կարիք զգար, պարտավոր էր իսկույն ևեթ դեպի հիշատակարանի սեղանը ցատկել։ Հորդորեցինք նրան արիաբար ու հաստատ կերպով այդ կանոնին հետևել, և տատիս հանձնարարեցինք, որ նրա վրա հսկի։ Տատս հետո մեզ պատմեց, թե սկզբում մր․ Դիկն երկու թմբուկ խփող մարդու նման իր ուշադրությունը շարունակ մերթ մեկ ու մերթ մյուս սեղանին էր դարձնում․ բայց տեսնելով վերջ ի վերջո, որ այդ բանը իրեն շփոթում ու հոգնեցնում է, վճռել էր մի իսկական գրագրի պես միայն փաստաթղթին նվիրվել, իսկ հիշատակարանը մի ուրիշ հարմար ժամանակի թողնել։ Մի խոսքով, թեպետ մեծապես հոգ էինք տանում, որ մր․ Դիկը պետք եղածից ավելի չաշխատի, և թեպետ նա իր գործը շաբաթվա սկզբից չէր սկսել, բայց և այնպես մինչև առաջին շաբաթ օրը վեց շիլինգ և ինը պենս վաստակեց։ Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպիսի բերկրությամբ նա խանութից խանութ վազեց իր այդ գանձը վեց պենսանոց դրամների մանրելու և ինչպե՜ս այդ բոլորը մի ափսեի վրա սրտի ձևով շարելուց հետո, բերկրության ու հպարտության արտասուքը աչքերին, տարավ տատիս ընծայեց։ Այս ձևով մի օգտավետ գործունեություն սկսելուց ի վեր նա կարծես թե մի բարերար թովչության ներքո էր․ և եթե այդ շաբաթ իրիկունն աշխարհիս երեսին մի երջանիկ մարդ կար, հարկավ դա այդ համեստ ու շնորհալի արարածն էր, որի աչքում երկրիս վրա ամենից սքանչելի կինն իմ տատն էր, իսկ ամենից սքանչելի երիտասարդը՝ խոնարհս։
― Էլ սովամահ լինելու վտանգ չկա, Տրոտուդ, ― ասաց մր․ Դիկը, մի անկյունում աջս սեղմելով։ ― Տատիդ պետքերը ես կհոգամ, սըր։
Եվ նա իր տասը մատները օդի մեջ շարժեց, կարծես նրանք մի֊մի բանկ լինեին։
Չգիտեմ ո՞վ էր ավելի գոհ Տրե՞դլսը, թե ես։
― Վա՜հ, ― գոչեց Տրեդլսը, մի նամակ հանկարծ հանելով գրպանից։ ― Քիչ մնաց մր․ Միկաբրին մոռանայի։
Նամակը գրված էր իմ հասցեով (մր․ Միկաբրը ոչ մի ժամանակ նամակ գրելու առիթը չէր փախցնում)՝ «բարեսեր միջնորդությամբ Թ․ Տրեդլսի, Esquire», և բովանդակությունն էր հետևյալը․
«Սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ։
Թերևս շատ չզարմանաք, եթե լսեք, որ վերջապես բախտս ժպտաց։ Արդեն մի ուրիշ առիթով ձեզ հայտնել եմ, թե այդ բանը սպասում էի։
Ահա գնում եմ հաստատվելու մեր երջանիկ կղզու գավառական քաղաքներից մեկի մեջ, որի հասարակությունը կարելի է երկրագործական ու եկեղեցական տարրերի մի հաջողակ խառնուրդ համարել։ Այնտեղ ես շատ գիտնական անձանց հետ ամենասերտ հարաբերություն կունենամ։ Ինձ կուղեկցեն մրս․ Միկաբրն ու մեր սերունդը։ Հավանական է, որ մեր աճյուններն այն հանգստարանում ամփոփվեն, որի մեծանուն եկեղեցու շնորհիվ քաղաքի հռչակը, կարելի է ասել, Չինաստանից մինչև Պերու է տարածվել։
Արդի Բաբելոնին մնաս բարով ասելիս, ուր շատ ու շատ աղետներ կրեցինք, և կարծեմ արիաբար կրեցինք, մրս․ Միկաբրն ու ես չենք կարող նկատի չառնել, թե գուցե տարիներով և կամ ընդմիշտ բաժանվում ենք մի մարդուց, որ վաղուց ի վեր շատ սերտ է կապված եղել մեր ընտանեկան հարկի հետ։ Եթե մեր մեկնելուց առաջ հաճեք մեր ընդհանուր բարեկամ մր․ Թոմաս Տրեդլսի հետ մեր ընդհանուր բնակարանը հարգել և մեզ հետ դիպվածին պատշաճ բարեմաղթություններ փոխանակել, դրանով մեծապես շնորհ կանեք
մի մարդու,
որը է՝ և միշտ կմնա
ձեզ անձնվեր
Ուիլկինս Միկաբր»։
Ի սրտե ուրախացա, որ մր․ Միկաբրը վերջապես աղետների բեռից ազատվել է և իրոք բախտի ժպիտին արժանացել։ Տրեդլսից իմանալով, որ հրավերը ճիշտ այն օրվա երեկոյան համար է, որոշեցի անպատճառ ներկա լինել մնաս բարովի հանդեսին, և մենք գնացինք մինչև իսկ Գրեուինն֊Րոդի հեռավոր ծայրը, ուր ապրում էր մր․ Միկաբրը մր․ Մորտիմերի անունով։
Բնակարանն այն աստիճան անշուք ու փոքր էր, որ երկվորյակները, այժմ մոտավորապես ութ կամ ինը տարեկան, մի ծալովի բազմոցի վրա էին քնում՝ նույն այն հյուրասենյակում, ուր մր․ Միկաբրը պատվում էր մեզ իր հռչակավոր ընպելիքով, որը պատրաստել էր մի կուժի մեջ։ Այս այցելությունն ինձ առիթ տվեց ծանոթությունս մաստր Միկաբրի հետ նորոգելու և այժմ դա տասներեք տարեկան մի ժիր պատանի էր՝ սաստիկ շարժուն, որ անսովոր երևույթ չէ նրա հասակի երեխաների համար։ Նրա քրոջն էլ տեսա՝ միս Միկաբրին, որի մեջ մր․ Միկաբրի ասելով «մայրը մի փյունիքի պես իր երիտասարդությունը նորոգում էր»։
― Սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― դուք ու Տրեդլսը իսկ և իսկ մեր գաղթելու պահին եք մեզ մոտ գալիս, ուստի հարկավ ներողամիտ կլինեք, եթե այս պատճառով պարտ ու պատշաճ հարմարավետություն չգտնեք մեր բնակարանում։
Մի հարմար պատասխան որոնելով, չորս կողմս նայեցի ու տեսա, որ գերդաստանի իրեղեններն արդեն կապված են և ամենևին ծանրակիր կամ բազմաթիվ չեն։ Ես շնորհավորեցի մրս․ Միկաբրին առաջիկա փոփոխության առթիվ։
― Սիրելի մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― լավ գիտեմ, թե որքա՜ն մեր վիճակը ձեր սրտին մոտ է։ Գերդաստանիս անդամները կարող են, եթե կամենան, մեր գաղթն աքսոր համարել, սակայն ես կին եմ ու զավակների մայր և ոչ մի ժամանակ մր․ Միկաբրից չեմ բաժանվի։
Տրեդլսը ջերմությամբ հավանություն տվեց այդ որոշմանը, որովհետև տիկինը նրան էլ մի ակնարկ ուղղեց։
― Այդ է գոնե իմ հայացքը այն նվիրական պարտքի մասին, մր․ Կոպպերֆիլդ և մր․ Տրեդլս, որ ազատ կամքովս հանձն առա սուրբ սեղանի առջև ասելով «Ես՝ Էմմիս, հոժար եմ, Ուիլկինս, քո կինը լինելու»։ Ես ինքս անձամբ հարսանիքից մի գիշեր առաջ պսակի խորհուրդը կարդացի, և ընթերցումից հանած վերջնական եզրակացությունս այն եղավ, թե երբեք չպիտի ամուսնուս թողնեմ։ Այդ սուրբ կարգի իմաստը գուցե ես սխալ մեկնած լինեմ, այնուամենայնիվ, չե՜մ թողնի մր․ Միկաբրին, ո՛չ երբեք։
― Ա՜խ, հոգիս, ― ասաց մր․ Միկբրը, մի քիչ համբերությունից դուրս գալով, ― ո՞վ է քեզ երբևիցե ասել, թե կթողնես։
― Գիտեմ, սիրելի Կոպպերֆիլդ, ― շարունակեց մրս․ Միկաբրը, ― այժմ ես պիտի գնամ պանդուխտ դառնամ օտար, անծանոթ մարդկանց մեջ, այն էլ գիտեմ, որ երբ մր․ Միկաբրն ամենաազդու ձևով այդ լուրը հաղորդեց գերդաստանիս անդամներին, նրանք մի պատասխան անգամ չտվին։ Եթե կամենաք, սնապաշտ կին համարեցեք ինձ․ սակայն մի ներքին ձայն ինձ վկայում է, թե մր․ Միկաբրին վիճակված է իր անթիվ նամակների դեմ ոչ մի պատասխան չստանալ։ Գերդաստանիս համառ լռությունը հիմք է տալիս կարծելու, թե նրանք իմ որոշմանը հակառակ են․ բայց հավատացած եղեք, մր․ Կոպպերֆիլդ, որ ոչ մի մարդու թույլ չեմ տա ինձ սրբազան պարտքի շավիղից շեղել, հայրիկիս ու մայրիկիս անգամ թույլ չէի տա, եթե տակավին ապրեին։
Ասացի, թե այդ ընթացքը միանգամայն համապատասխան է արդարության պահանջին։
― Կարող են ասել, ― շարունակեց մրս․ Միկաբրը, ― թե իմ կողմից զոհաբրոություն է գնալ֊փակվել մի աթոռանիստ քաղաքի մեջ․ սակայն, մր․ Կոպպերֆիլդ, եթե այդ բանը զոհաբերություն է՝ մր․ Միկաբրի պես բազմահանճար մարդու կողմից։
― Ի՜նչ եք ասում, ― գոչեցի ես։ ― Ուրեմն մի աթոռանիստ քաղաք եք գնում։
Մր․ Միկաբրը, որ արդեն սկսել էր իր կուժիվ մեզ մատրվակել, պատասխանեց․
― Եվ հատկապես Կենտրբրի։ Բանն այն է, սիրելի Կոպպերֆիլդ, որ ես մեր բարեկամ Ուրիաս Հիպի հետ դաշն եմ կապել և մեր դաշինքի զորությամբ օգնելու եմ նրան որպես․․․ որպես մտերիմ գրագրի։
Ես զարմանքով նայեցի մր․ Միկաբրին, որը իմ զարմանալուց շատ զվարճացավ։
― Բանի էությունը բացատրելու համար պետք է ասեմ, ― շարունակեց նա պաշտոնական եղանակով, ― թե գլխավորապես մրս․ Միկաբրի գործնական հակումների, նրա իմաստուն խորհուրդների ազդեցությամբ է, որ վճռեցի այս քայլն անել։ Արդյոք կհիշե՞ք, որ մեր վերջին տեսակցության ժամանակ էր, որ մրս․ Միկաբրը կարծիք հայտնեց, թե անհրաժեշտ է հասարակությանը կռվի կանչել, ձեռնոց նետելով նրա երեսին։ Ձեռնոցը նետվեց մի լրագրական հայտարարությամբ։ Ուրիաս Հիպը այն վերցրեց, և մենք մի փոխադարձ համաձայնություն կայացրինք։ Ուզում եմ լիակատար հարգանքով խոսել իմ բարեկամ Հիպի մասին, որ վերջին աստիճանի ճարպիկ մարդ է։ Իմ բարեկամ Հիպը շատ մեծ ռոճիկ չի տա ինձ․ բայց խոստացել է պարտքերիս բեռը մի քիչ թեթևացնել, իմ ապագա ծառայության վրա իրավացի հույսեր դնելով, և ես պատվովս երդվել եմ, որ նրան մեծ օգուտներ կհասցնեմ։ Ամբողջ ճարտարությունս ու ձիրքերս, եթե կարելի է այսպես ասել, ավելացրեց մր․ Միկաբրը կեղծ համեստությամբ և իր նախկին ազնվական եղանակով, ― այսուհետև բացառապես իմ բարեկամ Ուրիաս Հիպին նվիրված կլինեմ։ Արդեն շատ ու շատ քաղաքային դատեր վարած լինելով, իբրև անձիս փաստաբան, ես մեր օրենքներին բավական հմուտ եմ, և այժմ մտադիր եմ ամենայն ջանքով մի իրավական երևելի երկ ուսումնասիրել, որի հեղինակն Անգլիայի պարծանքն է։ Կարծեմ այստեղ ավելորդ է հիշել, որ խոսքս դատավոր մր․ Բլեկոտընի մասին է։
Այս դիտողությունը հաճախ ընդհատվում էր մրս․ Միկաբրի կշտամբանքներով՝ պատանի Միկաբրի նկատմամբ, որ կամ կրունկների վրա էր նստում, կամ թե երկու ձեռքով գլուխը բռնում, որը կարծես թե ընկնելու էր ուսերից, կամ Տրեդլսին սեղանի տակից ոտքերով հրում, կամ մի ոտքը մյուսի վրա դնում, կամ թե երկուսն էլ մեկը մյուսից այնպիսի ձևով հեռացնում, որ բնության կանոնին հակառակ էր, կամ թե գլխի մազերը բաժակների վրա կախ գցում և կամ իր մշտաշարժ անդամներով մի այնպիսի աղմուկ հանում, որ բոլորովին անկարելի էր ընկերության շահերի հետ հաշտեցնել։ Մինչդեռ ես լուռ նստած մտածում էի, թե ի՞նչ է արդյոք մր․ Միկաբրի խոստովանության իմաստը, մրս․ Միկաբրը նույն ճառի նյութին անցնելով, ուշադրությունս գրավեց։
― Իմ հատուկ պահանջը մր․ Միկաբրից, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― այժմ սա է, որ նա իր անձը իրավաբանության այդ ստորին ճյուղին նվիրելով, վերջ ի վերջո չհրաժարվի մինչև ծառի նույնիսկ գագաթը բարձրանալու ձգտումից։ Ես հավատացած եմ, որ մր․ Միկաբրը, այդ պաշտոնն ընդունելով, որ իր հարուստ ձիրքերին ու մանավանդ հորդահոս լեզվին այն աստիճան հարմար է, անշուշտ մի օր երևելի մարդ կդառնա։ Ի՞նչ եք կարծում մր․ Տրեդլս, օրինակի համար, դատավոր և կամ քարտուղար դառնալու մասին։ Մի՞թե որևէ մարդու այդ բարձր կոչումներին հասցնող դուռը իր առջև փակած կլինի, եթե մր․ Միկաբրի այժմ ընդունած պաշտոնի պես մի բան ստանձնի։
― Հոգիս, ― նկատեց մր․ Միկաբրը, Տրեդլսի վրա հարցական հայացք նետելով, ― այդ խնդիրները քննելու համար մեր առջև դեռ շատ ժամանակ կա։
― Ոչ, Միկաբր, ― պատասխանեց մրս․ Միկաբրը։ ― Քո գլխավոր թերությունն այն է, որ սովոր չես հեռու նայել։ Քեզ անհրաժեշտ է ― եթե կամենում ես արդար լինել դեպի ընտանիքդ, չասենք արդեն դեպի անձնական արժանիքդ, ― մի ակնարկով ըմբռնել հորիզոնի ծայրագույն կետը, որին հանճարդ կարող է քեզ հասցնել։
Մր․ Միկաբրը հազաց ու մեծ հաճույքով իր պունշը խմեց, նորից նայելով Տրեդլսին, ասես թե նրա կարծիքը լսելու համար։
― Գիտե՞ք ինչ կասեմ, ― ասաց Տրեդլսը, ճշմարտությունը համեստաբար պարզելով, ― ես կցանկանայի խնդիրն անսեթևեթ ու պարզ կերպով ներկայացնել․․․
― Իմ ուզածն էլ հենց այդ է, սիրելի մր․ Տրեդլս, ― ընդհատեց մրս․ Միկաբրը։ ― Այսպիսի կարևոր խնդիր քննելիս, ես ինքս կցանկանայի որքան կարելի է անպաճույճ պատկերացնել նրան։
― Ասելիքս այս է, ― շարունակեց Տրեդլսը, ― որ մր․ Միկաբրի ընտրած ճյուղը, եթե նա հմուտ էլ լիներ այդ ճյուղում․․․
― Ճիշտ այդպես է, ― հաստատեց մրս․ Միկաբրը, ― Ուիլկինս, խեթ֊խեթ մի նայի։
― ․․․ Անգամ եթե հմուտ էլ լիներ այդ ճյուղում, ձեր հիշած կոչումների հետ ամենևին կապ չունի։ Միայն պետական փաստաբանը կարող է դատավոր կամ քարտուղար ընտրվել․ իսկ պետական փաստաբան դառնալու համար մր․ Միկաբրին անհրաժեշտ է գոնե հինգ տարի իրավաբանական ճեմարանում սովորել։
― Եթե չեմ սխալվում, ― նկատեց մրս․ Միկաբրը քնքուշ ժպիտով, ― ուզում եք ասել, թե այդ հինգ տարին լրանալուց հետո, մր․ Միկաբրը կարո՞ղ է դատավորի կամ քարտուղարի պաշտոն ստանալ։
― Կարող է թեկնածու լինել, ― պատասխանեց Տրեդլսը, շեշտելով թեկնածու բառը։
― Շնորհակալ եմ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը։ ― Հենց այդ էի ուզում իմանալ։ Եթե հանգամանքն այդպես է, և եթե մր․ Միկաբրն այս պաշտոնն ստանձնելով ոչ մի բան չի կորցնում, արդեն ես գոհ եմ ու հանգիստ։ Ես խոսում եմ անտարակույս իբր մի կին, սակայն միշտ համոզված եմ, որ մր․ Միկաբրն օժտված է այն բանով, որ լուսահոգի հայրիկս ատենական ոգի էր անվանում, և վստահ եմ, որ այժմ մր․ Միկաբրը մի այնպիսի ասպարեզի վրա է ոտք դնում, որ այդ ոտքն ավելի կզորանա ու ամենաբարձր ավագության կհասնի։
Ես հավատացած եմ, որ մր․ Միկաբրը ինքն իրեն արդեն պատկերացնում էր բրդի պարկի<ref>The Woolsack ― այդպես է կոչվում Վերին Պալատի կարմիր բարձը, որի վրա լորդկանցլերն է նստում</ref> վրա բազմած։ Նա իր ճաղատ գլուխը պարծանքով շփեց ու մի շինծու խոնարհությամբ ասաց․
― Սպասենք, հոգյակ ճակատագրի որոշումներին։ Եթե ինձ վիճակված է դատավորի կեղծամ հագնել, ես պատեաստ եմ, գոնե արտաքուստ (ակնարկ էր ճաղատության վրա), այդ պատիվն ընդունել։ Չեմ ափսոսում մազերս․ ո՞վ գիտի, գուցե մի որոշ նպատակով եմ կորցրել դրանք։ Սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ, ես մտադիր եմ եկեղեցու համար կրթել որդուս․ չեմ ուրանում, որ հատկապես նրա շահի համար կփափագեի մի բարձր դիրք ձեռք բերել։
― Եկեղեցո՞ւ համար, ― հարցրի ես, ― միևնույն ժամանակ Որիաս Հիպի մասին մտածելով։
― Այո՛, ― ասաց մր․ Միկաբրը։ ― Նա շատ զիլ ձայն ունի և մի օր կսկսի խմբում երգել։ Մի անգամ Կենտրբրիում հաստատվելուց հետո հարկավ կփութանք մեր բարեկամների միջնորդությամբ հեշտացնել նրա մուտքը մայր եկեղեցու երգեցիկների դասի մեջ։
Այդ իսկ րոպեին պատանի Միկաբրը «Սրակտուց փայտփորիկ» երգը հնչեցրեց և գնաց քնելու։ Նրա ձայնը միաբերան գովելուց հետո, առօրյա բաների մասին խոսեցինք և որովհետև ես շատ զբաղված էի իմ սեփական դրության փոփոխությամբ, հարկ համարեցի մր․ Միկաբրին և նրա ամուսնուն վիճակիս հետ ծանոթացնել։ Անկարելի է պատմել, թե նրանք որքան ուրախացան ու զվարթացան, տատիս հասած դրամական տագնապի լուրը լսելով։
Արդեն կուժը դատարկվելու վրա էր, երբ ես Տրեդլսին հիշեցրի, թե բարեկամներին վերջին հրաժեշտ տալիս մեզ կվայելեր առողջություն, հաջողություն և ամեն բարիք մաղթել նրանց իրենց նորընտիր ասպարեզի վրա։ Խնդրեցի մր․ Միկաբրին մեր բաժակները լցնել և մեկնողներին արևշատություն ցանկանալով, նրա աջն ամուր թոթվեցի և այս նշանավոր անցքի հիշատակը հավերժացնելու համար՝ մրս․ Միկաբրին համբուրեցի։ Տրեդլսը օրինակիս միայն առաջին մասին հետևեց, իսկ երկրորդին հետևելուց ձեռնպահ մնաց, որովհետև իր բարեկամությունը տիկնոջ հետ իմի չափ հին չէր։
Մր․ Միկաբրը ոտքի կանգնեց և մի բթամատն իր բաճկոնի մի գրպանը, իսկ մյուսը մյուս գրպանը դնելով, հետևայլն ասաց․
― Սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ, երիտասարդ հասակիս ընկեր, եթե կարելի է այդպես ասել, և հարգելի բարեկամդ իմ Տրեդլս, եթե կներեք, որ ձեզ այդպես անվանեմ, թույլ տվեք ինձ այդ մաղթանքների փոխարեն մի սրտագին, մի ինքնաբեր շնորհակալություն հայտնել մրս․ Միկաբրի, մեր սերնդի և իմ կողմից։ Թերևս պատշաճ կհամարեք, որ այս գաղթման նախաժամին, որով մեր առաջ մի նոր կյանք է սկսվում (մր․ Միկաբրն այնպես էր խոսում, որ հենց իմանաս հինգ հազար մղոն ճանապարհ է կտրելու), մի հրաժեշտի ճառ ասել առջևս նստած երկու ընտիր բարեկամներիս։ Սակայն ասելիքս արդեն ասել եմ։ Կմնա միայն ավելացնել, որ ինչ դիրք էլ ես ձեռք բերեմ այն գիտական կոչման մեջ, որին խոնարհաբար նվիրվելու եմ, պիտի ջանամ պարզերես մնալ և մրս․ Միկաբրին արժանի հանդիսանալ։ Ձեզ անհայտ չէ, որ դրամական տագնապի ճնշման ներքո ես մի քանի պարտք էի արել իսկույն վճարելու պայմանով։ Զանազան պատճառների կուտակմամբ այդ պարտքերը վճարելու ճար չգտա և ստիպվեցի մի այնպիսի հագուստ հագնել, որ սովորությանս հակառակ է․․․ ակնարկում եմ ակնոցիս վրա․․․ և յուրացնել մի մականուն, որ ոչ մի օրինական իրավունք չունեմ կրելու։ Սակայն, մթապատ հորիզոնից ամպերն արդեն անհետացան և ահա լեռների գագաթին նորից շողում է ակն արփենին։ Եկող երկուշաբթի, երեկոյան ժամը չորսին, հենց որ կառքը Կենտրբըրի ժամանի, ես վերստին բնագավառիս հողի վրա ոտք կդնեմ և անունս դարձյալ Միկա՜բր կլինի։
― Այլևս մի բան միայն ունեմ հրաժեշտի վերջին րոպեին հոգալու, և այդ բանը արդարության խնդիր է։ Իմ ազնիվ բարեկամ մր․ Թոմաս Տրեդլսը, երկու տարբեր դիպվածներում, իբրև երաշխավորող, «ձեռք է դրել», եթե անտեղի չէ այս գռեհիկ ոճը բանեցնել, իմ պարտամուրհակների տակ։ Առաջին դեպքում մր․ Թոմաս Տրեդլսը․․․ թույլ տվեք պարզ ասեմ․․․ ծուղակն ընկավ։ Իսկ երկրորդ մուրհակի պայմանաժամը դեռ չի հասել։ Առաջին պարտքիս գումարը (մր․ Միկաբրը թղթեր հանեց գրպանից), կարծեմ քսաներեք, չորս, իննուկես է․ երկրորդինը՝ տասնութ, վեց երկու։ Այս բոլորը միացնելով գումարը կլինի, եթե հաշիվս սխալ չէ, քառասունմեկ, տասը, տասնմեկուկես։ Իմ բարեկամ Կոպպերֆիլդը մեծ շնորհ կանի, եթե բարեհաճի վերստուգել այս գումարը։
Ես ստուգեցի ու ճիշտ գտա։
― Եթե կամենայի մայրաքաղաքից և մր․ Թոմաս Տրեդլսից հեռանալ, ― շարունակեց մր․ Միկաբրը, ― առանց պարտքերս մարելու, սրտիս վրա մի անտանելի բեռ կմնար։ Վասն որս իմ բարեկամ մր․ Թոմաս Տրեդլսի համար պատրաստել եմ ահա մի փաստաթուղթ, որ լիովին համապատասխան է փափագիս։ Խնդրում եմ մր․ Թոմաս Տրեդլսին իմ հատուկ ստորագրությամբ վավերացված այս քառասունմեկ ստեռլինգ, տասը շիլինգ և տասնմեկուկես պեննի պարտատոմսն ընդունել։ Երջանիկ եմ, որ այս ձևով բարոյական արժանիքս վերականգնում եմ և նորից կարող եմ ընկերներիս առջև պարզերես ման գալ։
Այս առաջաբանն ավարտելուց հետո, որ մեծ եռանդով ասվեց, մր․ Միկաբրը տոմսակը Տրեդլսին տվեց և ամենայն բարիք մաղթեց նրան։ Ես հավատացած եմ, որ մուրհակ տալը, որ ոչ միայն մր․ Միկաբրի համար փողը վճարելուն էր հավասար, այլև Տրեդլսն անգամ տարբերությունն իսկույն ևեթ չըմբռնեց, և հետո միայն դառն փորձով հասկացավ, որ մի թղթի կտոր տալը մեկ բան է, պարտք վճարեն ուրիշ բան։
Առաքինության այս սխրալի գործով զորբացած՝ մր․ Միկաբրն այնպես «պարզերես» սկսեց ման գալ մոմը ձեռքին մեզ ճանապարհ գցելիս, որ նրա կուրծքն ավելի փքվեց։ Շատ սրտագին հրաժեշտ տվինք իրար, և ես Տրեդլսին մինչև իր դուռը հասցնելուց հետո՝ մենակ տուն գնացի, մի քանի տարօրինակ ու հակասական բաների մասին մտածելով, ի միջի այլոց և այն բանի մասին, թե գուցե իմ անտեր մանկության գորովալի հիշատակի պատճառով էր, որ մր․ Միկաբրը հեղեղուկ բնավորության հակառակ, ոչ մի անգամ պարտք չէր ուզել ինձանից։ Ես հարկավ, արիություն չէի ունենա նրա խնդիրը մերժելու․․․ նա էլ անշուշտ (գրում եմ այս ի պատիվ նրա) այդ լավ գիտեր։
