Մորթը
հեղինակ՝ Սմբատ Փանոսեան |
Նստած ենք ընկերոջս հետ գյուղապետին տան առջև՝ շուքին։ Կեսօր է․ ու անոթությունը կʼաղմկե ամեն կողմե, մեր հոգնած, ընդարմացած ստամոքսին մեջ, քովերնիս կկզած գեղջուկ գործավորին փայլող նայվածքին խորը և անդին՝ ճանճերու գրոհեն պարտված այդ թավալած, հեռացող շան վրա։
Ճամբորդած ենք արևի տակ երկար ու բարակ կածաններու վրա, ձիերու սանձը, և՛ ասպանդակը պրկած մեր ջիղերով։ Դարձդարձիկ բլրակողեր, արևախանձ կիրճեր և չորացած գետահուն մը մեզ բերած հասցուցած են հոս։ Կը սպասենք․ գյուղապետին տան ներսը ճաշի պատրաստություն կը տեսնեն։ Ե՞րբ սկսան կամ պիտի վերջացնե՞ն — հայտնի չէ։ Ժամանակը թև առած՝ կը թռչի․ քիչ հետո շուքը ծառին պիտի երկննա դեպի արևելք․ իսկ մենք դեռ անցնելիք ճամփա ունինք մեր առջև… Կապտորակ մշուշի մը տակ կʼերևի, հեռո՜ւն մեր գիշերելիք հանգրվանը…
Գյուղապետը՝ նիհար, բարձրահասակ, թխադեմ, սրածայր պեխը կախած՝ նստած է մեր դեմը և ծխախոտ կը փաթթե և հրամցնել կʼուզե մեզ։
— Դեռ պիտի ուշանա՞,— կը հարցնե ինքզինք մեր բանբերը նկատող գործավորը։
Գյուղապետը կʼելնե ոտքի․ թերատ գլանիկը մատներուն մեջ՝ ան կʼերթա դեպի տան դուռը, պոռալու համար ներսիններուն․
— Չվերջացա՞վ…
Դուրսեն մենք չենք լսեր ներսեն եկող պատասխանը․ «Չլսելը սփոփանք մըն է լսված ժխտական պատասխանեն» — կʼեզրակացնե ընկերս և մեզի պարտադրված սպասումին մեջ, հետաքրքրությունը կթելադրե․
— Տեսե՜ք սա գյուղը՝ լեռան լանջին, գետնամեջ պատերով, խոռոչանման դուռ֊պատուհանով, հողին կպած երդիկներով։ Ապառաժային հսկա զանգված մը կախված է անոր վերև որպես մութ ճակատագիր։ Մինչդեռ լեռնալանջը առջևը ձգած պարտեզներն ու ծխախոտի կանաչ արտերը, ու կռնակած՝ վայրի բուսականության ցեղակից անտառակ մը — կʼիջնե դեպի ձոր, ուր արևին կրակը կը հրդեհե դաշտանկար մը։ Կողմնակի ինկած բլուրներ, որոնց ոտքերուն տակեն կը փախչին կարմրագույն, սևադեմ հողաշերտեր արևի ջերմով թրծված։
Գյուղապետի տան առջևեն կհոսի աղբյուրի մը ջուրը, որ կեսօրվան գոլը կռնակած՝ դեմ կու գա ձորակի շուրթին, բայց անտարբեր վտանգին՝ զինքը հալածող ուժին՝ պատվաբեր ինքնասպանության զոհ կʼերթա խորխորատի ժայռերուն վրա ջախջախվելով։ Այնուհետև կը թվի, թե ան դեռ կը շարունակե ապրիլ, ապա՝ վիրավոր՝ վազվզելով հոս հոն, դպչելով չոր հողերու, արևախանձ ծառի արմատներու, տարածվելով, ծծվելով բանջարանոցներու պապակ ածուներեն… Հողը ծարավ է․ անկուշտ․ դարերն ու գյուղացիները իրենք դիզած են քիչ մը հողը ամենուրեք և տնկած՝ ծառ ու ծառաստան անոր վրան։ Սակայն, հողը աղքատ է ու մերկ տեղ տեղ։ Ողջ մնան թթենիները, որոնք կանաշով ներկած են շրջապատը…
— Դեռ կʼուշանա,— կʼըսե բանբեր գործավորը, որ գլուխը տարած խոթած էր տունեն ներս և դարձին կը փորձեր քար մը զետեղել տակը, նստելու համար։
— Ի՞նչ է․ ոչխա՞ր մորթած է…
Ընկերս է քմծիծաղի շողը աչքերուն մեջ։
— Չի տեսնվիր…
Դերձան իրանով, դողդոջուն ու վճիտ և գաղտնորեն սահուն ջուրի վազք մը մեր ոտքերուն քովեն։ Հղկված խճաքարերու վրա թափանցիկ և ապակիի պես։ Ծոց կը բանա ամեն շյուղի կամ մազանման ծառարմատի առջև գույն փոխելով․ ու անութված՝ կը շինե ու կը քակե անհամար պղպջակներ, որոնք ծիածանի նման երփներանգ լույսի ճառագայթներ կը պայթեցնեն մեր աչքին առջև։ Վտիտ ջուրի սա վա՜զքը… ծառի շուքին մեջ երկարող արծաթ շղթայի մը նման։ Մեր ոտքի տակի հողը տամկացնելե ավելի ի՞նչ կրնա հետապնղել։ Ո՞ւր կերթա պարապ֊սարապ․ փոքրիկ, մանրանկար ջրվեժի մը ձայնը կը լսվի քիչ ետև։ Սպասումին մեջ հետաքրքրությունը համ չառներ թեև, բայց վճիտ ջուրի երիզը, որ խայտանքը ունի խիճերուն վրայեն ցատկռտելով վազելուն՝ կը քաշե նայվածքդ իր ետևեն և ահա․
— Աղվորիկ, կարմրամորթ հորթո՜ւկ մը…
— Նայե՛,— կʼըսեմ ընկերոջս,— հորթո՜ւկը… ջո՛ւր կը խմե… ջուրի այս վճիտ հոսքը, ուրեմն, սա հորթուկին համար եղած է․ ի՜նչ հոգածություն…
Ընկերես ավելի գործավորն է, որ կը քմծիծաղի։ Իր նետած բառը ես թաղած եմ իմ խոհերուս տակ։ Եղածը պարզ հետաքրքրություն մըն էր․ բայց այդ հետաքրքրությունը հանկարծ տնաճություն և սարսուռ կը պատճառե ինծի։ Ինչո՛ւ սա հորթուկը, որ ծռած է ջուրին վրա, խմողի տպավորություն չի՛ գործեր վրաս։ Հագեցա՞ծ է խմելեն։ Կը զգամ, որ գոհացված չէ հարցս։ Առաջին հերթին ես կը խուզարկեմ շուրջս։ Հորթուկին շրջապատը կը կենդանանա անմիջապես։ Քանի մը կովեր, աղտոտ ու ոսկրացած կողերով, դաժանորեն հոգնաբեկ՝ ծնրադրած են ծառի շուքին, խոնավ գետնին վրա։
Լուսարձակ, անիմաստ անոնց նայվածքին մեջ անխելքությունը մեղկորեն հաստատված է։ Կովային, պաղ ու խոշոր պտղունցներուն վրա թարթիչներու բացուխուփ մը, որ հետևանք է ճանճերու գրոհին դեմ կրավորական դիմադրության մը։ Անոնց բզզյունին և կուտակումին սաստող՝ կակուղ ստևով խլացած ծափը ականջներու, որ ոչ օգուտ կը բերե և ոչ ալ հառաջդիմություն ինքնապաշտպանության։ Աներես, շատ ճղճիմ բայց ահագնորեն խիզախ՝ ճանճերը ելումուտ կʼընեն կովերու սառած ակնապիճներուն անկյունավոր գոգավորումին մեջ և աներեսաբար, անտարբեր, անամոթ՝ կը կցվին իրար և կը տզտզան… Հանգչող անասուններուն մորթն է, որ երբեմն սարսուռ կʼունենա երբ ճանճը խայթոցը մխե կողոսկրին բարակցած մաշկին մեջ և արյան գնդիկ մը մնա որպես հետք սուր խայթոցին…
Բայց հո՞րթը։ Թավշանման մորթին վրա ոչ մեկ նշան ճանճային գրոհի։
— Ան խրտվիլակ մըն է…
Անիկա դունչը երկարած է ջուրի վետվետուն երիզին, որ ոչ ափի կու գա և ոչ ալ ծծելու։ Ստվերներեն թափանցող լույսի ճաճանչներ ջուրը վերածած են կարծես հեղուկ ադամանդի․ սակայն դունչը վեր բռնված է ջուրեն, մնացած ծարավ։ Ուզա՞ծ է բնավ խմել բարակիրան առվակեն, թե մնացած է պապակ։
Կը նայիմ հորթուկին ու սիրտի կծկում մը կʼավելցնե անժամանակ մահացածի հանդեպ զգացածս վիշտ֊ափսոսանքը։ Չորս անճոռնի ցիցերու վրա պահված անոր հարդակուռ խրտվիլակ֊սիլուեթը՝ ծառի ստվերին տակ կանգնեցված է որպես շահագործումի միջո՞ց… բերան չունի․ անճարակ գործողության ենթարկվածի տպավորության կթողու անոր դունչը։ Սարսուռը կʼանցնի մեջես, և ես կը զգամ անարդարության դեմ ըմբոստացողի ընդվզում մը։
Սա հազիվ ծնած ու մեռած, սակայն մարդկային ագահության և խղճմտանքի պակասեն ապրիլ շարունակող մորթը հորթուկին, դրված քովը, աչքին առջև ոսկրացած, գուցե մայրական վիշտեն հյուծած մայր֊կովուն, անոր անարյուն, չորցած ստինքներեն մուրալու համար պուտ մը կաթը, որ պետք էր խնայված ըլլար ձագին…
Զինք կեցուցած են հոդ, լուռ, քարացած՝ որպեսզի մայրը նայի, կարոտեն ու վիշտեն չսատկի, այլ անոր ներկայության տալիք սփոփանքեն ամրապնդվի ու տա մարդուն մածուն ու կարագ դառնալիք կաթ մը։ Գյուղապետը պետք ունի մածունի։ Ու խորհիլ, որ շրջապատի հողերուն երեք չորրորդը իրեն կը պատկանին, լեռնալանջի անտառամասեն զատ։
Մինչդեռ՝
Մայր կովը կռնակը մեզի ու նաև իր ձագին — իջած է ծալլված չորս ոտքերու վրա հողին, հսկա ծառի շուքին։ Կեսօրվան տաքին տված խոնջենքով՝ ջերմեռանդորեն անիկա՝ կʼորոճա այն կերը, որ գուցե երեկվընե մնացած է ստամոքսին մեջ։ Քովը, երկու ուրիշ կովեր՝ անտարբեր դրացուհիի վիշտին և մոռցած կենդանական իրենց նեղ աշխարհը — կʼորոճան նույնպես և շողիքը սարդոստայնի փալփլուն թելերու նման ցանցած է անոնց կուրծքերը և հյուսած անհոռնի ձեռագործ մը չոր գետնին վրա։
Ի՞նչ կʼերազեն կամ կը մտածեն երբ կʼորոճան։ Կը զգա՞ն ոճրաբույր մեքենայությունը մարդկային չարամտության։ Պաղ քրտինք մը պատած է մարմինս։ Ոտքերուս տակեն հոսող ջուրեն կʼառնեմ, կարծես խոնավությունն ու սառնությունը քրտինքին։ Եվ անմիջապես կը մտածեմ հարցապնդումի մը ձև տալ խոհերուս, որոնք թևավորվիլ կը սկսին։
Վիշտը խոսա՞ծ է մորը մեջ։ Անիկա ծռած է անշուշտ ու շնչած անբույր մորթը մեռած ձագին, զոր ապրեցնել ուզած է մարդը կեղծիքով և խորամանկությամբ։ Զգացա՞ծ է բարբարոս պետքին ըմբոստություն մը անասնային բնազդով։ Իսկ բնազդը խաբած չի կրնար ըլլալ զինք։ Առաջին պահուն իսկ պետք է որ ան գլուխը վեր առած ըլլա և իր խաբվածությունը պոռա գյուղապետի տան ուղղությա՛մբ, թե անխղճություն է մեռածը՝ մորթազերծ ընել, լեցնել իրեն սնունդ ծառայող հարդով մորթը և որպես անասելի վիրավորանք՝ կեցնել ձագին խրտվիլակը առջևը թե․
— Տե՜ս, զավակդ կʼապրեցնենք․ մեզ կաթ տո՛ւր…
Գյուղապետը եկած նստած է կրկին մեր դիմացը, իր մատներուն մեջ ծխախոտ փաթթելը հավիտենականորեն կիսատ մնացած կը թվի։ Պիտի թքոտե կապը գլանիկին և զբաղեցուցած լեզվով ալ պիտի արդարանա․
— Է՜, այո, այդպես պատահեցավ…
Երկու օրական էր, երբ գիշերային խավարեն օգտվելով լեռեն իջավ բորենին և խեղդամահ ըրավ զայն։ Ապա մարդուն ջիղերը թունդ հանոդ առասպել֊պատմություններ բորենիական բարբարոսության։
Մայր կովը կապված ոտքեն․ ձագը՝ սրունքներուն միջև՝ դունչին տակ։ Մութ գիշեր․ աշնանային տաք եղանակ։ Տոթը նստած ամեն տեղ, տանիքներու վրա քնացող մարդոց հոգնության մեջ։ Հովի կտոր չկա։ Ծառերը քարացած են, իսկ շուները, ձորակին մեշ հարա֊հրոցով՝ շնագայլ կը հալածեն։ Գյուղը մնացած է անպաշտպան․ տավարը կը փնչացնե հոս հոն։
Խորացած խավարին ծոցեն երկու լուսարձակ կայծեր և անասնական բնազդին զգալի եղող գեշ բույր մը վայրի գազանի։ Սակայն, մայր կովը չզգար վտանգը, որ կռնակեն կը սպառնա իրեն․ ան տարված է ձագը գգվելով։ Լեզուն հորթուկին մորթը մաքրելով զբաղած՝ ծփուն, ջրոտ ձայներ հանելով կը խլացնե լսողությունը։ Լուսաշող զույգ կայծերը կը մոտենան գետին չկոխող, զգույշ դարանընկալ թաթերու վրա։ Ու հուժկու հարված մը մայր֊կովի կողին։ Անակնկալ հարվածը կը զգետնե խեղճ մայրը, կապված ոտքը կʼանդամալուծե զինք․ մինչդեռ գազանը կʼառնե ձագը և կը փախչի։
— Չըսե՜ս․ ամերիկյան կանկսթեր մըն է եղեր,— կը քմծիծաղի ընկերս։
Գյուղապետը չի՛ հասկնար կանկսթերին իմաստը, ուրեմն չի ցուցներ ոչ մեկ հետաքրքրություն ըսված խոսքին։ Ան վառած է վերջապես գլանիկը և գոհունակ՝ ծուխը ներս քաշելով, կը քալե կիսատ թողած պատմության ընդմիջեն։
— Այո՛, կʼառնե կը փախչի…
Մայր կովը սոսկումեն արթնցած, ահավոր ճիչ֊պոռոց մը կը ձգե գյուղին մեջ։ Քունը ծանր է մարդոց։ Խոր անդունդեն եկած ձայնի տպավորություն կը գործե։ Կովին բղավոցը կը շարունակվի։ Կʼարթննա մշակը, հարա֊հրոցով կը վազե բորենիին ետևեն։ Ոտքի կը նետվին ուրիշներ, կը շվացնեն․ շուները ձորեն ետ կանչված բանակի պես, կը նետվին հոս հոն, մինչև կը գտնեն հետքը գազանին․ վրա կու տան։ Ու բորենին մորթը ազատելու համար,— հրացանի կրակոց կը լսե — կը թողու խեղդամահ հորթը և կծիկը կը դնե։ Շուներու հաչոցը կը հեռանա և մարդիկ կը շրջապատեն հորթը, որ մութին մեջ սև կետի պես բան մը կʼերևի։ Կʼառնեն կը բերեն դին։ Ի՞նչ օգուտ․ բանը բանեն անցած էր։ Մայր կովը կը լիզե լերդացած արյունը․ սակայն չզգար, որ ձագը սատկած է։ Քիչ հետո կʼառնվի դունչին տակեն ձագը։ Կովը խաղաղ քուն կը մտնե։ Առավոտ կանուխ ձագին խրտվիլակը կը դրվի հոդ…
Գյուղապետին պատմությունը շրջանային սովորական դեպք մըն է։ Որո՞ւն հոգը, թե բորենի մը խեղդած է հորթը։ Կարևորը կովեն կաթ ստանալն է։ Եթե ան խաբվելով կը խաբվի և կաթ կու տա, այդ ալ անոր ազնվությունն է…
Կը նայիմ կրկին հորթուկին։ Խիղճը կը մխացնե նայվածքս, որ հորթեն կʼիջնե ջուրին։
Լույսի խաղերը — գողցված ծառի ճյուղերեն — կʼիյնան բարակ ջուրի երիզեն և խճաքարերու հետ պար ըոնած՝ վազքը կʼընեն վետվիտուն, շնչավոր, խոսուն։ Ու մաքրությունը հանկարծ կը դառնա կեղծիք, ուր կը պառկին ու կը շարժտկին ճճիներ… հով մը կʼանցնի ջուրին կռնակը ափելով․ կայլակներ կը ծնին․ ջուրը կʼըլլա նաշխուն, արծաթագույն և վեր ու վար շարժող հոսք մը, որուն վրա ծռած է դունչը հորթուկին, կեղծելով նույնպես կյանքի շարժունությունը։ Ապա ջուրի հոսքը կը դառնա խոսուն հիշողություն մը, և ես կը լսեմ կարծես ձայնը, որ կʼաղաղակե․
— Ա՞յս էր կյանքը․ մա՜յր իմ․ ա՛յս էր կյա՜նքը…
Տակավին շարժող տպավորություն գործող հորթին դունչեն ելած․
— Գթա՛ ինծի, մայր, գթա՛ ինծի…
Շուրջս, մարդիկ սակայն թեև զգայուն, խոհեմ ու բանգետ, անխիղճ ու ագահ նաև, ոչինչ կʼուզեն լսել ու ըմբռնել այս հանկերգներեն ու կը շնորհավորեն խելացությունը մորթազերծ՝ հարդակուռ խրտվիլակը պատրաստողին։
Ամիսե մը ի վեր ահա կովն ու մարդիկ կը խաբեն զիրար։ Եվ մուրացված քիչիկ մը կաթը, զոր գյուղապետին կինը մածունի կ վերածե — պիտի դրվի այսօր մեր ճաշասեղանին վրա։
Ընկերս երբ դգալե այդ մածունը, գյուղապետին վար ինկած պեխերեն կախված պիտի ըլլան մածնաշիթեր, որոնք ուժ պիտի տան ըսելու․ «Համով մածուն է»։ Իսկ տանտերը պիտի կրկնե իր բառերեն քանի մը հատը․ «Լավ է մեր վիճակը․ իսկ մածունը՝ հրաշալի է մանավանդ տաք օրերուն»։ Ընկերս, քաղաքավարության զոհ չերթալու համար, գուցե կրկնե նույնպես քիչ առաջ ըսածը․ «Լա՛վ է, շա՜տ համեղ… մածունը»…
Մեր վերադարձի ճամփան կարճեցնելու համար, գուցե խոսի ընկերս, երբ ես լուռ մնամ։ Իր հարցին թե ինչո՞ւ մածունեն չկերա, պիտի ըսեմ, որ այդ նյութին հետ բարեկամ չեմ և հետո պիտի ավելցնեմ․
— Առի հոտը մորթին, որ դուրսը դրված էր։
Ընկերս պիտի խնդա խոսքիս վրա․
— Ի՜նչ հիմարություն․ արդարև համով էր մածունը և դուն կորսնցուցիր առիթը…
— Հետո՞։
Իմ խորհրդածություններս վերջ կը գտնեն, որովհետև գյուղապետի տան դուռնեն մշակը ճաշի պարագաներ կը բերե մեր նստած տեղը և կʼըսե․
— Ճաշը պատրաստ է։
Ապա զույգ ամաններու մեջ բերած մածունը կը դնե սեղանին։
