Սուգ և Մելանխոլիա
հեղինակ՝ Զիգմունդ Ֆրոյդ |
Այն բանից հետո, երբ երազը մեզ ներկայացվեց իբրև հոգեկան նարցիսային խանգարումների մի սովորական մոդել՝ պիտի ջանանք պարզաբանել մելանխոլիայի էությունը՝ համեմատելով այն սգո աֆեկտի(հոգեխռովքի) հետ։ Սակայն այստեղ, ստացվելիք արդյունքը գերագնահատելուց խուսափելու համար, պիտի նախօրոք մի խոստովանություն անենք։
Մելանխոլիան, որի հասկացությունը իր տարբեր բնորոշումներն է գտել անգամ նկարագրական հոգեբուժության բնագավառում, հանդես է գալիս կլինիկական տարբեր դրսևորումներով, որոնցից չի հետևում՝ հնարավոր կլինի դրանք միավորել, թե՝ ոչ, քանի որ մի քանիսը ավելի շատ առիթ են տալիս մտածելու ոչ այնքան փսիխոգեն, որքան մարմնական թուլությունների մասին։
Մեր ձեռքի տակ եղած նյութը, բացի այն տպավորություններից, որ սուր աչքը անմիջապես կնկատի, սահմանափակվում է դեպքերի չնչին քանակությամբ, որոնց փսիխոգեն բնույթը ոչ մի կասկած չի հարուցում։ Հետեվաբար, մենք հենց սկզբից պիտի հրաժարվենք այն հավակնությունից, թե այս աշխատանքների արդյունքը համընդհանուր արժեք կարող է ներկայացնել և ինքներս մեզ պիտի սփոփենք հաշվի առնելով, որ հետազոտության մեր արդի միջոցներով մենք չենք կարող ստիպողաբար թելադրել մեր հետևյալ պատկերացումը. իրականության փորձն ցույց է տվել, որ երբ սիրո առարկան(օբյեկտը) այևս գոյություն չունի, Լիբիդոն հակված է ազատագրվելու օբյեկտի հետ ունեցած բոլոր կապերից։ Սրա դեմ գլուխ է բարձրացնում շատ հասկանալի դիմադրությունը. սովորաբար ակնհայտ է, որ մարդը հեշտությամբ չի հրաժարվում իր «լիբիդիկ» իրավիճակից անգամ, երբ «սուբստիտուտը»՝ փոխարինորդը նրան արդեն ազդանշաններ է անում։
Այս դիմադրույունը կարող է այնքան հախուռն լինել, որ շեղվելով իրականությունից՝ օբյեկտը մտապահում է ցանկության ցնորական փսիխոզի միջոցով։ Նորմալն այն է, երբ իրականության նկատմամբ նախապատվությունը առաջին պլան է դուրս գալիս։ Սակայն պահանջվող աշխատանքը չի կարող իրագործվել անմիջապես։ Իրականում այդ աշխատանքը իրականցվում է ամենայն մանրկակրկիտությամբ, պահանջում է ժամանակ և ներդրման էներգիա, և այս ընթացքում կորցրած օբյեկտի գոյությունը շարունակվում է ֆիզիկապես։ Ամեն մի հուշ, հույս և հիշողություն, որոնց միջոցով Լիբիդոն կապված էր խնդրո առարկայի հետ, գործ է դրվում, ներգրավվում է։ Լիբիդոյի անտարբերությունը դրանց ենթարկում է մշակման։
Ինչն է պատճառը, որ այդ կոմպրոմիսային գործողությունը, որ ամենայն մանրախնդրությամբ ի կատար է ածվում իրականության հրահանգը, այդպես չափազանց ցավալի է։
Դժվար է այս ամենը բացատրել՝ ելնելով տնտեսական շարժառիթներից։ Հատկանշական է, որ ցավի նման տհաճությունը ինքնին հասկանալի է թվում մեզ։ Սակայն, փաստն այն է, որ ավարտելով սուգի հետ կապված աշխատանքները, ես֊ը իրեն զգում է ազատ և անկաշկանդ։
Այժմ վերագրենք մելանխոլիային այն ամենը, ինչ մենք իմացանք Սուգ-ի մասին։ Դեպքերի մի ամբողջ շարքում ակնհայտ է, որ ԱՅՆ նույնպես մի ռեակցիա է, որ առաջ է գալիս սիրո առարկան կորցնելիս։ Մյուս դեպքում կարելի է հաստատել, որ այդ կորուստը ավելի շատ բարոյական բնույթ է կրում։
Իհարկե, այս դեպքում խնդրո առարկան իրականում մեռած չէ, սակայն այն գոյություն չունի այևս որպես սիրո առարկա (օրինակ՝ լքված հարսնացուի դեպքը)։
Մի շարք այլ դեպքերում էլ պարտադված ես ընդունել նման կորստի վարկածը, սակայն անհնար է պարզորոշ պատկերացնել, թե այդ ինչ է կորել, քանի որ վստահությամբ կարելի է ասել, հիվանդն անգամ ինքը չի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կորցրել։ Ի դեպ, կարող է լինել և այնպես, որ մելանխոլիայի պատճառ հանդիսացող կորուստը հայտնի է հիավնդին։ Նա, իհարկե, գիտի թե ում է կորցրել, սակայն չգիտի, թե ինչ է կորցրել այդ մեկի մեջ։ Սա հանգեցնում է այն բանին, որ մենք կարող ենք վերագրել մելանխոլիային մի առարկայի կորուստ, որն անհայտ է և չի գիտակցվում, ի տարբերություն սուգի, որի դեպքում այն ամենը, ինչ վերաբերում է անձին՝ գիտակցված է։ Սուգի դեպքում մենք հայտնաբերեցինք, որ արգելակումները և հետաքրքրության բացակայությունը ամբողջովին բացատրվում էին սուգ-ի հետ կապված աշխատանքով, որը կլանում է ես-ին։ Անբացատրելի, անծանոթ կորուստը, որ նկատվում է մելանխոլիայի դեպքում , պետք է որ հետևաբար ունենա ներքին աշխատանք, այնպիսի մի աշխատանք, որը պատասխանատու կլինի մելանխոլիայի արգելման համար։ Միակ տարբերությունն այն է, որ մելանխոլիկ արգելակումը մեզ վրա հանելուկի տպավորությունն է թողնում, քանի որ չենք կարողանում տեսնել, թե այդ ինչն է այդպես կլանում հիվանդին։
Մելանխոլիկը ներկայացնում է մի հատկանիշ ևս, որը բացակայում է սուգի դեպքում, այն է՝ իր նկատմամբ հարգանքի(արժանապատվության) զգացման արտակարդ նվազեցում, ես-ի անսահման աղքատացում։ Սուգի դեպքում աշխարհը դառնում է դատարկ և աղքատ, մելանխոլիայի դեպքում՝ ես-ն է դատարկվում և աղքատանում։ Հիվանդը նկարագրում է իր ես-ը, որպես մի անարժեք, գործունեության համար անկարող, բարոյապես դատապարտելի մի բան։ Ինքն իրեն հանդիմանում է, հայհոյում և սպասում, որ իրեն դուրս շպրտեն, պատժեն։ Ստորանում է բոլորի առջև, մեղադրում է նրանց, ովքեր կապված են եղել այնպիսի մի անարժանի հետ, ինչպիսին ինքն է։ Նա չի կարողանում դատել֊հասկանալ, որ իր հետ փոփոխություններ են կատարվել և ինքնաքննադատությունը տարածելով անգամ անցյալ վրա, ասում է, որ ինքը երբեք էլ լավը չի եղել։
Ինքնախարազանման զառանցանքի այս պատկերին, հիմնականում բարոյական առումով, գումարվում է անքնությունը, սննդից հրաժարում և հոգեբանական հիշարժան մի փաստ ևս՝ այն խթանի կորուստը, որ մարդուն կապում է կյանքի հետ։
Ինչպես գիտականորեն, այնպես էլ թերապևտիկորեն անարդյունավետ կլիներ հակաճառել այն հիվանդին, որն իր հանդեպ նման մեղադրանքներ է հարուցում։ Պետք է ինչ-որ առումով նա իրավացի լինի և ճիշտ նկարագրի այն, ինչ իրեն թվում է, որ այդպես է։ Մենք անհրաժեշտ ենք համարում անմիջապես և անվերապահորեն հաստատել նրա մի քանի ենթադրությունները։
Նա իրոք էլ զուրկ է հետաքրքրություններից, անկարող սիրելու և գործելու, ինչպես ասում է։ Սակայն ինչպես մենք արդեն գիտենք, սա հետո է գալիս, սա այդ աշխատանքի, այդ ներքին աշխատանքի հետևանքն է, այն աշխատանքի, որ մեզ անծանոթ է, և որն էլ, ինչպես սուգի ժամանակ, կլանում է նրա ես֊ը։
Իր հանդեպ արած նրա մյուս մի քանի ինքնակշտամբանքները մեր կարծիքով ևս իրավացի են, միայն թե դրանք նրա մոտ ավելի սուր և խիստ բնույթ են կրում, քան այն մարդկանց մոտ, ովքեր մելանխոլիկ չեն։
Երբ նա իր դաժան ինքնաքննադատության մեջ ներկայանում է որպես փոքրոգի, էգոիստ, անհավատարիմ, կախվածության գերի, որպես մի մարդ, որի բոլոր ջանքերը ուղղված են եղել թաքցնելու իր թուլությունները, ըստ մեզ, նա ինչ-որ չափով մոտենում է ես֊ի ճանաչմանը, և միակ հարցը, որ այստեղ առաջանում է, այն է, թե ինչու մարդ պիտի անպայման հիվանդանա, որպեսզի մուտք գործի ճշմարտության աշխարհը։ Քանի որ կասակածից վեր է այն փաստը, որ երբ մեկն իրեն ուրիշների մոտ բացահայտում և այնպիսի արժեքներ է վերագրում, ինչպիսիք իշխան Համլետն էր իրեն և ուրիշներին վերագրում, ասում ենք՝ հիվանդ է, անկախ նրանից՝ ճշմարտություն է ասում, թե չափազանցնում։
Դժվար չէ նկատել նաև՝ ելնելով մեր դատողություններից, որ գոյություն չունի որևէ համապատասխանություն ինքնաարժեզրկման կարևորության և նրա իրական արդարացման միջև։ Նա, ով առ այսօր վայելել է հիանալի, աշխատասեր և հավատարիմ կնոջ համբավ, մելանխոլիայի ժամանակ իր մասին կչարախոսի այնպես, ինչպես կանի նաև անարժանը։ Չնայած, որ այս դեպքում առաջին կինն ավելի պատճառներ ունի մելանխոլիայի մեջ ընկնելու, քան նա, որի մասին ոչ մի լավ բան չի կարելի ասել։ Վերջապես մեզ մնում է միայն զարմանալ, որ չնայած ամեն ինչին՝ մելանխոլիկը բոլորովին էլ իրեն չի պահում մի մարդու պես, որին տանջում է խղճի խայթը, ինքնակշտամբանքը։ Այստեղ բացակայում է ուրիշների հանդեպ ամոթի զգացումը, մի բան, որ պիտի ավելի շեշտված լիներ իր վիճակում կամ գոնե արտահայտված չլիներ այդպես ցայտուն։ Մելանխոլիկների մոտ պարզապես բացահայտորեն շեշտված է հակառակ գիծը, մյուսների առջև նա «բացվում է», թերևս լկտիորեն և կարծես հաճույք է զգում իր «մերկությունից»։
Այսպիսով այնքան էլ կարևոր չէ՝ մելանխոլիկը իր դաժան ինքնաարժեզրկման մեջ իրավացի է, թե՝ ոչ, համապատասխանում է իր քննադատությունը մյուսների կարծիքներին, թե չի համապատասխանում։ Մեզ միայն հետաքրքրում է այն, որ նա ճշտությամբ է նկարագրում իր հոգեկան վիճակը։ Եթե նա կորցրել է, իր նկատմամբ հարգանքը, պետք է որ դրա համար հիմքեր ունենա։ Այստեղ է որ առաջ է գալիս մի հակադություն, որը մեր առջև դժվար լուծելի խնդիր է դնում։ Սուգի հետ համեմատությունը մեզ ենթադրել էր տալիս, որ մելանխոլիկի կորուստը վերաբերում է օբյեկտին, սակայն ելնելով նրա ասածներից՝ այդ կորուստը վերաբերում է ես֊ին։ Այս հակասությունը առճակատելուց առաջ մի պահ կանգ առնենք այն բանի վրա, թե մելանխոլիկի հիվանդությունը ինչ է թույլ տալիս նկատելու մարդկային ես֊ի կառուցված կապակցությամբ։ Մենք տեսնում են, թե ինչպես «ես»֊ի մի մասը հակադրվում է մյուսին, իր վրա կրում քննադատական գնահատականը, այն ընդունում , այսպես ասած, որպես օբյեկտ։ Մենք ենթադրում ենք, որ քննադատական ինստանցիան, որն այստեղ ես֊ից սահմանազատվում է ճեղքման հետևանքով, կարող է մյուս պարագաներում նույնպես ցույց տալ իր ինքնուրույնությունը. մեր բոլոր հետագա դիտարկումները կհաստատեն այդ ենթադրոթյունը, մենք պարզորոշ կտեսնենք այն պատճառները, որոնք թույլ են տալիս առանձնացնելու ինստանցիան ես֊ից։ Այն, ինչի հետ մենք այստեղ ծանոթանում ենք, ինստանցիան է, որը սովորոբար բարոյական խիղճ են կոչում։ Այն մենք խղճի ցենզուրայի և իրականության փորձի հետ մեկտեղ կդասենք «ես»֊ի խոշոր նշանակումների շարքը և, անկասկած, կգտնենք այն փաստի ապացույցը, ըստ որի կարելի կլինի հաստատել բարոյական խղճի և միայն նրա հիավնդ լինելու հնարավորությունը։
Մելանխոլիա կլինիկական նկարագրում սեփական ես-ի հանդեպ բարոյական հակակրանքն է, որ մինչև մյուս թերությունների ի հայտ գալը դուրս է գալիս առաջին պլան, հաշմանդամությունը, այլանդակությունը, թուլությունը, սոցիալական անհասավարությունը շատ հազվադեպ են հանդես գալիս նրա ինքնարժեզրկման օբյեկտի դերում, միայն աղքատացումն է, որ նշանակալի տեղ է զբաղեցնում հիվանդի վախերի և պնդումների շարքում։
Մի հետաքրքիր դիտողություն, որն ի դեպ դժվար չէ անել, օգնում է մեզ գտնել վերոհիշյալ հակասության բացատրությունը։
Մելանխոլիայի կողմից իր հասցեին արված գանգատները համբերատարությամբ լսելուց հետո վերջապես ստեղծվում է այն տպավորությունը, որ այդ գանգատներից խստագույնները ոչ բոլոր դեպքերում կարելի է վերագրել նրա անձին, այն դեպքում, որ դրանք փոքրիկ, աննշան շտկումներից հետո կարելի է վերագրել այն անձնավորությանը, որին հիվանդը սիրում է, սիրել է կամ պիտի սիրեր։ Ամեն անգամ, երբ քննարկվում են փաստերը, այս ենթադրությունները հաստատվում են։
Այսպիսով կլինիկական նկարագրի բանալին մեր ձեռքին է, երբ ընդունում ենք, որ ինքնահանդիմանությունը սիրո առարկային ուղղված հանդիմանություն է, որն այդ օբյեկտից անցել է սեփական ես-ին։
Կինը, որ բարձրաձայն ողբալով ասում է, թե իր ամուսինը կապված է եղել այնպիսի անպիտանի հետ, ինչպիսին ինքն է, իրականում գանհատվում է իր ամուսնու անպետքությունից։
Կարիք չկա զարմանալու, երբ որոշ լավ հիմնավորված իննքկշտամբանքենր խառնվում են այն կշտամբանքներին, որոնք ուղղված են ենթակայի դեմ։ Դրանք շատ հաճախ դուրս են գալիս առաջին պլան,որպեսզի ծածկեն, թաքցնեն մյուսները, անճանաչելի դարձնեն իրական վիճակը, ի դեպ, դրանք ևս ծնունդ են առնում այն սիրո համար պայքարի «կողմ»-ից և և «դեմ»-ից, որը հասցրեց սիրո կորստի։
Այս պահից ի վեր հիվանդների վարվելակերպը, վաքրը ավելի հասկանալի են դառնում, նրանց գանգատները՝ գանգատներին ուղղված ինչ-որ մեկի դեմ։ Նրանք չեն ամաչում և չեն թաքնվում, որովհետև այն բոլոր նմեսացնող բառերը, որ արտասանում են իրենք հասցեին՝ իրականում ուղղվծ են մեկ ուրիշին։ Նրանք ամենևին էլ չեն ցանկանում ապացուցել իրենց շրջապատին, որ իրենց բնորոշ են ստորությունն ու հպատակությունը, ընդհակառակը՝ ծայր աստիճան մանրախնդիր են, կարծես ինչ-որ մեկը վիրավորել է նրանց կամ զոհ են դարձել մեծ անարդարության։
Այս ամենը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ նրանց վարքի հակազդումները (ռեակցիաները) ծնունդ են առնում ըմբոստության հոգեկան համաստեղծությունից,որը որոշակի պրոցեսի հետևանքով հասել է մելանխոլիկ հյուծվածության։
Ի դեպ դժվար չէ վերապատկերել այդ պրոցեսը։
Նախ և առաջ կար օբյեկտի ընտրություն,Լիբիդոյի և կոնկրետ անձնավորության միջև կապ իրական կորստի ազդեցության տակ, կամ սիրված անձնավորության կողմից նկատվող հիասթափության պատճառով այդ կամը խաթարվեց։ Արդյունքում չստացվեց այնպես, որ կարելի լիներ նոռմալ կոչել, այսինքն, Լիբիդոն ետ քաշվեր այդ օբյեկտից և տեղափոխվեր մեկ ուրիշ, նոր օբյեկտի վրա։ Արդյունքում բոլորովին այլ բան ստացվեց, որի երևան գալու համար բազմաթիվ պայմաններ են պահանջվում։
Օբյեկտի ներառումը, պարզվեց, այնքան էլ դիմակայող չէր, լիկվիդացվեց, սակայն ազատ Լիբիդոն չտեղափոխվեց մեկ այլ օբյեկտի վրա, այլ ետ կանչվեց՝ ես-ի մեջ։ Այստեղ նրա նպատակը անորոշ չէր, այստեղ այն սկսեց ստեղծել կորցրած օբյեկտի նմանակը։
Այսպիսով, օբյեկտի ստվերը ընկավ ես-ի վրա, որն էլ հատուկ ատյանի կողմից դիտարկվում է որպես օբյեկտ, որպես կորցրած օբյեկտ։
Այսպիսով, օբյեկտի կորուստը դարձավ ես-ի կորուստ, իսկ ես-ի ու սիրած անձնավորության միջև կոնֆլիկտը դարձավ ես-ի քննադատության և նույնացման միջոցով ձևափոխված ես-ի միջև տարրալուծում։
Այս պայմաններից, որոնք նման պրոցես են ենթադրում, այն արդյունքներից, որոնց նա հասնում է՝ կարելի է անմիջապես որոշ կռահումներ անել։ Մի կողմից պետք է, որ լինի ուժեղ սևեռում սիրո օբյեկտի վրա, մյուս կողմից, հակասական ձևով օբյեկտի ներդրման թույլ դիմադրություն։ Այս հակասությունը, ինչպես իրավացիորեն նկատել է Օ.Ռանկը, ըստ երևույթին պահանջում է, որ օբյեկտի ընտրությունը կատարվի նարցիսային հիմքերի վրա, այնպես որ եթե ներդրման օբյեկտը դժվարությունների առջև է կանգնում, կարողանա ետադարձ կատարել ընդհուպ մինչև նարցիսիզմ։
Օբյեկտի հետ նարցիսային նույնացումը հետևաբար դառնում է սիրո ներդրման փոխարինորդ, որի հետևանքով էլ, չնայած սիրած անձնավորության հետ ունեցած կոնֆլիկտին սիրային կապը բոլորովին էլ լքված ու մոռացված չէ։ Սիրո առարկային հետ նույնացման նման փոխարինումը շատ կարևոր մեխանիզմ է նարցիսային հիվանդությունների դեպքում։
Կ. Լանդաուեռը վերջերս այն կարողացավ բացահայտել շիզոֆրենիայի մի դեպքի բուժման ընթացքում։
Բնականաբար այն համապատասխանում է նահանջին(ռեգրեսիային)՝ սկսած օբյեկտի ընտրության մի տեսակից մինչև բնական նարցիսիզմ։ Մենք ի դեպ այն գաղափարը հայտնեցինք, որ նույնացումը օբյեկտի ընտրության նախնական ստադիան է, իր արտահայտության մեջ հակասական այն առաջին միջոցը, ձևը ըստ որի ես-ը օբյեկտ է ընտրում։ Այն ցանկանում է ձուլվել այդ օբյեկտին, և դա նա կատարում է կլանման միջոցով՝ համաձայն ԼԻբիդոյի զարգացման «բերանային» «մարդուկերային» փուլի։ Աբրահամը անկասկած իրավացի է այս կապակցությամբ շեշտելով սննդի մերժումը, որ ի հայտ է գալիս մելանխոլիայի խիստ արտահայտված ձևերի դեպքում։
Այն եզրակացությունը, որին ստիպում է հանգել տեսությունը, և ըստ որի նախատրամադրվածությունը հիմնվում է օբյեկտի ընտրության նարցիսային տիպի գերակշռության վրա, դժբախտաբար դեռևս հաստատված չէ մեր հետազոտություններում։
