Հովվերգություն, XX դար
հեղինակ՝ Անդրեյ Բիտով |
|
Այս ստեղծագործությունը սրբագրման կարիք ունի։ Դուք կարող եք օգնել Գրապահարանին սրբագրելով այն։ Շնորհակալություն |
Այնպես պատահեց, որ ես սկզբում ծանոթացա Հրանա Մաթեւոսյան մարդու եւ զգալիորեն ավելի ուշ՝ նրա գրքերի հետ։ Ինձ համար էական է առանձին պատմել այդ տպավորությունների մասին եւ ես կջանամ բացատրել՝ ինչու։
Մենք մայրաքաղաք էինք ժամանել երկրի տարբեր ծայրերից եւ կողք կողքի ապրում էինք Ռուսթավելու փողոցի մոգական Կանաչ տանը։ Հարազատ միջավայրից կտրվելը վատ էր անդրադառնում մեզ վրա։ Մի քիչ նվաճողներ, մի քիչ գավառացիներ մենք որոշ ժամանակ անց հայտնաբերեցինք, որ չենք կարողանում մերվել մայրաքաղաքին։ Հետզհետե կորցնելով մեր իսկական դեմքերը, փոքր֊ինչ ցնորված, մենք մի գլուխ խոսում էինք մեր ինքնությունը պահպանելու անհրաժեշտության մասին, իսկ ինքներս է՛լ ավելի էինք տարրալուծվում խորթ ապրելակերպի մեջ։ Եվ, հուսալքվելով, ընդունում էինք, որ ապրել հնարավոր է միմիայն տանը։
Եվ, թերեւս, բոլորիցս սուր հայրենիքից ու ընտանիքից կտրված լինելն ապրում էր Հրանտը։ Նա նմանում էր տեղփոխին դժվարությամբ հարմարվող թոշնած բույսի։ Ի բնե տխուր նրա աչքերը նայում էին Ռուսթավելու փողոցին շան կարոտով։ Երեւանում մնացած իր զավակների մասին, նա, ըստ երեւույթին, վախենում էր անգամ հիշել։ Եվ, այնուամենայնիվ, մեզնից միայն նա՛ բոլորովին չէր կորցրել իրեն։ Նա բացառել էր ողջ արտաքին կյանքը, ասես վճռելով, որ իր համար այստեղ կյանք չի կարող լինել եւ գրում, գրում էր։ Թե՞ գյուղացու նրա խիղճն էր ճմլվում մայրաքաղաքի կյանքից, աշխատավարձից ու սպասարկման հարմարություններից, եւ որպեսզի խեղդի տան կարոտը, նա, թվում է, արդեն չէր էլ քնում, այլ գրում էր։ Գրում էր, ինչպես հետո պարզվեց, իր տան, իր գյուղի մասին։ Նրա մոլեգին ջերմեռանդությունը սահման չուներ։ Գիշերվա ցանկացած
162
պահի կարելի էր հանդիպել նրան միջանցքում՝ կարմրած աչքերով, անքուն, չածիլված դեմքով։ Ցրվում էր նրանով, որ իր համար սուրճ էր եփում։ Եվ դարձյալ կոկիկ, հնամյա, ինձ կատարելապես անհասկանալի տառերը լցնում էին թերթ թերթի հետեւից, անխոնջ, հանց մրջյունների բանակ։
Այն, որ նա շատ լավ մարդ է, շուտով հասկանալի դարձավ բոլորիս։ Նա ոչ բացառիկ զվարճասեր էր, ոչ զրուցակից, սակայն մենք՜ անճարակ, անպատկան, կիսատ֊պռատ ապրողներս, մեկ էլ սկսեցինք գլուխ֊գլխի հավաքվել նրա սենյակում, որպեսզի բան է՝ մի քիչ ուշքի գանք, բաժանվելիս էլ՝ հեռանում էինք ամոթի թեթեւակի խայթով, ասես փոքր֊ինչ վերակենդանացնելով մեր թմրած խիղճը։ Նա հենց գիշերն էր ստիպված լինում աշխատել, քանի որ ցերեկը նրա սենյակում անվերջ մարդիկ էին լինում ցցված։ Հարկա՜վ, նա հո չէ՞ր կարող զգացնել տալ, թե ինչպես են նրանք երբեմն խանգարում իրեն, չէր կարող խնդրող կամ ընկերավարի կոպիտ տոնով ասել․ «Հիմա ես աշխատում եմ», կամ «Գրում եմ»։ Նա ամաչում էր ասել այդ բառերը, նա դրանք երբեք չէր ասում։ Ու թեպետ բացեիբաց չէր դատապարտում «ստեղծագործության» մասին անվերջանալի զրույցները, սակայն Երբեք էլ չէր միանում դրանց։ Փոխարենը՝ կյանքի մասին դատում էր գործից հասկացողի բանիմացությամբ։ Մի առանձին փութով վեր էր ցատկում սեղանի մոտից (իսկ նա մի՛շտ սեղանի առջեւ էր), որպեսզի, Աստված չանի, հյուրը դժկամության նշույլ իսկ չզգա՝ եկ, նստիր, սուրճ ուզո՞ւմ ես (չգիտեմ՝ ինչո՞վ էր նա սնվում սուրճից բացի)։
Այդպես էլ նա չներգրավվեց մայրաքաղաքային անհատնում տոնի մեջ, եւ, հրաժարվելով հրավերքներից ու ներում հայցելով, թվում է, ամաչում էր ինքն իրենից։ Որ ահա մնացյալներն այնքան լավն են, ուրախ, իսկ ինքը՝ ոչ։ Դա կեցվածք չէր․ նա իրոք էլ անհարմար էր զգում, որ ինքն ավելի լավն է ու մաքուր, ասես ինքն էլ ուրախ կլիներ… բայց չի կարող։ Ես միշտ կարծել եմ, թե մարդկանց մաքրության մեջ կամքի ուժն այնքան էլ մեծ դեր չի խաղում, եւ կարեւորն այն է, որ նրանք չեն կարող անմաքուր վարվել, եթե անգամ ուզում են․ շվարած են
163
մնում՝ ինչն է, որ չի թողնում իրենց… եւ քիչ է մնում ամաչեն, որ նման չեն բոլորին։ Հնարավոր է՝ դա նրանց կամազրկություն է թվում։ Բայց դա, ըստ երեւույթին, հենց մաքրությունն է, որ կա։ Հրանտի միամիտ թվացող մաքրությունը չէր խանգարում իմաստուն լինել նրան, որովհետեւ իմաստնության ակունքն ավելի շատ մեծ սերն է, քան փորձառությունը…
Ամաչելով, նա թիկնադարձ իր խուցն էր դառնում եւ առաջնորդում հայ գրերի երամակը։
Եվ այն, որ բոլորը գիտեին, որ նա լավ մարդ է, զարմանալի չէր։ Իսկ ահա այն, որ մենք՝ գրող եւ այդ պատճառով էլ նախանձախնդիր մարդիկս, մի բառ անգամ կարդացած չլինելով նրանից, ինչ֊որ պահից սկսյալ համոզվեցինք, որ նա արժանավոր ու ազնիվ գործեր է գրում սքանչելի արձակով, ըստ
իս՝ զարմանալի է։
Ինչի՞ց կարող էր այդպիսի զգացում առաջանալ։ Նրա մաքրությունի՞ց։ Վեհանձնությունի՞ց։ Նրա արյան դարավոր հնության զգացողությունի՞ց։ Ես նրա մասին չգիտեի ավելին, քան այն, որ գրում է հայրենի գյուղի մասին, սակայն շատ բան էր ապշեցնում ինձ նրանում իբրեւ գրող։ Նրանում ասես չկային տաղանդի ստվերները։ Խառնվածքի շռայլությունը, բնածին օժտվածությունը նրանում չունեին շինծու քմայքի, մթին խորխորատների ու անդունդների, ցանցառության ու կաղլիկ դիվականության այն բեւեռային վայրիվերումները, որոնցով այնքան հարուստ է ռուսական տաղանդը, մանավանդ հարազատ միջավայրից քաղաքային, մայրաքաղաքային օտար միջավայր տեղափոխվածը։ Այստեղ ահա հասկանալի էր դառնում, որ մարդու բարեկրթությունը կրթությո՚ւնը չէ, քաղա՛քը չէ, տաղա՛նդը չէ, այլ հատկանի՛շ է։ Եվ որ վեհանձնությո՛ւնը նո ւյնպես հատկանիշ է։ Մաքրությունը եւ՛ս։ Եվ բարեկրթությունը՝ նույնպես։ Որովհետեւ նրանում հատկապես գյուղացին էր բարեկիրթ եւ ոչ թե գյուղացուց սերած, բարձրագույն կրթություն ստացած մարդը։ Եվ հետո, ինչ ասել կուզի, հազիվ թե իմ հայրենակիցների մեջ հանդիպած լինեմ մինչ ի մահ հայրենիքի, հայրենի եզերքի, ժողովրդի, լեզվի ու պատմության հանդեպ ունեցած այսպիսի զտարյուն նվիրվածության։ Մենք՝ ռուսներս,
16՛;
ապրում ենք այդ նվիրվածությամբ եւ դրա շնորհիվ, սակայն հաճախ չենք գիտակցում այդ՝ մեր ջահելության ու լայնատարած երկրի տեր լինելու պատճառով։
Սեփական արյան գիտակցումն ինքնին, կարծում եմ, հենց մշակույթն է եւ հնությունը։ Սա ապշեցնում էր ինձ Հրանւո Մաթեւոսյան մարդու եւ իմ կողմից դեռեւս չընթերցված գրողի մեջ։
Բնական է՝ ստեղծելով ու հաստատելով այսչափ կատարյալ մի կերպար, ես չէի կարող հոգուս խորքում մի որոշ երկյուղ ու կասկած չզգալ, երբ ձեռքս առա Մաթեւոսյանի «Մենք ենք, մեր սարերը» գիրքը։ Երկյուղս անցավ առաջին իսկ էջում։ Իսկ հետո հարյուրապատիկ վարձատրված զգացի հավատարմությանս համար։ Ու ես մեկ անգամ եւս ուրախությամբ համոզվեցի անձի ու գործի ճշմարիտ համապատասխանության մեջ, նրանում, որ քաղքենիական պատկերացումներն այն մասին, թե տաղանդը, ինչպես եւ գեղեցկությունը հանարժանի բաներ են, արմատապես ճիշտ չեն։ Հատկապես գնահատված են հենց գեղեցկությունն ու տաղանդը։
Այդ պատճառով էլ ես իրավունք ունեի պատմել Հրանտ Մաթեւոսյանի մասին՝ նրա գրքերից զատ։ Այն ամենը, ինչ գրել եմ նրա մասին, վերաբերում է նրա արձակին, եւ անգամ, ըստ էության արդեն իսկ դրա բնութագիրն է։
Նմանությունների աներեւակայելի քանակություն է շրջապատում մեզ։ Թե խոտը, թե ծառը, թե ցերեկվա ու գիշերվա հերթագայությունը, թե տարվա եղանակների հերթափոխը, թե զգացմունքի վարքը՝ այս տարաբնույթ բաները, իրենց տարբերություններով հանդերձ, ինչ որ ընդհանուր բան ունեն եւ այդ ընդհանուրը տարբեր առարկաներից ու երեւույթներից յուրաքանչյուրի հիմնական հատկանիշը, առանձնահատկությունն ու օրենքն է։ Այդ հատկանիշն ու օրենքը՝ կյանքն է։ Մաթեւոսյանին տրված է որսալ ամենայն կենդանի էակի ու երեւույթի համընդհանուր տրոփյունը։ Շրջակա աշխարհը բեղմնավորում է նրան եւ բաբախում է նրանում, ինչպես պտուղը։ Նրանից սերված արձակը նման է կյանքի եւ ինքնին արդեն կյանքն է։
165
«Նախրորդ Հովհաննեսը ծնեց նախրորդ Եսայուն, նախրորդ Եսային ծնեց նախրորդ Հայկազին, նախրորդ Հայկազը ծնեց Ստեփանին, որ արդեն նախրորդ չէ…»
Այս աստվածաշնչյան արտահայտությունը փոքրիկ հայելի է, սակայն նրանում արտացոլված պատկերը նման է բովանդակ վիպակին, նրա իմաստին։ Բայց ահա հետեւում է փոքր֊ինչ ավելի մեծ տրամաչափի ընդմիջարկված նովել֊հայելին․ նրանում զետեղված են ավելի շատ ծառեր, նախրորդներ ու ոչխարներ, եւ այս պատմությունը իմաստով ու բովանդակությամբ դարձյալ նման է բովանդակ վիպակին։ Պարզ մի պատմություն, անզարդ հայելի…
«Մի անգամ Անտառամեջի հովվին խռովեցրին հոտից… »
Գյուղը չի կատարում բրդի մատակարարման ժամկետը։ Շրջանից ահազանգում են՝ զանգեր, հեռագրեր։ Նախագահն արդարանում է՝ անձրեւներ են։ ժամանեց հրահանգիչը, հեռացրեց նախագահին, հովիվներին ստիպեց սկսել խուզը։ Մթերումը թափով առաջ գնաց, նախագահին խիստ նկատողություն տվեցին, իսկ մատղաշը լրիվ ջարդվեց։ Այնժամ խիստ նկատողությունը նախագահի վրայից հանեցին ու հրահանգչին տվեցին։ Եվ դրանից հետո «հովիվների հանրապետությունը» կորցրեց անկախությունը։ Վերեւից գլխաքանակը վերականգնելու հազար ու մի մեթոդ առաջարկվեց, բայց հովիվները գլուխ չէին հանում էդ մեթոդներից։ Ու գլուխները կորցրած արդեն ստորագրում, հանձն էին առնում ամենաանհավանական պարտավորություններ եւ իրենք էլ չէին հավատում իրենց խոստումներին։ Հովիվները սովորեցին խոսել թղթակիցների հետ եւ կեցվածք ընդունել օբյեկտիվի առաջ, նրանց հյուրընկալությունն անգամ վերածվեց մի տեսակ արտասովոր ցուցամոլության…
… «Թվաց, թե աշխարհը գնահատող բանակը ստվարացավ եւս մեկ հազարով, եւ հազարով պակասեցին աշխարհն աշխարհ դարձնող ձեռքերը»։
Նախադասությունը, պատմվածքը եւ վերջապես թե պատմվածքը եւ թե նախադասությունը գրկող ամբողջ վիպակը նման են այս նախադասությանն ու այս պատմվածքին, ինչպես
166
նման են մարմինները երկրաչափության մեջ… գուցե այդ խտացումից, այդ «խոշորացումից» է ստեղծվում այդչափ ցցուն ու ծավալուն տպավորություն։ Հրանտ Մաթեւոսյանը նույնքան ամբողջական է մասնավորի մեջ, որքան ամբողջական է ամբողջի մեջ… Ահա «Մենք ենք, մեր սարերը» վիպակի «հիմնական» պատմությունը, ըստ էության՝ սյուժեն։
Լեռնային Անտառամեջ գյուղը։ «Գյուղի վանքը հազար հինգ հարյուր տարեկան է։ Վանքն է գյուղում բույն դրել, թե՞ գյուղն է փաթաթվել վանքի շուրջը՝ չգիտեն, գյուղի տարիքը չգիտեն»։ «Սարերում չեն հաշվում։ Օերունիները հարյուր տարեկան են, իսկ մյուսները գյուղի երեխաներն են… Ամենամանրերը օրորոցի երեխաներ են։ Տավարի գլխաքանակը, կորուստ չի եղել, գումարած աճը՝ այդքան է։ Անասնակերը, ինչքան կար՝ հնձել ենք։ Մեղրը, մի անգամ քամեցինք, մի անգամ էլ կքամեինք՝ չքամեցինք, թող մեղուն կուշտ լինի, մի բան էլ ավելանա»։
Ահա՝ ընտանիք է։ «Տատը լուսաբացի ծուղրուղու է, երբ նստեն հացի՝ ասում է «նստեք», երբ գերանդիներն ուսել են՝ ասում է «գնացեք», երբ ամենափոքրը, տասնմեկ տարեկանը, ձիուն կպչում է Գետամեջից օրվա փոստը բերելու գնա՝ տատն ասում է «գնա, զգույշ կլինես, չընկնես»։ Նրանց ընտանիքը տատը չի կառավարում, եւ ոչ էլ՝ որդին։ Որդին միայն ասում է․ «Եղիշիկը գնաց, չէ՞, փոստի ետեւից։ Մենք էլ գնացինք, արեւն ուր հասավ, հա՜… »
Արեւն է ղեկավարում նրանց աշխատանքը, հյուսիսից բարձրացող ամպերը, դեմքին քսվող քամու սառնության չափը։ Այդպիսին է եւ Անտառամեջը, ինչպես այս ընտանիքը։ Այդպիսին է եւ Մաթեւոսյանը, այդպիսին է նրա անշտապ պատմության մեթոդը։ Մի պատմությունը հետեւում է մյուսին, նկարագրությունը՝ նկարագրությանը, բնավորությունը՝ բնավորությանը, մեկի՝ մյուսների հետ ունեցած կապի տրամաբանությունը համարյա մինչեւ վերջ էլ տեսանելի չէ քեզ, միայն թե ավելի խոր ու թեթեւ ես շնչում ու ներծծվում այս գյուղի արեւով, եւ այն հանկարծ նմանվում է քո հայրենիքի օդին ու արեւին։
167
Ընթերցողը գալիս է մի անծանոթ գյուղ, նայում շուրջբոլորը, ապա ծանոթանում մեկի, մյուսի, ամենքի հետ… Եվ դրանից հետո միայն՝ չորս հովիվների (նրանց հետ կարելի է ավելի ուշ ծանոթանալ, նրանք, ախր, ամբողջ ժամանակ սարերում են՝ իրենց հոտի հետ)՝ յուրաքանչյուրի հետ առանձին, անշտապ, դանդաղ զրուցելով նրա ընտանիքի ու ողջ կյանքի մասին։
Եվ ահա մի անգամ նրանք արածեցնում էին իրենց հոտը, ամեն ինչ լավ էր, մեկ էլ ըհը՜, նրանց հոտին խառնվեցին հարեւան գյուղի բնակիչներից մեկի չորս ոչխար՝ երկուսը սեւ, երկուսը՝ սպիտակ… դեհ, եկան՝ եկան։ Լավ արին։ Հրես գիշերն անց կկենա, առավոտյան կվերադարձնեն տիրոջը, եւ տերը շնորհակալ կլինի… Բայց հովիվների խոսքը մի տեսակ կցկտուր ու ծուռումուռ գնաց ու, չգիտես ինչու, մի գլուխ մսի շուրջն սկսեց դառնալ։ Այսպես իրարու հրահրելով ու կատակի տալով, իրենք էլ չնկատեցին ինչպես գրազով մորթեցին ոչխարներն ու կերան։ Բայց կերան ոչ մենակ, եկան եւ ուրիշներ՝ տասը, քսան հոգի։ Փնտրելով իր ոչխարները, ինքը՝ տերը եկավ խորովածի կողմը ու նույնպես հրավիրվեց ու անուշ արեց։ Ու ամենքը գոհ մնացին, հանաք արին, կուշտուկուռ կերան եւ բոլորին հյուրասիրեցին ու ոչ մեկի խաթրին չդիպան։ Ի՜նչ լավ, մե՜ծ մանուկներ… Ե՞վս մի պատմություն։… Ու հանկարծ պարզվում է, որ այդ չորսը հենց վիպակի գլխավոր հերոսներն են, եւ որ ամեն ինչ հենց հիմա էլ սկսվում է…
ժամանում է քննիչը։ Նա գտնում է «տուժածին», մեղադրում նրան հանցակցությւսն մեջ եւ սկսում չորս ոչխարների գողության հետաքննությունը։ Այս ողբեր– գազավեշտական հետաքննությունն էլ հենց վիպակի սյուժեն է։ Վիպակի հիմնական կոնֆլիկտը (ինչպես եւ Մաթեւոսյանի ստեղծագործությունն ամբողջությամբ վերցրած) կենդանի կյանքի բախումն է մեռած ձեւի հետ։ Հովիվների համակ, գեղջկորեն ծանրամիտ, բայց իրականում իմաստուն տարակուսանքը՝ ի՞նչ են, է, ուզում իրենցից եւ քննիչի՝ ամեն ինչ պատվով, տեղը տեղին կատարելու մոլեգին ջանքերը (նա՝ ծնունդով համագյուղացի, բնավ էլ չարագործ չէ) միահյուսվում
168
են բարդ ու ճարտար նախշում, ու հանկարծ պարզվում է, որ անարդարությանը դեմ առած հովիվները մեր մեջ զարթնեցնում են կարեկցանք, սակայն ոչ խղճահարություն, չնայած որ բանը սրընթաց թեքվում է դեպի բանտային կալանք, նրանց իմաստությունն ու արժանապատվությունը, վեհանձնությունն ու ուժը առինքնում ու գերում են մեզ, իսկ խեղճ քննիչը, արդարեւ, խղճուկ կերպար է դառնում։
Ամեն ինչ բարեհաջող է ավարտվում։ «Դատը դատ չէր՝ ծիծաղատեղ»։
«Բանտարկություն, ասենք թե, չեղավ։ Օիծաղով֊բանով, ասենք թե, վերադարձան տուն, գնացին սարեր։ Բանն այդ չէ․ այդ բանտարկությունից կամ չբանտարկությունից հետո Պավլեն էր դեպի վատը փոխվում։ Կարծես թաքուն հիվանդություն ուներ… »: Անտառամեջցիք իրենց բանին դարձան։ Բայց մի բան փոխվել էր անտառամեջցիների մեջ։
Ու հանկարծ, այս ծիծաղելի՚պատմության բարեհաջող ավարտին, մենք իրոք էլ տխրում ու տագնապում ենք։
«Եթե մեղվապահն աշխատեր ի պաշտոնե, արջին չէր տեսնի, որովհետեւ նա մեղվաբույծ է, պահակ չէ, իրեն միայն ծխարար են տվել ու դեմքի ցանց, հրացան չեն տվել կրւսկելու համար։ Արջը ժայռի տակ չէր կանգնի, կշրջանցեր, կմտներ մեղվանոց, փեթակները ձորը կթափեր, որովհետեւ լիքը շրջանակներ չէր գտնի, որովհետեւ մեղվապահը ժամանակին մեղվապարսերն ուղղած չէր լինի դեպի սարալանջերը»։
Երբ սկսում ես կարդալ Մաթեւոսյանի երկրորդ՝ «Բեռնաձիեր» վիպակը, առաջին վիպակի համար հեղինակին արդեն երախտապարտ ընթերցողիդ շունչը բառացիորեն կտրվում է առաջինի համեմատ երկրորդի արձակի մակարդակի շեշտակի բարձրացումից։ Այս հոդվածի շրջանակներում դժվար է անգամ վիպակի բովանդակությունը հաղորդելու փորձ իսկ անել։ Մեջբերումներ անել նույնպես անհնար է՝ ուզում ես մեջբերել ամբողջական գլուխներ, իսկ դրանցից ինչ֊ինչ սքանչելի պարբերություններ պոկելը կամայականություն է թվում։ Այս վիպակում եւս սյուժեն որոշակիանում ու կառուցվում է լոկ ւսմենավերջին պատմության վերջում, եւ ընթերցողին պարզ
169
դառնալուն զուգընթաց նախորդ սկզբում թվում է գրեթե իրարու հետ չկապված գլուխները դառնում են ավելի ու ավելի անհրաժեշտ՝ վիպակն ամբողջությամբ ընկալելու եւ հասկանալու համար։ Պատմության յուրաքանչյուր կետում դու էությանդ տրոփյունով վերադառնում ես վիպակի ամբողջությանը, ամեն բան լուսավորվում է խորունկ ու ետադարձ լույսով եւ էլ ավելի ուժգին, քան առաջին վիպակում, զգում ես այն, ինչ ես պայմանականորեն կոչել եմ «հեռադիտականություն»․ դիտափողերը մեկը մյուսից առաջ են մղվում եւ ավելի վառ ու խոշոր է երեւում քեզ աստղը… Ու երբ մի շնչով կարդաս այս վիպակը, կթվա, թե այն կարդացել ես մի քանի անգամ։
Վեց նովել։ Յուրաքանչյուր հաջորդը նախորդի հետ կապված է լոկ մի, այն էլ՝ նախորդ նովելի վերջում թռուցիկ հայտնվող գործող անձով, որպեսզի դառնա հաջորդի հերոսը։ Անդրոն սայլ է շինում։ Սայլն այնքան էլ լավ չի ստացվում։ Տոթ է։ Նա հիշում է՝ ինչպես էր կռվում, ինչպես էր ամուսնանում։ Շեղվում է՝ դիմելով հովեկ կանանց, արեւի տակ թխացող կանանց նայելը քաղցր ու ամոթալի է։ Զրուցում է այրի Մարիամի հետ։ Հետո խորամանկ ծերուկ Գիքորը նրանից խնդրում է ձին, որպեսզի մի ուրիշ գյուղից ցորեն բերի։ Հետո կինը խանդում է Անդրոյին Մարիամի համար։
«Աշխենը դույլը լավ լվաց, դրեց եղեգնյա ծորակի տակ, ստուգեց՝ որ լցվելուց հետո շուռ չգա, Մարիամին մի կողմ տարավ՝ որ դույլի մեջ ծեղ ու հող չընկնի, Մարիամի գլխաշորը հանեց՝ որ չպատռվի, բռնեց բոլոր մազերը միանգամից՝ որ փունջը փոքր չլինի ու չպոկոտվի, ու խփեց ուսերին, կրծքերին, փորին, մեջքին, քամակին։ Հետո գլուխը կռացրեց ու խփեց միայն մեջքին՝ որպեսզի եւցավըլինի, եւ կապտուցք չլինի։ Հետո ջուր խմեցրեց Աշխենը Մարիամին, իր սանրը տվեց մազերը սանրելու, կապեց նրա գլխաշորը եւ դույլերն ինքը վերցրեց, որովհետեւ Մարիամը ոտքի վրա դժվար էր մնում»։
Ավարտվում է «Օգոստոս» նովելը եւ սկսվում է հաջորդը՝ արդեն «աղվես» Գիքորի եւ ձիու մասին, որ նրան տվել է անճարակ Անդրոն։ Կծծի Գիքորի ձեռքի տակ կքած պառավ
170
մշակ Ալխոյի ներաշխարհն ու տառապանքը գրված են ցնցող, տոլստոյակւսն ուժով։ Զարմանալի է եւ այն հոգեւոր հարստությունը, որ դրսեւորել է հեղինակը՝ կերտելով Գիքորի կերպարը։ Սկզբում այն, թվում է, հյուսվում է միալար, գրեթե տափակ։ Խորամանկ ու ժլատ է դաժան լինելու չափ եւ նորից խորամանկ ու ժլատ է ու դարձյալ խորամանկ ու ժլատ։ Եվ սա պարուրված է խեղճ Ալխոյի հանդեպ տածած սիրով ու կարեկցանքով։ Եվ արդեն թվում է, թե հեղինակը կորցնում է չափի զգացումը, որ նույնիսկ Հ․Մաթեւոսյանի՝ առ սեփականատիրականությունն ու ընչաքաղցությունն ունեցած ծրագրային ատելությունը չի արդարացնում հեղինակին, երբ հանկարծ՝ զգացումի ուժով ու շռայլությամբ սիրտդ ճմլող շրջադարձ, երբ Գիքորը, հայտնվելով շեն գյուղում, ուր ամեն բան մարդկանց շատ ավելի հեշտ է տրվում, քան իրեն՝ դժվար ու անդադրում բանողին, եւ ուր բոլորը նրան անբաններ են թվում, հանկարծ զգում է, որ միակ մտերիմն ու հասկանալին դժբախտ Ալխոն է, որ իրենք երկուսն էլ միեւնույն ճակատագրի տերն են… Եվ ի սեր հեշտ կյանքի քաղաք ծլկած, հաճույքով հոր ընծաներն ընդունող, սակայն այդ գյուղական ընծաների գինը մոռացած, հյուրերի առաջ արդեն հորից ամաչող որդին Գիքորին թվում է օտար ու վտանգավոր, եւ միայն Ալխոն է հասկանում իրեն։
Մինչդեռ կյանքում օր ու արեւ չտեսած Ալխոն երազում է մի կյանքի մասին, որը երբեք չի տեսել՝ «նարնջագույն» երամակում… Եվ հետեւում է «նարինջ զամբիկի» մասին նովելը։ Դրանից հետո՝ «Իմ փոքր քեռու մասին» նովելը, նրա՝ քաղաքի աղջկա հանդեպ տածած տխուր սիրո պատմության ու առ նարնջագույն երամակի ձիերից մեկն ունեցած սիրո ողբերգական պատմության մասին… Ապա ձիապան Մեսրոպի ու ֆերմայի վարիչ Լեւոնի ընկերության֊թշնամության մասին նովելը։ Եվ սա՝ վերջին այս պատմությունը, ամենագլխավորն է վիպակում։
Մեսրոպը փիլիսոփա է ու պատմաբան, անհատապաշտ ու «ազգայնական»։ Եվ ամեն ինչում ձախորդ է․ եւ՛ անպետք ձիապան է, եւ՛ մտացածին «ազգայնական»։ Կոլեկտիվիստ ու հասարակական գործիչ Լեւոնը՝ Մեսրոպի կատարյալ
171
հակապատկերը, պատմության վերջում ասես որոշակի նմանություն է ձեռք բերում նրա հետ։ Վերջիվերջո, նրանք երկուսն էլ կողք կողքի եւ ինչ որ տեղ մեկմեկու հաշվին ապրող ծերուկներ են։ Լեւոնի հասարակական «գործունեությունը» գրեթե ամբողջապես հիմնված է Մեսրոպի՝ ըստ էության խիստ պայմանական ու ձեւական թշնամանքի վրա, որը հեշտությամբ բացատրվում է նրա մենությամբ, դժբախտություններով ու ձախորդությամբ։ Վիպակի վերջին, Մեսրոպի՝ արջին դարձյալ շուրջկալելու անհաջող դրվագը ավարտում ու բացատրում է նրանց թշնամության ծածուկ ու խոր իմաստը։ Ահա ինչ է ասում խեղանդամ Մեսրոպը․ «Վաթսուն տարի ապրել եմ ու թե մի բան եմ հասկացել որսի օրը։ Արջը ինչո՞ւ է ուժեղ, որովհետեւ արջը ծմակն է, ծմակի մի մասն է։ Իր մի մասով ծմակը արջ է, դե հիմա գնա գտիր, թե որտեղ է վերջանում ու սկսվում արջը»։ Եվ ապա «…ճիշտն էսպես կլինի, ով արջ է՝ ուժեղ է։ Այսինքն սեփական ծմակ պիտի ունենաս։ Լեւոնն, օրինակ, ունի ու ուժեղ է։ Ծմակ միայն ես չունեմ»։ Լեւոնը նրա մասին ասում է․ «Լավ մարդ է, բայց իր օգուտն ու վնասը չի ջոկում, ձին քացի է տալիս նրան, եզը՝ հարու։ Անխելք է, ձին պոչ չունի՝ կանգնիր առջեւը, եզը քացի չունի՝ կանգնիր ետեւը։ Օրենք է, պիտի ենթարկվես»։
Հեշտ չէ Հ․Մաթեւոսյանի արձակը դասել ինչ֊որ ժամանակակից հոսանքի։ Մա նախեւառաջ Մաթեւոսյանի արձակն է, որը առաջ չի եղել։ Ինքնուրույն աշխարհ, ինքնուրույն ոճ։ Նա վիպերգու է, նաեւ՝ իրապաշտ։ Նա անողոք լինելու չափ հեգնոտ է ու թախծոտ, ինչպես գերզգայուն մեկը։ Եթե մինչեւ վերջ ձերբազատված լինեինք միջնակարգ դպրոցի այն տխուր ժառանգությունից, ուր էպոսն անպատճառ բարձրագոչ ու փքուն էր, սենտիմենտալիզմը շփոթում էին սենտիմենտալության (գերզգայնության), իսկ ռոմանտիզմը՝ ռոմանտիկայի (զգյազեղության), Պեչորինին՝ Օնեգինի, իսկ առաջնայնությունը՝ Իվան Իվանովիչ Պոլզունովի շոգեմեքենայի հետ, ես այժմ չէի վախենա չհասկացված լինել։ Այն ժամանակաշրջանի բառերի ու հասկացությունների իմաստազրկումը այժմ էլ դրսեւորվում եւ բացառիկ կերպով դժվարացնում է արդեն իսկ բավական բարդ ու հարուստ, սեփական խոսքն ասել կարո–
172
ղանալու համար համաշխարհային գրականության բովանդակ փորձի վրա հենվող, հենվել ջանացող մեր ժամանակի գրական երեւույթների վերլուծությունը։ էպոսին երբեք խորթ չի եղել հեգնանքը, ռեալիզմն աճել Է ծայրեծայր հեգնական եւ բնավ ոչ սենտիմենտալ ուղղությունից՝ սենտիմենտալիզմից։ Ի՞նչն Է ուրեմն մեկ ընդհանրության մեջ միավորում այդ ամենը Հ․Մաթեւոսյանի արձակում։ Նախ եւ առաջ անհավատալի, անթաքույց սերն առ այն ամենը, ինչ նա գրում Է։ Նա երբեք չի թաքցնում իր սերը, զուսպ ու խոժոռ կեցվածք չի ընդունում եւ ահա՝ տեսեք՝ չի վախենում գթասիրտ լինել եւ… անողոք Է։
Վերջին տարիներին ստեղծված լոկ մի ստեղծագործություն Է ինձ թվում նույնքան գորովահույզ, որքան Մաթեւոսյանի «Նարինջ զամբիկը»։ Դա Վասիլի Բելովի «Աովորական գործն Է»։ Երկու այդքան տարբեր այլալեզու գրողների անսպասելի հարազատությունը զարմանալի ու ակնբախ Է։ Կարծում եմ, այդ հիանալի վիպակների երեւան գալը վերին աստիճանի նշանակալից երեւույթ Է։ Այդ ամենն արդեն իսկ, վերջապե՛ս, խորապես հարիր Է կյանքի բուն Էությանը եւ կենդանի Է մինչեւ վերջին տառը, ծնված Է սիրուց ու սիրով։
Եվ, թեպետ, այդ պատմվածքներում «շատ տխրություն» կա, դրանցում այնքան համոզիչ ու ճշմարիտ Է հաղթանակում կյանքը, որ այդ տխրության համար նրանց սիրտ չի անի կշտամբել ամենաերդվյալ անպատկառն անգամ։
Հրանտ Մաթեւոսյանի մասին, վստահ եմ, դեռ շատ Է գրվելու։ Նրանով կզբաղվեն գիտակ քննադատները։ Աակայն դա արդեն նրանց գործն Է։
ՀԵՏԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱՍՆՀԻՆԳ ՏԱՐԻ ԱՆՑ
«Ցավալի Է, անտանելի, զզվելի… բայց, ի՛նչ արած՝ հանճար Է»,– ասել Է մի նշանավոր բանաստեղծ իր մրցակից ժամանակակցի մասին։ Որպես օբյեկտիվ փաստն ընդունելու բանաձեւ՝ այն ինձ շատ դուր եկավ։ Ցավալի Է, անտանելի, զզվելի՝ կրկնում եմ ես նրա ետքից, բայց, ինչ արած՝ տասնհինգ տարի Է անցել։ Թվում Էր՝ դե հինգ, դե՝ անգամ տասը, բայց տես
173
որ տասնհինգ։ 1967 գծիկ 1982։ 1982 հանած 1967։ Ինչպես էլ շուռ տաս՝ ապրածդ կյանքի մեկ երրորդը։ Հանկարծ ու՝ ամենակարեւոր մեկ երրորդը։ Եվ ինչ արված՝ արված է։Եվ եղածը սա՞ է։ Եվ այլեւս ամեն բան չէ, որ առջեւում է։ Եվ ո՞ւր են իմ ու մեր երեսուն տարիները, երբ մենք մեզ թվում էինք արդեն այնքան հասուն ու կյանք տեսած։ Հիմա մենք մեզ այնքան էլ ծեր չենք կարծում, ինչպես որ այն ժամանակ մեզ այնքան էլ ջահել չէինք թվում։ Տարբերությունը։ Այստեղ մեզ համակում է դառնությունը, թե՞ հպարտությունը, պարծենալու բան չկա՝ միայն սնապարծությամբ էլ կանգուն ենք… Եվ այն էլ ասենք, որ մեր առաջնեկներն արդեն համալսարաններում են ուսանում, առաջին գիրքը դառնում է առաջին «հատընտիր»։ /\1տտ տՅէտւ՜֊ի մասին հուշերը առասպելական համ են առնում։ Ռեզոն այն Գաբրիաձեն Է, որ գրել Է բոլոր վրացական կատակերգությունները եւ հիմնել խամաճիկների առաջին վրացական թատրոնը, Թիմուրը հենց նույն Պուլատովն Է, Մականինը՝ նույն այն Վոլոդյան, որոնց առեղծվածային արձակն այժմ վերծանում են մեր ականավոր քննադատները։ Ռուստամը՝ նույն այն Իբրահիմբեկովն Է՝ փառաբանված դրամատուրգն ու քննադատը։ Հրանտը… նույն այն Հրանտն Է։ Նրա շնորհիվ ինձ կարող Է թվալ, որ այդ տասնհինգ տարին չի Էլ անցել, որ մենք պահպանվել ու պահպանել ենք։ Որ չենք մսխել ու չենք կորցրել մեր արժեքը եւ նույնիսկ մեծացրել ու ավելին ենք ձեռք բերել։ Եվ թեպետ այն բաները, որոնց մասին ես գրել եմ տասնհինգ տարի առաջ, քոչել են «վաղ» Մաթեւոսյանի կարգը, այն ամենը, ինչի մասին խոսել եւ ինչ ակնարկել եմ, պահպանվել Է․ Մաթեւոսյանը չի կտրվել ու չի խաթարվել իր ակունքից, գրածս զարգացել ու ապացույցներ Է ձեռք բերել։ Վաղուցվա այս հոդվածում ամենաարժեքավորը թվականն Է։ Այդ պատճառով ես ոչ մի դեպքում չէի ուզենա այն «ընդարձակել» ու նորից գրել։ Այն դարձել է հաշվարկման կետ։ Եվ այն, որ այսքան «ճիշտ» դուրս եկա նրան գնահատելիս, իհարկե, իմ արժանիքը չէ, այլ դարձյալ իր՝ Հրանտի։ Նրա արձակն աճում է ծառի պես։ Մեկ անգամ արմատակալելով բավական քարքարոտ ու անբերրի հողում (ցավալի է, որ ց՛այժմ ռուսերեն չի թարգմանվել «Մեծամորը», որից եւ ամեն ինչ սկսվել
174
է՝ նրա ստեղծագործության հունդերը, այն քննադատության համար բանալի կլիներ…), նա վեր է ձգվում եւ ավելացնում տարեկան շրջագծերը։ Քննադատական գովեստի համար սովորական «աճ» բառը տվյալ դեպքում ունի ոչ թե սովորական, այլ առաջնային ու իսկական նշանակություն՝ ոչ փոխաբերական, այլ՝ բառացի։ Այստեղ հարկ չի լինի խոսել այսպես կոչված «կայացման», «դիմագիծ ձեռք բերելու», «անհատական գրելաձեւի մշակման»՝ իբրեւ գրողական «աճի» հայտանիշների մասին, աճում է նույն այդ Հրանտը, ինչպես որ սոճին միշտ սոճի, կամ ընկուզենին առհավետ ընկուզենի է։ Մինչդեռ Մաթեւոսյանի փոխաբերական աճը մեր գիտակցության՝ մեր ընթերցողական կամ քննադատական ճանաչումի կամ ըմբռնումի վավերագիրն է։ Յուրաքանչյուր նոր գործով Մաթեւոսյանը «հասնում֊հասում է դառնում» մեզ։ Մեր աչքում նա շատ ավելի է աճել, քան նոր (նրա մասին ճիշտ կլիներ ասել՝ հաջորդ… ) գործեր է գրել։ Ավարտեց նույն այդ «Բեռնաձիեր» շարքը, ապա՝ «Աշնան արեւը», «Խումհար», «Ակիզբը», «Քո տոհմը», մի շարք պատմվածքներ, այժմ սպասվում է «Տաշքենդը»… Բայց թե՛ «Ակիզբը», թե «Քո տոհմը» (վերնագրերը թարգմանելիս անհնար եղավ հաղորդել հայերենի բազմիմաստությունը, ներառյալ այն, ինչի մասին խոսում եմ «Ծառերը»)՝ վեր են խոյանում ու ՀԱՆԳՈՒՄ «Մեծամորին»։ «Մեծամորը» մեկառմիշտ փոխ է առել կեղծանունը՝ մեկառմիշտ դառնալով Օմակուտ՝ փոխելով աշխարհագրական դիրքը բացառիկության դիրքի հետ։ Ֆոլքներյան Յոքնապատոֆայի համեմատ Օմակուտն ունի թե տարբերություններ, եւ թե՛, ըստ իս, առավելություններ, օմա– կուտի գոյությունն ասես առավել իրական է, չնայած նրա ոչ պակաս մտացածին ու ընդհանրական լինելուն։ Խորհրդանիշի ընդարձակումը չի ենթադրում կառուցվածքի մերկացում, ընդհանրացման աճին համընթաց, կյանքը Մաթեւոսյանի արձակում դառնում է ոչ թե ավելի պայմանական, այլ ավելի թրթռուն՝ բնագրի դիմաց հոգով ու սիրով հատուցող վարպետի հնարք։ Բարձրագույն պայմանականությունը, արդարեւ, այդպիսին է՝ ահա՛ արվեստը։ (Ոչ այնքան տեղին, սակայն իր ակներեւությամբ ինձ առավել համոզիչ թվացող օրինակը հին
175
եգիպտական քանդակն է, որում ուրվագծի ընդհանրացումը հասցված է պայմանականության սահմանագծին՝ ընդհուպ խորհրդանիշի, իսկ ռեալության տպավորությունն այնպիսին է, որ քայլող փարավոնի քառորդ մետրանոց արձանիկն ուզում ես շոշափել՝ տա՞ք չէ արդյոք, արյունը չի՞ բաբախում նրանում, իսկ նրա կնոջ միեւնույն չափսի արձանիկից ուզում ես երեխաներ ունենալ։ Հակադարձ ազդեցության ի վերջո հետագայում հասել է անտիկ քանդակագործությունը, մարմնական անպայմանականությունն ու ճշգրիտ նմանակումը մարմարն ավելի սառն է դարձրել շրջակա միջավայրից, նրանից դամբարանի, դիարանի, հերձաթատրոնի հոտ է փչում)։
Տասնհինգ տարի առաջ, հերթական անգամ խույս տալով հաճոյախոսությունից, ինչպես բռնցքամարտիկը հարվածից, նա ասաց․ «Կաց, ես դեռ արժեցող մի բան կգրեմ, այ կտեսնես… Ես ուզում եմ սեղան վրձնել,– նա հայացքով ընդգրկեց այն, ինչի շուրջ մենք նստած էինք (նա ասաց ոչ թե «գրել», այլ «վրձնել», ինչպես կասեր գեղանկարիչը, դա ասաց հենց բանագետը, որ ոչինչ չէր պատրաստվում փոխ առնել գեղանկարչությունից…)։ ֊ Ես կուզեի վրձնել այս հացը, այս սոխը, այս կոնյակը… կոնյակը կարծես հաջողել եմ վրձնել,– ասաց նա՝ համեստություն ձեւացնող հպարտությամբ։ ֊ Հացը չեմ հաջողել, չի հաջողվի։ Ես դեռ կվրձնեմ… »: Ես նրան ինչ֊որ բան եմ ասում, հավանաբար այն մասին, որ գրական իրականությունը եւ կյանքի իրականությունը տարբեր իրողություններ են եւ դեռ հայտնի չէ՝ որն է ավելի իրական, իսկ նա իբր համաձայնում է եւ, այնուամենայնիվ, չի հավատում, որովհետեւ եթե դու չգիտես ի նչ է հացը, հացն ինչպե՞ս կվրձնես։ Իսկ եթե չգիտես սոխն ի նչ է, ապա, առավել եւս, սոխ չես վրձնի…
Խոսքն այն ժամանակ, հավանորեն, «խումհարի» մասին էր, որը մենք, սեղանի շուրջ նստած, լուսաբանում էինք։ Նա ուզում է հաց վրձնել՝ խոսքով, գրողական տեխնոլոգիայի այս խոստովանությունը, այլ իմաստներից զատ, դրված է «Հաց եւ բառ» գրքի վերնագրում։ Տասնհինգ տարի առաջ, բռնցքամարտիկի պատասխան հարձակում կատարելով, նա ինձ ասում էր․ «Լսիր, դու դա ինչպե՞ս հասկացար»։ Նա նկատի ուներ իր
176
մասին իմ հոդվածը։ «Չէ՞ որ դու չպետք է հասկանայիր դա։ Դու, ախր, չգիտես ձին ինչ է՝ ո՞նց հասկացար՝ ով է Ալխոն»։ Եվ այժմ գովեստից նեղանալու իմ հերթն էր։ Ես կարող էի նրա հպարտությունը նույնքան նվաստացնելով հայտարարել․ «Կա՛ց, ես դեռ չեմ հասկացել… Ես դեռ կհասկանամ, այ կտեսնես… »:
Այսպես էլ ապրեցինք այս տասնհինգ տարիները, նա էլի ինչ֊որ բան վրձնեց (սոխ, սայլ, սատկած շուն…), ես էլի ինչ֊որ բան հասկացա… բայց մենք նույն սեղանի շուրջն ենք։ Նա ինձ ասում է այն մասին, թե էլ ի՛նչ է գրելու, իսկ ես նրան՝ ի՛նչ չեմ գրել։ Ու նա ինձ ասում է այդ տասնհինգ տարիների միջով․ «Կաց, ես դեռ գրող կդառնամ, ես դեռ կգրեմ… »: Ու ես դարձյալ հասկանում եմ՝ ինչ նկատի ունի, բայց ասում եմ հառաչելով․ «Լավ կլինի նաեւ… Աստված տա… Բայց գիտես, պարզվում է, որ այն, ինչ գրված է՝ արդեն գրված է եւ այնտեղ ոչինչ չես փոխի՝ ճիշտ այնքան ու ճիշտ այնպես է, ինչպես մենք արդեն գրել ենք՝ ո՛չ ավելին»։ «Բայց ախր, քիչ էլ չի»,– ասում եմ ոչ այն է ես, ոչ այն է նա։ Բայց ահա թե ինչ է ասում հենց նա տասնհինգ տարի անց․ «Ես ուզում եմ խմել գրականության կենացը, որը պակաս ճշգրիտ չէ, քան գիտությունը, գուցեեւ ավելի ճշգրիտ է, որը պակաս մեծ իրողություն չէ, քան կյանքը եւ գուցե կյանքից էլ ոչ պակաս մի բան է… երջանկություն»։ Եվ սա ինձ է ասում, երջանկություն է տասնհինգ տարի անց նրանից այսպիսի բառեր լսել, եւ ե՛ս չեմ նրան հարցնողը․ «Ինչպե՞ս կարողացար հասկանալ դա»,– այլ նա․ «Դու հասկանո՞ւմ ես՝ ինչ նկատի ունեմ»։ Կարծես՝ այո։ Գուցեեւ՝ այլեւս ոչ…
Ահա է՛լ ինչ պատմվածք չեմ գրել պատմում եմ ես նրան, կոչվում է «Անծառ ու անջուր»։ Գուցե՝ «Մեծն ցամաք» (այդպիսի նշում կար հին ծանրաչափերի վրա)։ Գուցեեւ այն պարզապես կոչվում է «Ցամաք»։ Դրան վերնագիր հորինելն ավելի հեշտ է, քան գրելը, բայց այն գրելն էլ չափազանց բարդ չէ։ Մարկեսը հեշտությամբ կգրեր։ Դու կարող էիր գրել, բայց չես գրի։ Ես էլ, ամենայն հավանականությամբ, չեմ գրի։ Բայց պատմվածքը, ոչինչ, խելքը գլխին պատմվածք կարող էր լինել։ Գուցե անգամ մեր օրերն են… Տեղանքն ասես անապատ լինի։ Ամայի տեղանք։
177
Բարձրահարթ։ Զգացվում է, որ ծովի մակարդակից շատ բարձր է։ Աշխարհագրական մի հոտառությամբ զգում ես, որ էստեղ, էսպես ասենք, ինչ որ տրիլիոն տարի առաջ ծով է եղել։ Ասել կուզի՝ հնագույն ծովի հատակ է։ Հատակը բարձրացել է ու բարձրավանդակ դարձել։ Սարահարթ։ Ոչինչ չի աճում։ Սաքսաուլ՝ առավել եւս։ Ոչ ծպեղ, ոչ կաթիլ։ Ջուրը բերում են գլանատակառներով, հողը՝ ինքնաթափ մեքենաներով, ջուրը՝ ուղղաթիռներով, բնահողը՝ պարկերով։ Ինքդ էլ հասկանում ես, որ մի հնարով հենց այնտեղ արտասովոր ծաղկում է ապրում բանջարաբուծությունը։ էս բանջարաբույծները շատ համառն են, էնպես որ նրանց կաղամբի գլուխը ուղղակի դիրիժաբլ է, այլ ոչ կաղամբ, աշխարհի ամենամեծ կաղամբը հենց նրանց մոտ էլ աճեց։ Սա՝ էս կաղամբը, միայն ուղղաթիռով կարելի է տեղափոխել։ Պոմիդորը նույնպես ոչ մի կերպ չի կարելի ուտել, թեկուզ ամբողջ աուլով, ղշլաղով, գյուղով կամ խմբով ուտես (ազգային առանձնահատկությունները դեռեւս այնքան էլ լավ չեմ պատկերացնում), էդ պոմիդորը տեղափոխում են վիթխարի լիտրանոց տարա հիշեցնող հատուկ գլանատակառով, որ չճխլվի։ Տանելու են, որ բոլորին ցույց տան, արար աշխարհը տեսնի, թե ինչ պոմիդոր է աճել մեզ մոտ, մեզ մոտ, ուր եղածը՝ քար ու քռա է, ջրի ոչ մի կաթիլ, խոնավության ոչ մի նշույլ, եւ այստեղ աճում է սաքսաուլը՝ խոնավ արեւադարձային գոտիների ծառը, որի սերմերը հատուկ ուղղաթիռներով բերել են տասը հազար կիլոմետր հեռվից, իսկ ջուրը հորատել֊հանել են ամենախոր արտեզյան ջրհորից, էնպես որ մենք այն ստանում ենք հակոտնյա տեղերից, մեզ մոտ, ուր հողը բերել ենք ճամպրուկներով, ուսապարկերով ու գրպաններով՝ ամառային արձակուրդից վերադառնալիս… Սի խոսքով, էնպիսի պոմիդոր, որը, եթե հիշում ես, Ոեզոյի մտահղացումն էր․ մայրաքաղաքի կենտրոնական հրապարակում պոմիդորի հուշարձան կանգնեցնել, այդպիսի պոմիդոր։ Եվ, ինչպես հասկանում ես, ինչպես արդեն զգում ես, պատմությանս մեջ ոչ մի չափազանցություն չկա, այդ ամենը իրական է։ Եվ ահա աշխարհով մեկ իր կիլոմետրանոց բադրիջաններով փառաբանված հողագործների այս նշանավոր ցեղում մի վիժվածք է հայտնվում, որը
178
պոմիդոր աճեցնելուց ազատ ժամանակ ոչ խմում է, ոչ ծխում, ոչ գետնատուն փորում (եւ պիտի ասել, որ նրանք իրենց մոլորակում, այսինքն՝ աուլում, վստահ են, որ իրենց վրա պետք է ռումբ նետեն առավել պտղաբեր հողերի բնակիչները, այն պատճառով սոսկ, որ զորու չեն նույնքան չուտվող պոմիդոր աճեցնել)… Չէ, գուցե ոչ այդպես։ Գուցե դա «կենդանի մնացածների» մի տեսակ աղանդ է, որ իր համար զետեղարաններ է փորում եւ հարյուր տարվա պաշար տեսնում, բան է՝ եթե միջուկային պատերազմ լինի (ամենանողկալին տեսակն է, չէ՞), էնպիսի մի աղանդ, որն առավել անվտանգության նպատակով հեռացել է ամենաանմարդաբնակ անապատն ու հորվել գետնի տակ՝ չնկատելով, որ պատերազմն արդեն ավարտվել է եւ որ իրենք արդեն վաղուց որակափոխ առանձնյակներ են… Չէ… այնուամենայնիվ՝ ոչ այդպես։ Այդպես չափազանց ապագիտական է ստացվում։ Եվ գիտա֊ֆան– տաստիկ գրականության մասին արած քո հայտարարության հետ ես վաղուց համաձայն եմ… Ահա ուրեմն էդ վիժվածքը, էդ առանձնյակը կամ էլ թերվիժվածքը, էդ «նախկինը» սկսեց տաշեղ ու լուցկի կրել ավանից անապատ եւ իր ունեցած յուրաքանչյուր ազատ րոպեն անցկացնել էնտեղ՝ անապատում։ Նրան փորձեցին խելքի բերել, դատեցին տախտակի գողության համար, սակայն նստելուց հետո էլ նա իր էշն էր առաջ տանում։ Եվ երբ, մի քանի տասնամյակ անց, հասկացան, որ նա էնտեղ՝ անապատի ամենաբարձր տեղում նավ է կառուցում, երբ սկսեց ուրվագծվել նավի մերկ կմախքը, բոլորին էնպիսի ծիծաղ բռնեց, որ նրան խելագարի տեղ դնելով՝ արդեն իսկ հանգիստ թողին։ Իսկ նա՝ ոչ դես, ոչ դեն, այծ բերեց, հետո տախ բերեց, հետո… էստեղ, ինչպես հասկանում ես, դժվար է ընթերցողին բացատրել, թե նա ինչով էր կերակրում դրանց… Բայց իմացած լինես, մի ճար գտնում էր… Գուցե անգամ փոքր֊ինչ բարկանալուց եւ նրա հետ ինքնադատաստան տեսնելու փորձից հետո, հայրենակիցները մի քիչ կապվեցին կենդանիների հետ (այնուամենայնիվ, նախկինում երբեք տեսած չկային՝ ամբողջ կյանքում մի գլուխ սնված լինելով ծեծած մարախով ու արտահանման համար իրենց եզակի տոմատն աճեցնելով…)։
179
Մի խոսքով, էսպես տարիներ անցան, իսկ էդ հիմարը հասավ պատկառելի տարիքի՝ չընդհատելով իր փութեռանդ խելահեղությունը։ Նա անգամ մի տեսակ պատկառազդու էր դարձել իր ցնցոտիներով ու երկար մորուքով… Նրան կամաց֊կամաց սկսեցին ընդունել, հաշվի նստել հետը իր բացառիկության համար, մինչեւ իսկ, էն է՝ պատրաստ էին ի դեմս նրա տեսնել իրենց աուլային գաղափարակրին, ոմն բանաստեղծ նրան կոչեց «ծովին հուշարձան կանգնեցնող մեծն քանդակագործ», պատրաստ էին նրա եւ արժանափառ պոմիդորի միջեւ որոշակի նմանություն հայտնաբերել… Երբ հանկարծ… բայց պիտի ասել, որ տարին մեկ անգամ, անկախ այդպես էլ դեռ չսկսվող պատերազմի, նրանք, այսպես կոչված արձակուրդ֊զորավարժանքներ էին կազմակերպում, իրենց ունեցած֊չունեցածով մտնում էին զետեղարաններն ու երկու շաբաթ քթները դուրս չէին հանում՝ պատրաստ դիմագրավելու ամեն արհավիրք… եւ ահա նրանք գետնի տակից դուրս են գալիս՝ կիզիչ արեւից աչքերը կկոցելով եւ առաջին պահ ի՜նչ են տեսնում։ Տեսնում են, որ անհետացել է իրենց գլխավոր տեսարժանիքը՝ ավանի կենտրոնում վեր խոյացող անկրկնելի փայտե սյունը, դանից կախված էր պոմիդորի խմբական ոռոգման կոչող զանգը։ Ահա, ուրեմն, ձողն ընկած է գետնին, իսկ սյունը չկա։ Դես են նայում, դեն են նայում ծերունին չկա, այծն էլ, տախն ինչ է դա էլ չկա, գոմե շն էլ, սատկած շուն իսկ չկա, ձին, կարծում էին ծի տեղ որոճալիս կլինի, բայց սա էլ չկա… Միայն ուրուրն է երկնքում թեւում չեղած հավ փնտրում… Լուռումունջ մեկեն ամեն ինչ հասկանում ու վազ են տալիս… Մոտ են վազում ի՜նչ տեսնեն, որ լավ լինի անապատի մեջտեղում կանգնած է սարքին նավակը, իսկ կայմը հենց իրենց սյունն է, որ կա։ Ի՛նչ նավակ նա՜վ, լուսամուտներից, նավակողերից անասունների մռութներ են ցցված, խելագարի զավակները մնացած վերջին սարքուսուրքն են ամրացնում առագաստին սպիտակ դրոշի պես մի բան… (Հա, զավակների մասին բաց եմ թողել, բայց նրանք, չգիտես ոնց նրանն էին՝ որդին ու դուստրը, իսկ գուցեեւ երեք որդիները… նրանք քոմակ էին անում ծերին, բա մենակ ո՞նց էր գործը գլուխ բերելու…)
180
Դեհ, բոլոր բնակիչներն ահեղ ցասումից դողում են իրենց պան, այսինքն հիմա արդեն նավակայմի պատճառով, ու նրանց համբերությունն արդեն հատնում է, եւ նրանք հրամայում են ծերուկին նավակողից ափ իջնել, այսինքն՝ ցատկել գետին, որտեղ իրենք վերջապես կգան նրա հախից, մինչդեռ ծերը ձեռքերն է թափահարում ու գոռում, որ սրանք արագորեն մի կողմ քաշվեն, քանի որ նավն ահա լողալով ճամփա է ընկնում… Պիտի ասել, որ անգամ մարդկանց կատաղությունը պաղեց էնպիսի մի ծիծաղ էր նրանց բռնել, բայց, ինչ ասել կուզի, ցնորամտությունն եւս պետք է սահման ունենա, էնպես որ պետք էր մի կերպ դեմն առնել… ու նրանք դարձյալ առաջ նետվեցին, արդեն գրոհի, իսկ ծերն ահեղամռունչ գոռում էր, որ սրանք շուտ ետ փախչեն ու տափ կենան իրենց բներում… դե, բնական է, նեղացած էին ու չէին հասկանում, թե ինչու է նա խելահեղ մատնացույց անում հորիզոնը, ուր հանկարծ, էս տեղերում մինչ էդ չեղած֊չտեսնված մի ամպիկ հայտնվեց նրա խելախեւ ճակտի կնճիռի նման… եւ մարդիկ ցասումից իսպառ խելքները թռցրին, նավը կրակ տալու միտքը կլանեց նրանց։ Եվ, իրոք էլ, էդտեսակ հրդեհի պատկերն իսկ նրանց անծառ չորագլուխների համար այնքան անիրական ու բուռն մի բան էր, ինչպես տեղատարափը։ Նրանց թվում էր, որ կրակն ի զորու է հագեցնել իրենց հարյուրամյա ծարավը … Կրակի առաջին լեզվակը հեշտությամբ լափլիզեց նավակողը, եւ գոմեշն ընկրկելով բառաչեց, եւ նրանք չէին լսում, թե ինչ է գոռում իրենց խելագար ծերը… Նորահաս կրակի բոցերի մեջ նրանք չնկատեցին հանկարծակի թանձրացող աղջամուղջը, որի միջից, ինչպես կռահում ես, հենց այն ակնթարթին, երբ նավն արդեն պատրաստ էր տակնիվեր բռնկվելու, վիժեց չտեսնված մի տեղատարափ, որ տեղնուտեղը շիջեց կրակը, եւ այնժամ մարդիկ թրջված ու սահմռկած, վերջապես լսեցին, որ ծերն իր աղաղակով նրանց կոչում էր շուտ տուն փախչել եւ որ նրա ցուցամատը մատնանշում էր առաջին ալիքը, որ ճեպընթաց սուրում էր հորիզոնից… (դու ինքդ էլ հասկանում ես, որ ես պարզապես մոռացա ասել, որ այդ ծեր քավթառին, զուտ ծաղրանքով, Նոյ էին կոչում, բայց հետո նրա իսկական անունն
181
իսկ մոռացվեց)։ Մարդիկ լեղապատառ վազում էին առանց ետ նայելու, եւ ալիքը հետապինդ հասնում էր նրանց եւ երբ բոլորին իր հուժկու գիրկն առավ, նրանք ահա թպրտալով տեսան, թե անծայր ծովային հարթության վրա որքան վստահ, ճարպկորեն ու սլացիկ է ճոճվում ՏԱՊԱՆԸ։ Իհարկե, ես շատ ձգձգեցի այս բառը, որը վաղուց ամենաանհասկացողի լեզվի ծայրին էր, բայց այդ դեպքում ես մոռացա այն էլ ասել, որ իրենք՝ Նոյի համագյուղացիներն էլ, հենց այդպես ծաղրելով նրա նավակը «տապան» էին կոչել ու մի կուշտ ծիծաղում էին իրենց կատակի վրա «Նոյի տապանը»։ Բայց տեսար՝ անվանել կարողացան, հասկանալ՝ չզորեցին, փրկվել նույնպես։ Մինչդեռ Նոյը փրկեց նրանց։ Ինչպե՞ս։ Անշուշտ, բոլորին նավն առնել նա չկարողացավ։ Նա, նույնիսկ, ասեմ քեզ, ես այդպես եմ կարծում, ոչ մեկին էլ ջրից չհանեց, այլ թողեց, որ բարեհաջող խեղդվեն։ Ի՞նչ է նշանակում բարեհաջող։ Նույնիսկ չէի կարող ենթադրել, թե այդքան հաջող բառ կգտնեմ՝ բարեհաջող։ Նրանք մարդավայել, բարեհաջող զոհ դարձան տարերքին չհասցնե– լով թաքնվել իրենց առնետի բներում, ուրկից այլեւս երբեք դուրս չէին գալու։ Ենթադրենք, թե նրանց բները կատարելապես անթափանցելի էին… Չէ, համաձայնիր, ծիծաղելի է թաքնվել ռումբից, երբ ջրհեղեղն է թնդում, փոս փորել, երբ պետք է նավ սարքել։ Եվ գիտես, ըստ իս ի՞նչն է ամենազարմանալին։ Որ մարդիկ այդ մասին միշտ էլ իմացել են։ Նրանք մի՛շտ իմացել են գալիք ջրհեղեղի մասին, բայց պայքարում էին միայն մտացածին, այսպես ասած սեփական ձեռքով շինած հանգամանքների դեմ հենց իրականությունը պարտակելով առասպելի քողի տակ… Դեհ, ախր ինչո՞ւ ասենք, աճեցնել չուտվող, թեկուզեւ ամենամեծ պոմիդոր, եթե կարելի է ավելի քիչ ծախսերով աճեցնել մի բուռ փոքրիկ եւ ուտելի պոմիդոր։ Թող որ սա ամենահաջող փոխաբերությունը չէ, կամ էլ ասենք խորհրդանիշը կամ նշանը չէ․ ես առասպելներ հորինելու կողմնակից չեմ, դա անհատական զբաղմունք չէ։ Իմ պոմիդորի մեջ ոչ մի համակարգային, ոչ մի տնտեսական բան չկա… Բայց պատկերացրու պստլիկ, մի մատ, բայց արդեն պոմիդոր է, մի՞թե այն Արարչին ձոնված մեծագույն հուշարձանը չէ։ Հապա
182
կիտուկո՞վ, աղ դրա՞ծ ինչպիսին կլինի։ Ասածիս մեջ ծաղրուծանակ չկա։ Անգամ բարոյախոսության եմ հանգում պետք չէ հորվել֊թաղվել։
Ահա այս բոլորը հերթական անգամ ես չգրեցի։ Իսկ Հրանտն արդեն գրել է ձիու, գոմեշի, այն մասին, թե ինչ է մտածում լուսնալույսով պարուրված սատկած շունը, գայլի ու արջի մասին մի քիչ գրել եւ հիմա գրում է տախի մասին։ «Տախը» վեպը։ Վստահություն է ծնում։ Մանավանդ որ, սովորույթի ուժով, սխալվեցի, չէ՞ որ նրա խնդիրը, ինչպես եւ այն ժամանակ, սոխի, կոնյակի, հացի մասին… գրելը չէ։ Այլ հենց դրանք վրձնելը։ Ուրեմն՝ ոչ էլ տախի մասին, այլ հենց տախ է վրձնելու։ Իսկ դենն արդեն այնքան էլ շատ բան չի մնում մինչեւ ՅՈԹ թվանշանը։ Յոթ զույգ անխառն եւ յոթ զույգ խառնածին։ Գուցե փրկի նրանց։
1967,1982
